________________
(૧૭)
ચારિત્ર્ય ઘડત૨ : મુકામે ત્રીજો
તપશ્ચર્યા વિશે બે બાબતો હમણાં હમણાં આપણે ત્યાં ખૂબ ચલણી બની છે :
૧. ‘“તવસા નિાયાળું ત્તિ - તપથી નિકાચિત કર્મો પણ ખપે છે.”
અને ૨. “બહુ કોડ્યો વરસે ખપે, કર્મ અજ્ઞાને જેહ;
જ્ઞાની શ્વાસોચ્છ્વાસમાં, કર્મ ખપાવે તેહ.’
તપનો મહિમા વર્ણવવા અને વધા૨વા માટે આ વાતો સારી ગણાતી હશે. પરંતુ તપનો મહિમા ગાવાના ઉત્સાહમાં કેટલાક પાયાના પ્રશ્નો તરફ કોઈનું ધ્યાન જ નથી જતું. પ્રશ્ન એ છે કે તપથી નિકાચિત કર્મોનો પણ નાશ થાય તે સાચું, પણ કેવા તપથી ? અને અજ્ઞાનથી, ભલે તે ક્રોડો વરસે પણ, કર્મો ધોવાય ખરાં ? વળી જ્ઞાની કર્મો ખપાવે, તે કોરા જ્ઞાનના જ બળથી કે બીજું પણ કોઈ સાધન તે માટે જરૂરી ખરું ?
આ પ્રશ્નો તરફ ધ્યાન ન અપાયું તેથી સ્થૂળ ધારણા એવી બંધાઈ કે ગમે તે રીતે થતા તપથી પણ નિકાચિત કર્મોનો પણ નાશ થાય, અને સરખામણીમાં વધુ અધ્યયન ધરાવતી વ્યક્તિને જોઈને ‘(આવા) જ્ઞાની તો એક શ્વાસોચ્છ્વાસમાં બધાં કર્મોનો ઘાણ કાઢી નાખે' એવા કથનનો સમજણવિહોણો યથેચ્છ ઉપયોગ પણ થવા લાગ્યો.
આપણી આવી ગલત ધારણાઓનો પર્દાફાશ થાય તે રીતે ઉપરની ઉક્તિઓના મર્મનું ઉદ્ઘાટન કરતાં ઉપાધ્યાયજી મહારાજે કહ્યું : “અજ્ઞાની આત્મા ક્રોડ જન્મો સુધી તપસ્યા કરે અને જે કર્મ ખપે, તે કર્મોનો ક્ષય, જ્ઞાનવાન એવો તપસ્વી ક્ષણવારમાં કરે છે.” “ભૂખ સહન કરવી કે દેહને દૂબળો પાડી દેવો તે જ માત્ર તપ નથી; તપ તો તે છે જ્યાં તિતિક્ષા, બ્રહ્મચર્ય અને ગુપ્તિ આદિથી અલંકૃત શુદ્ધ જ્ઞાન હોય, જ્યાં કષાયોનો ત્યાગ હોય, બ્રહ્મપાલન હોય, જિનેશ્વરનું ધ્યાન હોય તેનું નામ શુદ્ધ તપ, બાકી બધું લાંઘણ.’’ અને આ બધાનો સાર એટલો કે, “જ્ઞાનયોગ (જ્ઞાનદશા) સાથે અભેદભાવે પ્રવર્તતી તપસ્યા એ શુદ્ધ તપ છે, અને તેવું તપ જ કર્મોની નિર્જરા તથા નિકાચિત કર્મોનો ક્ષય – બધું સાધી આપે છે.’’
“કષ્ટ કરો સંજમ ધરો, ગાળો નિજ દેહ; જ્ઞાનદશા વિણ જીવને, નહીં દુ:ખનો છેહ’
- આ વચનનો મર્મ પણ હવે સુપેરે પકડી શકાય.
આ જ્ઞાનદશા પણ ભારે માર્મિક પદાર્થ છે. ગણધર ગૌતમસ્વામી જેવા પરમ શ્રુતધર જો જ્ઞાનદશાના સ્વામી છે, તો માષતુષ મુનિ જેવા અભણ આત્મા પણ જ્ઞાનદશાના શણગારે સુશોભિત છે. જ્ઞાનદશાનાં ઘટક તત્ત્વો કંઈક આ પ્રકારનાં છે : બાહ્ય તપ, શુદ્ધ વ્રતાદિપાલન, સમતા, વિવેક, શાસ્ત્રયોગ અને ગુર્વાજ્ઞાપારતંત્ર્ય ઇત્યાદિ. મજાની વાત તો એ છે કે શાસ્ત્રનું
૪૬
