________________
ज्ञान : महिमा
ज्ञान समान न आन जगतमे, सुखको कारण ।
इह परा न अमृत जन्मजरा मृत्यु रोगनिवारक ।। ज्ञानासारखे सुख कुठेच नाही व ते जन्मजरामत्युचे रोगनिवारण करण्याचा उपाय आहे. जीवाचे दोन प्रकारचे उपयोग असतात. १) ज्ञान उपयोग , २) दर्शन उपयोग . सम्यग्ज्ञानाचे पाच व कुज्ञानाचे तीन असे ज्ञानाचे एकूण आठ प्रकार आहेत . कुज्ञानात - कुमती , कुश्रुत व कुअवधी असते; तर सम्यग्ज्ञानात १) मतिज्ञान, २) श्रुतज्ञान, ३) अवधिज्ञान, ४) मनःपर्ययज्ञान व ५) केवलज्ञान येते.
ज्ञान प्रमाणाच्या द्वारे (वस्तूचे पूर्ण गुण) व नयाच्या द्वारे जिथे वस्तूच्या एकाच धर्माचे वर्णन केले जाते. स्वार्थप्रमाण हे ज्ञानमय असते ; तर परार्थप्रमाण हे वचना प्रमाण असून , त्यात श्रुतज्ञानाचा समावेश आहे. 'नही ज्ञानेन सदृशं पवित्रमिह विद्यते ।'
ज्ञानासारखे पवित्र काहीच नाही. सात भंगाद्वारेही ज्ञान प्राप्त होते. १) स्यात् अस्ति : आपल्या द्रव्य , क्षेत्रण काल , भावाने अस्तिरूप असणे. २) स्यात् नास्ति : परद्रव्याने नास्तिरूप असते. ३) स्यात् अस्ति नास्ति : स्वरूपाने अस्ति पण परद्रव्याने नास्ति असते. क्रमाने आस्ति व नास्ति असते. ४) स्यात् अवक्तव्य : वस्तूमध्ये युगपत् अस्ति - नास्ति गुणधर्म राहू शकतात . परंतु, त्याचे वर्णन करताना असे वाक्य नाही म्हणून वस्तू ही कथंचित् स्व-पर चतुष्टाने अवक्तव्य आहे. ५) स्यात् अस्ति अवक्तव्य : वस्तू स्वचतुष्टाने - द्रव्य , क्षेत्र , काल व भावाने अस्ति परंतु युगपत् स्व-पर चतुष्टाने अव्यक्त आहे . ६) स्यात् नास्ति अवक्तव्य : वस्तू परचतुष्टाने नास्ति आणि स्व-परचतुष्टाने अवक्तव्य आहे. ७) स्यात् अस्ति नास्ति अवक्तव्य : वस्तू क्रमाने स्व-परच्या मुळे अस्ति
जैन धर्माची ओळख / ४३
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
