________________
યઉ
અન્ય પ્રત્યે ઉદાર હોય, સંકુચિત કે દ્વેષી માનસ – ધરાવતો ન હોય, તેને હળુકર્મી કહેવામાં ખાસ કોઈ આપત્તિ નથી. વ્રતનિષ્ઠા એટેલ ક્રિયાચિ. સંયમ લીધા પછી ધર્મક્રિયાઓ કરવાનું તો અનિવાર્ય છે જ, પરંતુ તે કરવા છતાં તેમાં રુચિ જાગવી જરા મુશ્કેલ છે. ઘણીવાર એવું બને છે કે રોજિંદી થઈ પડેલી ક્રિયાઓ પ્રત્યે સંયમીને પણ ખાસ રુચિ નથી જળવતી. પરિણામે ક્રિયા યંત્રવત ચાલ્યા કરે છે, પણ તેનાથી તેને કંટાળા સિવાય ખાસ કાંઈ મળતું નથી. રુચે તે જ પચે ને ! આવી ક્રિયાને જ્ઞાનીઓ ગધેડાની પીઠ પર લાદેલા ચંદનના ભારા સાથે સરખાવે છે. પીઠ પર ચંદનકાઇ વહેવા છતાં ગધેડાને જેમ ચંદનનો કોઈ લાભ ન મળે, તેમ નિત્ય ધર્મક્રિયા કરવા છતાં તે માટેની રુચિ ન વિકસવાને લીધે કે પછી અરુચિને લીધે સંયમીની સરખામણી પણ અનાયાસે ગધેડા સાથે થઈ જાય તો તેમાં જ્ઞાનીઓનો શો દોષ? વિરિયાણુ અપ્પમનો એ સૂત્ર મુદ્રાલેખ બની રહે ત્યારે પ્રગટતી ક્રિયાની મસ્તી જ સંયમીને વ્રતનિષ્ઠ બનાવી શકે. . . વ્રતનિષ્ઠ મનુષ્ય ચુસ્ત ક્રિયાચિને વરેલો જરૂર હોય, પરંતુ એ પોતાના પાડોશીની ક્રિયા અને વ્રતપાલનનો હિસાબ રાખવાને ટેવાયેલો નહિ હોય. વ્રતનિષ્ઠ મનુષ્યોના પણ બે વર્ગ છેઃ ક્રિયાપાત્ર અને ક્રિયાખોર. બહુમતી હંમેશાં બીજા વર્ગની જ હોય તે સહજ છે. દોષસેવનથી જ આ નહિ. દોષદર્શનથી પણ બચવા મથે તે ક્રિયાપાત્ર. પાડોશીના દોષદર્શનમાં ઊંડો રસ લેતો હોય અને છતાં દોષસેવન ન થઈ જાય તેની વધુ પડતી ચીવટ રાખીને ચાલે તે ક્રિયાખોર. ક્રિયાપાત્ર વ્યક્તિ પોતાની ધર્મક્રિયામાં એટલી તો મસ્ત હશે કે તેને અન્ય તરફ જોવાની નવરાશ પણ નહિ હોય. અને ક્યારેક અનાયાસ કોઈની ક્રિયાની ગરબડ તેની નજરે ચડી આવે, તો તે યોગ્ય લાગે તો હિતબુદ્ધિથી તેને ટકોર કરી દેશે, પણ તેની નિંદા કરવા જેટલો કે સતત તેની જ ફિરાકમાં રાચવા જેટલો અનુદાર નહિ બની શકે. આથી ઊલટું, ક્રિયાખોર માણસ પોતે ચુસ્તપણે ધર્મક્રિયા અવશ્ય કરશે, પરંતુ તેનું ધ્યાન સતત પાડોશીની ક્રિયાઓ ભણી જ રહેશે. પોતે ક્રિયામાં ભૂલ કરે જ નહિ તેવો અતુટ આત્મવિશ્વાસ ધરાવનારા તે માણસની દૃષ્ટિમાં પાડોશીની દરેક ક્રિયા માત્ર ગોટાળાપંચક જેવી જ હોવાની, અને તેથી તે બાપડો પળે પળે “પાડોશીની શી. દશા થશે?” તેની ચિંતાની ભઠ્ઠીમાં જ શેકાતો રહેવાનો. ક્રિયાપાત્રની રુચિનું મૂળ તેની સહજ સરળતામાં અને પોતાનું સાધી લેવાની તેની તત્પરતામાં જડવાનું. જ્યારે ક્રિયાખોરની ક્રિયાપરાયણતાના પાયામાં દંભ, ગર્વ અને અન્યને હીન નજરે જ જોવા ટેવાયેલું વિકૃત માનસ ધરબાયું હશે. ઉપાધ્યાયજી મહારાજ આવા માનસનો છેદ એક જ વાક્યમાં ઉડાડી દે છેઃ” જેહ કરે કિરિયા ગરવ ભરિયા એહ જૂઠો ધંધ રે.” વસ્તુતઃ હળુકર્મી હોવાની વાતનો સીધો સંબંધ વ્યક્તિની પોતીકી કરણી સાથે અને પોતાની પરિણતિ સાથે હોય છે. આ મુદો જેને સમજાઈ જાય તેનામાં અનુદારતાવિહોણી વ્રતનિષ્ઠા સોળે કળાએ ખીલ્યા વિના ન રહે. મુનિ શ્રીકુમુદચન્દ્રવિજયજીનો પરિચય જેને થયો છે, તે લોકો તેમની આ પ્રકારની સમુદાર વ્રતનિષ્ઠાના સાક્ષી છે. આ લખનારે તો તેમની પાછલી વયે તેમને ખૂબ નિકટતાથી નિહાળ્યા
૪૩
