________________
“મીટ ગઈ દીનતા સબહી હમારી, પ્રભુ, તુજ સમક્તિ-દાનમેં”
આનું તાત્પર્ય આ રીતે પણ તારવી શકાયઃ દીનતા એ માનવમાત્રને વળગેલી ભૂતાવળ છે. એ દીનતાના વળગાડને દૂર કરવાના ઈરાદા સાથે થતો ખાસ પ્રયત્ન તેનું નામ દીક્ષા. આવી દીનતા દૂર કરી આપતા હશે માટે જ ભગવાન “દીન-દયાળ” કહેવાતા હશે ને !
દીક્ષા લેના૨માં બે ચીજો હોવી અનિવાર્યઃ ‘બોધ’ અને ‘નિષ્ઠા.’ ઉપાધ્યાયજી મહારાજ કહે છે તેમ “ભવની નિર્ગુણતાનો બોધ હોય, અને વ્રતપાલન માટે પૂરતી ધીરતા હોય, તે જ દીક્ષા માટે યોગ્ય’ ગણાય. વાત પણ સાચી છે. નિષ્ઠા વિનાનો બોધ માત્ર માહિતી બની રહે અને માણસને જડ બનાવે. અને બોધ વિનાની નિષ્ઠા ઝનૂનમાં જ પરિણમે. એકલી નિષ્ઠા જ્યારે ઝનૂનમાં પરિણમે ત્યારે તે સમાજના સ્વાસ્થ માટે હાનિકર નીવડે. તો એકલા બોધને લીધે પેદા થતી જડતા વ્યક્તિને વ્યક્તિગત નુકસાન પહોંચાડે. એટલે બોધ અને નિષ્ઠા બન્નેનો સમન્વય સધાય ત્યારે મનુષ્યમાં વિવેક અને શ્રદ્ધાનો ‘દોય શિખાનો દીવડો’ પ્રગટે છે, જે એને એકતરફ દીક્ષા માટે યોગ્ય પુરવાર કરી આપે છે, તો બીજી તરફ દીનતાના ક્ષય માટેની સજ્જતા પણ બક્ષે છે.
ના, સાધુ દીન ન હોય. એ લોકોનો, લોકોનાં ધન – સાધનોનો કે માનમરતબા અને આડંબરોનો હેવાયો ન હોય. એક સાધકને દીન બનાવવા માટે આમાંનું એકાદ વાનું પણ પૂરતું ગણાય. અને એકવાર આ બધાં તોફાનોના રવાડે ચડ્યો કે ખલાસ ! પછી એ તોફાનો એને દીન જ નહિ, પણ દુઃખી દુઃખી કરી મૂકવાનાં. વાચકવર્ય શ્રીઉમાસ્વાતિજી મહારાજની વાત આ સંદર્ભમાં ગાંઠે બાંધવા જેવી છેઃ “લોકવ્યાપારથી પર બનેલા સાધુને જે સુખ છે, તેવું સુખ દેવોના ઇન્દ્રને કે ચક્રવર્તી સમ્રાટને પણ સુલભ નથી.”
અને જે દીન ન હોય તે હીન તો હોય જ શાનો ? દીનતા જ હીનતાની જનેતા છે. દીન જણ, પોતાની લાલસાને પોષવા ખાતર હીન કાર્યો કરતાં અચકાતો નથી, તે તો જગજાહેર વાત છે. હીનતા એટલે ક્ષુદ્રતા; હીનતા એટલે ક્ષુલ્લકતા; હીનતા.એટલે નીચતા. આ હીનતા એકવાર હૈયામાં પેઠી, પછી ન કરવાનાં કામ સૂઝે; માયા અને પ્રપંચ, દ્વેષ અને ક્લેશ, મારું અને તારું, વિકારો અને વાસનાઓ અને એવું એવું બધું જ પછી ખડકાતું રહે અને જીવનને કચરાનો કોથળો બનાવતું રહે.
દીક્ષાર્થી પહેલેપ્રથમ દીનતાને નષ્ટ કરી મૂકે છે, પછી આવી હીનતાને અવકાશ ક્યાંથી રહેવાનો ? અને છતાં સુદીર્ઘ ભૂતકાળની “આદત સે મજબૂર’” દીક્ષાર્થીમાં દીક્ષા લીધા પછી આવી કોઈ દીનતા અને હીનતાના સંસ્કાર રહી ગયા હોય, તો તેને નાબૂદ કરવા માટેની કોશિશ/સાધના તે જ દીક્ષા.
દીક્ષા લેતાં પહેલાં આટલી સમજ કેળવી લે તે દીક્ષા માટે યોગ્ય ગણાય.
દીક્ષા લીધા પછી પોતાનામાં પડેલી દીનતા-હીનતાને પ્રીછીને તેને નાબૂદ કરવામાં લાગી પડે, તેની દીક્ષા લીધી પ્રમાણ.
૩૦
