Book Title: Agam 14 Upang 03 Jivabhigam Sutra Part 01 Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
View full book text
________________
जीवाभिगमसूत्रे
प्रवर्तते" इति न्यायात् प्रयोजनमन्तरेण अर्थप्रतिपादनाय प्रवृत्तिर्न स्यात् इति कथं तीर्थकरस्य तत्र प्रवृत्तिः । इति चेन्न अर्थप्रतिपादनस्य तीर्थकृन्नामकर्मविपाकोदय प्रभवत्वात्
तदुक्तम्-तं च कहं वेइज्जइ ? अगिलाए धम्मदेसणाए उ' तच्च कथं वेद्यते अग्लान्या धर्मदेशनयैव । इति ।
तच्च तीर्थकर नामकर्म कथं वेद्यते ? इति प्रश्ने उत्तरमाह - अग्लानभावतो धर्मदेशनयैव तीर्थकर नामकर्मणो वेदनं भवतीत्यतस्तस्य तत्र स्वतः प्रवृत्तिर्भवतीत्येतदेवात्र प्रयोजनमवसेयम् ।
६
शंका - जब अर्थरूप से कर्त्ता तीर्थंकर माने जाते हैं तो फिर उनमें प्रयोजनवत्ता सिद्ध होती है । परन्तु वे कृतकृत्य होने से यह प्रयोजनवत्ता उनमें बनती नहीं है । और प्रयोजन के बिना कोई व्यक्ति काम करता नहीं है " प्रयोजनमनुद्दिश्य न मन्दोऽपि प्रवर्तते " अतः तीर्थकर को भी सप्रयोजन मानना पडेगा । नहीं तो अर्थ प्रतिपादन करने में उनकी प्रवृत्ति ही नहीं हो सकेगी । तात्पर्य इस शंका का ऐसा है कि जब तीर्थंकर अर्थरूप से आगम का प्रतिपादन करते हैं तो वे किसी प्रयोजन को लेकर ही करते हैं । परन्तु मोहनीय के अभाव से उनमें प्रयोजनवत्ता सिद्धान्तकारों ने मानी नहीं है । अतः प्रयोजनवत्ता के अभाव में उनमें अर्थप्रतिपादकता कैसे मानी जा सकती है ।
इस शंका का समाधान ऐसा है कि तीर्थंकर जो अर्थप्रतिपादन में प्रवृत्त होते हैं वह किसी प्रयोजन के वशवर्ती होकर नहीं होते हैं किन्तु तीर्थंकर नामकर्म की प्रकृति का ही यह विपाक है जिससे उन्हें अर्थ का प्रतिपादन करना पड़ता है । कहा भी है
'तं च कहं वेइज्जइ अगिला धम्मदेसणाए उ" अर्थात् अग्लानभाव से धर्मदेशना द्वारा ही उनके तीर्थंकर नामकर्म का वेदन होता हैं। उनका यही प्रयोजन है ऐसा जानना चाहिये ।
શંકા-જો અથ રૂપે તીથંકરને કર્તા માનવામાં આવે તે આગમામાં પ્રત્યેાજન યુક્તતા સિદ્ધ થાય છે, પરન્તુ તેએ કૃતકૃત્ય (જેમના બધાં પ્રયેાજના સિદ્ધ થઈ ગયેલ. છે એવાં) હાવાથી તેમનામાં પ્રયેાજનયુક્તતા સભવી શકતી નથી, અને પ્રત્યેાજન વિના કોઇ વ્યક્તિ भरती नथी, 'प्रयोजनमनुद्दिश्य न मन्दोऽपि प्रवर्तते" आ उथन अनुसार तीर्थ पुरोने સપ્રયેાજન માનવા પડશે ને એવુ માનવામાં ન આવે. તે અથપ્રતિપાદન કરવાની તેમની પ્રવૃત્તિ જ સંભવી શકે નહી ! આ શંકાનુ તાત્પર્ય એ છે કે જો તીથંકર અથ રૂપે આગમનું પ્રતિપાદન કરતા હાય, તે તેઓ કેાઈ પ્રયેાજનને લીધે જ એમ કરતા હાય. પરંતુ માઠુનીયના અભાવને કારણે સિદ્ધાન્ત કારાએ તેમનામાં પ્રયજન યુક્તતા માની નથી; તા પછી પ્રયાજનવત્તાના અભાવને લીધે તેમનામાં અર્થ પ્રતિપાદકતા કેવી રીતે માની શકાય’ આ શંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે કરી શકાય—તીથ કરા અથ પ્રતિપાદનની જે પ્રવૃત્તિ કરે છે તે કાઈ પ્રયજનને અધીન રહીને કરતા નથી, પરંતુ તીથંકર નામકમની પ્રકૃતિના જ આ વિપાક છે. તેથી તેમને અથ નુ પ્રતિપાદન કરવું પડે છે. કહ્યું પણ છે કે
"तं च कहं वेइज्जइ अगिलाए धम्मदेसणाए उ” भेटले हे अग्यान लावे धर्मदेशना દ્વારા જ તેઓ તીથંકર નામકર્મીનુ` વેદન કરે છે, તેમનુ એજ પ્રયાજન છે એમ સમજવું
જીવાભિગમસૂત્ર
