________________
રોળી નાખશે તે સમજવું કોઈના પણ માટે કલ્પનાતીત હોય છે. ફકીરચંદ ઓખાજીના ભર્યા ભાદર્યા પરિવાર પર કાળસત્તાની આવી જ એક જોરદાર થપાટ એકાએક પડી. છગનભાઈ હજી બચપણના ઉંબરાને પૂરેપૂરો ઓળંગીને બહાર આવે ત્યાર પહેલાં જ કાળદેવતાએ પહેલાં માતા મંછાબહેનને અને તેના એકાદ વર્ષ પછી પિતા ફકીરચંદને પોતાના કોળિયા બનાવી દીધા. સાત વર્ષ પૂરાં થાય ત્યાં તો પિતા-માતાના છત્ર-છાંયડાથી છગનભાઈ સદાને માટે વંચિત ! એક સુભાષિત પ્રમાણે, સંસારમાં ત્રણ મનુષ્યો સૌથી વધુ દુઃખી છે : નમાયું બાળક, વિધવા યુવતી અને વિધુર ઘરડો. આ ઉક્તિનું કઠોર સત્ય છગનભાઈએ બરાબર અનુભવ્યું. તેમના પરિવાર માટે પણ શિરછત્રોની આવી વિદાય ભારે વસમી અને નિરાધાર બનાવી મૂકનારી બની રહી. પરંતુ આ વસમી વેળાએ મોટા ભાઈ નાનચંદનું હીર ઝળકી ઊઠ્યું. ગમે તેવી મુસીબતોને પણ ઘોળીને પી જનારું અસલ મારવાડી ખમીર તેમના લોહીમાં વહેતું હતું, તે ઉછળી આવ્યું ; તે કાળના રીતરિવાજોને અનુસરીને કરવાનાં શોકવિધિનાં કાર્યો સમાપ્ત થતાં જ ઘરનો સઘળો વહીવટ તેમણે સંભાળી લીધો. નાનાં ભાઈબહેનોનો સહકાર તો ખરો જ; પણ પિતાના હાથે મળેલી તાલીમ પણ આ ખરી વખતે ખપમાં આવી ગઈ. તેમણે એક તરફ ધંધો સંભાળી લીધો, તો બીજી તરફ તેમણે અને ધનીબેને છગનભાઈને માતાની ખોટ વરતાવા ન દીધી. તેમણે છગનભાઈને ગામની શાળામાં દાખલ કરી ક્રમે ક્રમે સાત ધોરણ ગુજરાતી તથા ત્રણ ધોરણ અંગ્રેજીના કરાવ્યાં. ભણવાની હોંશ તથા ચીવટ સારી, તેથી સારી ગુણાંકે પાસ થતા. એમના અક્ષર પણ સારા ગણાતા. માતા-પિતાની હૂંફ વગરનું બાળક અકાળે ગંભીર અને પુષ્ટ બની જતું હોય છે, અને જવાબદારીના ભાનનો બોજ, સરખામણીમાં, તેના મન પર વધુ અને વહેલી સવાર થઈ જતો હોય છે. છગનભાઈની સ્થિતિ આનાથી જરાય જુદી નહોતી. તેથી જ, તેમણે નિશાળનું આટલું ભણતર ચીવટથી પૂરું કરીને, મોટા ભાઈ પાસે નામું શીખી લીધું, અને પછી તેમની સાથે જ બાપીકા વ્યાપાર-વ્યવહારમાં તેઓ પણ જોતરાઈ ગયા.
પૂર્વાવસ્થા - ૨ સમય સતત સર્વે જાય છે. સંજોગો અવિરત પલટાતાં જાય છે.. ફકીરચંદ ઓખાજીના બે દીકરા મોટા નાનચંદ અને નાના છગનલાલ. બન્ને ઘર અને ધંધાની
