________________
अवधिज्ञान :
'भवप्रत्ययोवधिदेवनारकाणाम् ।' देव व नारकी यांना त्या भवामुळे अवधिज्ञान प्राप्त होते . द्रव्य , क्षेत्र , काळ , भावाच्या मर्यादेने जे रूपी पदार्थांना जाणते , ते अवधिज्ञान होय . हे चारही गतीत होऊ शकते . फक्त रूपी पदार्थांना जाणते . अवधिज्ञानाचे दोन प्रकार आहे - १) भवप्रत्यय, २) गुणप्रत्यय.
गुणप्रत्यय अवधिज्ञानाचे सहा भेद आहेत. ४) मनःपर्ययज्ञान :
जे द्रव्य , क्षेत्र , काळ आणि भावाच्या मर्यादेत दुसऱ्याच्या मनातील रूपी पदार्थांना स्पष्टपणे जाणते , त्यास मनःपर्ययज्ञान म्हणतात.
ऋजुविपुलमती मनःपर्ययः । मन , वचन , कायेच्या द्वारे दुसऱ्याच्या मनातील विचार , सरळ , वक्र रूपाने जाणणे , ते विपुलमती मनःपर्ययज्ञान आहे. मनःपर्ययज्ञानाचे ऋजुमती व विपुलमती असे दोन भेद आहेत . विपुलमती अधिक सूक्ष्म असते. ऋजुमती व विपुलमतीत क्षेत्र व भव या अपेक्षेने फरक आहे. मनःपर्यय ज्ञान हे उत्तम ऋद्धिधारीस प्राप्त होते ; तर अवधिज्ञान चारही गतीत प्राप्त होते. ५) केवलज्ञान :
'सर्वद्रव्यपर्यायेषु केवलस्य ।' . सर्व द्रव्यांना, सर्व द्रव्यांच्या त्रिकाळ पर्यायांना एकाच वेळेस जे जाणते ते केवलज्ञान आहे. एकाच वेळेस पाच प्रकारचे ज्ञान कुणालाच नसते . जर एकच ज्ञान असेल तर ते केवलज्ञान, जर दोन असतील तर मतिज्ञान व श्रुतज्ञान . जर तीन असतील तर मतिज्ञान , श्रुतज्ञान, अवधिज्ञान किंवा मनःपर्ययज्ञान असेल. जर चार असतील तर मतिज्ञान , श्रुतज्ञान , अवधिज्ञान व मनःपर्ययज्ञान असेल. ही चार ज्ञाने ज्ञानावरण कर्माच्या क्षयोपशमामुळे होतात. १) तीर्थंकर : ज्यांचे संतिशय पुण्य असते , समवशरण असते. दिव्यध्वनी खिरते. २) सामान्यकेवली : सामान्य असतात . त्यांचे समवशरण नसते. ३) उपसर्गकेवली : उपसर्ग झाल्यामुळे केवलज्ञान होते . जसे - पार्श्वनाथ भगवंताना उपसर्ग झाला होता . ४) अंतःकृतकेवली : अंतर्मुहूर्तातच मुनीदीक्षा घेतल्यानंतर केवलज्ञान होते.
जैन धर्माची ओळख / ४६
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
