________________
(૧૨)
‘દીક્ષા’નો મર્મ
દીક્ષા વિશે એટલું બધું કહેવાયું છે અને કહેવાય છે કે તે વિશે હવે કાંઈ પણ કહેવું તે કદાચ પિષ્ટપેષણ કે પુનરાવર્તન જ બની રહે.
આમ છતાં, દીક્ષા એ એક એવો પદાર્થ છે કે તેના વિશે ગેરસમજો પણ ઓછી નથી થઈ. આજે તો દીક્ષા વિશે એટલી બધી વિચિત્ર ધારણાઓ પ્રચલિત બની બેઠી છે, જેમાં વિવેકની સરખામણીમાં ગતાનુગતિકતાનું તત્ત્વ વધુ જોવા મળે છે. આ તત્ત્વ લાલપીળા પડદા કે રંગબેરંગી કંકોત્રીઓમાં લખાતાં અને વરઘોડામાં ઊંચે અવાજે ઉચ્ચારાતાં સૂત્રોમાં આબાદ પ્રગટ થાય છે. સૂત્રોનો પણ એક નશો હોય છે. અને નશો હંમેશાં વાસ્તવિકતાથી દૂર રાખનારું તત્ત્વ છે. કોઈ પણ પ્રસંગ હોય, તેની વધામણી કે તેનો વિરોધ સૂત્રોચ્ચારો દ્વારા જ કરવાની આપણને પૂરતી ફાવટ છે. એ પ્રસંગની પૂરી જાણકારી કે સમજણ ન હોય, અને મોટા ભાગે તો તે પ્રસંગમાં ભાગ લેતી વેળાએ પણ તેનાથી તદન વિપરીત વર્તન - વલણ બિન્ધાસ્ત ધરાવતા હોવા છતાંય, તે પ્રસંગને અનુરૂપ સુત્રોચ્ચારો કરવાની ફાવટ અને ચીવટ આપણને કોઠે પડી ગઈ જણાય છે. આમાં જે તે પ્રસંગની તત્પૂરતી રોનક ઉભરતી હશે, પરંતુ એ પ્રસંગના માધ્યમથી જીવનમાં કે મનમાં જે અજવાસ પથરાવો જોઈએ તેનાથી મહદંશે વંચિત જ રહી જવાય છે. ફલતઃ, તે પ્રસંગ કોઈના આત્મિક ઉત્થાનના શ્રેષ્ઠ અવસરરૂપ પ્રસંગ હોવા છતાં, તેની સ્મૃતિ આપણામાં અમીટ બની રહેવાને બદલે ક્ષણજીવી કે ફટકિયા બની રહે છે.
છગનભાઈની દીક્ષાનો પ્રસંગ આવો, આડંબરના તાંડવ જેવો ફટકિયો પ્રસંગ નહોતો, પરંતુ અનેક આત્માઓના અંતરને જગાડી દેનારો અને સૂરત જેવા ક્ષેત્ર માટે તો ભાવિમાં આવા ઉત્તમ પ્રસંગો માટેનું બીજારોપણ કરી જનારો પ્રસંગ બની રહ્યો હતો.
આવું કેમ બન્યું, તે સમજવા માટે પણ આપણે અહીં દીક્ષાના મર્મને અને સ્વરૂપને તપાસી લેવાનું જરૂરી છે.
‘દીક્ષા’ માં બે અક્ષર છેઃ દી અને ક્ષા.
દી એટલે દીનતા અને ક્ષા એટલે ક્ષય. દીનતાનો ક્ષય કરે તેનું નામ દીક્ષા.
સાધુ ક્યારેય દીન ન હોય, અને જે દીન હોય તે કદી સાધુ ન હોઈ શકે. સૂત્રમાં સાધુને “અદીણમણસો” – અદીન મનનો ધણી ગણાવ્યો છે. તે પણ આ વિધાનને જ પુષ્ટ કરે છે. વાચક યશોવિજયજી શ્રી શાંતિનાથ પ્રભુના સ્તવનમાં આ મુદ્દાને જરા વધુ નિખાલસભાવે. છણે છે:
૨૯
