________________
कर्मसिद्धान्त
कर्मसिद्धान्त हे जैनदर्शनाचे असाधारण वैशिष्ट्य आहे. जगातील पापपुण्याचे जे काही व्यवहार चालू आहेत , ते सर्व कर्माचीच अगाध लीला आहे, असे सांख्यदर्शन म्हणते . परंतु , जैनदर्शनाचा कर्मसिद्धान्त हा कर्माधीनतेचा , पराधीनतेचा सूचक नसून जीवाच्या स्वाधीनतेचा सूचक आहे. वास्तविक , जीव कर्माधीन नसून उलट कर्म जीवाधीन आहे. जीव स्वयं आपल्या अपराध दोषाने , शुभ-अशुभ भाव करतो. त्यामुळे त्याला पुण्यपापकर्माचा बंध होतो. कर्म जेव्हा उदयाला येते , तेव्हा ते सुख-दुःख फळ देते . पुण्यकर्माचा उदय असेल तर सुख सामग्री प्राप्त होते. कर्म केवळ आपले फळ देण्याचे काम मात्र करते . परंतु , त्या सुख-दुःख फळाशी समरस होऊन जेव्हा जीव ते भोगतो , तेव्हा तो कर्माधीन होऊन दुःखी होतो. जीवाच्या अज्ञानामुळे व प्रज्ञेच्या अभावामुळे तो अपराधी बनतो.
जे कोणी जैनदर्शनाच्या कर्मसिद्धान्ताचा अभिप्राय कर्माधीनतेचा सूचक मानतात ; त्यांना जैनदर्शनाचा कर्मसिद्धान्त समजला नाही, असेच म्हणावे लागेल . कर्मसिद्धान्त हा जीवाच्या जीवनाचा दृश्य चित्रपट आहे. पूर्वी जीवाने जशा प्रकारचे परिणाम केलेले असतात ; त्याचे फळ त्याला वर्तमानकाळी भोगावे लागते. वर्तमानकाळी जीव जशा प्रकारचे परिणाम करतो; त्याचे फळ त्यास भविष्यकाळी नियमाने भोगावे लागते. ___ 'स्वयं कृतं कर्म यदात्मना पुरा फलं तदीयं लभते शुभाशुभं ।'
जीवाने जे पूर्वजन्मी शुभ-अशुभ परिणाम करून कर्म बांधलेले असते, त्याचेच चांगले-वाईट फळ त्याला या जन्मी भोगावे लागते . विधी , नशीब, दैव , कर्म , भविष्य हे सर्व एकार्थवाचक शब्द आहेत . भवितव्यता नामक अन्य एखादी अद्भुत , अदृश्य शक्ती नसून , जीव वर्तमानकाळी जे शुभअशुभ भाव करतो, तेच पुढील भविष्यकाळातील जीवनाचे 'दैव' ठरते .
मनुष्याला जर वर्तमान जीवनात सुख-शांती हवी असेल ; तर त्याने कर्मसिद्धान्ताचा सूक्ष्म रीतीने अभ्यास करावा . कर्म हे दृश्य चित्रपट दाखवते ,
जैन धर्माची ओळख / ३३
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
