________________
(૧૫) ચારિત્ર્ય ઘડત૨ : મુકામ પહેલો
જ્ઞાનાર્જન એ મુનિજીવનની પાયાની બાબત છે. “મુનિ' શબ્દ જ પોતાના પેટમાં “જાણવું ને સંગોપીને બેઠેલો – નીપજેલો શબ્દ છે. જાણે તે મુનિ. જાણવું એટલે સમજવું, એ અહીં જ સ્પષ્ટ થવું જોઈએ. જ્ઞાનનો સંબંધ “જાણવા' સાથે છે, પણ “જાણવાનો સીધો અનુબંધ તો “સમજણ” સાથે છે. વિવેકપૂત સમજણ અને પુષ્ઠ વૈરાગ્યનો સંયોગ થાય ત્યારે પ્રગટતી અવસ્થાને જાણકારો જ્ઞાનદશા' કહે છે. જ્ઞાન વધતું જાય તેમ ચિત્તની દશા બદલાતી જાય તો “જ્ઞાનદશા તસ જાગીએમ કહી શકાય. અલબત્ત, બધા ભણેલા જ્ઞાની જ હોય એવી રૂઢિને જૈન શાસનમાં બહુ વજૂદ નથી અપાતું. અંતરનાં દ્વાર ઉઘડી ગયાં હોય એવા ઓછું ભણેલાની પણ જ્ઞાનદશા વિકસી હોય તેવી પૂરી શક્યતા છે. આ જ્ઞાનદશા જાગી ગઈ કે જાગી રહી છે તેને ઓળખવાની નિશાની કઈ ? પ્રથમ દૃષ્ટિએ આવું સૂઝે છેઃ જેમ જેમ ચારિત્રજીવન ઉછરતું જાય તેમ તેમ નિજના દોષોની સભાનતા વધતી જાય, અને તેના નિવારણને કેન્દ્રમાં રાખીને સાધનાની ચર્ચા - જ્ઞાનર્જન, ક્રિયાશુદ્ધિ, તપશ્ચર્યા, જપયોગ, સમતા, નિર્દભતા ઇત્યાદિરૂપ – ગોઠવાતી જાય તેના જીવનમાં જ્ઞાનદશા જાગી રહી હોવાનું અનુમાની શકાય. મુનિ શ્રીકુમુદચન્દ્રવિજયજીના ચારિત્ર જીવનના ઉછેરને આ કસોટી શબ્દશઃ લાગુ પાડી શકાય. દીક્ષા બાદ તેમણે ગોઠવેલી પોતાની સાધનાચર્યા, છદ્મસ્થસુલભ અનુપયોગ કે પ્રમાદને બાદ કરીએ તો મહદંશે ઉપરોક્ત ક્રમને કે પ્રક્રિયાને અનુસરતી હતી. એમની ચર્યાના એકેક અંશને આપણે ક્રમશઃ તપાસીએ. સૌ પ્રથમ વાત આવે જ્ઞાનાભ્યાસની. વૈરાગ્ય તો હતો જ. પણ તેને સ્પષ્ટ અને પુષ્ટ બનાવવા માટે જ્ઞાનાર્જન એ અનિવાર્ય બાબત હતી. ક્ષયોપશમ પ્રમાણમાં મોળો, પણ તેની સામે લગની એટલી જ તીવ્ર. મજાની વાત એ કે ગુરુજી ખૂબ જ્ઞાની અને ભણાવવામાં હોંશીલા મળી ગયેલા. એટલે તેમણે ગુરુજીનાં માર્ગદર્શન પ્રમાણે ધીમે ધીમે પ્રાકરણિક વસ્તુઓ કંઠે કરવા ઉપરાંત સંસ્કૃત બે ચોપડી, તેમાં આવતા શબ્દો તથા ૧૧૦૦ ધાતુઓનાં સર્વ રૂપો, ચન્દ્રિકા વ્યાકરણ, પ્રાકૃત પાઠમાળા વગેરેનું અધ્યયન કર્યું. મૂળે ગામડામાં ઉછરેલા એટલે ઉચ્ચારશુદ્ધિ માટે પરિશ્રમ ઘણો પહોંચે, પણ તેમાં હારતા નહિ. બધે ખંતપૂર્વક મચ્યા રહેતા. સ્તવનો – સઝાયો - થોયો – ચૈત્યવંદનો વગેરે તો અઢળક શીખ્યા. કંઠે કરવાની તેમની મર્યાદિત ક્ષમતાને લક્ષ્યમાં લઈને ગુરુજી તેમને ઉત્તરાધ્યયન તથા દશવૈકાલિક વગેરે સૂત્રોની વાચના પણ આપતા. બધું યાદ ના રાખી શકે. અથવા યાદ રહે છતાં શબ્દોમાં પોતે અભિવ્યક્ત ન કરી શકે, છતાં તે સૂત્રો દ્વારા પ્રાપ્ત બોધનો સાર તેઓ આત્મસાત્ અવશ્ય કરતા. એ રીતે તેઓ પોતાના ચિત્તને સ્વચ્છ કરતા ગયા અને જીવનને વધુ ને વધુ શાંત બનાવતા ગયા. એમની એક જીર્ણ નોંધપોથી મળે છે. તેમાં થોડાંક વર્ષોની વાતો તેમણે અછડતી નોંધી છે. તેમાં
-
:
४०
