________________
બત્રીશી-૧૮, લેખાંક-૯૬
૧૦૫૩
ઘણીવાર ઘણા કષ્ટ ઊઠાવવા પડે છે. રાગદ્વેષને ઉત્તેજિત કર્યા વિના પુદ્ગલ સુખ આપી શકતું નથી. એટલે કે પૌદ્ગલિક સુખના ભોગકાળે રાગ-દ્વેષના સંક્લેશ હોય છે. રાગ-દ્વેષથી બંધાયેલાં ચીકણાં કર્મો ભવિષ્યમાં દારૂણ દુઃખો આપે છે. આમ નહીંવત્ પૌદ્ગલિક સુખ ઢગલાબંધ દુઃખોથી અનુવિદ્ધ હોવાથી દુઃખ તુલ્ય જ છે. અને તેથી સાંસારિક સુખની આ દુ:ખતુલ્યતા (અસારતા) પિછાણનાર યોગીને સંસાર પર વૈરાગ્ય થાય છે ને વૈષિયક સુખો પ્રત્યે ઉપેક્ષા આવે છે.
(x) જડ કે જીવ.. બધા પર તત્ત્વચિંતનથી ચોથા પ્રકારની ઉપેક્ષા પ્રવર્તે છે. આશય એ છે કે ઉપેક્ષાના ત્રીજા પ્રકારમાં કહેલા વૈરાગ્યને વારંવાર ઘુંટવાથી એવી ભૂમિકા આવે છે કે જેથી હવે ‘ઇષ્ટ-અનિષ્ટ વિષયો રાગ-દ્વેષ કરાવે છે’ એવી પ્રતીતિ પણ રહેતી નથી, તેથી ઈન્દ્રિયના વિષયો પ્રત્યે ઉપેક્ષા આવે છે. વળી પોતાના સુખ-દુ:ખ પ્રત્યે પોતાની જાત સિવાય અન્ય કોઈ જવાબદાર નથી. આવું વારંવાર ચિંતન કરવાથી એવી ભૂમિકા આવે છે કે હવે કોઈ જીવ પ્રત્યે રાગ-દ્વેષ થતા નથી. તેથી ઉપેક્ષા પ્રવર્તે છે. આમ તત્ત્વચિંતનના પ્રભાવે જડ અને જીવ... બધા પ્રત્યે ઉપેક્ષાની લાગણી પ્રવર્તે છે.
મૈત્રી વગેરે ભાવનાઓના ચાર ચાર ભેદ કહ્યા. જે ક્રમમાં મૈત્રી વગેરેના તે તે ભેદ કહ્યા છે એ જ ક્રમમાં મૈત્રી વગેરે તે તે ભાવના છે. વિશુદ્ધ સ્વભાવવાળી પરિણમતી આ મૈત્રી વગેરે ભાવનાઓ જ અધ્યાત્મમાં ઉપયોગી છે.
આશય એ છે કે સાધક જીવે સુખી જીવો પરની ઈર્ષ્યાને (પ્રતિકૂળ આચરનારનો બદલો લેવા દ્વારા દુઃખી કરવાની ઇચ્છા) છોડવાની છે, પણ ‘સારું છે કે આ બધા સુખી છે' એવી મૈત્રીને છોડવાની નથી. એમ, દુ:ખી જીવોની ઉપેક્ષાને વર્જવાની છે, પણ ‘આ જીવો દુ:ખમાંથી મુક્ત શી રીતે થાય ?’ એવી કરુણાને તો
