________________
અધ્યાત્મોપનિષપ્રકરણ ૧/૩૭ शाङ्करभाष्यनिराकरणम् 88
૮૫ अपेक्षाभेदतो हन्त, कैव विप्रतिषिद्धता ॥३७॥ ननु विप्रतिषिद्धानां = मिथोविरुद्धनित्यत्वाऽनित्यत्वादिधर्माणां एकत्र वस्तुनि समुच्चये = समावेशे कथं न विरोधः ? वस्तुनो नित्यत्वेऽनित्यत्वं न स्यात्, अनित्यत्वे वा नित्यत्वं न स्यात्, तयोः सहानवस्थानादिति चेत् ? उत्तरपक्षयति- 'हन्त !' इति शोचनार्थेऽवगन्तव्यम्, तदुक्तं हलायुधकोशे > शोचने सम्प्रहर्षे च हन्तशब्दः प्रयुज्यते <-(५/८७६) । एकत्रैव वस्तुनि अपेक्षाभेदतः = अपेक्षाभेदमवलम्ब्य नित्यत्वाऽनित्यत्वादिसमुच्चये विप्रतिषिद्धता = विरोधिता एव का ? अपेक्षाभेदोपदर्शनेन विरोधस्य परिहारादिति भावः । परे त्ववच्छेदकभेदमनवबुध्यैव विरोधभयेन पदे पदे प्रस्खलन्ति । तदुक्तं श्रीहेमचन्द्रसूरिभिः अन्ययोगव्यवच्छेदद्वात्रिंशिकायां - उपाधिभेदोपहितं विरुद्धं नार्थेष्वसत्त्वं सदवाच्यते च । इत्यप्रबुध्यैव विरोधમીતા નડીતજોતા: પતત્તિ ૨૪ ‘ઉપાધ: = વછે: = ગંરા-BIRT: તેષાં મેઃ = नानात्वं, तेन उपहितं = अर्पितं असत्त्वं सदर्थेषु न विरुद्धम्' इत्येवं श्रीमल्लिषेणसूरिव्याख्यालेशः । एतेन ->ન ઘેડમિન્ ધન પુત્સિત્તાિિવરુદ્ધધર્મસમવેરાઃ સન્મવતિ, શીતળાવિિત – (...મ. २/२/३३-पृ. ७४७) इति ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यवचनं निरस्तम्, अवच्छेदकभेदेन तदविरोधात्, एकस्मिन्नेव धूपघटिकादौ देशभेदेन शीतोष्णस्पर्शोपलम्भाच्च ॥१/३७।।
ઉપેક્ષાનપુf વિરોધપરિદ્વાર નિતનેન વિરાતિ - “મિ'તિ | સમાવેશ કરવામાં આવે તો વિરોધ કેમ ન આવે ? જે વસ્તુમાં નિત્યત્વ હોય તો અનિત્યત્વ ન રહી શકે. અને જે અનિત્વ હોય તો નિત્વ ન રહી શકે. કેમ કે નિત્યત્વ અને અનિત્યત્વ એક અધિકરણમાં સાથે રહેતા નથી. - આ શંકા તદ્દન વાહીયાત છે. આ જણાવવા માટે ‘હત્ત' શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો છે. હલાયુવકોશ મુજબ ‘દન્ત’ શબ્દનો પ્રયોગ શોક તેમ જ હર્ષ અર્થમાં થાય છે. પ્રસ્તુતમાં શોક અર્થમાં ‘ન્ત’ શબ્દનો પ્રયોગ થયેલ છે. કેમ કે એક જ વસ્તુમાં અપેક્ષાભેદને આશ્રયીને નિત્યત્વ-અનિત્યત્વ વગેરે ધર્મોનો સમાવેશ કરવામાં વિરોધ જ કયાં રહેલો છે ? કહેવાનો ભાવ એ છે કે અપેક્ષાભેદ બતાવવા દ્વારા વિરોધનો પરિહાર થઈ જાય છે. અન્ય દાર્શનિકો આ વાત જાણતા નથી. માટે તેઓ અપેક્ષાભેદને જાણ્યા વિના જ, વિરોધના ભયથી ડગલે અને પગલે ખલના પામે છે. આ વાતને જણાવતા શ્રી હેમચંદ્રસૂરિજીએ અન્યયોગવ્યવચ્છેદદ્વાર્કોિશિકામાં જણાવેલ છે કે – સત્ પદાર્થોમાં ઉપાધિભેદથી અર્પિત (રવિવક્ષિત) એવું સત્વ-અસત્વ અને વાગ્યતાઅવાતા પરસ્પર વિરૂદ્ધ નથી. આવું જાણયા વિના જ વિરોધથી ભયભીત થયેલા અને એકાંતવાદથી હણાયેલા જડ લોકો ડગલે અને પગલે ગબડે છે. - અહીં મૂળ ગાથામાં રહેલ ‘ઉપાધિ' શબ્દનો અર્થ એવચ્છેદક, અંશપ્રકાર છે આવું શ્રીમલિષેણસૂરિજીએ તેની વ્યાખ્યામાં જણાવેલ છે.
– એક ધર્મમાં એક સાથે સર્વ, અસ વગેરે વિરોધી ધર્મોનો સમાવેશ ન સંભવી શકે. આ વાત બરાબર તે રીતે સંગત થાય છે જેમ કે એક ધર્મીમાં એક સાથે ઠંડી અને ગરમીનો સમાવેશ થતો નથી.
- આ પ્રમાણે બ્રહ્મસૂત્રના શાંક૨ભાષ્યમાં જે જણાવેલ છે તે વાત નિરસ્ત થઈ જાય છે. કારણ કે અવછેદકભેદ દ્વારા સવ-અસવ વગેરેમાં વિરોધ રહેતો જ નથી. વળી દષ્ટાંત પણ અનુરૂપ નથી. કેમ કે ધૂપદાનીમાં પકડવાના સ્થાનમાં શીત સ્પર્શ હોય છે જ્યારે સળગતો ધૂપ મૂકવાની જગ્યામાં ઉષણે સ્પર્શ હોય છે. મતલબ કે એક જ ધૂપદાનીમાં દેશભેદથી ઠંડી અને ગરમી ઉપલબ્ધ થાય છે. (૧/૩૭)
અપેક્ષાભેદ બતાવવા દ્વારા પ્રાપ્ત થયેલ વિરોધપરિહારને દષ્ટાંત દ્વારા ગ્રંથકારથી સ્પષ્ટ કરે છે.
