Payano Gujarati Shabdakosh

Author(s): K K Shastri
Publisher: Adarsh Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/016118/1

Page #1

A
//તિ )
થી
પાયાનો ગુજરાતી શબ્દકોશ
-
કે. કા. શા
સંપાદક કે. કા. શાસ્ત્રી
0 વાણી
નો

Page #2

ગુજરાત સરકાર દ્વારા માન્ય જોડણી મુજબ
પાયાનો ગુજરાતી શબ્દકોશ
(નિત્ય વપરાશના અલગ ૧૨૦૦ શબ્દો સાથે)
સંપાદક ભારત માર્તડ, મહામહિમોપાધ્યાય, ભારત ભારતરત્ન, બ્રહ્મર્ષિ અધ્યા. (ડૉ.) કેશવરામ કા. શાસ્ત્રી (બાંભણિયા)
પ્રભાસરત્ન, વિદ્યાવાચસ્પતિ, ડી. લિ.
આદર્શ પ્રઠાશન
પુસ્તક પ્રકાશક અને વિક્રેતા ગાંધી માર્ગ, બાલા હનુમાન સામે, અમદાવાદ ૩૮૦ ૦૦૧

Page #3

Pāyā-no Gujarati Shabdakosa edited by Prof. (Dr.) Keshavram Kashiram Shastree pub. By Adarsh Prakashan, Ahmedabad 380 001
2003
પ્રકાશક કૃષ્ણકાંત મદ્રાસી
આદર્શ પ્રકાશન ગાંધી માર્ગ, બાલા હનુમાન સામે,
અમદાવાદ ૩૮૦ ૦૦૧
પ્રથમ સંશુદ્ધ આવૃત્તિ : ઈ.સ. ૨૦૦૩ (વિ. સં. ૨૦૫૯)
સંપાદનના © સંપાદકના પ્રકાશનના © પ્રકાશકના
મૂલ્ય રૂ. ૧૦૦-૦૦
(
મુદ્રક
ચંદ્રિકા પ્રિન્ટરી મિરઝાપુર રોડ, અમદાવાદ ૩૮૦ ૦૦૧

Page #4

પ્રકાશકીય
મારે ખાસ વ્યાવહારિક કાર્ય માટે સુરત જવાનું થયું ત્યારે ત્યાંના એક ગ્રંથ વિક્રેતાને ત્યાં, અપ્રાપ્ય એવો અનેક કોશોના કર્તા ભાષાકોવિદ માન. કે. કા. શાસ્ત્રીનો રચેલો, ‘પાયાનો ગુજરાતી શબ્દકોશ' જોવામાં આવ્યો, આ કોશ ઘણાં લાંબા સમયથી અપ્રાપ્ય હોઈ એની પાસેની નકલ મેં માગી લીધી. મને થયું કે ગુજરાતી ભાષાના પ્રાણરૂપ પાયાના શબ્દોનો આ પૂર્વે છપાયેલ એક પણ કોશ જાણવામાં આવ્યો નથી, એટલે મારા મનમાં વિચાર આવ્યો કે જો શાસ્ત્રીજીની અનુજ્ઞા મળે તો આ કોશ છાપવો. એમનાં ‘મીરાનાં પદો'ની પાંચ આવૃત્તિ અમારા તરફથી પ્રકાશિત થયેલી એટલે પિરચય નવો કરવો પડે એમ નહોતું. અમદાવાદ આવીને હું એમની પાસે ગયો. કોશની નકલ જોઈ વરસોથી વિખૂટા પડેલાં પુત્રનાં દર્શન થયાં હોય એવો એમને આનંદ થયો. એમની પ્રસન્નતા જોઈ મેં એમને વિનંતિ કરી કે ‘આપ જો અનુજ્ઞા આપો તો આની નવી આવૃત્તિ પ્રકાશિત કરવાની મારી ભાવના છે.’ એમણે કહ્યું કે ‘વર્ષો પૂર્વે છપાયેલો છે, માટે એને નવેસરથી તપાસવો પડશે. રાહ જોઈ શકો તો હું સંશુદ્ધ કરી અદ્યતન બનાવી આપું.’
આનંદની વાત છે કે એક જ માસમાં, એમનાં અનેક પુસ્તકોનાં સર્જનમાંથી સમય કાઢી, સંશુદ્ધ કરી આપ્યો, એ આ અમારા આદર્શ પ્રકાશન દ્વારા પ્રકાશિત થઈ રહ્યો છે, જેને માટે માન. શાસ્ત્રીજીનો હું ઘણો જ ઋણી છું.
આ કોશ વિદ્યાર્થીઓને તો કામ લાગશે જ, પણ પાયાના આશરે ૫૦૦૦ શબ્દો અને અંતે નિત્ય ઉપયોગી આશરે ૧૨૦૦ શબ્દો પણ હોઈ સર્વ સામાન્ય જનને પણ આ ઉપયોગી થશે જ.
તા. ૧-૧-૨૦૦૩
- કમલેશ મદ્રાસી

Page #5

નિવેદન બેઝિક અંગ્રેજીની જેમ ગુજરાતી ભાષામાં પણ સર્વસામાન્ય ગુજરાતી વ્યાપક શબ્દોનો સંગ્રહ કરવાનો આ પ્રયત્ન છે. બની શકે એટલી કરકસર કરી ગુજરાત ભરમાં જાણીતા એવા આશરે ૫000 મૂળ શબ્દો અહી તારવવામાં આવ્યા છે. આ ઉપરાંત, એ મૂળ શબ્દોમાંથી સાધવામાં આવેલા જે શબ્દો મોટા ભાગમાં જાણીતા છે તે, જે તે શબ્દના પેટમાં સમાવી લેવામાં આવ્યા છે. વાચકને એ જોતાં જ સ્પષ્ટતા થઈ જશે કે કયા મુખ્ય શબ્દમાંથી એનો વિસ્તાર થયો છે.
એ ખરું કે આ સંગ્રહમાં લગભગ સરખા અર્થના એકથી વધુ શબ્દ પણ વપરાયેલા મળશે. તદન બાળકો માટેનો જ આ કોશ હોય તો અનેક પર્યાયોમાંથી સહેલો એક પર્યાય જ રાખી બાકીના જતા કરવામાં આવે; પણ આ કોશ સમગ્ર ગુજરાતની પ્રજાને ઉપયોગી થાય એ દૃષ્ટિ પસંદગીમાં હોઈ થોડો પણ અર્થનો (shadeનો પણ ભેદ) હોય અને શબ્દ દેશમાં વ્યાપક હોય તો છોડી દેવામાં નથી આવ્યો.
અંગ્રેજીમાં એક બેઝિક ડિક્શનેરી ટાઈમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા, મુંબઈએ આજથી સાઠેક વર્ષ પહેલા પ્રગટ કરી હતી, એમાં બધા મળી ૨૦૦૦૦ વસ હજાર સર્વસામાન્ય અંગ્રેજી શબ્દોનો સંગ્રહ છે, જેમાં અર્થ જOOOO ચાળીસ હજાર છે. આ મારા કરેલા સંગ્રહમાં એ દષ્ટિએ દસેક હજાર શબ્દ થશે.
પણ આ ઉપરાંત એક વિશિષ્ટ પ્રયત્ન હું આ સાથે જુદો જ આપું છું; અને એ–
- “ટાઈમ્સ ઑફ ઇન્ડિયા. (મુંબઈ) તરફથી બેઝિક અંગ્રેજી માટે ૮૫૦ ઉપરાંત વૈજ્ઞાનિક ૧૦૦, પત્રવ્યવહારના ૫૦, મળી ૧૦૦૦ શબ્દો પસંદ કરવામાં આવ્યા હતા, જ્યારે ન્યૂયોર્ક(અમેરીકા)થી પ્રસિદ્ધ થયેલી બેઝિક વિવિધ ભાષાઓનાં પાઠ્ય પુસ્તકોમાં અંગ્રેજી વગેરે માટે નિત્યના વ્યાપકના વ્યવહારના ૬૦૦ શબ્દો આપવામાં આવ્યા છે. આ બંનેની સરણીએ આશરે ૧૨૦૦ એકહજાર બસો શબ્દ તારવીને અકરાદિ ક્રમે રજૂ કરવામાં આવ્યા છે. આ શબ્દો આપણી સર્વસામાન્ય જરૂરિયાત પૂરી પાડી શકશે એર્વી મને શ્રદ્ધા છે. આ પસંદગી શબ્દો અઘરા ન પડી જાય અને સામાન્ય રીતે શહેર કે ગામડામાં પણ પરિચિત હોય એ રીતની કરવામાં આવી છે. તા. ૧-૧-૨૦૦૩
કેશવરામ કા. શાસ્ત્રી

Page #6

. જોડણી વિશે સરકારી ઠરાવ ગુજરાતી ભાષાની જોડણીમાં સુધારા કરવા માટે કાર્યપદ્ધતિ નિયમો નક્કી કરવા અંગે
ગુજરાત સરકાર,
શિક્ષણ વિભાગ, ઠરાવ ક્રમાંક :- પરચ-૧પ૨૦૦૦-એમ-૧૮-૨,
સચિવાલય, ગાંધીનગર
તારીખ : ૯-૧૧-૦૧ વંચાણે લીધો : (૧) ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ દ્વારા પ્રકાશિત સાર્થ ગુજરાતી જોડણી
કોશ. (૨) શિક્ષણ વિભાગનો તા. ૨-૭-૦૧નો ઠરાવ ક્રમાંક :
પરચ-૧૫-૨૦૦૦-એમ-૧૮-૨ ઠરાવ :
ગુજરાત વિદ્યાપીઠ દ્વારા પ્રકાશિત સાર્થ ગુજરાતી જોડણીકોશ અનુસાર ગુજરાતી ભાષામાં જોડણી કરવામાં આવી રહી છે. દરમ્યાનમાં ગુજરાતી ભાષાની જોડણીને હજુ પણ વધુ સરળ બનાવવા માટે સરકારશ્રીમાં અનેક રજૂઆતો થયેલ એટલે એ અન્વયે જોડણી સુધાર સમિતિની રચના શ્રી કે. કા. શાસ્ત્રીના અધ્યક્ષપદે ઉપર ક્રમાંક :(૨)માં દર્શાવેલ ઠરાવથી કરવામાં આવેલ. આ સમિતિએ ગુજરાતી ભાષાની જોડણી માટે સાર્થ જોડણીકોશને જ આધારભૂત અને સર્વમાન્ય ગણેલ છે. ઉપરાંત ગુજરાતી ભાષાની જોડણી માટે સામેલ પરિશિષ્ટ-૧ નિષ્કર્ષરૂપ જોડણી વ્યવસ્થામાં દર્શાવ્યા મુજબ થાય એમ સરકારશ્રીએ ઠરાવેલ છે. આથી રાજ્યમાં તમામ પ્રકારના વ્યવહારમાં, જેમાં ગુજરાતી ભાષાનો ઉપયોગ કરવામાં આવે તેમાં, ઉપર દર્શાવેલ નિષ્કર્ષરૂપ જોડણી વ્યવસ્થાઅનુસાર ગુજરાતી શબ્દોની જોડણી થાય એનું ધ્યાન રાખવા રાજ્યના ગુજરાતી પ્રેમી લાગતા-વળગતા સર્વે જનોને જણાવવાનું ઠરાવવામાં આવે છે. ગુજરાતના રાજયપાલશ્રીના હુકમથી અને તેમના નામે,
(આર. બી. ધંધુકિયા)
ઉપસચિવ, શિક્ષણ વિભાગ.

Page #7

પરિશિષ્ટ : ૧ નિષ્કર્ષરૂપ જોડણીવ્યવસ્થા
જોડણી વિશે એક ચોક્કસ સ્વરૂપ સ્થિર થયું છે એને આંચ ન આવે અને જોડણીમાં શક્ય એટલી એકવાક્યતા જળવાય એ માટે સરકારે નીમેલા વિદ્વાનો પાસેથી અભિપ્રાયો જાણી, એમના નિબંધ અભિપ્રાયોને લક્ષમાં રાખી સરકારે સર્વસંમતિથી જોડણી અંગે લીધેલા મહત્ત્વના નિર્ણયો નીચે મુજબ છે : (ક) પરભાષાના શુદ્ધ (તત્સમ) શબ્દોની જોડણી
(૧) સંસ્કૃત, અરબી, ફારસી, અંગ્રેજી વગેરે ભાષાના શુદ્ધ શબ્દોની જોડણી ગુજરાતી ભાષામાં જાણીતાં ઉચ્ચારણોને ધ્યાનમાં રાખી મૂળ પ્રમાણે કાયમ રાખવી.
સંસ્કૃતનાં રૂપો પ્રત્યય વિનાનાં પહેલી વિભક્તિ એકવચનમાં જ નોંધવાં. ઉદા. સંમતિ, મતિ. એ જ રીતે ગુરુ, હરિ, નીતિ, શાંતિ, નિધિ, સ્થિતિ, શ્રીયુત, પાશ્ચાત્ય, પૌરસ્ત્ય, પ્રામાણિક, કર્તા, પિતા, વિદ્યાર્થી, હસ્તી, યશસ્વી, મનસ્વી, વિદુષી, ભગવતી, શ્રીમતી, સુદિ, વદિ; આગાહી, અમીર, ઉર્દૂ, કાબૂ, કાબુલી, કિસ્સો, કીમતી, ખૂબી, ગિરો, ચાકૂ, જાદૂ, જાસૂસી, તંબૂ, તૂતી, તૈયારી, દારૂ, દાવુદી, પીલુ, બાજૂ, રજૂ, રૂબરૂ; મ્યુનિસિપાલિટી, કમિટી, યુનિવર્સિટી વગેરે.
(૨) જેને છેડે વ્યંજન હોય તેવા શબ્દો ગુજરાતી પ્રત્યય લેતા હોય એઓને અકારાંત ગણીને લખવા : જગત, વિદ્વાન, ભગવાન, પરિષદ, સંસદ, ધનુષ, આશિષ, આયુષ, અકસ્માત; અકીક, અજબ, અંગુર, અંજીર, આલિશાન, ઇજારો, ઇમારત, ઇલાજ, કબૂતર, કબૂલ, કસૂર, કાનૂન, કૂચ, કોશિશ, કોહિનૂર, ખુદ, ખૂન, ગૂમ, ચાબુક, જરૂર, જાસૂસ, ઝનૂન, તવારીખ, તારીખ, દસ્તૂર, દીવાન, દીવાલ, સાબિત, અપીલ; કોર્ટ, કેબલ, પેન્સિલ, બૂટ, સ્કૂલ, બુક, ડૉક્ટર, સ્ટેશન, વગેરે.
પશ્ચાત્, કિંચિત્, અર્થાત્, ક્વચિત્, સાક્ષાત્, અકસ્માત્ જેવા શબ્દો એકલા આવે ત્યારે એ જેમ છે તેમ વ્યંજનાંત લખવા, પણ એ શબ્દો પછી ‘જ’ કે ‘ય’ અવ્યયો આવે ત્યારે સ્વરાંત લખવા; જેમ
દ

Page #8

કે, ક્વચિત જ, સાક્ષાત જ વગેરે. (ખ) વિકાર પામેલા (તદ્ભવ) શબ્દોની જોડણી (૩) તદ્ભવ શબ્દોને છેડે આવતા અનનુનાસિક ઈ કે અનુનાસિક ઈં 'દીર્ઘ કરવા. ઉદા. કીકી, કીડી, સીડી, કઢી, ચમચી, કડછી, જુગારી, અહીં, જહીં, તહીં, ક્યહીં, દહીં, નહીં, મહીં તદ્ભવ શબ્દોને છેડે આવતા અનનુનાસિક ઉ કે અનુનાસિક ઉં હ્રસ્વ કરવા. ઉદા. અગાઉ, ખેડુ, ગાઉ, ગોખરુ, ટાપુ, રખડુ, ખીસું, ટીપું, ધીમું, ફૂદું, ઊજળું, બિહામણું માત્ર એકાક્ષરી શબ્દોનો ઉપરના નિયમમાં અપવાદ કરવો. એકાક્ષરી શબ્દોમાં અનનુનાસિક ઊ નો વિકલ્પ લખવો; જેમ કે, જૂ-જુ,
છૂછું, થૂ-થુ, દૂદુ, બૂબું, ભૂ-ભુ, રૂ-૨ (૪) અનુનાસિક ઈ અને ઊં
શબ્દમાં અંત્ય ઇ ના અપવાદે કોઈ પણ સ્થાને આવતા ઈનો વિકલ્પ કરવો. ઉદ ઈંટ-ઇંટ, રીંછ-રિંછ, નીંદર-નિંદર, ઢીંચણ-ઢિંચણ, હીંચકોહિંચકો, ચીંદરડી-ચિંદરડી, મીંચામણાં-મિંચામણાં, પરંતુ અહીં, નહીં, જહીં, તો નહીં-નહિનો વિકલ્પ, નહિ તત્સમ હોવાથી. શબ્દમાં છેલ્લાં સિવાયનાં બધાં જ સ્થાનોએ ઊંનો વિકલ્પ કરવો.
ઉદા. ઊંઘઉંઘ, થંક-થુંક, ઊંચાણ-ઉંચાણ, ઘૂંઘટ-ઘુંઘટ, મૂંઝવણ* મુંઝવણ, લૂંટાલૂંટ-લુંટાલુંટ, ગૂંછળિયાળુ-ગુંછળિયાળું, હૂંડિયામણ
હુંડિયામણ (૫) જોડાક્ષરથી જ્યાં આગલા સ્વરને થડકો લાગતો હોય ત્યાં, અર્થાત્
જોડાક્ષર પૂર્વેના અક્ષરમાં આવતા છે કે જે હૃસ્વ લખવા. ઉદા. કિલ્લો, બિલ્લો, ઇજ્જત, કિસ્મત; કુસ્તી, સુસ્તી, ઉમ્મર, ઉંમર,
હુન્નર, પિસ્તાળીસ, પિંડી, હિંદ, કિંમત, ટિંગાટોળી , . (૬) બે અક્ષરના શબ્દોમાં ઉપાંત્ય ઈ કે ઊ દીર્ઘ લખવા. (બે અક્ષરના
શબ્દોમાં ઉપાંત્ય એટલે અત્યારની પૂર્વેનો) ઉદા. ઈજા, ખીણ, ચીસ, જીભ, ઠીક, ભીનું, દીવો, પીઠી, કૂવો, ચૂડી, જૂઠ, ધૂળ,

Page #9

દષ્ટિ
ખૂબી, સૂડી, ફૂદું, સૂકું અપવાદ : જ્યાં વ્યુત્પત્તિને કારણે કે રૂઢિને લીધે જોડણી જુદી થતી હોય તેવા શબ્દોમાં હ્રસ્વ લખવા. ગિની, ચિટ, ટિન, ટિપ, ઉર્દુ, ઉર્સ, કુળ, ખુશ ત્રણ અક્ષરોના શબ્દોમાં મધ્યાક્ષરમાં હ્રસ્વ - દીર્ઘ અક્ષરોને ધ્યાનમાં રાખી જોડણી કરવી. ઉપાંત્ય કે મધ્યાક્ષર દીર્ઘ હોય ત્યારે પ્રથમાક્ષરમાં છે કે જે હૃસ્વ કરવા. ઉદા. ઇજાફો, કિનારો, જિરાફ, મિનારો, હિલોળો, ઉચાટ, ઉધર, ઉનાળો, કુહાડો, સુથાર, લુહાર ઉપાંત્ય કે મધ્યાક્ષર હ્રસ્વ હોય તો પ્રથમાક્ષરમાં ઈ કે ઊ દીર્ઘ કરવા. ઉદા. કીચડ, ખીજડો, દીવડો, પીપળ, લીમડો, હિજડો, ઊધઈ, કૂકડો, ખૂમચો, છૂટકો, ભૂસકો, સૂરજ અપવાદ : અહીં પણ વ્યુત્પત્તિ કે રૂઢિને કારણે જયાં જુદી જોડણી થાય છે તેને અપવાદ ગણવો; જેમ કે ઉપર, ચુગલી, કુરતું, ટુચકો, કુમળું જેવા. ચાર કે ચારથી વધુ અક્ષરોવાળા શબ્દોમાં જો એ એક જ ઘટકના કે પ્રાથમિક શબ્દો હોય ત્યાં પ્રથમાક્ષરમાં છે કે જે હ્રસ્વ લખવા; જેમ કે, ઇમારત, ખિસકોલી, ઉધરસ, ઉપરાંત, કુરબાન, ગુલશન, જુમેરાત. ત્રણ અને ત્રણથી વધુ અક્ષરોવાળા શબ્દોમાં અપવાદ કે વિકલ્પ. બે કે ત્રણ અક્ષરોના પ્રાથમિક શબ્દોને પ્રત્યયો લાગતાં કે સામાસિક બનતાં અને દ્વિરુક્ત પ્રયોગોમાં પ્રાથમિક શબ્દો ત્રણ કે ત્રણથી વધુ અક્ષરોના બને ત્યાં પ્રાથમિક શબ્દ કે મૂળ અંગની જોડણી વિકલ્પ કરવી. ઉદા. રીસાળ-રિસાળ, મૂછાળો-મુછાળો, ખીચડિયું-ખિચડિયું, થીગડિયું-થિગડિયું, ઘુઘરિયાળ-ઘુઘરિયાળ, શબ્દના બંધારણમાં કોઈ પણ સ્થાને “ય' શ્રુતિ આવતી હોય ત્યાં પૂર્વેનો ઇ હ્રસ્વ કરવો :

Page #10

ઘોડિયું, ડોળિયું, થડિયું, માળિયું, ધોતિયું, પિયર, મહિયર, અડિયલ, ફરજિયાત, લેણિયાત, વાહિયાત. નીચેના “અપવાદો દૂર કરવા અને એમની જોડણી કૌંસ બહાર દર્શાવ્યા પ્રમાણે કરી લેવી.
(પીયો) પિયો, (પીયળ) પિયળ, (ચીયો) ચિયો રૂપ સ્વીકારવાં. (૮) ભૂતકૃદંતના “એલું પ્રત્યયવાળાં રૂપોમાં જોડણી નીચે મુજબ કરવી :
ગયેલું, જોયેલું, થયેલું, મુકાયેલું, સચવાયેલું, ધોયેલું, ખોયેલું, ખોવાયેલું વગેરે વ્યંજનાં અંગોમાં “એલું” (“એલ) જ રહેશે :
કરેલું, બોલેલું, આવેલું, જણાવેલું, જાણેલું વગેરે (૯) ઐ- સંયુક્ત સ્વરો અને અઈ-અઉ સ્વયુમોના લેખનમાં સાવધાની
રાખવી પૈસો, પૈડું, ચૌદ, રવૈયો, ગવૈયો એ શિષ્ટ છે, તો પાઈ, પાઉંડ,
ઘઉં, જઈ, થઈ વગેરે શિષ્ટ છે. (૧૦) “હશ્રુતિ ,
તદ્દભવ શબ્દોમાં જ્યાં હકાર સંભળાતો હોય ત્યાં પૂર્વના વ્યંજનમાં “અ” ઉમેરી જોડણી કરવી. “હ” શ્રુતિ એ સ્વરનું મર્મરત્વ છે; વાસ્તવમાં તો સ્વર જ મહાપ્રાણિત હોય છે. “હ” જયાં દર્શાવવો હોય ત્યાં જુદો પાડીને લખવો કે બિલકુલ ન દર્શાવવો. “હ” ને આગલા અક્ષર સાથે પ્લેન, હારું જેવાં રૂપે ક્યારેય ન જોડવો; જેમ કે, બ્લેન નહીં પણ બહેન. એ જ રીતે વહાણું, વહાલું, પહોળું, મહાવત, શહેર, મહેરબાન, મહાવરો, મહોલ્લો, મહોર અને કહે, રહે, જેવાં રૂપો લખવાં. ઉપરાંત મારું, તારું, અમારું, તમારું, તેનું, એનું, નાનું, બીક, સામું, ઊનું, મોર, ત્યાં, જયારે,
ત્યારે વગેરે આ પ્રમાણે લખાય છે એમ લખવાં. (૧૧) જોડાક્ષરમાં અલ્પપ્રાણ+મહાપ્રાણ કે મહાપ્રાણ-મહાપ્રાણ એમ
વિકલ્પ જોડણી કરવી : પત્થર-પથ્થર, ઝભ્ભો-ઝભ્ભો, ચિટ્ટી-ચિઢી, ચોખ્ખું-જોખું, અચ્છેર
અછૂછે; પચ્છમ-પચ્છમ (૧૨-ક) શબ્દારંભે શ/સ નો સ્થાનફેર અર્થભેદક હોઈ જ્યાં જે ઘટક

Page #11

(ઘ)
હોય ત્યાં તે ઘટક જ લખવું; જેમ કે, શાલ/સાલ, શાળા/સાળા, શારસાર
જ્યાં શસ નો વિકલ્પ હોય ત્યાં બંને રૂપો સ્વીકારવાં. અગાશી-અગાસી, ઉજાશ-ઉજાસ, ઓશરી-ઓસરી, કપાશિયોકપાસિયો, જશોદા-જસોદ, વીશ-વસે, ત્રીસ-ત્રીસ, પચીસ-પચીસ,
પચાશ-પચાસ, એશી-એસી વગેરે (ખ) જઝ નો વિકલ્પ સ્વીકારવો :
સાંજ-સાંઝ, મજા-મઝા, સમજ-સમઝ ' (ગ) વિશે-વિષેમાંથી માત્ર “વિશે” જ રાખવું.
ભાષામાં જેમ તત્સમ અને તદ્ભવ બંને રૂપો માન્ય છે તેમ પ્રેરક માટેનાં – રાવ, -ડાવ, આર-આડ, રૂપો વિકલ્પ રાખવાં. ઉદા. કહેવરાવ-કહેવડાવ, ગવરાવ-ગવડાવ, બેસાર-બેસાડ ઉપરાંત, લીમડો-લીંબડો, આમલી-આંબલી, ચીબરી-ચીબડી, ચીંથરું-ચીંથરું,
આફૂસ-હાફૂસ વગેરે બંને રૂપો ચાલુ રાખવાં. (૧૩) ક્રિયાપદોનાં મૂળ અંગો ઉપરથી પ્રેરક, કર્મણિ કે ભાવે પ્રયોગનાં
અંગો સિદ્ધ થાય ત્યારે મૂળ અંગોની જોડણી બદલાય. ક્રિયાપદના મૂળ અંગ તરીકે “વું” પ્રત્યય સિવાયનું રૂપ જ હોય : ઊગ-ઉગાડ, ઊઠ-ઉઠાડ, કૂદ-કુદાવ, મૂક-મુકાવ, ઊઘડ-ઉઘાડ, ઊતર-ઉતાર, ઊખડ-ઉખેડ, ઊઘલ-ઉઘલાવ, કર્મણિ-ભાવેનાં ઉગાય, ઉઠાય, કુદાય, મુકાય, ઉઘાડાય જેવાં રૂપો બને છે. જીવ, દીપ, પૂજા અને પીડ એ ધાતુઓનાં તેમ કબૂલનાં રૂપો ઉપરની વ્યવસ્થામાં ગોઠવી લેવાં. કૃદંત રૂપોમાં પ્રત્યય જેને લાગ્યો હોય તે મૂળ કે સાધિત અંગની જોડણી જ રાખવી; જેમ કે, ભૂલનાર, મૂકનાર, ભુલાવનાર, મુકાવનાર, ભૂલેલું-ભુલાયેલું, મૂકેલું-મુકાયેલું, મૂક્યું-મુકાયું, ભૂલ્યુંભુલાયું (ભૂલશે-ભુલાશે)
૧0

Page #12

, પરિશિષ્ટ : ૨ જોડણીના સંશુદ્ધ નિયમોઃ ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ
૧. તત્સમ શબ્દો ૧. સસ્કૃત તત્સમ શબ્દોની જોડણી મૂળ પ્રમાણે કરવી. ઉદા. મતિ; ગુરુ; વિદ્યાર્થિની.
૨. ભાષામાં તત્સમ તથા તદૂભવ બંને રૂપો પ્રચલિત હોય તો બંને સ્વીકારવાં. ઉદા. કઠિન-કઠણ; રાત્રિ-રાત; કાલ-કાળ; દુઃખ-દુખ, નહિનહીં; હૂબહૂ-આબેહૂબ, ફર્શ-ફરસ
૩. જે વ્યંજનાન્ત તત્સમ શબ્દો ગુજરાતી પત્યયો લેતા હોય તેઓને અકારાન્ત ગણીને લખવા. ઉદા. વિદ્વાન, જગત, પરિષદ
૪. પશ્ચાત્, કિંચિત, અર્થાત્, ક્વચિત, એવા અવ્યયાત્મક શબ્દો એકલા આવે અથવા બીજા સંસ્કૃત શબ્દોની સાથે સમાસમાં આવે ત્યારે વ્યંજનાન્ત લખવા. ઉદા. કિંચિત્કર; પશ્ચાત્તાપ.
આવા અવ્યયો પછી જ્યારે “જ' આવે ત્યારે એઓને વ્યંજનાન્ત ન લખવા. ઉદા. ક્વચિત જ. .
૫. અરબી, ફારસી તથા અંગ્રેજી ભાષાના શબ્દો લખતાં તે તે ભાષાના વિશિષ્ટ ઉચ્ચારો દર્શાવવા ચિહ્નો ન વાપરવાં. ઉદા. ખિદમત, વિઝિટ, નજર.
૬. “એ” “એ” તથા “ઓ' - “ઑ'ના ઉચ્ચારમાં ભ્રાંતિ ન થાય માટે પહોળા દર્શાવવા, ઊંધી માત્રાનો ઉપયોગ કરવો. ઉદા. કૉફી, ઑગસ્ટ, કૉલમ.
૭. અનુસ્વારના ભિન્ન ભિન્ન ઉચ્ચારો દર્શાવવા ચિહ્નો વાપરવાં નહીં. . નોંધ - શક્ય હોય ત્યાં અનુસ્વારના વિકલ્પના અનુનાસિક વ્યંજનો વાપરી શકાય. ઉદા. અંત-અન્ત; દંડ-દડ; સાંત-સાન્ત; બેંક- બૅન્ક
: * ૨. હશ્રુતિ તથા યશ્રુતિ ૮. બહેન, વહાણું, વહાલું, પહોળું, મહાવત, શહેર, મહેરબાન, મહાવરો, મહોર જેવા શબ્દોમાં તથા કહે, રહે, પહેર, પહોંચ જેવા ધાતુમાં હ જુદો પાડીને લખવો.
૯. નાનું, મોટું, બીક, સામું, ઊનું, મોર (આંબાનો), મોં, મોવું (લોટને), જયાં, ત્યાં, ક્યારે, ત્યારે, મારું, તમારું, તારું, તેનું, અમારું, આવું વગેરેમાં હકાર ન દર્શાવવો..

Page #13

એટલે કે હ જ્યાં દર્શાવવો ત્યાં જુદો પાડીને દર્શાવવો અને ન દર્શાવવો ત્યાં મુદ્દલ ન દર્શાવવો. હ ને આગલા અક્ષર સાથે જોડવો નહીં.
૧૦. નાહ, ચાહ, સાહ, મોહ, લોહ, દોહં, કોહ, સોહ એ ધાતુઓને અનિયમિત ગણી એઓનાં નીચે દર્શાવ્યા પ્રમાણે રૂપો સાધિત કરવાં :
નાહ : નાહું છું; નાહિયે છિયે; નહાય છે; નાહો છો; નાહ્યો-હ્યા, -હી, હ્યું, -હ્યાં; નાહીશ; નાહીશું; નહાશો; નહીંશે; નહાત; નહાતો; -તી, તું, નાહનાર; નાહવાનો અથવા નાવાનો; નાહેલો; -લી, -લું; નહા; નહાજે; નાહવું
નવડા(-રા)વવું; નવાવું; નવાય; નાવણ; નાવણિયો; નવેણ; નવાણ. ચાહ : ચાહું છું; ચાહિયે છિયે; ચાહે છે; ચાહો છો; ચાહ્યો, -હ્યા, -હી, -હ્યું, -હ્યાં; ચાહીશ; ચાહીશું; ચાહશે; ચાહશો; ચાહત; ચાહતો, -તી, -તું; ચાહનાર; ચાહવાનો; ચાહેલો, -લી, -લું; ચાહ, ચાહજે; ચાહવું.
ચહવડા(-રા)વવું : ચહવાવું, ચહવાય એ રૂપો શક્ય અને વ્યાકરણદૃષ્ટિએ પ્રામાણિક લાગે છે, પણ આવા પ્રયોગો પ્રચલિત નથી.
સાહ : ચાહ પ્રમાણે.
સવડા(-રા)વવું; સવાવું; સવાય.
મોહ : મોટું છું, મોહિયે છિયે; મોહે છે; મોહો છો; મોહ્યો, -હ્યા, -હ્યું, -હ્યાં; મોહીશ; મોહીશું; મોહશે; મોહશો; મોહત; મોહતો, -તી, -તું, મોહનાર; મોહવાનો; મોહેલો, -લી, -લું; મોહ; મોહજે; મોહવું.
મોહડા(-રા)વવું; મોહાવું; મોહાય.
લોહ : લોહું છું; લોહિયે છિયે; લુહે છે; લુહો છો; લોહ્યા, -હ્યા, -હી, -હ્યું, -હ્યાં; લોહીશ; લોહીશું; લોહશો; લોહત; લોહતો, -તી, -તું; લોહનાર; લોહવાનો અથવા લોવાનો; લોહેલો, -લી, -લું; લોહ; લોજે; લોહવું.
લોવડા(-૨ા)વવું; લોવાય; લોવણિયું.
દોહ : દોહું છું; દોહિયે છિયે; દુહે છે; દુહો છો; દોહ્યો, -હ્યા, -હી, -હ્યું, -હ્યાં; દોહીશ; દોહીશું; દોહશે; દોહશો; દુહત અથવા દોહત; દોહતો, -તી, -તું; દોહનાર; દોહવાનો અથવા દોવાનો; દોહેલો, -લી, -લું; દોહ; દોજે.
દોવડા(-૨ા)વવું; દોવાવું; દોવણ; દોણી. કોહ : સામાન્યતઃ મોહ પ્રમાણે.
૧૨

Page #14

કોવડા(રા)વવું : કોવાવું; કોવાય; કોહપણ; કોહવાણ; કોહવાટ. સોહ : મોહ પ્રમાણે
૧૧. કેટલાક ઢ ને બદલે હ અને ડ છૂટા પાડીને લખે છે, જેમ કે કહાડવું, વહાડવું. એમ ન લખતાં કાઢ, વાઢ, કઢી, ટાઢ, અઢાર, કઢવું એમ લખવું, પરંતુ લઢવું, દાઢમ ન લખતાં લડવું, દાડમ એમ લખવું.
ચડવું, ચઢવું બંને માન્ય ગણવાં. ૧૨. કેટલાક શબ્દોના ઉચ્ચારમાં ગુજરાતના કેટલાક ભાગમાં યશ્રુતિ થાય છે. ઉદા. જાત્ય, આંખ્ય, લાવ્ય, લ્યો, ઘો, ઇત્યાદિ, પણ એ લખવામાં દર્શાવવાની જરૂર નથી. જાત, આંખ, લાવ, લો, દો એમ જ લખવું.
૩. તદ્ભવ શબ્દો *૧૩. અલ્પપ્રાણ અને મહાપ્રાણ વ્યંજનો સંયુક્ત હોય એવા શબ્દોમાં અલ્પપ્રાણ + મહાપ્રાણ અને મહાપ્રાણ + મહાપ્રાણ એવી જોડણી (સંસ્કૃતની જેમ) વિકલ્પ કરવી. ઉદા. ચોખ્ખું - ચોખું, અચ્છેર – અછૂછેર, પચ્છમ - પછમ, અચ્છે - અછું, ચિઠી - ચિઠ્ઠી, બુઠું - બુઠું, પત્થર – પથ્થર,
ઓદ્ધો - ઓધ્ધો, સદ્ધર - સધ્ધર, સુદ્ધાં – સુધ્ધાં, અદ્ધર – અધ્ધર, ઝભ્ભો - ઝભ્ભો, સર્ભર - સક્સર.
૧૪. અનાદિ ‘શના ઉચ્ચરની બાબતમાં કેટલક શબ્દોમાં પ્રાંતિક ઉચ્ચારભેદ છે. ઉદા. ડોશી-ડોસી; માશી-માસી; ભેંશ-ભેંસ; છાશ-છાસ; બારશ-બારસ; એશી-એસી; આવા શબ્દોમાં શ અને સનો વિકલ્પ રાખવો.
૧૫. કેટલાક શબ્દોમાં (ઉદા. પારણું, બારણું, શેરડી, દોરડું, ખાંડણી, દળણું, ચાળણી, શેલડી) “ર, ડ, ળ, લ’ને બદલે ય ઉચ્ચારણ થાય છે; ત્યાં મૂળ રૂપ જ લખવું. ૧૬. “શક, શોધ, શું'માં રૂઢ શ રાખવો, પણ સાકરમાં સ લખવો.
*૧૭. વિશે” એવી જોડણી કરવી. વિકલ્પ કરવો હોય તો નિયમ ૧૬ પ્રમાણે વિસે કરાય. અસ્વાભાવિક કદીય નહીં ઉચ્ચારાતો એવો “વિષે નહીં.
*૧૮. તદ્ભવ શબ્દોમાં અંત્ય દીર્ઘ ઈ અને હ્રસ્વ ઉ અનુનાસિક (માત્ર નાસિક્યો કે અનનુનાસિક એ બેઉ અનુક્રમે દીર્ઘ અને હ્રસ્વ લખવા. ઉદા. ઘી, છી; છું, શું, તું, હું, ધણી, વીંછી, અહીં, નહીં, તહીં, નહીં (તત્સમ “નહિ પણ), પિયુ, લાડુ, જુદું, સારું, ખારું, સૂકું, કરવું, મરવું, રમવું,
૧૩

Page #15

મરડવું, કરડવું.
વિકલ્પ-એકાક્ષરી અનનુનાસિક ઉ-ઊ વિકલ્પ હ્રસ્વ અને દીર્ઘ લખવા. ઉદા. જુ-જૂ, લુ-લૂ, છૂ-છૂ, દુ-૬, ભુ-ભૂ.
* * *૧૯, બે કે ત્રણ અક્ષરના શબ્દોમાં અનંત્ય છે અને જે અનુનાસિક (માત્ર નાસિક્યો હોય ત્યારે છે કે જે વિકલ્પ લખવા. ઉદા. ઈંડુ-ઠંડું, પીછુંપિછું, મીંડું-મિંડું, લીંડું-લિંડું, ઊંડું-ઉંડું, ચૂંચું-ચુંચું, ટૂંકું-ટુંકે, હીંડવું-હિંડવું, સીંચવું-સિંચવું, મીંચવું-મિચવું, મીંડું-મિંડું, ખૂંદવું-ખુંદવું, લૂંટવું-લુંટવું, મૂંડવું-મુંડવું, પૂંછડું-પૂંછડું, ગૂંદવું-ગુંદવું.
અપવાદ કુંવર(-રી), કુંવર, કુંવારું, કુંભાર, સુંવાળું.
૨૦. શબ્દમાં આવતા યુક્તાક્ષરથી જયાં આગલા સ્વરને થકડો લાગતો હોય ત્યાં ઈ કે ઊ જે હોય તે હ્રસ્વ લખવો. અનુસ્વારનો ઉચ્ચાર અનુનાસિક વ્યંજન જેવો થતો હોય ત્યાં યુક્તાક્ષર ગણવો. ઉદા. કિસ્તી, શિસ્ત, ડુક્કર, જુસ્સો, ચુસ્ત, છેતરપિંડી, જિંદગી, શિંગોડી, લુંગી, દુંદ, તુંડાઈ
નોંધ : સામાન્ય રીતે ગુજરાતીમાં જિ લખવાનો રિવાજ નથી આ જ વિશેષ પ્રચલિત છે, પરંતુ જયાં નિયમ પ્રમાણે હ્રસ્વ જિ લખવાનો હોય ત્યાં જિ લખવો. ઉદા. જિંદગી; જિતાડવું; જિવાડવું.
૨૧. જ્યાં વ્યુત્પત્તિને આધારે જુદી જોડણી ન થતી હોય (જેમ કે, ઉદવું, ડિલ, જુદુ) તેવા બે અક્ષરના શબ્દોમાં ઉત્પાંત્ય ઈ તથા ઊ દીર્ઘ લખવા. ઉદા. ચૂક, ધૂઈ, તૂત, ઝૂલો, ઝીલું, જીનો.
અપવાદ – સુધી, દુખ (તત્સમ દુઃખ પણ), જુઓ.
નોંધ : મુકાવું, ભુલાવું, મિચાવું, એવાં કર્મણિરૂપોમાં હ્રસ્વ થાય છે. જુઓ નિયમ ૨૪ મો.
*૨૨. જયાં કોઈ વિશિષ્ટ કારણે જુદી જોડણી ન થતી હોય (જેમ કે ઉપર, ચુગલ, કુરતું, ગટ, મુગટો, ટુકડો, મુદ્દે, ટુચકો, મુજબ, મુદત, કુમળું, કસકી, ગુટકો, કુલડી) તેવા બેથી વધારે અક્ષરોના શબ્દોમાં છે કે જે પછી હ્રસ્વ અક્ષર આવે તો એ બેઉ દીર્ઘ લખવા અને દીર્ઘ અક્ષર આવે તો એ બેઉ હ્રસ્વ લખવા. ઉદા. ખુશાલ, નીકળ, મૂલવ, વિમાસ, મજૂર, ખજૂર, દુકાળ, સુતાર, તડૂક, કિનારો.
અપવાદ ૧ : વિશેષણ પરથી થતાં નામો તેમજ નામ પરથી બનતાં ભાવવાચક નામોમાં મૂળ જોડણી કાયમ રાખવી. ઉદા. ગરીબ -ગરીબાઈ,
૧૪

Page #16

વકીલ - વકીલાત, ચીકણું ચીકાશ - ચીકણાઈ, મીઠું - મીઠાઈ -મીઠાશ, જૂઠ - જૂઠું – જૂઠાણું, પીળું -પીળાશ.
(નોંધ : સંસ્કૃત તત્સમ શબ્દોને આ નિયમ લાગુ નથી પડતો, વ્યંજનવાળો ઇ' સ્વ. રહી શકે. વેધી-વેધિત્વ, અભિમાની-અભિમાનિત્વ, પણ સમાસ થતો હોય તો વિકલ્પ સ્વીકારવો : વિદ્યાર્થી/વિદ્યાર્થિમંડળ કે વિદ્યાર્થી-મંડળ, શાસ્ત્રી શાસિસદન કે શાસ્ત્રી-સદન, સ્વામિદ્રોહ કે સ્વામી-દ્રોહ, પ્રાણિવિદ્યા કે પ્રાણી-વિદ્યા. દીર્ઘ રાખવા વચ્ચે નાની -' રેખા રાખવી.)
૨૩. ચાર અથવા એનાથી વધારે અક્ષરોના શબ્દોમાં આદિ છે કે જે હ્રસ્વ લખવા. ઉદા. મિજલસ, હિલચાલ, કિલકિલાટ, ખિસકોલી, ટિપણિયો, ટિચકારી વિકલ્પ - ગુજરાત-ગૂજરાત. (જોકે હ્રસ્વ “ગુ વ્યાપક છે.).
નોંધ ૧ – આ જાતનો શબ્દ સમાસ હોય તો સમાસના અંગભૂત શબ્દોની જોડણી કાયમ રાખવી. ઉદા. ભૂલથાપ; બીજવર; હીણકમાઉં; મીઠાબોલું.
નોંધ ર - કૂદાકૂદ, બૂમાબૂમ, ભુલભુલામણી, એવા કિર્ભાવથી થતા શબ્દોમાં વિર્ભાવ પામતા પદની જોડણી જ કાયમ રાખવી.
* ૨૪. પોતામાં અનુનાસિક (નાસિક્ય) કે અનનુનાસિક ઈ કે ઊ ધરાવતા પ્રાથમિક શબ્દો પરથી ઘડાતા શબ્દોમાં તથા ધાતુમાં કર્મણિ કે ભાવે પ્રયોગ અને પ્રેરકનાં રૂપોમાં પ્રાથમિક શબ્દ કે ધાતુની મૂળ જોડણી કાયમ ન રાખતાં નિયમ ૨૧, ૨૨, ૨૩, ૨૪ પ્રમાણે જોડણી કરવી. ઉદા. ભૂલ – ભુલામણી - ભુલવવું – ભુલાવું, કૂદ –કુદાકૂદ, શીખ - શિખાઉ - શિખામણ -શિખાડવુંશિખવાડવું (પણ શીખવવું), ઊઠ – ઉઠાઉ - ઉઠાડ - ઉઠાવ - ઉઠમણું, મૂકમુકાણ - મુકાવું - મુકાવવું, સીંચ - સિંચાઈ – સિંચાવું - સિંચાવવું, હિંગલાણ - હિંગલાવું - હિંગલાવવું.
(નોંધ: ધાતુના અક્ષરો ગણતાં એનું સામાન્ય કૃદંતનું નહીં, પણ મૂળ રૂપ લેવું; જેમ કે ઊથલ(૬), મૂલવનવું), ઉથલાવવું), તડૂકહેવું), તડકાવવું), તડુકા(ડું). (અપવાદ ૧ અને ૨ બિનજરૂરી છે) ૨૫. શબ્દના બંધારણમાં ઈ પછી સ્વર આવતો હોય તો એ ઈ હૃસ્વ કરી સ્વરની પહેલાં ય ઉમેરીને લખવું. ઉદા. દરિયો, કડિયો, રેંટિયો, ફડિયો, ધોતિયું, માળિયું, કાઠિયાવાડ, પિયર, પિયળ, શિયળ, મહિયર, દિયર, સહિયર, પિયુ, પિયો; કરિયે, હરિયે, જોઇયે, જઈયે, લઈયે, ખાઇયે.
૧૫

Page #17

*૨૬. વિભક્તિ કે વચનના સ્વરાદિ પ્રત્યયો લગાડતાં કે સમાસ બનાવતાં શબ્દને એનો ઈ હોય તો શબ્દની મૂળ જોડણી વિકલ્પ નિયમ ૨૫ પ્રમાણે લખવી. ઉદા. નદી-નદીઓ કે નદિયો, સ્ત્રી-સ્ત્રીઓ કે સ્ત્રિયો, ખૂબી-ખૂબીઓ કે ખૂબિયો, બારી-બારીઓ કે બારિયો..
*૨૭. (ક) ગયેલું, થયેલું, સચવાયેલું, જોયેલું વગેરે જેવાં રૂપો જણાવ્યા પ્રમાણે લખવાં. . (કરીએ છીએ, ખાઈએ, પ્રકારનાં દીર્ઘ “ઈએ' વાળાં અસ્વાભાવિક રૂપો નિયમ ૨૫ પ્રમાણે નિરર્થક થઈ જાય છે, તેથી જતાં કરવાં. કારણ એ છે કે મૂળ પ્રત્યય “ઈયે” છે, “ઈએ” કદી નહીં.)
(ખ) જુઓ – જુવો, ધુઓ - ધુવો, ખુઓ – ખુવો, રુઓ – રુવો, એ જ પ્રમાણે જુએ - જુવે વગેરે લખવાં. એ રીતે મુઓ – મુવો.
(નોંધ: અકારાંત - આકારાંત - ઓકારાંત ધાતુઓનાં “એલું” પ્રત્યયવાળાં રૂપો વચ્ચે ‘ય’ ઉમેરી ૨૭ (ક) પ્રમાણે લખવાં. ઉદા. ગયેલું, ગાયેલું, ખાયેલું, સમાયેલું, જોયેલું, રોયેલું વગેરે.)
(ગ) સૂવું, પીવું જેવાં ક્રિયાપદોમાં સુએ - સુઓ, પિઓ – પિયો, એ રીતે પિએ - પિયે.
૨૮. પૈસો, ચૌટું, પૈડું, રવૈયો એમ લખવું. પણ પાઈ, પાઉંડ, ઊડઈ, સઈ એવા શબ્દો દર્શાવ્યા પ્રમાણે લખવા.
*૨૯. સજા, જિંદગી, વણજારો, એમાં “જ; ગોઝારું, મોઝાર, એમાં ‘ઝ; સમજ (-ઝ), સાંજ(-ઝ), મજા -ઝા)માં વિકલ્પ.
૩૦. આમલી - આંબલી, લીમડો-લીંબડો, તૂમડું-તુંબડું, કામળી-કાંબળી, ડામવું-ડાંભવું, પૂમડું-પૂંભડું, ચાંદલો-ચાંલ્લો, સાડલો-સાલ્લો એ બંને રૂપો ચાલે.
૩૧. કહેવડાવવું-કહેવરાવવું, ગવડાવવું-ગવરાવવું, ઉડાડવું – ઉરાડવું, બેસાડવું - બેસારવું જેવાં પ્રેરક રૂપોમાં ડ અને ૨ નો વિકલ્પ રાખવો.
૩૨. કવિતામાં નિયમાનુસાર જોડણી વાપરી હ્રસ્વ દીર્ઘ બતાવનારાં ચિહ્નો વાપરવાં.
*૩૩. નિયમ ૨૨મામાં આ સમાઈ જાય છે એટલે જરૂર નથી, રદ કરવો. (ફૂદડીવાળા સંશુદ્ધ નિયમો છે.)
૧૬

Page #18

છેલ્લી સૂચના : જોડણી વિશે
-
જેઓનાં વ્યાકરણ રચાયેલાં મળે છે તેવી બધી પાલી પ્રાકૃતો અપભ્રંશ ભાષાઓના શબ્દોની જોડણી સંસ્કૃતભાષાની જેમ નિશ્ચિત થઈ ચૂકેલી છે, બાકી અત્યારે પૃથ્વીતલ ઉપરના પ્રદેશોની, તે તે પ્રદેશની, ભાષાઓ બોલાય છે એમ લખાતી નથી અને તેથી લખાય છે એમ બોલાતી નથી. આ વિષયમાં આપણે જાણિયે છિયે કે અંગ્રેજી ભાષાના શબ્દોની જોડણી અને એનાં ઉચ્ચારણ જુદાં પડે છે. આપણી સામે ‘but = બટ, પરંતુ put = પુટ, do =, પરંતુ go = ગો’ આવો ઉચ્ચારભેદ મળે છે. વ્યજનોને પણ ઉચ્ચારભેદ છે. અંગ્રેજી ભણવાનો આરંભ કરનારાંઓને એ ચીવટથી શીખવવામાં આવે છે અને બધાં આનંદપૂર્વક શીખે છે તથા તે તે શબ્દની જોડણી બરોબર યાદ રાખે છે, જ્યારે ભારતીય ભાષાઓમાં આટલી બધી તકલીફ સર્વથા નથી. ‘બાલપોથી'થી લઈ સાતે ધોરણનાં ‘પાઠ્યપુસ્તકો’માં આવતાં ‘ઇ-ઈ, ઉ-ઊ' સ્વરો ધરાવતા શબ્દો જ ધ્યાનમાં રાખી લેવાના હોય છે, એઓને નિયમો સમઝાવવાના પ્રસંગ જ આવતા નથી. વ્યંજનોમાં ‘શ-ષ-સ’ના પ્રાંતભેદે જુદાં ઉચ્ચારણ છે, પણ પાઠ્યપુસ્તકોમાં તત્સમતદ્ભવ શબ્દોમાં એ વ્યંજનો યાદ રાખવાના રહે છે, ભલે પોતાના પ્રદેશમાં એ કંઠય ‘સ્’ રીતે ઉચ્ચારવામાં આવતા હોય. ‘ળ’ તો સૌરાષ્ટ્રના સમુદ્રતટ નજીકના પ્રદેશોમાં અને મધ્યગુજરાતમાં ‘ર’તરીકે ઉચ્ચરિત થાય છે; વળી દક્ષિણ ગુજરાતમાં એ ‘લ’ છે, પણ બાળકો આરંભથી જ.શીખતાં હોવાથી ‘ળ’ બરોબર લખે છે. અહીં આપણે મૂર્ધન્ય ‘ડ’ અને મૂર્ધન્યતર કિંવા તાલવ્ય ‘ડ’ને જ લઇયે. શબ્દોના આરંભે એ શુદ્ધ મૂર્ધન્ય ઉચ્ચરિત થાય છે, પરંતુ શબ્દોની પોતાની અંદર વચ્ચે કે છેડે એકવડો આવતો હોય તો એ મૂર્ધન્યતર-તાલવ્ય છે. ‘ઢ’ની પણ એ જ સ્થિતિ છે. અભ્યાસે કરતાં બાળકો ત્યાં ત્યાં શુદ્ધ ઉચ્ચારણ કરતાં જ હોય છે.
અંગ્રેજી તત્સમ શબ્દોમાં ‘ઍ-ઑ’ એવાં વિસ્તૃત ઉચ્ચારણ છે, એ અવળી માત્રાથી લખવા-છાપવાનાં હોય છે એવા શબ્દો યાદ રાખવાના હોય છે જ ને ?
ભારતીય ઉપખંડની આર્યકુળની અર્વાચીન ભાષાઓમાં ‘ગુજરાતી’ ભાષા એના શિષ્ટ સાહિત્યથી હિંદી-મરાઠી-બંગાળી ભાષાઓની હરોળમાં માનભેર સ્થાન મેળવવા શક્તિમાન બની છે એને આંચ ન આવે એ રીતનું સમઝુ વિદ્વાનોનું લક્ષ્ય હોવું જોઇયે.
સવિનય જણાવું કે મેં મારા તરફથી ઉમેરવા જેવા નિયમોની ઉપેક્ષા કરી સમિતિએ સર્વાનુમતે સ્વીકારેલા સુધારાઓને જ સંમાનિત કર્યા છે. હૃદયની આવી નિરપેક્ષતાની વિદ્વાનો પાસે આશા રાખું છું. ઇતિ શમ્.
મધુવન, એલિસબ્રિજ
કેશવરામ કા. શાસ્ત્રી
અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૬
૧૭

Page #19

૮
ર
૭
૮૩
• ૬
મ ઝ
૯૧
D
(2પ
= =
=
, &
=
અનુક્રમ જોડણી વિશે સરકારી ઠરાવ પરિશિષ્ટ : ૧ નિષ્કર્ષરૂપ જોડણી વ્યવસ્થા પરિશિષ્ટ : ૨ જોડણીનાં સંશુદ્ધ નિયમો
૧ ૧ પાયાનું વ્યાકરણ
- ૧૯ વર્ણાનુક્રમ
૩૧-૨૫૮ . વર્ણ પૃષ્ઠ
૭૯
૫ - ૧૩૧ , અ ૩૧
ફ ૧૫૧ આ ૩૪
૮૯
બ - ૧૫૫ ઇ ઈ ઉ ૩૮
ભ ૧૬૫ ઊ ૪૦ ઠ ૯૫
૧૭૨ ઋ એ ૪૩
ડ ૯૬ : ય ૧૮૭ ઓ ૪૪ ઢ ૯૯ ૨ ૧૮૮ ક ૪૫
ત ૧૦૦ લ , ૧૯૭ ખ પ૭
થી ૧૦૬ વ ૨૦૬ ગ ૬૨ : દ ૧૦૮ શ ૨૨૧ ઘ ૬૭
ધ ૧૧૬ ષ સ ૨૨૬ ચ ૭૦ : ન ૧૨૧ હ ૨૪૯ પુરવણી : પાયાનો શબ્દસંગ્રહ
- ૨૫૯ - સામાર્થઅ. = અવ્યવ
= પ્રેરક પ્રયોગ અર. = અરબી ભાષા
= ફારસી ભાષા અ.ક્રિ. = અકર્મક ક્રિયાપદ
વ. = બહુવચન અં. = અંગ્રેજી ભાષા
કુ. = ભૂતકૃદંત કર્મક = કર્મક પ્રયોગ
લાક્ષણિક અર્થ ચીની = ચીની ભાષા
= વિશેષણ તુર્ક = તુર્કી ભાષા
= ક્રિ. સંકર્મક ક્રિયાપદ નપું. = નપુંસક લિંગ
= સર્વનામ . = પુલિંગ
સં. = સંસ્કૃત ભાષા પોર્યું. = પોર્ટુગીઝ ભાષા
સ્ત્રી. = સ્ત્રીલિંગ-નારીજાતી મરા. = મરાઠી ભાષા
આ છે દ »
«
ર ૪
.
= લાશ

Page #20

પાયાનું વ્યાકરણ
" શબ્દના પ્રકાર ૧. નામ , ૨. સર્વનામ ૩. વિશેષણ ૪. ક્રિયાપદ ૫. અવ્યય ૧. નામ– કોઈ પણ પ્રાણી, પદાર્થ, સ્થાન, સમય, ક્રિયા વગેરેની ઓળખ
માટે આપેલી સંજ્ઞા એ નામ. પ્રાણી : ઘોડો, ગાય, ભેંસ, માખી, કૂતરું, મચ્છર, માણસ પદાર્થ : ખુરસી, બાંકડો, બારી, બારણું, જમીન, ખેતર,
વાવ
સ્થાન : અમદાવાદ, મુંબઈ, રાણીબાગ, પુસ્તકાલય સમય : કલાક, મિનિટ, સેકંડ, દિવસ, રાત, રવિવાર,
સોમવાર, વરસ, મહિનો, કારતક, માગસર,
જાનેવારી, ક્રિયા : ખાણી, પીણી, દોડ, રમત, ઊંઘ, ફટકો, માર
લાગણી : ભૂખ, તરસ, મરજી, ક્રોધ ૨. સર્વનામ- નામોને-નામને ઠેકાણે - બદલે બધાંને માટે વાપરી શકાય
એવા શબ્દો એ સર્વનામ. પુરુષવાચક : હું, તું, તે, આપણે, આપ દર્શક : આ, એ, પેલું સંબંધી : જે, જેવું, જેટલું, જેવડું, તેવું, તેટલું, તેવડું અનિશ્ચિત : કોઈ, કાંઈ, કંઈ, સૌ
પ્રશ્નાર્થ : કોણ, કયું, શું ૩. વિશેષણ- નામની સંખ્યા તેમજ ગુણલક્ષણ બતાવનારા શબ્દો એ વિશેષણ. સંખ્યા : એક, બે, ત્રણ, ચાર, ચૌદ, ચોવીસ, સો, હજાર;
પહેલું, બીજું, ત્રીજું, ચોથું, ચૌદમું; એકવડું,
બેવડું, ત્રેવડું, ચોવડું, બમણું, –મણું, ચોગણું ગુણલક્ષણ : સારું, નરસું, ઊંચું, નીચું, નાનું, મોટું, ગાંડું,
ડાહ્યું, નબળું, જાડું, રાતું, પીળું, લીલું ૪. ક્રિયાપદ- વાક્યમાં ભૂત, વર્તમાન કે ભવિષ્ય કાળનો બોધ કરી, વાક્યની ક્રિયા આપી વાક્યને પૂર્ણ કરે એ ક્રિયાપદ.
૧૯

Page #21

૨)
ભૂતકાળ : કર્યું, કહ્યું, થયું, હતું, નાડું, બેઠું, દીધું, આપ્યું વર્તમાનકાળ : કરે છે, કહે છે, થાય છે, હોય છે, નાસે છે,
બેસે છે, દે છે, આપે છે ભવિષ્યકાળ : કરશે, કહેશે, થશે, હશે, નાસશે, બેસશે,
દેશે, આપશે ૫. અવ્યય- વાક્યમાં વપરાતાં જેમાં કોઈ કાળે ફેરફાર થતો નથી તે
શબ્દો એ અવ્યય. ક્રિયાવિશેષણ : ત્યારે, ક્યારે, હમણાં, હવે, હમેશાં, કદી,
જરૂર, બેશક, નક્કી, ખરેખર, પહેલાં, * ખડખડ, અહીં, જ્યારે, જયાં, ત્યાં, જોકે નામયોગી : સાથે, માટે, સારુ, ઉપર, અંદર, બહાર,
પાસે, નજીક; વિશે, ખાતર ઉભયાન્વયી : અને, ને, તથા, તમે, તેમજ, અથવા, કે,
- પણ, પરંતુ, તોપણ, એટલે, માટે, કારણ
- કે, કેમ કે કેવળપ્રયોગી : અરે, રે, અહો, હાય, હાશ, અધધધ
વચન આપણે હરકોઈ પ્રકારની વાત કરિયે છિયે ત્યારે કાં તો હરકોઈ એકની અથવા એકથી વધારેની, એટલે કે કાં એકની, કાં બહુની. આને વચન કહે
વચન બે છે : એકવચન અને બહુવચન એકવચનથી બહુવચનનો ભેદ આપણને “ઓ' પ્રત્યયથી મળે છે; જેમકે
માણસ – માણસો
ઊંટ – ઊંટો સૂચના : જ્યાં સ્વરૂપ ઉપરથી કે આસપાસના સંબંધ ઉપરથી બહુવચનનો
બોધ થતો હોય તો ત્યાં બહુવચનને “ઓ' લગાડવાની જરૂર રહેતી નથી, છતાં “ઓવાળાં રૂપ વાપરી શકાય. ૧. અહીં દસ માણસ (માણસો) બેઠાં છે.
૨. ગાડીમાં ચાર ઘોડા (ઘોડાઓ) જોડ્યા છે. વિશેષણો અને ક્રિયાપદોને “ઓ' લગાડવામાં આવતો નથી; જેમ કે

Page #22

જાતિ ત્રણ
નરજાતિ :
નારીજાતિ :
૨૧
૧. દસ માણસ આવ્યાં.
૨. ગાડીમાં ચાર ઘોડા જોડ્યા.
૩. લુચ્ચા લોક
જાતિ
:
નર જાતિ (પુંલિંગ), નારી જાતિ (સ્ત્રીલિંગ), નાન્યતર જાતિ (નપુંસક લિંગ)
નર હોય કે નરના જેવો બોધ કરે એ :
પુરુષ, નર, છોકરો, ઘોડો, બળદ, પાડો, કાગડો, બાંકડો, પવન, કળશો
નારી હોય કે નારીના જેવો બોધ કરે એ :
સ્ત્રી, નારી, છોકરી, ઘોડી, ગાય, ભેંસ, કાગડી, પાટલી, હવા, કળશલી
નાન્યતર જાતિ : જે નર કે નારી ન હોય કે નર નારી જેવો બોધ કરતાં ન હોય તે નાન્યતર (બેમાંથી એકે નહિ) :
છોકરું, ઘોડું, વાછરડું, પાડું, કબૂતર, મેજ, વાવાઝોડું, માટલું
જાતિની સામાન્ય નિશાની :
નર જાતિમાં ઓ, નારી જાતિમાં ઈ, નાન્યતર જાતિમાં ઉં. ‘ઓ’ છેડાવાળાં નર જાતિનાં નામોને ‘આ’ કરવાથી બહુવચન થાય : ઘોડા, છોકરા, બાવા, લોચા (છતાં ઘોડાઓ વગેરે પણ)
ઉં' - છેડાવાળાં નાન્યતર જાતિનાં નામોને ‘આં' કરવાથી બહુવચન થાય : ઘોડાં, છોકરાં, ગધેડાં, ડોલચાં (છતાં છોકરાંઓ વગેરે પણ) નામનાં રૂપાખ્યાન
નામ અને સર્વનામો તેના તે રૂપમાં ભાષામાં વપરાતાં નથી, પણ એમાં થોડોઘણો વિશેષ થયા કરે છે. આ વિશેષને વિભક્તિઓ કહે છે. આવી સાત વિભક્તિઓ છે અને એ દરેકને પોતાની નિશાની મોટે ભાગે છે; જેમ કે વિભક્તિ નિશાની (પ્રત્યય, અનુગ ને નામયોગી)
૧.
9
(જરૂર પડતાં ‘ને’ પણ)
એ; થી; વડે
ને; માટે, કાજે, વાસ્તે, સારુ
2

Page #23

m
થી, એથી, માંથી ; ઉપરથી, પાસેથી નું-નો-ની-નાં-ને
એ, માં; વિશે, અંદર, ઉપર ઘોડો શબ્દનાં રૂપાખ્યાન – નર જાતિ વિભક્તિ એકવચન
બહુવચન ૧ ઘોડો
ઘોડા(ઓ) * ઘોડો (“ઘોડાને પણ) ઘોડા(ઓ) (“ઘોડાઓને પણ) ૩ ઘોડે, ઘોડાએ, ઘોડા વડે થી ઘોડાઓએ, ઘોડાઓ વડે,થી ૪ ઘોડાને, ઘોડા માટે વ. ઘોડાઓને, ઘોડાઓ માટે વ. ૫ ઘોડાથી, ઘોડેથી, ઘોડામાંથી વ. ઘોડાઓથી, ઘોડાઓમાંથી વ. ૬ ઘોડાનું-નો-ની-નાં-ને ઘોડાઓનું-નો-ની-નાં-ને
૭ ઘોડે. ઘોડામાં, ઘોડા વિશે વ. • ઘોડાઓમાં, ઘોડાઓ વિશે વ. (સંબોધનમાં)ઘોડા
ઘોડાઓ ઘોડું’ શબ્દનાં રૂપાખ્યાન : નાન્યતર જાતિ એકવચન નરજાતિ પ્રમાણે એકવચન
:
બહુવચન ૧-૨ ઘોડું .
ઘોડાં, ઘોડાઓ ઘોડાએ, ઘોડે, વડે, થી ઘોડાઓ વડે, થી ઘોડાને,માટે
ઘોડાઓને, માટે (એકવચનમાં બાકીનાં ઘોડાં(ઓ),થી, -માંથી નરજાતિ પ્રમાણે) - ઘોડાં(ઓ)નું
ઘોડાં(ઓ)માં વગેરે નાન્યતર જાતિમાં બહુવચનના “ઓ' નો વિકલ્પ છે.
“ઓ અને “ઉ” જેને છેડે નથી, પણ બીજા સ્વર છે તેવાં નામોનાં રૂપાખ્યાન, પ્રત્યયો-અનુગો-નામયોગીઓથી સહેલાઈથી મળી રહે છે.
સર્વનામનાં રૂપાખ્યાન ભાષામાં સર્વનામોનો ઉપયોગ ખૂબ વ્યાપક છે અને તેથી એનાં રૂપાખ્યાન ખાસ ધ્યાનમાં રાખવા જેવાં છે.
પહેલો પુરુષ સર્વનામ હું વિભક્તિ એકવચન
બહુવચન
અમે, અમો ૨ મેને
અમને, અમોને,
0
5 ર
છે
?

Page #24

૦ ૦ ૦
=
જ ર
- ૬
તારે
મેં, મારે,
અમે, અમોએ, અમારે ૪ મને, મારે, મારા માટે વ. અમને, અમારે, અમારે માટે વગેરે ૫ મારાથી, થકી
અમારાથી, થકી, અમોથી, થકી ૬ . મારું
અમારું ૭ મારામાં
અમારામાં, અમમાં, અમોમાં સાતમીનો “એ” પ્રત્યય સર્વનામોમાં ખાસ વપરાતો નથી.
બીજો પુરુષ સર્વનામ “તું' વિભક્તિ એકવચન
બહુવચન
તમે, તમો તને
તમને, તમોને , તારે
તમે, તમોએ, તમારે તને, તારે માટે વ. તમને, તમોને, તમારે, તમારે
માટે વ: તારાથી, થકી
તમારાથી, થકી, તમોથી, થકી
તમારું. ૭ તારામાં - તમારામાં, તમોમાં વગેરે - અમોથી-તમોથીને સ્થાને અમથી, તમથી પણ; સાતમીમાં બહુવચનમાં અમમાં, તમમાં પણ વપરાય છે.
આ પહેલા – બીજા પુરુષનું બહુવચન “આપણે” વિભક્તિ
રૂપ આપણે આપણને આપણે, આપણથી આપણને, આપણા માટે વગેરે આપણાથી આપણું
આપણામાં બીજા પુરુષનું માનાર્થે “આપ”
આપ આપને આપે આપને, આપને માટે
૦ ૦ ૮ જ છે ,
o =

Page #25

તેણે
૪
તેને
ક
આપથી, આપનાથી આપનું
આપમાં, આપનામાં
- ત્રીજો પુરુષ સર્વનામ ‘તે' વિ. એકવચન
બહુવચન ૧ ' તે
તે, તેઓ ૨ તે, તેને
તે, તેને, તેઓ, તેઓને તેઓએ, તેમણે
તેઓને, તેમને તેથી, તેનાથી તેઓથી, તેઓનાથી, તેમનાથી ૬ તેનું-નો-ની-નાં-ને તેઓનું-નો-ની-નાં-ને
તેમનું-નો-ની-નાં-ને ૭ તેમાં
તેઓમાં, તેઓનામાં, તેમનામાં આમાંનાં તેમણે, તેમને તેમનાથી, તેમનું, તેમનામાં આવાં વચ્ચે “મવાળાં રૂપ ખાસ કરી મનુષ્યોમાં – અને એમાં પણ કાંઈક આદર બતાવવાનો હોય ત્યાં જ સામાન્ય રીતે પ્રયોજાય છે. રસ્તામાં ગધેડાં મળ્યાં; કુંભાર તેમને હાંકતો હતો;” આવો પ્રયોગ હાસ્યાસ્પદ અને તદ્દન અકુદરતી છે, જે “એ” “આ” સર્વનામોમાં પણ આવો “મ” વચ્ચે ઉમેરાયો હોય તેવાં રૂપ થાય છે – એના વિષયમાં પણ આ પ્રમાણે જ ખ્યાલ રાખવો. | દર્શક સર્વનામો ““આ, એનાં રૂપ ઉપર પ્રમાણે થાય છે. “પેલું મોટે ભાગે વિશેષણની જેમ કોઈ નામ સાથે વપરાય છે. જ્યાં એકલું આવે ત્યાં એનાં રૂપ નરજાતિમાં “ઘોડો’ પ્રમાણે, નાન્યતર જાતિમાં “ઘોડું પ્રમાણે અને નારીજાતિમાં “ઈ” લાગી ચાલુ નામો પ્રમાણે રૂપ થાય છે.
નોંધ: “એ” દર્શક નામ છે, છતાં “જે' વગેરેની પછી મુખ્ય વાક્યમાં તે વગેરે સામાન્ય રીતે વપરાય છે ત્યાં “એ” વગેરે પણ આવી શકે, પણ દર્શકનો ભાવ હોય ત્યાં “એ” વગેરે આવી શકે જ નહિ.
સંબંધી સર્વનામોમાં “જેનાં રૂપ “તે પ્રમાણે થાય છે. જેવું જેટલું જેવડું – તેવું તેટલું તેવડું નાં રૂપ “પેલું” જેમ થાય છે.
અનિશ્ચિત સર્વનામોમાં એકવચન - બહુવચને સરખાં રૂપ ચાલુ નામ-રૂપો જેમ જ કરવાં; જો કોઈ નામ સાથે વપરાય તો વિશેષણ જેવી દશામાં રહે.
પ્રશ્નાર્થ સર્વનામ કોણ (માત્ર માનવ પ્રાણી માટે), માનવેતર માટે શું

Page #26

૨૫
-
,
જ છે
દ
m
વિભક્તિ - એકવચન
કોણ કોને કોણે, કોનાથી કોને, કોના -ને માટે કોનાથી કોનું-નો-ની-નું-ને
કોનામાં ખરું જોતાં “કોણ” ૧ લીનું જ જૂનું રૂપ છે અને બાકીનાં “કયા' ના વિસ્તારનાં જ પ્રયોજાય છે. તે પ્રશ્નાર્થ સર્વનામ કયું
નર નારી નાન્યતર જાતિમાં એનાં ત્રણ સ્વરૂપ છે : નર–કયો, નારીકિઈ, નાન્ય. – કયું
“કયો” “કઈ “કયું” આવા સ્વરૂપમાં સાત વિભક્તિનાં રૂપાખ્યાન નામો પ્રમાણે થાય છે અને મોટે ભાગે વિશેષણ જેવો પ્રયોગ છે, જ્યારે સર્વનામ જેવી દશા હોય ત્યારે એકવચન-બહુવચનમાં બીજી વિભક્તિથી કોને, કોણે, કોને – કોના, –ને માટે, કોનાથી, કોનું, કોનામાં ત્રણે જાતિમાં સરખી રીતે વપરાય છે. વળી કેને, કેણ, કેને-કેના,-ને માટે, કેનાથી, કેળું, કેનામાં પણ આ પ્રમાણે પ્રયોજાય છે.
“'ની સ્થિતિ પણ વિશેષણ જેવી છે, પણ બહુવચનમાં “ઓ” નથી લાગતો. એનાં સર્વનામ તરીકે ટાણે જાતિમાં બીજી વિભક્તિથી ઉપર “કોણ'માં છે એવાં :
શાને, શેણે, શાને-શાના, શેને-શેના, –ને માટે, શાના-શેનાથી, શાનુંશેનું, શામાં, શેનામાં આવાં રૂપ સામાન્ય છે.
વિશેષણો વિશેષણો સંખ્યાવાચક હોય કે ગુણલક્ષણવાચક હોય, એ નામની પહેલાં આવતાં હોઈ કોઈ રૂપાખ્યાન થાય નહિ. જેટલાં “ઉ” છેડાવાળાં વિશેષણ છે તેને એકવચનમાં નર - નાન્યતરમાં ‘આ’ અને બહુવચનમાં નરજાતિમાં “આ”, પણ નાન્યતર જાતિમાં “” થાય છે. * એકવચન :
બહુવચન નર - સારા ઘોડાને સારા ઘોડાઓને નાન્ય. - સારા ઘોડાને સારાં ઘોડાં(ઓ)ને

Page #27

વિશેષણો કોઈ વાર એકલાં વાપરવાનો પ્રસંગ આવે ત્યારે એનાં રૂપાખ્યાન નામ પ્રમાણે જ થાય છે.
ક્રિયાપદ ક્રિયાના જગતમાં ભૂતકાળ વર્તમાનકાળ અને ભવિષ્યકાળ એવા ત્રણ કાળ છે : આમાં
વર્તમાનકાળ- અત્યારની કે આજના સમયની વાત બતાવે એ વર્તમાનકાળ; જેમકે છોકરો વાંચે છે.
ભૂતકાળ– જે થઈ ગયેલી ક્રિયા બતાવે છે. અત્યાર પહેલાંની હોય કે એનાથી ક્યાંય જૂના સમયમાં ચાલી જતી હોય તો એ ભૂતકાળ; જેમકે છોકરે ચોપડી વાંચી, છોકરે ચોપડી વાંચેલી
ભવિષ્યકાળ- અત્યાર પછીની કે પછીના કોઈ પણ દૂર સુધીના સમયના ગાળાની વાત હોય એ ભવિષ્યકાળ; જેમકે છોકરો વાંચશે.
ગુજરાતીમાં ત્રણેનાં જુદાં જરૂરી રૂપ ચાલુ છે. ક્રિયાપદોનાં ત્રણ પુરુષ અને બે વચન હોય છે,
વર્તમાનકાળ– “કર'નાં રૂપાખ્યાન પુરુષ એકવચન
બહુવચન ૧ (હું) કરું છું (અમે) કરિયે છિયે ૨ (ત) કરે છે ? (તમે) કરો છો
૩ (તે, આ એ) કરે છે (તેઓ, આઓ, એઓ) કરે છે ભૂતકાળ- “જમ”નાં રૂપાખ્યાન
પુરુષ એકવચન બહુવચન - ૧ (હું) જમ્યો (અમે) જમ્યા
૨ (C) જમ્યો (તમે) જમ્યા
૩ (એ) જમ્યો (એઓ) જમ્યા ભૂતકાળનાં ગુજરાતી રૂપ વિશેષણ જેવાં હોઈ જાતિ પ્રમાણે બદલે, તેથી નારી જાતિમાં “ (હું-અમે-તું-તને-એ-એઓ) જમી ” આમ રૂપ થાય, જ્યારે નાન્યતર જાતિમાં –
૧ (હું) જમ્મુ (અમે) જમ્યાં ૨ (C) જમ્મુ (તમે) જમ્યાં
૩ (એ) જમ્મુ (એ) જમ્યાં વધુ જૂનો સમય હોય તો “જમેલું (વિકારક)' જમેલ (અવિકારક)

Page #28

કરજો
ભવિષ્યકાળનાં રૂપ 'ઈશ' પ્રત્યય લાગીને થય છે :
૧ (હું) જમીશ (અમે) જમીશું, જમશું ૨ (૮) જમીશ, જમશે (તમે) જમશો
૩ * (એ) જમશે (એઓ) જમશે નાન્યતર જાતિએ બહુવચનમાં
(અમે) જમીશું, જમશું 'ર (તમે) જમશો
૩ (એઓ) જમશે (એ.વ. જેવું) . આ ત્રણ કાળ ઉપરાંત આજ્ઞાર્થ આપણે ત્યાં છે, જેનાં વર્તમાન આજ્ઞાર્થ અને ભવિષ્ય આજ્ઞાર્થ એવા બે ભેદ છે માત્ર બીજા પુરુષના જ રૂપ પ્રચારમાં છે : એકવચન
બહુવચન વર્ત આજ્ઞાર્થ ૨
કરો 0 કરો ભવિષ્ય આજ્ઞાર્થ ર કરજે
પ્રયોગ ક્રિયાપદના બે પ્રયોગ છે : જ્યારે ક્રિયાનો આધાર કર્તા ઉપર હોય ત્યારે કર્તરિ પ્રયોગ : ' હું કરું છું
છોકરો વાંચે છે હું જમ્યો
છોકરો જમ્યો હું જમીશ
છોકરો જમશે જ્યારે ક્રિયાનો આધાર કર્મ ઉપર હોય ત્યારે કર્મણિ પ્રયોગ :
મારાથી કામ કરાય છે . છોકરાથી ચોપડી વંચાય છે મેં કામ કર્યું . છોકરે ચોપડી વાંચી અથવા
અથવા મારાથી કામ કરાયું છોકરાથી ચોપડી વંચાઈ
મારાથી કામ કરાશે છોકરાથી ચોપડી વંચાશે કર્મ લેનારાં ક્રિયાપદો એ સકર્મક ક્રિયાપદો. કર્મ નથી લેતાં એવાં ક્રિયાપદો એ અકર્મક ક્રિયાપદો. અકર્મક ક્રિયાપદોનો કર્મણિ પ્રયોગ નથી થતો, પણ માત્ર ભાવે પ્રયોગ થાય: મારાથી જવાય છે.
છોકરાથી જવાય છે. મારાથી જવાયું.
છોકરાથી જવાયું. મારાથી જવાશે.
છોકરાથી જવાશે.

Page #29

કરવું
કર્મણિ કે ભાવે પ્રયોગમાં કર્તાની ત્રીજી વિભક્તિમાં “થી’ આવે છે; અપભ્રંશ દ્વારા મળેલાં સંસ્કૃતોત્થ કર્મણિ ભૂતકૃદતોમાં જ કર્તાની શુદ્ધ ત્રીજી વિભક્તિ થાય છે : મેં કર્યું વગેરે. કર્મણિ પ્રયોગમાં કર્મ પહેલી વિભક્તિમાં આવે છે.
* ક્રિયાપદનાં કૃદંત ક્રિયામાં કાળનો અર્થ હોય ને છતાં સંપૂર્ણ ક્રિયાપદ ન હોય એવાં રૂપ કૃદંત કહેવાય છે :
પહેલું ભૂતકૃદંત બીજું ભૂતકૃદંત ન કરેલું, કરેલ સામાન્ય કૃદંત સંબંધક કૃદંત
કરી, કરીને કર્તવાચક કૃદંત કરનાર, કરનારું વર્તમાન કૃદંત
કરતું આ કૃદંતોમાંથી પહેલું - બીજું ભૂતકૃદંત ભૂતકાળ બનાવવાનું પણ મુખ્ય ક્રિયાપદ તરીકે વપરાય છે; “કર્યો જમ્યો"વગેરેમાં એ સ્પષ્ટ છે. “કરેલું કરેલ' વધુ જૂની ક્રિયા બતાવે છે. વર્તમાન કૃદંતનો ઉપયોગ પણ બહુ જ જૂની નિયમિત ક્રિયા બતાવવા થાય છે : ““હું કામ કરતો.” “નથી'ની સાથે તો એ વર્તમાનકાળમાં પણ વપરાય છે; જેમકે “હું કરતો નથી.”
શુદ્ધ કાળો ઉપરાંત મિશ્રકાળોમાં ભૂત કૃદંત અને વર્તમાન કૃદંતનો ઉપયોગ થાય છે.
અવ્યયો અવ્યયોના ચાર પ્રકાર ઉપર આવ્યા છે. એમાં બહુ જ જરૂરી ખાસ જાણવા જેવું નથી.
મૂળ શબ્દો ઉપરથી બનતા નવા શબ્દ પાયાનો શબ્દકોશ” જોવાથી માલૂમ પડશે કે પાયાનો શબ્દ મુખ્ય આપવામાં આવ્યો છે અને એના પછી એમાંથી થતા શબ્દ આપવામાં આવ્યા છે. આના મુખ્ય બે વિભાગ છે :
૧. ક્રિયાવાચક રૂપોને લગતા પ્રત્યય. ૨. નામ, વિશેષણ, સર્વનામ અને કોઈક વાર અવ્યયોને પણ
લાગતા પ્રત્યય

Page #30

ર૯ ૧. ક્રિયાવાચક રૂપોને લગતા પ્રત્યય કર્તાના અર્થમાં : * * ઐયું (વિ.) : કરવૈયું, દયું ઐયો (નર) ઃ ગવૈયો, ઘડવૈયો, ભવૈયો, તરવૈયો, લડવૈયો, ગે(-ઘે)રૈયો, બજવૈયો અણું (વિશે.) : મારકણું, બોલકણું, કરડકણું ક્રિયાવાચક : અક (નારી) : આવક, જાવક, બેઠક આઈ (નારી) : ચડાઈ, લડાઈ, લંબાઈ, ચોડાઈ આમણ (નારી) : શિખામણ, મથામણ આમણ (નાન્ય.) : ઘડામણ, શિવડામણ, દળામણ આમણી (નારી) : ઘડામણી, પધરામણી, પહેરામણી આવટ (નારી) : સજાવટ, રુકાવટ, ફાવટ, બનાવટ આટ (નર) : ગભરાટ, મલકાટ, ચળકાટ અણ (નાન્ય.) : વેચાણ, મંડાણ, લખાણ શુક (નારી) : નિમણૂક, વર્તણૂક આવ (નર.) : દેખાવ, ઢોળાવ, ચડાવ ત (નારી) : રમત, ગમત તર (નારી. નાન્ય.): ભણતર, ગણતર, ઘડતર તરી (નારી) : ગણતરી, ભરતરી , * અણું (નાન્ય.) : ભરણું, ગળણું, દળણું, દેણું, લેણું આણી (નારી.) = ચાળણી, કરણી, ઉતરણી, માગણી, લાગણી, બેસણી,
રહેણી, વાવણી અણ (નાન્ય.) : ચલણ, વલણ, ધાવણ, લેણ, દેણ આણ (નાન્ય.) : ચડાણ, ઉતરાણ, ભેલાણ આઉ (વિશે.) : ચડાઉ
. ૨. નામ વગેરેને લાગતા પ્રત્યય સ્વામીપણું (વિશે.) : મંત - વંત : બુદ્ધિમંત, શ્રીમંત, ભગવંત, ધનવંત આળું
: છોગાળું, રૂપાળું, લટકાળું

Page #31

-
૩૦.
વટ
ઈલું
: ઝેરીલું, ખારીલું, હોંશીલું, રંગીલું આઉ
: વગડાઉ, અડબાઉ, ગરજાઉ ભાવવાચક (નામ) : આઈ (નારી) : મોટાઈ, લુચ્ચાઈ, ચતુરાઈ, ઊંચાઈ આશ (નારી) : ખારાશ, ખટાશ, કડવાશ, તૂરાશ, મીઠાશ,
તીખાશ, કાળાશ, રતાશ આણ (નાન્ય.) : લંબાણ, ઊંડાણ, નીચાણ, ઊંચાણ, ટૂંકાણ, ફરસાણ ૫ (નારી) ઃ મોટપ, ઊણપ, ભોંઠપ પો (નાર) |ઃ બુઢાપો, રંડાપો, અંધાપો મ (નારી)
: નાનમ, મોટમ પણ (નાન્ય.) : શાણપણ, ડહાપણ, ઘડપણ
ઃ ઝિણવટ, જુનવટ * આ અર્થમાં બધાં જ વિશેષણોને “પણું'(નાન્ય.) લગાડી શકાય છે. લધુતાવાચક (નામ) : ઓ
: વામણો, રામણો
: મોતિયો, ખડિયો, ઘડિયો લું (જરૂર પ્રમાણે લો, લી) : મૃગલું, બેડલું, પાટલો, ચોટલી, ગાડલું, હાંડલું વું (જરૂર પ્રમાણે વો) : : ઝાડવું, છોડવો, લાડવો, ઘાડવો કું (જરૂર પ્રમાણે કો) : પોટલું, લોટકો હું (જરૂર પ્રમાણે ડો, ડી) : છાંયડો, ભાયડો, બાઈડી
આપણે ત્યાં અરબી, ફારસી પ્રત્યયો પણ લાગી શબ્દરૂપ મળ્યાં છે : સ્વામીપણું (વિશે.) :
વાર : હોશિયાર, મુખત્યાર વાર : ઉમેદવાર, તકસીરવાર
દારઃ દુકાનદાર, ફોજદાર, સૂબેદાર ને લગતું (વિશે.) :
ઈ - : જંગલી, શહેરી, હિંદી, ફારસી, ઈશાઈ ભાવવાચક (નામ) : ઈ (નારી) : હોશિયારી, ચાલાકી, ખૂબી, દોસ્તી, કારીગરી,
બાદશાહી, ફકીરી
ઈયો

Page #32

પાયાનો ગુજરાતી શબ્દકોશ
અકબંધ વિ. આખું, વગર ખોલેલું કે અગાડી એ. આગળથી; સામે; અગાઉ તોડેલું
અગાશી સ્ત્રી. ધાબા ઉપરની ખુલ્લી જગ્યા અકરાંતિયું વિ. ખૂબ ખૂબ ખાનારું | અગોચર સિં] વિ. પગ મૂકવામાં અકસીર [અર.] વિ. સચોટ પરિણામ | ભય લાગે એવી જગ્યા લાવે એવું, રામબાણ , અઘરું વિ. મુશ્કેલીભરેલું અકસ્માત [સં] પું. અણધાર્યો બનાવ અચરજ(-ત) સ્ત્રી. નવાઈ, અચંબો અકળાવું અ. ક્રિ. ગભરાઈ કંટાળી જવું | અચ્છેર વિ. અડધો શેર અકાળ [સં] વિ. કવેળાનું અછૂત [હિ.] વિ. અડકતાં નાહવું અક્કડ વિ. વળે નહિ એવું પડે એમ મનાતું એવી – હરિજન અક્કલ [અર.] સ્ત્રી. બુદ્ધિ
જાતિનું અક્કેક(કું) વિ. દરેક; એક પછી એક અજબ [અર.] વિ. નવાઈ ઉપજાવે અક્ષર [સં.] . વર્ણમાળાનો એકલો | એવું
સ્વર કે વ્યંજન સહિતનો સ્વર | અજમાવવું સક્રિ. અખતરો કરી જોવો અખતરો [અર.] ૫ અજમાયશ, પ્રયોગ અજવાળવું સક્રિ. માંજવું પ્રકાશ કરવો અખત્યાર [અર.] પું. સત્તા; પસંદગી | અજવાળિયું નપું. ચંદ્રની કલા જેમાં અખબાર [અર.] . છાપું વધે છે તે પખવાડિયું, સુદિ અખંડ [સ. વિ. આખું અટક સ્ત્રી. અવટંક, કુલસંજ્ઞા અખાજ નપું. ન ખાવા જેવી ચીજ; | અટકવું અક્રિ. થોભી જવું. અટકણ[લા ] માંસાહાર
(-ણિયું) નપું. ટેકો; ઠેસી. અટકાયત અખાડો છું. કસરતશાળા; રામાનંદી | સ્ત્રી, રુકાવટ. અટકાવ ૫. રુકાવટ; નાગા બાવાઓનો મઠ
અચાલો. અટકાવવું સક્રિ. (કર્મક) અગડ સ્ત્રી. કોઈ પણ ચીજ ખાવા | અટકે એમ કરવું પીવા પહેરવાના સોગંદ લેવા એ, | અટકળ શ્રી. કલ્પના, અનુમાન આખડી, બાધા
અટામણ નપું. રોટલી વણવા માટે અગત્ય સ્ત્રી. જરૂરિયાત
વપરાતો કોરો લોટ અગાઉ અ. પૂર્વે, પહેલાં, જૂના અઠવાડિયું નપુંસાત વારનો ગાળો, સમયમાં
સપ્તાહ. -ક નપું. સપ્તાહિક

Page #33

અઠંગ
૩૨
અિપમાન
અઠંગ વિ. [લા.] પહોંચેલ, ઉસ્તાદ |અદબ [અર.] સ્ત્રી. વિનયપૂર્ણ મર્યાદા અડકવું સક્રિ. સ્પર્શ કરવો, અડવું અદાવત [અર.] સ્ત્રી. વેરે, દુશ્મનાવટ અડચણ સ્ત્રી. હરકત, આડચ અદેખું વિ. બીજાંની ચડતી ન સાંખી અડદાવો . છૂંદાયા-કચડાયાથી નરમ | શકે એવું, ઈર્ષ્યાખોર થઈ જવાપણું
અદ્ધ(-ધ્ધર અ. હવામાં લટકતું હોય અડપલું વિ. તોફાની; નપું. તોફાન, | એમ. ૦૫દ્ધ(-ધ્ધ) અ. તદ્દન અટકચાળું
અદ્ધર
" . અડબડિયું નપું. લથડિયું
અધમ સિં] વિ. નીચ, હલકટ વૃત્તિનું અડબાઉ વિ. જંગલી (વનસ્પતિ), અધૂરું વિ. અપૂર્ણ, ઊણું. અધૂરિયું વિ. એની મેળે ઊગેલું
અધૂરે માસે જન્મેલું બાળક) અડસટ્ટો પુ. અંદાજ, શુમાર અધેલી સ્ત્રી, (-લો) . અડધા અડાબીડ વિ. [લા.) ખૂબ ખૂબ મોટું | રૂપિયાનો સિક્કો અડાળી સ્ત્રી, ઢાંકેલું એકઢાળિયું અધ્ધર, ૦પધ્ધર અ. જુઓ “અદ્ધર'. અડિયલ વિ. હાલતાં અટકી પડવાના | અનસખડી સ્ત્રી. ચાસણીવાળી ખાદ્ય સ્વભાવનું (ઢોર)
સામગ્રી (પુષ્ટિમાર્ગીય મંદિરોમાં) અડ્ડો છું. ભેળા મળી પડી રહેવાની અનાડી વિ. ખૂબ ખૂબ તોફાની જગ્યા
અનાથ [સ.] વિ. આધાર-ઓથ અઢળક વિ. ઘણું જ ઘણું, પુષ્કળ | વિનાનું, અઢેલવું સક્રિ. આધાર લઈ રહેવું અનામત વિ. થાપણે મૂકેલું; અલગતા અણવર ૫. લગ્નમાં વરરાજાનો | જાળવતું. સ્ત્રી. થાપણ સહાયક
અનુભવ [સં.] . જાતમાહિતીઅણસાર સ્ત્રી. મનુષ્યની આકૃતિમાંનું | જાતવાપર વગેરે સ્થિતિ
મોઢા ઉપરનું) મળતાપણું અનુમાન [સં.] નપું. અટકળ, ધારણા અણી સ્ત્રી. વસ્તુનો ટોચદાર છેડો |અનુવાદ [સં] . તરજૂમો, ભાષાંતર અણુ સિં] પુ. બારીકમાં બારીક કણ. |અને અ. (ઉભયાન્વયી) તથા
બોમ્બ (+અં.) પું. અતિભયાનક અન્ન સિં] નપું. અનાજ, ધાન્ય પ્રકારનો વૈજ્ઞાનિક વિનાશક ગોળો |અપચો છું. અજીર્ણ, બદહજમી અતડું વિ. ન ભળે એવા સ્વભાવનું અપજશ(-સ) પં. બદનામી અત્તર [અર.] નપું. સુગંધી અર્ક |અપમાન [સં.] નપું. અનાદર ભરેલું અત્યારે અ. આ જ સમયે, હમણાં | વર્તન

Page #34

અપવાદ]
૩૩
અંગૂછો
અપવાદ [સં. ૫ વિકલ્પ; [લા.] આળ | અવાજ ફા.] પુ. મોટો ધ્વનિ-અવાજ અપશુકન નપું. ખરાબ શુકન | અવેજ પું. સાટા જેટલી કિંમતનો માલ; અપાસરો પુ. જૈન સાધુઓને રહેવાનું | અવેજી સ્ત્રી. નોકરી વગેરેમાં એકને સ્થાન, ઉપાશ્રય
બદલે બીજાનું આવવું અફવા [અર.] સ્ત્રી. મૂળમાથા અસર [અર.] છરી. સારી માઠી વિનાની ઊડતી ખબર
લાગણી-પ્રભાવ-છાપ વગેરેની વૃત્તિ અભાવો પું. અરચિ; અણગમો | અસલ [અર.] વિ. મૂળ; ખૂબ જૂનું. અભિપ્રાય [સં.] પુ. મતલબ, મત
–લી વિ. જૂના સમયનું અભિમાન [સં.] નપું. ગર્વ
અસીલ [અર.] . જે માણસે વકીલ અભ્યાગત સિં] વિ. [લા.] માન્ય | રાખ્યો હોય તે - એ વકીલના ભિખારી
સંબંધમાં સંજ્ઞા પામેલો, કુળ અભ્યાસ [સં.] પુ. મહાવરો; શિક્ષણ | અસ્ત્રો [ફા. પુ. વાળ કાઢવાનું અમથું વિ. કારણ વિનાનું, નકામું
હથિયાર, સજિયો, અસ્તરો અમર [સં.] વિ. કદી ન મરે એવું |
છે કદી ન કરે એવું | અહં ., નપું. અહંકાર. વકાર [સં] અમરાઈ શ્રી. આંબાવાડી
૫. અભિમાન. ૦કારી સિં.] વિ.
| અભિમાની, ગર્વીલું અમલ [અર.] . સત્તા, અધિકાર,
' | અહીં(-હિં)યાં અ. આ ઠેકાણે નપું. અફીણ
અળગું વિ. અલગ રહેલું; દૂર રહેલું અમી નપું. અમૃત; [લા.] રસકસ
અળાઈ સ્ત્રી. ઉનાળાની ગરમીમાં અરધું વિ. અધ, અડધું, આખાના બે
શરીરે થતી ચૂકી-બારીક ફોલ્લી - ભાગમાંનું તે તે એક
અંક[સં] પું. આંકડો, સંખ્યાનું ચિહ્ન અર્થ સં.. હેતુ; સમઝૂતી; પૈસો અલગ વિ. જુદું રહેલું - પડેલું; દે | અંકશ સિં.1 . કાબૂ તાબો
અંકુર [સં.] . કોંટો, ફણગો અવકૃપા સ્ત્રી. ઇતરાજી
અંકોડો પુ. ધાતુનો બેઉ છેડે વળેલો અવતાર સિં] . દેહધારણ; જન્મારો | સળિયો; મોટી કડી અવધિ [સં., પૃ.] સ્ત્રી. હદ, મુદત | અંગ સિં] નપું. શરીરનો પ્રત્યેક અવસાન [સં.] નપું. મોત | અવયવ, શરીરનો તે તે ભાગ અવસ્થા [સં] સ્ત્રી. દશા; ઉંમર | અંગાર સિં.] –રો) ૫.; અગ્નિનો અવળું વિ. ઊંધું; ઊલટા સ્વભાવનું | ટાંડો, સળગતો કોયલો અવાચક [સં.] વિ. વાણી બંધ થઈ અંગૂઠો પં. શરીર લૂછવાનો લૂગડાનો ગઈ હોય એવું; બેભાન
ટુકડો, ટુવાલ

Page #35

અંગૂઠો
આિછું અંગૂઠો છું. હાથ-પગનું પહેલું મોટું | આકાર [સં.. ઘાટ, આકૃતિ આંગળું
| | આકાશ [સ., પૃ.], નપું. ગગન, અંજલિ [સં૫] સ્ત્રી. ખોબો | આર્ભ અંજળ નપું. (૦પાણી) નપું, બ.વ. | આખડવું અક્રિ. ઠોકર ખાવી; રખડવું;
દાણોપાણી; (લા.) લેણાદેવી | લડી પડવું અંત [સં.] . છેડો. અંતિયું વિ. મોત | આખડી સ્ત્રી. અગડ, બાધા આવી પડે ત્યાં સુધી ખાનારું કે કામ | આખલો છું. ખસી ને કરેલો જુવાન કરનારું, મરણિયું
| ખૂટ–બળદ અંતર નપું. કોઈ બે સ્થાન વચ્ચેના | આખું વિ. ન તૂટેલું; અકબંધ, અખંડ છેટાપણાનો ગાળો; મન, | આગ સ્ત્રી. અગ્નિ, લાહ્ય. -ગિયો અંતરિયાળ અ. દૂરદૂર, નિર્જન | પુ. પ્રકાશ આપતું પતંગિયું, અંદર [ફા.) અ. માંહે
જુવારનો એક રોગ અંદાજ [ફા.) શુમાર, અડસટ્ટો . | આગલે વિ. મોખરાનું રહેલું; પહેલાંનું અંધારું નપું. અંધકાર, પ્રકાશનો | આગ(–ગુ)વું વિ. અલાયદું, અનન્ય અભાવ
પ્રકારનું, વિશિષ્ટ અંધેર નપું. કાયદો નથી રહ્યો એવી | આગળ અ. આગલા ભાગમાં; અંધાધુંધીની સ્થિતિ
અગાઉ; હવે પછી મોડે અંબોડો છું. માથા ઉપરના વાળની | આગળો(ળિયો) પું. બારણાની નાની વેણી
ભોગળ અંશ (સં.) પં. ભાગ, હિસ્સો આગાહી [ફા] શ્રી. ભવિષ્યના
બનાવનું સૂચન આ
આઘાત [સં.] . ફટકો; (લા.) આ સર્વ સામે રહેલું
માનસિક દુઃખની લાગણી આઈ સી. આતાની પત્ની, આવું વિ. દૂરનું-છેટાનું. ૦પાછું વિ.
પ્રપિતામહી; દેવી; [મરાઠી] મા | આમથી તેમ; (લા.) ખોટું-ખરું આઉ નપું. દૂધાળાં ઢોરનું થાન આચાર સિં] . વર્તન, રીતભાત; આક(ડો) . એ નામની વનસ્પતિ | વર્તણૂક, રૂઢિ, પારંપરિક નિયમ આકરું વિ. ખૂબ મુશ્કેલ; મોંધું; સખત | આછરવું અ.ક્રિ. પ્રવાહીમાંના કસ્તરનું આકળું વિ. ખૂબ આકુલ, અધીરુ, | તળે બેસી જતાં પ્રવાહીનું સ્વચ્છ થવું ઉતાવળું
આછું વિ. પાંખું પાતળું-ઝીણું

Page #36

૩૫
આજ(-જે)]
[આપણ,-ણે આજ(–) અ. આ ચાલુ દિવસે | આથમવું અ.ક્રિ. સૂર્ય વગેરેનું દેખાતા આજીજી [અર.] સ્ત્રી. કાલાવાલા, વિનંતિ | બંધ થવું આજ્ઞા સિં.] સ્ત્રી. હુકમ, ફરમાન | આથમણું વિ. જે દિશામાં સૂર્ય-ચંદ્રા આટલું સર્વ. નક્કી પ્રમાણના કદ- | વગેરે આથમે છે તે દિશા તરફનું, જથા–સમય જેટલું
પશ્ચિમ દિશાનું આડ સ્ત્રી. કપાળમાંનું આડું તિલક; આ(-)થવું સક્રિ. મીઠું મરચું વગેરે પિયળ
ચડાવી આથણાં બનાવવાં; આથો આડ મું. કપાસ ફોલવાને માટે ઊભી | આવે એવી રીતે લોટ વગેરે કરેલી જગ્યા
પલાળવા. (-)થણું નપું. એ આડણી સ્ત્રી. રોટલી વણવા માટેનો [. રીતે તૈયાર કરેલું સંધાણું. આ ચકલો
(-)થો છું. ખમીર ચડે એવી રીતે આડત [અર.] સ્ત્રી. વેપારીના વતી કામ | લોટ આથવાની ક્રિયા કરવું એ; એજન્સી; દલાલી. --તિયો આદમી [અર.] ૫. પુરુષ, મરદ પું. એવો કામ કરનાર, એજન્ટ આદર [સં.] પુ. સંમાન આડું વિ. વચ્ચે આવી રહેલું; સીધું | આદર [સં.] પું. આરંભ શરૂઆત. નહિ એવું; નપું. મોટી આડી, આડી | cવું સ. ક્રિ. શરૂ કરવું
સ્ત્રી. છાપરામાં આધાર માટે | આદુ,-૬ નપું. લીલી સૂંઠ નખાતા આડા વળા. આડસર નપું. આધાર સિં.] ૫. ટેકો છાપરાનો મોભ. આડોપું નપું. આનંદ [સં] . હરખ, ખુશી, કોઈના કામમાં સહાયક થવું એ | પ્રસન્નતા આણ સ્ત્રી. આજ્ઞા; પ્રતિજ્ઞા, સોગંદ | આનાકાની સ્ત્રી. હા-ના કરવાની ક્રિયા આણવું સક્રિ. લઈ આવવું. આણું આનાવારી સ્ત્રી, પાક કેટલી આની નપું. પિયરથી નવી વહુને તેડી | થયો છે એનો અડસટ્ટો આવવાનો વિધિ
આની સ્ત્રી, –નો પુ. રૂપિયાના આતુર સિં.] વિ. અધીરુ, ઉત્સુક | સોળમા ભાગનો સિક્કો આતો પુ. દાદાનો બાપ, પ્રપિતામહ; આપ સર્વ. માનાર્થે “તમે”. આપે અ. દાદો.
.. | પોતાની મેળે. આપઘાત ૫. આત્મા સિં.] ૫. જીવ
આત્મહત્યા આથડવું અ.જિ. ભટકાવું, અથડાવું; આપણ–ણે સર્વ. હું-અમે અને તુંરખડવું
તમે મળી બે

Page #37

આપદ,-દા
૩૬
આસ્તે
-
આપદ,દા સ્ત્રી. આફત, આપત્તિ | કે ટુકડો. આફરો !. ઘણું ખાવાથી ઢોરના પેટનું આરોગ્ય [સં.] નપું. તંદુરસ્તી, ફૂલી જવું
સ્વાધ્ય આબરૂ [ફ.] સ્ત્રી. કીર્તિ, નામના | આરોપ [.] . તહોમત આબાદ [ફા.) વિ. વસ્તીવાળું; સમૃદ્ધ. | આવખું નપું. આયુષ, આવરદા –દી સ્ત્રી, સમૃદ્ધિ ચડતી
આવડવું અ.ક્રિ. ની જાણ કે ગત હોવી. આબેહૂબ [અર.] વિ. અદલોઅદલ, | આવડ, તા સ્ત્રી. આવડવું એ . અસલ મુજબ, હૂબહૂ
આવડું સર્વ. સામેના માપનું આભ નપું. આકાશ •
|| આવરદા સ્ત્રી. પુ. આયુષ આભડવું અ.ક્રિ. અથડાવું; અભડાવું; ] આવરો પં. દૈનિક માસિક વગેરે આવક ભ્રષ્ટ થવું; શબ પાછળ સ્મશાનમાં | નોંધવાનો ચોપડો; (પાણીની) આવ જવું. -બેટ સ્ત્રી. અભડાઈ જવાની આવવું અ.ક્રિ. દૂરથી નજીક સ્થિતિ માન્યતા
| કરવી. આવી સ્ત્રીઆવવું એ; આભાર સિં] પૃ. ઉપકાર, પાડ 'આવક સ્ત્રી. ઉત્પ, પેદાશ. આભાસ [સં.] પું. સરખાપણાનો ભ્રમ |
આવકાર પું. સ્વાગત. આવજા સ્ત્રી. આમ અ. આ બાજુ; આ રીતે
અવરજવર આમ [અર.] વિ. પ્રજા વગેનું, | આવું સર્વ. આ પ્રકારનું–જાતનું સર્વસાધારણ લોકનું.
આશરો પુ. આશ્રય, આધાર, શરણ આમણ સ્ત્રી. મોટા આંતરડાના છેડાનો
| આશરો પં. અડસટ્ટો, અંદાજ ભાગ
આશા સિં] સ્ત્રી. ધારણા, ઉમેદ આર સ્ત્રી, લોઢા વગેરેના સળિયાની અણી; મોચીની ટાંચણી
| આશ્રમ [સં.] ૫. સાધુ આદિકનું આરતી સ્ત્રી. દેવ-દેવી પૂજય
વિસામાનું સ્થાન વ્યક્તિની સમક્ષ દીવા ઉતારવા એ
આસન સિં.], નિયું નપું. બેસવાની
નાની સાદડી વગેરે સાધન આરપાર અ. સોંસરવું આરસી સ્ત્રી, –સો પં. અરીસો,
| આસપાસ અ. ચારે બાજુ નજીકમાં ચાટલું, આયનો
આસામી પું, સ્ત્રી. માણસ; પ્રતિષ્ઠિત આરંભ સિં] પં. શરૂઆત
– માલદાર માણસ આરામ [ફા.] પં. વિશ્રામ, આશાયેશ આસ્તિક [.] વિ. ઈશ્વર છે એવું આરો પં. કિનારો; છેડો; પૈડામાંનો | માનનારું નાઈ સાથેના ટેકણનો પ્રત્યેક સળિયો | આસ્તે અ. ધીમેથી
T

Page #38

આહાર|
[આંબવું
આહાર [સં.] પું. ખોરાક; ખાનપાન | આંચ સ્ત્રી. ઝાળ, આગની છોળ;
આળ નપું. તહોમત
૩૭
આળવીતરું વિ. અટકચાળું, તોફાની આળસ નપું. સુસ્તી. સુ વિ. સુસ્ત આળું વિ. રૂઝ આવતી હોય એવું તાજું આળોટવું અ.ક્રિ. લોટવું, સૂતાં ગબડ્યા કરવું આંક યું. આંકો; મૂલ્ય; બ.વ. સંખ્યાના ઘડિયા. —કો પું. નિશાની; છેક. આંકવું સ.ક્રિ. આંક કાઢવો,
મૂલ્ય કરવું; લીટીઓ પાડવી; બળદ | આંટ સ્ત્રી. ગૂંચ. -ટી સ્ત્રી. ગૂંચ;
વગેરેને ડામનાં નિશાન કરવાં.
દોરીની ગંડી, આંટલી. -ટો પું. ચકરાવો; ફેરો; વળ આંતરડું નપું, પેટમાંનો નળીના આકારનો અવયવ. -ડી સ્ત્રી. (લા.) અંતર, હૈયું
આંકડો પું. માલ-ખરીદ વેચાણનું ભરતિયું; વાળેલા છેડાવાળો સળિયો. આંકડી સ્ત્રી. નાનો આંકડો; પેટની ચૂંક આંકરે,ડો પું. આકડાનો છોડ; આંકોલિયું નપું. આકડાનું ફળ આંખ સ્ત્રી. નેત્ર, નેણ; શેરડી બટાકા વગેરેમાં જ્યાંથી નવો છોડ ઊભો થાય છે તેવો ખચકો
|
આંગડી સ્ત્રી. જૂની ઢબનું પહેરણબંડી-ઝભલું વગેરે
મુશ્કેલી આંચકવું સ.ક્રિ. ઝૂંટવી લેવું. આંચકી સ્ત્રી. તાણ. -કો પું. ઝોંટો આંચળ નપું. દૂધાળાં પશુના થાનમાંનું લટકતું પ્રત્યેક અંગ
આંજવું સ.ક્રિ. આંખમાં સુરમો વગેરે લગાડવો. -ણ નપું. કાજળ. -ણી સ્ત્રી. આંખમાં પાંપણને છેડે થતી ફોલ્લી
આંતરવું સ.ક્રિ. આવનારની આડા ફરવું (લૂંટવા વગેરે માટે) આંથવું જુઓ ‘આથવું’ આંધ(૦૨)ણ નપું. દાળ ચોખા વગેરે ઓળ્યા પહેલાં ગરમ થવા મુકાતું પાણી
આંધળું વિ. આંખે ન દેખતું. -ળિયાં નપું., બ.વ. (લા.) લાંબો વિચાર કર્યા વિના કોઈ કામમાં ઝંપલાવવું. આંધી સ્ત્રી. આકાશમાં વઘરાને લીધે થતો દિવા-અંધકાર; ધૂળિયું વાવાઝોડું
આંગણ,—ણું નપું. ઘરના આગળના ભાગની ખુલ્લી જગ્યા, ફળિયામાં ઘરના મોખરા ઉપરની પગથિયાં સામેની જગ્યા આંગત વિ. પોતીકું, પોતાનું આંગળ‚-ળું નપું., -ળી સ્ત્રી. હાથપગના પંજાનું નીકળતું પ્રત્યેક અંગ
|
આંબવું સં.ક્રિ. ઊંચે કે દૂર રહેલાને
પહોંચવું

Page #39

30
આંસુ
| [ઉટાંટિયું આંસુ નપું. આંખમાંથી ઝરતું બિંદુ; ઈ(-)ડું નપું. પક્ષીનું બેદું, મંદિરના
શિખર પરનો કળશ. -ડાળ સ્ત્રી. ઈંડાં લઈ જનારી કીડીઓની હાર
ઈ(-ઈ)ઢોણી સ્ત્રી. ભાર ઉઠાવવા ઇજારો [અર.] પું. ઠેકો, કોન્ટેક્ટ | સ્ત્રીઓ માથે મૂકે છે એ ઘાસની સાદી ઇનકાર [અર.] પં. નાકબૂલત, | કે ચીડિયાં ભરેલી ગોળ ફીંડલી અસ્વીકાર
ઈ(-ઈ)ધણ, હું નપું. સરપણ, બળતણ ઇનામ [અર.] નપું. બક્ષિસ, ભેટ : ઇન્સાફ [અર.] પું. ન્યાયનો ચુકાદો ઇમારત [અર.] સ્ત્રી. મોટું મકાન ઉકરડો પં. છાણ-પૂજા વગેરેનો ઢગલો ઇરાદો [અર.] પુંઆશય, મનોભાવ |ઉગમણું વિ. પૂર્વ દિશાનું ઇલકાબ [અર.] . ખિતાબ, ઉપાધિ |ઉગામવું સક્રિ. મારવા હથિયાર ઊંચું ઈલાજ [અર.] પૃ. ઉપાય; ઉપચાર | ઉપાડવું ઈશારો [અર.] ! ઇશારત, ગુપ્ત સૂચના ઉચાટ પુ. ચિંતા, ફિકર ઈસ્પિતાલ સ્ત્રી, જ્યાં દર્દીઓને રાખી ઉજળો પં. ઘરવખરી (ખાસ કરી ઘર ઉપચાર કરવામાં આવે છે તેવું | ખાલી કરતી વખતે). દવાખાનું, હૉસ્પિટલ
ઉચ્ચાર [સં.] ૫. મોંમાંથી બોલ કાઢવો. ઈદ્રિય [સ, નપું.] સ્ત્રી. સમઝવાનું |
| Aવું સક્રિ. ઊચરવું, બોલવું
દિલ હૈ તેમજ કામ કરવાનું શરીરનું જુદું જુદું | ઉછાંછળ વિ. ઉદ્ધત, અવિચારી કારક અંગ; જનનેન્દ્રિય, ઈદ્રી ઉછીતંત-નું. ક) વિ. થોડા દિવસોમાં
પાછું આપવાની શરતે લીધેલું ઈજા [અર.] સ્ત્રી. પીડા
ઉજાગરો ૫. જાગરણ ઈશ્વર સિં.. પરમાત્મા. ભગવાન ઉજાડવું સ. ક્રિ. ઉજ્જડ કરવું ઈસ સ્ત્રી. ખાટલાની બેઉ બાજના | ઉજાશ ૫. અજવાળું. -ળવું સક્રિ. દાંડામાંનો પ્રત્યેક
| પ્રકાશિત કરવું ઈસ્વી [અર.] ઈસુ ખ્રિસ્તને લગતું ઉજ્જડ વિ. વેરાન ઈ(-)ટ સ્ત્રી. ઘર વગેરે ચણવામાં ઉઝરડો પુ. શરીરે કાંટા વગેરેનો વપરાતું માટીનું કાચું પા પાર્ક | લોહીના ટસિયા બાજે એવો ઘસારો ચોસલું. –ટાળો પુ. ઈંટનો ભાંગેલો | ઉટાંટિયું નપું., જો પું. મોટી ઉધરસનો ટુકડો. – ટેરી વિ. ઈંટથી બાંધેલું | રોગ

Page #40

ઉતાવળ]
ઉતાવળ સ્ત્રી. ઝડપ.. -ળું,-ળિયું વિ. ઝડપ કરનારું
ઉત્તમ [સં.] વિ. શ્રેષ્ઠ, સૌથી સારું
ઉત્તર [સં., નપું.] પું. જવાબ; સ્ત્રી. ધ્રુવ તરફની દિશા
ઉત્તેજક [સં.] વિ. ઉત્તેજન આપનાર; ઉશ્કેરનાર. -ન [સં.] નપું. ઉત્સાહ. -વું સ. ક્રિ. ઉત્સાહ આપવો ઉત્તેજિત [સં., ભૂ.કૃ.] વિ. ઉત્સાહ પામેલું; ઉશ્કેરાયેલું ઉત્પન્ન [સં., ભૂ. કૃ.] વિ. પેદા થયેલું; નપું. પેદાશ
ઉધી, -ધઈ, ધાઈ, -ધેઈ સ્ત્રી. લાકડાને ફોલી ખાતી સફેદ પ્રકારની કીડીજિવાત`
૩૯
[ઉમેરવું
| ઉપકાર [સં.] પું. કલ્યાણ; પાડ ઉપદ્રવ [સં.] પું. પજવણી; આપદા, સંકટ
ઉત્સાહ [સં.] પું. ઉમંગ, હોંશ ઉદય [સં.] પું. ઊગવું એ; (લા.) ચડતી ઉદાર [સં.] વિ. સખી દિલનું ઉદાસ વિ. ઉદાસીન; ગમગીન; તટસ્થ ઉદાહરણ [સં.] નપું. દષ્ટાંત, દાખલો ઉદ્ઘાટન [સં.] નપું. ખોલવું એ; ખુલ્લું જાહેર કરવું એ (કોઈ મકાન વગેરેનું)
ઉદ્દેશ [સં.] પું. ધારણા; આશય, હેતુ : ઉદ્યોગ [સં.] પું. ધંધો રોજગાર; મહેનત | ઉધાન નપું. દરિયામાં આવતી મોટી ભરતી
ઉપનામ [સં.] નપું. મૂળ નામ ઉપરાંત હુલામણા વગેરેથી પડાતું નામ ઉપપ્રમુખ [સં.] પું. સહાયક પ્રમુખ ઉપભોગ [સં.] પું. ભોગવટો ઉપયોગ [સં.] પું. ખપ, જરૂરિયાત | ઉપર અ. ઉપલી બાજુએ, માથે. ૦વાસ અ. પાણીના વહેણની વિરુદ્ધ દિશાએ, ઉપરની બાજુ ઉપરાણું નપું. તરફદારી ઉપરાંત અ. વિશેષમાં, વળી બીજું ઉપરી વિ. ઉપલો અધિકારી ઉપલક વિ. ઉપર ઉપરનું;(ચોપડામાં) નોંધ્યા વગરનું
|
ઉપાધિ [સં., પું.] સ્ત્રી. બહારથી આવી પડેલી આપદા; (લા.) પદવી, ડિગ્રી
ઉપાસના [સં.] સ્ત્રી. આરાધના, માનસિક પૂજા ઉફાણો પું. ઊભરો
ઉમદા [અર.] વિ. ઉત્તમ પ્રકારનું;
ખાનદાન
ઉંમર, ઉંમર [અર.] સ્ત્રી. વય – ઉમળકો પું. વહાલ-હેત-ઉત્સાહનો ઊભરો
ઉમંગ પું. ઉત્સાહ, હોંશ ઉન્મત્ત [સં., ભૂ.કૃ.] વિ. મદ ભરેલું; ઉમેદ [ફા.] સ્ત્રી. અભિલાષા; આશા ઉમેરવું સ.ક્રિ. દાખલ કરવું, નાખવું.
ગાંડું; છાકટું

Page #41

४०
ઉલ્લાસ
[ઊજ(-ઝવેરવું -ણ નપું., ણી સ્ત્રી, ઉમેરો પુ. | રહેવું. ઉગારવું સક્રિ. (કર્મક) દાખલ કરવું-વધારવું એ | | ઊગરે એમ કરવું, બચાવવું. ઉગાર, ઉલ્લાસ [સં] પું. આનંદ
| -રો પં. બચાવ ઉલ્લુ હિ.] વિ. મૂર્ખ | ઊગવું અ.ક્રિ. (સૂર્ય વગેરેનો) ઉદય ઉશ્કેરવું સક્રિ. આવેશમાં આવે એમ | થવો; બીજમાંથી અંકુર ફૂટવો. કરવું; ભંભેરવું. -ણી સ્ત્રી, | ઉગાડવું સક્રિ. (કર્મક) ઊગે એમ
ઉશ્કેરાટ પુ. ચડામણી, ભંભેરણી | કરવું 'ઉસ્તાદ [ફ.] તે તે વિદ્યાનો વિદ્ધાન | ઊઘડવું અજિ. ખૂલવું, ચોખ્ખું થવું.
ઉઘા(-9)ડવું સક્રિ. (કર્મક) ઊઘડે ઊ "
એમ કરવું. ઉઘાડ પં. ચોમાસામાંના ઊકલવું અક્રિ, ગૂંચ કે ગાંઠનું સરળ ! વરસાદ પછી આકાશનું ખુલ્લું થવું.
બનવું - છૂટવું; અક્ષરો વગેરે ! ઉઘાડું વિ. ખુલ્લું વાંચવામાં સૂઝ પડવી; આટોપાવું. |ઊ(-ઊં)ચકવું સક્રિ. ઊંચું કરવું; ઉકેલવું સ. ક્રિ. (કર્મક) ઊકલે એમ | (લા.) ઉઘાડવું. ઊચક અ. હિસાબ
કરવું; ઉકેલ પુ. નિકાલ, નિવેડો | કર્યા વિના, ઊધડું ઊકળવું અક્રિ. ખદબદ થાય એમ | ઊચડવું અ.ક્રિ. ચોંટેલું ઊખડવું.
ગરમ થવું. ઉકળાટ,ટો પું. ઘામ, ઉચડવું સક્રિ. (કર્મક) ઊચડે એમ બફારો. ઉકાળવું સંક્રિ. (કર્મક) | કરવું ઊકળે એમ કરવું. ઉકાળો પુ. | ઊચરવું સક્રિ. ઉચ્ચાર કરવો, બોલવું. ક્વાથ, કાઢો
ઉચા(-૨)રવું સક્રિ. બોલવું ઊખડવું અ.ક્રિ. વળગેલું-ચોટેલું-જડેલું | ઊછરવું અક્રિ. પાલન-પોષણ પામી
છૂટું પડવું. ઉખા(-ખે)ડવું સક્રિ. | મોટા થવું. ઉછેરવું સક્રિ. (કર્મક) (કર્મક) ઊખડે એમ કરવું | ઊછરે એમ કરવું. ઉછેર મું. પાલનઊખળ,-ળી સ્ત્રી, -ળું નવું., -ળો. | પોષણ
પું, ળિયો . ખાંડણિયો, લેંઘો | ઊછળવું અ ક્રિ. ઊંચે ફેંકાવું. ઉછાળવું ઊખળવું અ.ક્રિ. વળવું, ઊકલવું. | સક્રિ. (કર્મક) ઊછળે એમ કરવું.
ઉખા(ખે)ળવું સક્રિ. (કર્મક) | ઉછાળો . ઊંચે ફેંકાવું-ઊભરાવું એ ઊખળે એમ કરવું
ઊજમ ! ઉમંગ, ઉત્સાહ, હોંશ. ઊગમ પં. ઉદ્ગમ, ઊપજવું | -માવું અકિ. ઉમંગ થવો ઊગરવું અ.ક્રિ. બચી જવું; બાકી | ઊજ(-ઝ)રવું અક્રિ. ઊછરી આવવું.

Page #42

ઊજવવું.
[ઊધળવું
ઉજે(-9)રવું સક્રિ. (કર્મક) ઊજરે | ઊતરવું અ.ક્રિ. ઉપરથી નીચે આવવું. એમ કરવું ,
| ઉતારવું સક્રિ. (કર્મક) ઊતરે એમ ઊજવવું સક્રિ. વ્રત-ઉત્સવ-જયંતી | કરવું. ઉતાર . ઉતરણ; (લા.) વગેરેનો વિધિ કરવો. ઉજવણી હલકો-ઊતરી પડેલો માણસ. ઉતારુ
સ્ત્રી, ઉજવણું નપું. ઊજવવું એ નપું. વાહનમાં મુસાફરી કરતું ઊજળું વિ. ચકચકિત, પ્રકાશિત; ચડિયું. ઉતારો પં. નિવાસ માટે
ધોળું. ઉજળિયાત વિ. ઉચ્ચ કોમનું ઊતરવાનું સ્થાન; વળગાડ વગેરે દૂર ઊટ (ડ)કવું સક્રિ. માં જવું, કરવા માથા ઉપરથી ઉતારી ચકલે અજવાળવું
મૂકવામાં આવતો ઘડો (કંકુ ફૂલ ઊઠવું અ ક્રિ. ઊભું થવું. ઉઠાડવું વગેરેનો) સક્રિ. (કર્મક) ઊભું કરવું. ઉઠાવવું ઊથલવું અ.ક્રિ. ઊલટું થઈ જવું. સક્રિ. (કર્મક) ઊંચકવું. ઉઠાવ પુ. | ઊથલ-પાથલ વિ. ઊથલી પડે એવું ચિત્રની ભાત વગેરેનો ઊપસતો | થયેલું. ઊથલો પુ. વલણ; પાછું દેખાવ; ઉપાડ. ઉઠાઉ, ગીર વિ. | આવી પડવું એ, ઉથલાવવું સ.કિ. ચોર, ધુતારો. ઉઠાવો પુ. માલના | (કર્મક) ઊથલે એમ કરવું વેચાણનો ઉપાડ. ઉઠમ(-વીણું નપું. ઊધડ વિ. કિંમત કર્યા વિના આપવામરી ગયેલાં પાછળ બેસણાંની ક્રિયા | લેવામાં આવેલું. -ડું વિ. ઊધડ પૂરી કરવાનો વિધિ. ઉઠાંતરી સ્ત્રી. | લીધેલું; (લા.) અધ્ધર. -ડો ૫. ચાલ્યા જવું એ; ઉપાડી જવું એ | ઠપકો આપવો એ ઊડવું અ.કિ. હવામાં અધ્ધર | ઊધરવું અક્રિ. ઊછરવું; ઊગરવું;
હરવું-ફરવું; આછું-પડવું. | ‘ચોપડામાં ઉધાર બાજુ લખાવું. - ઊડાઊડ(ડી) સ્ત્રી. ઉપરાછાપરી | ઉધારવું સક્રિ. (કર્મક) ચોપડામાં ઊડવું એ. ઉડાડવું, ઉરાડવું સક્રિ. ઊધરે એમ કરવું. ઉધાર વિ. (કર્મક) ઊડે એમ કરવું. ઉડાવવું ચોપડામાં ખાતે બાજુ નોંધી-પૈસા સક્રિ. (કર્મક) ઊડે એમ કરવું; લીધા વિના અપાયેલું. ઉધારો પં. (લા.) મશ્કરીમાં બનાવવું. ઉડાઉ | વાયદો; ઉગારો; સાંસો. ઉઘેરવું વિ. (લા.) ખરચાળ. ઉડામણી | સ.કિ. (કર્મક) ઘંટીમાંથી લોટ બહાર
સ્ત્રી. (લા.) મશ્કરીમાં બનાવવું એ | લવો. ઊણું વિ(વાસણમાં વસ્તુનું) અધૂરું. | ઊધળવું અ.ક્રિ. (યાર સાથે) નાસી -ણપ સ્ત્રી. અધૂરાપણું; ખોટ | જવું

Page #43

ઊન
૪૨
ઊંચ
ઊન સ્ત્રી, ન. ઘેટાંના વાળ. -નું વિ. | ઊભરો છું. ઊભરાવું એ, ઉફાળો
ગરમ તપાટવાળું; ઉષ્ણ પ્રકૃતિનું. |ઊભું વિ. બેઠેલું નહિ એવું; સીધું ઊન-વા પુ. મૂત્રાશયનો એક રોગ, | ટટાર; સ્થિર થયેલું. ઊભડ કું. ઉપદેશ. ઉનાવું-ઊનવાવું અ. ક્રિ. પગારદાર દહાડિયો, ખેતીનો મજૂર. ઊનાઊના શ્વાસ નાખવા; મનમાં | ઉભડ(-)ક વિ. અરધું ઊભું. ને મનમાં કોચવાવું. ઉનાળો પુ. | ઉભડિયો ડું. ઊભડ (મજૂર). ઊભડું ગરમીની ઋતુ, ફાગણ-જેઠ વચ્ચેની ! વિ. ઉભડક. ઊભણી સ્ત્રી. ઘરમાં ઋતુ. ઉનાળુ વિ. ઉનાળામાં થતું ; પડથારથી મેડા સુધીની ઊંચાઈ; (પાક વગેરે). ઉનામણિયું નમું, | ઘરની બેસણી, પ્લિજ્જ
યો . નાહવા માટે પાણી ગરમ | ઊલ સ્ત્રી. જીભની છારી, ઓળ. મૂકવાનું વાસણ
–લિયું નપું. ઊલ ઉતારવાનું સાધન ઊપજવું અ.ક્રિ. ઉત્પન્ન થવું. ઊપજ | ઊલટ વિ. અવળું, ઊંધું સ્ત્રી. ઉમંગ,
સ્ત્રી. ઉત્પન્ન, પેદાશ. ઉપજાવવું | ઉત્સાહ. ઊલટવું અ.ક્રિ. ચતું થવું. સક્રિ. (કર્મક) ઉત્પન્ન કરવું | ઉલટાવવું સક્રિ. (કર્મક) અવળું ઊપટવું અકિ. (રંગનું) ઝાંખું પડી | કવું, ચતું કરવું. ઊલટી સ્ટરી. જવું
બકારી. ઊલટું વિ. ઊંધું, અવળું ઊપડવું અ.ક્રિ. ઊંચું લેવાવું, ઊંચકાવું | ઊલળવું અ.ક્રિ. ઊંચે જઈ નમી પડવું. ચાલવા મંડવું. ઉપાડવું સક્રિ. | ઉલાળવું સક્રિ. (કર્મક) ઊલળે એમ (કર્મક) ઊંચકવું. ઉપાડ કું. (નાણાં) | કરવું. ઉલાળો પં. ઊલળવું એ; ઉપાડવાં એ. ઉપાડો ૫. ઉત્પાત. | બારણામાંની ઊલળતી આગળી. ભારે તોફાન
ઉલાળિયો પુ. ઉલાળો; (લા.) ઊપણવું સક્રિ. (અનાજને) પવન | નામુક્કર જવું નાખી ચોખ્ખું કરવું
ઊંગ(-જ)વું સકિ. પૈડાં વગેરેમાં તૈલી ઊપસ(-સા)વુંઅ કિ. ઊંચેની બાજુએ | પદાર્થ રેડવો યા તેલનાં પોતાં મૂકવાં ફૂલી આવવું. ઉપસાવવું સક્રિ. | ઊંઘ સ્ત્રી. નિદ્રા. ૦વું અ.ક્રિ. ઊંઘ (કર્મક) ઊપસે એમ કરવું ! કરવી. ઊંઘાડવું સક્રિ. (કર્મક) ઊંધે ઊપનું નપું. ખાટલાનાં ઉપર-નીચેનાં | એમ કરવું. ઊંઘાળ, ૦વું વિ. આડાંમાંનું દરેક
ઊંઘણશી ઊપલું વિ. ઉપરની બાજુનું | ઊંચ વિ. ચડિયાતું; ઉમદા. ઊંચું વિ. ઊભરાવું અ.કિ. ઊભરો આવવો. | ઉપરની બાજુએ રહેલું. ઊંચે અ.

Page #44

ઊંટ]
૪૩
એદી
ઉપરની બાજુએ. ઊંચાઈ સ્ત્રી. | ઉનાળો-ચોમાસું એ મોસમ ઊંચાપણું. ઊંચાણ- નપું. ઊંચી | ઋદ્ધિ [સં.] સ્ત્રી. રિદ્ધિ, સમૃદ્ધિ જમીનનો ભાગ, ઊંચકવું જુઓ | ઋષિ સિં] પં. નવું દર્શન પામનાર ઊચકવું. ઊંચકામણ નપું., ણી | પુરુષ, મુનિ
સ્ત્રી. ઊંચું કરવાની મજૂરીમહેનતાણું. ઊંચકાવવું સ.કિ.
એ (કર્મક) ઊંચકે એમ કરવું એ સર્વ. પેલું, સામે રહેલું ઊંટ નપું, ૫. એક ઊંચું પશુ, સાંઢિયો. એક [સં.] વિ. બીજું નહિ. ૦ૐ વિ.
Oણી સ્ત્રી સાંઢણી. ઊટિયો છું. ઊંટ. | એકત્રિત કરેલું, ભેળું કરેલું. વડો ઊંટડો . ગાડા વગેરેનો ધોંસરી ૫. નાતનો પેટા-સમૂહ કે ગોળ. નીચેના ટેકાનો ભાગ
૦ઢાળિયું નપું. એક જ બાજુ ઊંડું વિ. સપાટીથી નીચે રહેલું. ઊંડાઈ ઢાળવાળું છાપરું. ૦મ . ગણતરી
સ્ત્રી, -ણ નપું. ઊંડાપણું વગેરે માટેનો એક આખો સમૂહ; ઊં-૬)દર, ડો. પું. એક ઘરાળું પ્રાણી, એકીનો આંક. ૦૧ વિ. એકલું; ૫. કોળ. -વડી સ્ત્રી, નાનો ઉંદર, નાની નર ડુક્કર, સૂવર. વલિયું નપું. એક જાતનો ઉંદર. રિયું નપું. કોળવાઈ, જણ સૂઈ શકે એવું ગાદલું. ૦લું ઊંદર પકડવાનું પિંજરું
વિ. સાવ છૂટું, અલગ. -કાએક અ. ઊં(-ઉ)ધિયું નપું. વિવિધ શાકને અચાનક. -કાદ(-૬) વિ. ભાગ્યે જ
એકઠાં કરી તેલમાં બાફેલી વાની પૂરું એક. -કાંત [સં.] નપું. જ્યાં ઊં(-ઉ)ધું વિ. ઊલટ થયેલું. ૦૨- કોઈની અવર-જવર ન હોય તેવું. (-)તું વિ. ઊંધું ને ચતું
કાંતર(-) વિ. વચ્ચે એક નો ખાંચો ઊ(-ઉ)બર, -રો પં. બારસાખની પડે એવું. -કાંતરો પં. ભાવનો એક
નીચેનો આડો પાટડો | પ્રકર. -કી વિ. જેને બેથી ન ભાગી ઊં(-૬)બાડિયું નપું. જેના ઉપરના છેડે | શકાય તેવું કોડિયું કે સળગતું હોય તેવું મલોખું એટલું સર્વ. એના જેટલું. -લે અ.
| અર્થાત; તેથી
એઠું વિ. અજીઠું. એઠવાડ સ્ત્રી, ઋણ (સં.] નપું. કરજ; (લા.) | એઠવાડો પુ. ખાવાપીવાથી વધેલા આભારનો ભાર
પદાર્થોનો ગંદવાડ ઋતુ સિ., પૃ.] »ી. શિયાળો- એદી [અર.] વિ. આળસથી પડી રહેનાર

Page #45

એબ].
૪૪
| ઓિરડી
એબ [અર.] સ્ત્રી. ખોડ, ખામી | ઓછાડ ૫. ગાદલાં વગેરે પર એમ અ. એ પ્રમાણે, એટલે | છાવરવાનું વસ્ત્ર - એલચી [તુર્કી] પુ. એક રાષ્ટ્રમાંથી ઓછાયો છું. પડછાયો બીજા રાષ્ટ્રમાં મુકાયેલો રાજકીય ઓછું વિ. સંખ્યા કદ પ્રમાણ વગેરેમાં પ્રતિનિધિ, રાજદૂત
ઘટ ધરાવતું; અધૂરું એલળવું અ.ક્રિ. ઓગળ્યા જેવું થવું, | ઓજાર નપું. કારીગરનાં હથિયારોમાંનું પાણી છૂટવું
દરેક
, એવું સર્વ. એના જેવું
ઓટ સ્ત્રી. સમુદ્રની ભરતીનું ઓછા એળે અ. ફોગટ
થતા જવું એંધાણ નપું, –ણી સ્ત્રી. નિશાની | ઓટવું સંક્રિ. સિલાઈની ડોઢ વાળીને
બખિયા દેવા. –ણ નપું., -ણી સ્ત્રી.
ઓટવું એ. ઓટામણ નપું, મણી ઓકસ.ક્રિ. ઊલટી કરવી. ઓકારી | સ્ત્રી. ઓટવાનું મહેનતાણું સ્ત્રી. ઊલટી, બકારી
ઓટલી સ્ત્રી, નાનો ઓટલો. -લો . ઓકળી સ્ત્રી. લીંપણમાં પાડવામાં 1 મોટી ઓટલી. ઓટો . ઓટલો આવતી ભાત
ઓઢવું સક્રિ. માથા ઉપર ઢંકાય એમ ઓખણવું સક્રિ. દાણામાંથી ફોતરી | કરવું. -ણી સ્ત્રી, નણું નપું. છોકરી જુદી કાઢવી
[ કે સ્ત્રીનું માથું ઢાંકવાનું વસ્ત્ર. ઓઢો ઓખર નપું. વિષ્ઠાનો ગંદવાડ | પૃ. ઢાંકણ. ઓઢાડવું સક્રિ. (કર્મક) ઓગણા ., બ.વ. પાણીમાં રહેલ ન | ઓઢે એમ કરવું ફૂલેલા દાણા
ઓણ અ. આ ચાલુ વર્ષે ઓગળવું અને ક્રિ. પીગળવું. ઓગાળવું ઓપવું અક્રિ. શોભવું. ઓપ પુ. સં. ક્રિ. (કર્મક) ઢોરનું ઓગાળ કરવું ! ઢોળ, ચળકાટ (ધાતુ ઉપરનો) ઓગ(-ગા)(-ઠ) સ્ત્રી. પશુઓએ બિરાસિયું ન. બગાસું ખાતાં વધેલો ચારો
ઓરલ સ્ત્રી. ગર્ભની આસપાસ ઓઘો . ખેતરમાંથી વાઢેલા સાંઠા | વીંટાયેલા પાતળા સ્નાયુનો સમૂહ વગેરેનો દાણાસહિત ગંજ; જૈન | ઓર, રિયો.પં. નદીકાંઠે કે જમીનમાં સાધુનું રજોહરણ
કાચો ગાળેલો કૂવો ઓચિંતું વિ. અચાનક, અણચિંતવ્યું |ઓરડી સ્ત્રી, નાનો ઓરડો. -ડો છું. ઓચ્છવ . ઉત્સવ, તહેવાર મકાનનો ઠીક ઠીક માપનો ખંડ

Page #46

ઓરવી
૪૫
કિચરવું
ઓરવું સક્રિ. અનાજ પકવવા ચૂલા | ઓસ(-સા)વવું સક્રિ. (કર્મક) ઉપર પાણીમાં નાખવું; ઘંટી કે દાણો ચડી જતાં વધારાનું પાણી કાઢી વાવણીના સાધનમાં દાણા નાખવા. નાખવું. ઓસામણ નપું. દાળનું એ -ણી સ્ત્રી, વાવવાની ક્રિયા રીતે કાઢેલું અને વધારેલું પાણી. ઓરમાઈ, ન, યુ વિ. સાવવું ઓસાણ નપું. આછી યાદ ઓરમું નપું. લાપસી
ઓળખવું સક્રિ. જાણવું, પિછાણવું. ઓરસિયો પુ. સુખડ વગેરે ઘસવાનો | ઓળખ સ્ત્રી. પિછાણ પથ્થર
ઓળવું સ.કિ. માથાના વાળ સરખા ઓલાવું અક્રિ. અગ્નિનું બુઝાઈ જવું. | કરવા
ઓલવવું સક્રિ. (કર્મક) અગ્નિ | ઓળવવું સક્રિ. બીજાનું લઈ પચાવી બુઝાય એમ કરવું. ઓલાણ નપું. | પાડવું ઓલાઈ જવું એ
| ઓળંગવું સક્રિ. વટાવવું, પાર જવું ઓલિયું વિ. ભક્ત હૃદયનું | ઓળી સ્ત્રી. શરીર ઉપર રાતી ઓલો પં. ચૂલાની સાથે જોડેલો | ચૂમકીઓ બતાવતો જીવલેણ રોગ પાછળનો ચૂલો
| ઓળો ૫. પડછાયો; ચણા રીંગણાં ઓવારવું સ.કિ. વારણાં લેવાં. -શું નપું. | વગેરેને લીલાં ને લીલાં ભેજી વારણું, દુખણું. ઓવારો પં. નદી કે બનાવેલું ખાદ્ય; ભડથું તળાવનો ઊતરાય એવો આરો ઓશિયાળ, -ળી સ્ત્રી, ઉપકાર કે ગરજ નીચેની પરાધીનતા. -ળું વિ. એવી | કચ સ્ત્રી. રમતમાં દાવને માટે થતી રીતે દબાયેલું
તકરાર. -ચિયું વિ. કચ કરનાર, ઓશી(-સી)કે નપું. ઓસીસું, અસીસું | કચકચ સ્ત્રી. નકામી વાચિક ઓસ ૫. સી. ઝાકળથી બાઝતું | માથાકૂટ, કચકચાટ . કચકચ. પાણી, ઠાર
કચકચિયું વિ. કચકચ કરનારું ઓસડ, ડિયું નપું. ઔષધ, વનસ્પતિ- | કચકડું નપું., -ડો છું. કાચબાની પીઠનું જન્ય દવા; દવા
પડ; એના જેવો પદાર્થ (જની અનેક ઓસરવું અક્રિ. દૂબળા પડવું | ચીજો બને છે) ઓસરી સ્ત્રી. ઘર આગળની ઢાંકેલી | કચડવું સક્રિ. દબાય એમ છૂંદવું ખુલ્લી પરસાળ
| કચરવું સક્રિ. દબાવવું પીસવું. કચરિયું ઓસવાવું અજિ. શોષાઈ ઓછું થવું. | નપું. કોબીજ વગેરેની કચુંબર

Page #47

કચરો.
કિણ
કચરો છું. મેલો પદાર્થ, પૅજો. રાપટ્ટી | કડદો પુ. (લા.) લેણદેણના સમાધાન સ્ત્રી. ગંદકી
વખતે નાણાંની લેન્ક - કચવાટ પું. મનદુઃખ, અસંતોષ | કટાર સ્ત્રી. નાની તલવાર; છાપાની કચુંબર સ્ત્રી. કરચ પડે એવો ભૂકો; ' કોલમ. -રી સ્ત્રી. કટાર (નાની
કચરિયું (કોબીજ વગેરેનું) તલવાર) - કચેરી [હિ.] સ્ત્રી કાર્યાલય; અદાલત | કડવું વિ. કારેલાના સ્વાદ જેવું. - કચોરી સ્ત્રી, નાની તળેલી પૂરી | વિ. થોડી કડવાશવાળું. -વાણ નપું. કચોળું નપુ. નાનું પ્યાલું | કડવો પદાર્થ. -વાશ સ્ત્રી..કડવાપણું કજિયો [અર.] પુ. ટો, કંકાસ. -યાળું | કડા,-ઈ સ્ત્રી તળવાની પેણી. વળ્યું
વાખોર વિ. ટંટાખોર, કંકાસિયું ! નપું. મોટી કડા કટકવું અ.કિ. કટક દઈ તૂટવું, | કડિયો પં. પથ્થર કામ કરનારો
બટકવું. -શું વિ. તૂટી જાય એવું, | કારીગર, સલાટ બટકણું
|| કડી સ્ત્રી. ગોળ વાળેલો તાર કે સળી; કટકી ઝી. લાંચ. -કો પું, ટુકડો | આંકડી; હાથ-બેડી; કવિતાનો કટોકટી સ્ત્રી. અણીનો પ્રસંગ, ગૂંચનો આંખો શ્લોક કે પદ (જેમાં બે કે પ્રસંગ
ચાર પદનો એકમ હોય). હું નપું. કઠણ વિ. જેમાં આંગળી ન પેસે તેવું ગોળ વાળેલો સળિયો; કાંડાનું કે
સખત. -ણાઈ સ્ત્રી. કઠણપણું બાવડાનું સોના-ચાંદીનું એક ઘરેણું. કઠવું અ.ક્રિ. કઠણ લાગવું; (જોડા | -ડિયાળી સ્ત્રી. છેડે કડીઓ ચડાવેલી વગેરેનું) નડવું; નડવું
જાડી લાકડી કેડાંગ કઠિયારો પુ. જંગલમાંથી લાકડાં તોડી | કઢવું સક્રિય ઘટ્ટ થવા જેવું ઉકાળવું. લાવી વેચનારો. -રી, રણ સ્ત્રી. એવી | કઢાપો છું. ઘામ, ઉકળાટ; માથામાં
સ્ત્રી. -હું નપું. કઠિયારાનો ધંધો | થતો દુખાવો. કઢિયલ વિ. કઢેલું કઠેડો,-રો,કઠોડો પુ. બારી અગાસી (દૂધ). કઢી સ્ત્રી, ખટાશવાળી એક દાદરા વગેરેની હાંસ
કઢેલી છાશની વાની. કઢો . કઠોળ પં. દાળ પડે એવું બે દળવાળું ઉકાળો; (લા.) માથામાં થતો ઢાપો
ધાન્ય (અડદ મગ વગેરે) | કણ સિં.1 ડું-ઘણો નાનો ભાગ; દાણો. કડછી સ્ત્રી. પીરસવામાં ઉપયોગી છેડે -ણિકા સિં] સ્ત્રી, ણી સ્ત્રી. -શું વાટકાવાળું ધાતુનું સાધન. -છો છું. ! નપું. બારીક રજકરણ (આંખમાં પડે મોટી કડછી
છે એ). કણો છું. સાપનું તરત જન્મેલું

Page #48

કણછવું.
४७
કિમઠાણ
બચ્યું. કણક સ્ત્રી, લોટ, કણકીસ્ત્રી. | કપડું નપું. સીવેલું વસ્ત્ર, કપડછાણ વિ. ચોખા વગેરેના ટુકડા, ઝીણો કણ. | કપડાથી ચાળેલું. કપડમડ્ડી સ્ત્રી. કણિયો છું. દાણાનો વેપારી, કણસલું | હવા ન પેસે માટે કપડાને માટીથી નપું. તરણું
કરવામાં આવતો લેપ કણછવું અ.ક્રિ. દુઃખને લીધે આછાં | કપાળ [.] નપું. લલાટ, ભાલ ડૂસકાં ખાવાં. કણછાટ પું. કણછવું | કપાસ પું. રૂનો છોડ. -શિ(-સિDયો છું.
કપાસનું બી. -શી (સી) સ્ત્રી. કણબી વિ. ખેતીના ધંધાવાળી જ્ઞાતિનું પગતળીમાં કાંટો ખેંચી જતાં જામીકતલ [અર.] »ી. કાપી નાખી ને થતી ગાંઠ સરજાવેલો સંહાર; ગળું કાપી | કફ સિં.] . બળખો, ગલફો નાખવું એ. ૦ખાનું નપું. ઢોરને કફન [અર.] ન. મુડદાને ઓઢાડવાનું કાપવાની જગ્યા
વસ્ત્ર. -ની સ્ત્રી. ફકીરનો ઝભ્યો; કતાર [અર.] સ્ત્રી, હાર
ટૂંકી બાંયનું લાંબું પહેરણ ક(-કા)થરોટ સ્ટી. લોટ વગેરે | કબજો [અર.] પું. હવાલો; ભોગવટો;
મસળવાનો મોટો ઊંચો ઢાળ પડતી | બાય વિનાની સ્ત્રીઓની ચોલી; કિનારાવાળો થાળ (ધાતુનો કે | જાકીટ - લાકડાનો પણ).
કબર [અર.] સ્ત્રી. ઘોર; એ ઉપરની કથળવું અ.ક્રિ. સ્થાનભ્રષ્ટ થવું; (લા.) ચણતર. વેસ્તાન [+ફ.] નપું. વણસવું
ઘોરવાડો (મરેલા મુસલમાન કથા [સં.] સ્ત્રી. કહાણી, વારતા; ખ્રિસ્તી વગેરેને દાટવાનું સ્મશાન) પૌરાણિક કથાનક
કબાટ [એ.]નપું. દીવાલનું યા છૂટું કદ [અર.] નપું. પ્રમાણ, માપ. | મોટું હાટિયું -દાવર [અર.] વિ. મોટા કદવાળું કબૂલ [અર.] વિ. સ્વીકારેલું, મંજૂર. કદડો ૫. મેલો કાદવ; ડોળાયેલી ગંદકી | -લત, લાત સ્ત્રી સ્વીકાર, મંજૂરી કદર [અર. સ્ત્રી. આંકણી; બૂઝ | કમ [ફા.) વિ. ઓછું. વતી વિ. ઓછું કદી અ. કોઈ વાર. છેક ભાગ્યેજ કોઈ | કમી વિ. ઓછું; (નોકરીમાંથી વાર
નિવૃત્ત) બાદ કન્યા [સં.] સ્ત્રી. છોકરી; કુંવારી છોકરી | કમખો પુ. વાંસે ખૂલી રહેતી ટૂંકી કપટ [સં.] નપું. છળ, ફૂડ. -ટી [સં.] | ચોલી, કાપડું વિ. દગાખોર
કમઠાણ નપું. (“મોટું કાર્યાલય

Page #49

કમાડ
४८
કિલા,-ળા
ઉપરથી લા.) મોટો રસાલો; ઢંગધડા | કરવું સક્રિ. આચરવું, ઉપજાવવું. વિનાની મોટી રચના
-ણી સ્ત્રી, આચરણ. તું,-તૂક નપું. કમાડ નપું. મોટું બારણું
આચરણ, કૃત્ય, કામ. -વૈયું વિ. કરી કમાન[ફા.. કામઠું ધનુષ; કામઠાના જાણનારું
આકારની કોઈ પણ રચના (ઇમારતની | કરંડિયો પુ. ફળ-ફૂલ વગેરે રાખવાનો • તેમજ ઘડિયાળ વગેરેમાંની) | વાંસનાં છોતાં વગેરેનો ઊભો ઢાંકેલો કર (સં.] પુ. વેરો, ટેક્સ. કસર ! સૂંડલો [અર.] સ્ત્રી. જરૂર પૂરતો જ કરાડ સ્ત્રી. ખડક કે ખાડાની ઊભી ખર્ચ; એવી રીતે થતો બચાવ વેજ | ભેખડી સિં.] નપું. દેવું, ઋણ | કરામત [અર.] સ્ત્રી. કારીગરી; કળા કરચ સ્ત્રી. નાનું છોડું, પતલી પતરી. | કસબ; યુક્તિ ૦લી, વળી, ચોલી(-ચોળી) સ્ત્રી. | કરાર [અર.] મું. સલાહ ભરેલી સળ; સંકોચાવાથી થતી રેખા | કબૂલત; (લા.) દુ:ખમાંથી આરામ રડવું સક્રિ. બચકું ભરવું; ડંખવું. | કરુણ સિં] વિ. દયા ઉપજાવનારું. -કણું વિ. કરડવાના સ્વભાવનું. કરડ | -ણ [સં.] સ્ત્રી. દયા, અનુકંપા
સ્ત્રી. પું. કરડવાનું નિશાન; ડંખ | કરો છું. આકાશમાંથી પડતો કુદરતી રડું વિ. આકરું, સખત; સહેજ કડવું, | બરફ; ઘરની બંને બાજુની દીવાલ કડછું. -ડાકી(ગી) સ્ત્રી વાણીની | કરોડસ્ત્રી . બરડાના મણકાનો ઊભો સમ્રાઈ
કરોડર વિ. સો લાખ [ડાંડો કરડી સ્ત્રી, હાથપગની નાની વીંટી. | કર્મ સિં. નપું. કામ; નસીબ; ધંધો.
-ડો પુ. મોટી કરડી, વેઢ | -વિ. નસીબદાર કરમ-મિથું નપું. પેટમાં થતો એક | કલમ [અર.] »ી. લેખણ; જીવ, કૃમિ
ચિત્રકારની પીંછી, કલમની પેઠે કરમર નપું. કર્મ. (લા.) નસીબ ! ત્રાંસી છોલી એક છોડને બીજા છોડ કરમાવું અક્રિ. ચિમોળાવું; ઝાંખું પડવું | કે ઝાડ સાથે બાંધી ઉપજાવેલો છોડ. કરમોડવું સ.કિ. મરડવું, મચડવું, -મી વિ. એવી રીતે તૈયાર થયેલો
લચકાવવું. કરોડ સ્ત્રી, લચક, મરડ | છોડ ફળ વગેરે કરવત સ્ત્રી. નપું. લાકડાં પહેરવાનું | કલા,-ળા [સં] સ્ત્રી, અંશ, ભાગ; દાંતાવાળું હથિયાર. -તી સ્ત્રી, નાની શિલ્પ (લા.) યુક્તિ. હિકમત.
કાર [.] વિ. કલાયુક્ત રચના
કરવત

Page #50

કલાક).
૪૯
કિકુ
કરનાર (કવિ, ચિત્રકાર વગેરે). | ફળના રંગની સાડી; પાણીમાં ઘોળી pવંત વિ. કલાનું જાણકાર, ૦વંતી | તૈયાર કરેલું અફીણ, -બી, -બલ વિ.
સ્ત્રી. નૃત્ય વગેરે કલા જાણનારી; | કસુંબાનાં ફૂલના રંગનું વેશ્યા
કસૂર [અર.] સ્ત્રી, ભૂલ, ચૂક કલાક [અં.] પૃ. ૬૦ મિનિટનો સમય | કહીં અ. ક્યાં (પ્રશ્નાર્થક); ક્યાંક કલ્યાણ સિં.] નપું. શ્રેય, કુશળ; | કહેવું સ.કિ. કથન કરવું, બોલી આબાદી
જણાવવું. -ણ નપું, કથન; સંદેશો. કલ્લી સ્ત્રી. નાનું કહ્યું -નપું. -ણી, -વત સ્ત્રી. લોકોક્તિ, દષ્ટાંત. પગનું ઘરેણું, કડલું
-વડા(રા)મણ નપું. કહેવાપણું; કવાયત [અર.] સ્ત્રી. લશ્કરી તાલીમ | બદનામી. કહ્યાગ વિ. કહ્યા પ્રમાણે કવિ [સં.] વિ., પૃ. કવિતા રચનાર કરનારું કશ(-સ ૧) સ્ત્રી. બંડી અંગરખા | કળ સ્ત્રી. યાંત્રિક ચાવી; યુક્તિ; (લા.) વગેરેમાં ડોરણાંની દોરી
અચાનક લાગવાથી અંગમાં ઊભું કસર ૫. કસોટીના પથ્થર ઉપર | થતું દુઃખ સોના-રૂપાનો કાઢવામાં આવતો | કળવું અ. ક્રિ. કળતર થવી. -તર સ્ત્રી. આંક; કસોટી
અંગમાં તાવ શરદી વગેરેથી થતી કસણવું સક્રિ. ચોળી મસળી એક | શૂટ કરવું, ગૂંદવું
કળશ સં.. કળશિયો, લોટો; કસબ [અર.] છું. હુન્નર, કારીગરી; | મંદિર ઉપરનું ઈંડું
સોના-રૂપાનો બારીક તાર | કળી [સં] સ્ત્રી. ફૂલનો અણખીલેલો કસર અર:] સ્ત્રી. ઘટ; કચાશ; ખામી | ડોડો; છૂટું મોતીચૂર; કપડામાં કસરત [અર.] સ્ટી. વ્યાયામ, | સીવીને પાળેલી કરચોલી શારીરિક તાલીમ
કંઈ સર્વ. કાંઈ (અનિશ્ચિત અર્થે) કસવું સ. ક્રિ. ખેંચીને બાંધવું; કસોટી | કશુંક; કેટલાંયે કરવી; ઓછું આપવાનો પ્રયત્ન | કંકાસ [ફ.] . કલેશ, કજિયો કરવો. કસાકસ,-સી સ્ત્રી. રસાકસી. | કંકુ નપું. કુંકુમ (હળદર ને ચૂનાની કસાણું વિ. કાટના સ્વાદવાળું. કસોટી | એક સુગંધી બનાવટ – ચાંદલા સ્ત્રી. આકરી પરીક્ષા
વગેરે કરવા વપરાતું). -કાવટી કસાઈ [અર.] પું. ખાટકી.
સ્ત્રી. કંકુ રાખવાનું સાધન. -કોતરી કસુંબો પું. એક વનસ્પતિ; કસૂંબાનાં ] »ી. કુંકુમપત્રિકા, માંગલિક

Page #51

કંજૂસ
૫૦
કિાછડી
વિધિમાં ભાગ લેવા લખવામાં કિંસારો પું, ધાતુના વાસણ ઘડવાનું કામ
આવતી નિમંત્રણ-પત્રિકા તેમ ધંધો કરનાર પુરુષ. -રી, રણ કિંજૂસ [હિ.] વિ. કૃપણ, ખૂબ ! સ્ત્રી: કંસારાની સ્ત્રી. રી સ્ત્રી.
લોભિયું. -સાઈ સ્ત્રી. કંજૂસપણું | માછલીના ઘાટની મકાનોમાં થતી કંટાળવું અ.ક્રિ. થાક વગેરેથી | નાની સફેદ જિવાત
અણગમો થવો. કંટાળો છું. કંટાળવું | કાકો પુ. બાપનો ભાઈ. -કી સ્ત્રી. કંટાળ,-ળો ૫. કાંટાવાળો યુવેર, | કાકાની પત્ની થોરિયું.
કાખ સ્ત્રી. બગલ. -ખી સ્ત્રી, કપડાંની કંટી સ્ત્રી. ડામોનો નાનો કણ | બગલની કરાખી કંટીવાળો, કંટવાળો છું. તપેલું વગેરે | કાગ, વડો . કાળા રંગનું જાણીતું નદાઝી જાય માટે બહારની બાજુએ | પક્ષી. વડી સ્ત્રી. કાગડાની માદા. કરવામાં આવતી માટી વગેરેની થાપ | વવાશ સ્ત્રી શ્રાદ્ધમાં કાગડાને ખાવા કંટોલું નપું. કંકોડું (શાકફળ) | નખાતું અન્ન કંઠ [સં.] પું. ગળું, ગરદન, ડોક; | કાગદી [ફા.] . કાગળનો વેપારી; (લા.) સૂર. -ઠાળ(-૨) સ્ત્રી. | વિ. પતલી છાલનું ગોળ ઘાટનું દરિયાકાંઠાનો પ્રદેશ. -ઠી [સં.] | (લીંબુ)
સ્ત્રી. ડોકનું ઘરેણું; ગુરુએ બંધાવેલી | કાગળ [ફા.. ઘાસપાલા વગેરેમાંથી તુલસીના પારા વગેરેની માળા | બનાવવામાં આવતો લખાણ વગેરે કંતાન [અર.] નપું. શણનું કાપડ | માટેનો પત્રાકાર ઘાટ; ટપાલનો પત્ર કંથ ૫. પતિ, ધણી
કાચ સિં.] પું, રેતી અને ખારવાળી કંદ સિં.] ૫. કોઈ પણ છોડની | માટીનો ઓગાળેલો પદાર્થ; આરસી
જમીનમાં જામતી ગાંઠ. ૦મૂલ | કાચર ૫. લૂગડાનું ડોરણું ભરાવવા (-ળ) [સં.] નપું. કંદ અને મૂળિયું | કરવામાં આવતો સીવેલો ખાંચો (ખવાય એવાં)
| કાચબો પુ. કચ્છપ, ઢાલવાળું એક કંદોઈ [અર.] ૫. મીઠાઈ બનાવનાર, | જલચર-સ્થલચર; ઢાળો પાડવાની સુખડિયો
ઓઠી. -બી સ્ત્રી. કાચબાની માદા, કંદોરો પં. કેડ ઉપરનું ઘરેણું; એ કાચલી સ્ત્રી, નાળિયેરનું ભાંગેલું કોટલું
આકારનો દીવાલનો બાંધો, ધોરો | કાચું વિ. પાકેલું નહિ એવું; (લા.) કંપ સિં] . ધ્રુજારો. ૦વું અ.ક્રિ. | સંસ્કારહીન. કચાશ સ્ત્રી. કાચાપણું પૂજવું. -પારી સ્ત્રી. ધ્રુજારી | કાછડી સ્ત્રી, કચ્છાની રીતે ધોતિયાની

Page #52

કાછિયો
પ૧
કાપવું વાળેલી લાંગ; નાની ધોતલી. -ડો | એ. -ણિયું વિ. કાણે જનારું ૫. ધોતિયું કે સાડી લોંગ વાળીને | કાણું નપું. છિદ્ર; વિ. છિદ્રવાળું, એક પહેર્યા હોય એવો બંધ
આંખ ફૂટેલી કે ન હોય એવું. કાછિયો છું. શાક વેચનારો વેપારી, | -ણિયું વિ. આંખે કાણું
એ નાતનો પુરુષ. -યણ સ્ત્રી. કાતર સ્ત્રી. કાતરવાનું હથિયાર. છેવું કાછિયાની સ્ત્રી
સક્રિ. કાતરથી કાપવું; ઊભો ચીરો કાજ નપું. કામ; કારજ. જે અ. માટે, | પડે એમ કાપવું. રિયું નપું, ચોરનું વાતે, સાર,
એક હથિયાર; છાપરા નીચેનો મેડો કાજળ નપું. આંજવાની મેશ, આંજણ. | કાતરી(-ળી) સ્ત્રી પાતળી ચપટી -ળી સ્ત્રી. બળતા મડદા ઉપરની | ફળાદિની ચીપ; શેરડી વગેરેનો મેશનું પડ
ટુકડો. –રો,-ળો . આમલી વગેરેનું કાજી [અર.] પુ. ઈસ્લામી ન્યાયાધીશ | ચપટા ઘાટના ફળ જેવું; ઊગતા કાટ ૫. ધાતુ કટાવાથી બાઝતી | અનાજમાં પડતી એક જિવાત પોપડી કે મેલ; (લા.) નડતર. | કાથી સી. નાળિયેરનાં છોલાની -ટોડો ૫. કાટ |
| સીંદરી -થો ૫. કાથીના રંગનો
| સાઇ કાટ પુ. ઇમારતી લાકડું. ૦ફૂટ સ્ત્રી. | પાનમાં ખાવાનો ખેરની બનાવટનો તૂટેલો ફૂટેલો સામાન. ૦પટિયો પુ. | પદાર્થ ઈમારતી લાકડાનો વેપારી. ૦માલ | કાદવ ૫. કીચડ, ગારો પું. ઘર પરથી ઉતારેલું જૂનું ઈમારતી | કાન પું. સાંભળવાની ઇંદ્રિય; તોપલાકડું વગેરે
બંદૂક વગરમાં જ્યાં ટોટી પિસાય છે કાટખૂણ પં. નેવું અંશનો ખૂણો પાડતો કે દારૂ ભરી સળગાવાય છે તે છિદ્ર. આકાર. –ણો પં. નેવું અંશનો ખૂણો. | -નો . ‘આ’ સ્વરનો બારાખડીમાં -ણિયો પં. નેવું અંશનો ખૂણો પાડતું | સંકેત ' કારીગરનું હથિયાર
કાનૂન [અર.] પું. કાયદો કાટલું નપું. નક્કી વજનનું તોલું; | કાપડ નપું. કોરું કપડું. -ડિયો પુ. - સુવાવડમાં સ્ત્રીઓને ખાવાને અપાતું | કાપડનો વેપારી. -ડી ૫. એક ગુંદર વગેરે વસાણું
જાતનો બાવો. -હું નપું. પાછલી કાઢવું સક્રિ. બહાર મૂકવું; (લા.) | બાજુ ખૂલો કસવાળો કમખો
આકાર આપવો, ચીતરવું | કાપવું સક્રિ. વાઢવું. કાપ મું. કાપવું કાણ સ્ત્રી. મરણ પાછળ રોવું-કકળવું | એ; કાપો, વાઢ, આંકો; સ્ત્રીઓના

Page #53

કાબૂ
૫૨.
કાવ્ય
કાનનું એક ઘરેણું. કાપકૂપ સ્ત્રી. | કારભાર [ફા.) પું. વહીવટ. -રી વિ. ઘટાડો, કાટછાટ. કાપણી સ્ત્રી. | ૫. વહીવટદાર; દીવાન કાપવાની રીત; કાપવાનું હથિયાર; | કારી [ફા.) વિ. કાતીલ તૈયાર થયેલા કૂંડાવાળો મોલ વાઢવો | કારીગર [ફ.] વિ. પું. કલાયુક્ત કામ એ. લલણી. કાપલી સ્ત્રીલો પુ. | કરનારો કામદાર કાગળ કપડું કે પાંદડાનો પતલો | કારીગર [ફા.) વિ. . કલાયુક્ત કામ ટુકડો. કાપાકાપી શ્રી. કતલ, | કરનારો કામદાર. -રી સ્ત્રી. ખૂનરેજી
કલાયુક્ત કોતરકામ, ઘડાઈ વગેરે કાબૂ તિર્કી પું. અધિક સત્તા; કબજો | કારોબાર [ફા.) ૫. વહીવટ. -રી સ્ત્રી. કામ નપું. કાર્ય, કર્મ; (લા.) ખપ; | વહીવટી સમિતિ
ઉપયોગ; મુકદ્દમો. ૦ä વિ. કામમાં | કાલું વિ. બોલવાની ઇંદ્રિય કામ નથી રચ્યુંપચ્યું. ૦ણ નપું. વશીકરણ. | કરતી એવું, બોબડું. ૦વું, કમાવું સક્રિ. કમાણી કરવી. | કાલું નપું. કપાસનું જીંડવું કમાણી સ્ત્રી, કમાવું એ. વેદાર વિ. | કાલ સ્ત્રી, આવતો કે ગયો દિવસ. પું. કામ કરનાર મજૂર; કામોરો. | લે અ. આવતે કે ગયે દિવસે કામોરો છું. અમલદાર કાવડ સ્ત્રી. ત્રાજવા ઘાટની ખભે કામઠી સ્ત્રી, હું નપું. ધનુષ. -ઠિયો ઉપાડવાની માંડણી. -ડિયો ૫. કાવડ
૫. તીર મારનારો પુરુષ ઊંચકનાર. ડિયું નપું. (અંગ્રેજી કામળ,-ળી સ્ત્રી. કાંબળી, ધાબળી. રાજ્યના આરંભમાં પૈસામાં એક
-ળો છું. મોટી કમળ, ધાબળો બાજુ કાંટો - ત્રાજવું હતું તેથી પડેલું કાયદો [અર.] ૫. નિયમ, ધારો, નામ) જૂનો પૈસાનો સિક્કો કાનૂન
કાવતરું નપું. છળ ભરેલી યોજના કાયમ [અર.] અ. હમેશાં, નિરંતર. | કાવું નપું. છાપરામાંની નળિયાંની
-મી વિ. નિરંતરનું, સ્થાયી [ પ્રત્યેક ઓળ; ખાટલાની પાટીનો કાયર વિ. હિંમત વિનાનું; બાયેલું | પ્રત્યેક આંટો કાયા સ્ત્રી. શરીર; ગર્ભાશય. કાયિક | કાવું અ.ક્રિથાકી જવું, કંટાળી જવું
સિં] વિ. શરીરને લગતું | કાવો [અર. ૫. બુંદદાણાને શેકી વાટી કારજ નપું. કામ; વિરો, મરણ પાછળની | કરેલો ઉકાળો. -વાદાની [અર.] ભોજન વગેરે ક્રિયા, દહાડો
સ્ત્રી. કાવો કરવાની ચંબૂડી, કીટલી કારણ સિં.નપું. હેતુ, સબબ | કાવ્ય સં.નપું, કવિતા

Page #54

કાશ(-સ)]
પ૩
કાશ(-સ) સ્ત્રી. નડતર. કાસળ નપું. | ગળાનું એક ઘરેણું
કાશ, નડતર; (લા.) સદંતર નાશ | કાંડી સ્ત્રી. દીવાસળી કાળ સં.) પું. સમય, મૃત્યુ, દુકાળ. | કાંડું નપું. જ્યાં હાથનો પંજો જોડાયેલો -ળતરો . કાળો નાગ. -ળોતરી | છે તે સાંધો
શ્રી. (લા.) મોત જણાવનારી | કાંતવું સક્રિ. (રૂનો) વળ દઈને તારા ચિઠ્ઠી, કાળાખરી
કાઢવો. –ણ નપું. કાંતવું એ કાળજું નપું. કલેજું. કાળજી સ્ત્રી. | કાંદો પૃ. કંદ, ડુંગળી, પ્યાજ | (લા.) હૃદયપૂર્વકની ચીવટ | કાંધ સ્ત્રી. ખાંધ, બેઉ ખભા વચ્ચેનો કાળું વિ. દેશના રંગનું; (લા.) નઠારું | પાછલો ભાગ કાં અ. કેમ, કેવી રીતે, શા માટે | કાંપ છું. કાળો ચીકણો ઠરેલો કાદવ. કાંઈ. છેક સર્વ. કંઈક
| ૦વું અ. ક્રિ. કંપવું, -બ્રૂજવું. -પો કાંકરી પ્રી. પથ્થરનો નાનો નાનો | પૃ. ઊંડળમાં ભરાય તેટલો જથો
કણ. -રો છું. મોટી કાંકરી (ઘાસ વગેરેનો) કાંજી [સં.સ્ત્રી, એક પ્રકારનું સુપાચ્ય | કાંબળી સ્ત્રી, કામળી. -ળો પુ. મોટી ધાન્ય; લાહી, ખેળ
કામળી, ધાબળો કાંટો પુ. શૂળના આકારનો કિનાર [ફા], રી સ્ત્રી, વસ્ત્ર વગેરેની વનસ્પતિનો અંકુર; એ ઘાટનો | કોર. -રો પં. નદી સમુદ્ર વગેરેનો કાંઠો ચમચો; ત્રાજવું; ઘડિયાળનાં કલાક- કિરણ સિં.] નપું. સૂર્ય ચંદ્ર વગેરેના મિનિટ-સેંકડ બતાવનારી સળી; | તેજની રેખા (લા.) ડંખ ઉમંગ. કાંટ સ્ત્રી. | કિલ્લો ૫. ફરતી દીવાલ અને બૂરજોકાંટાળાં વૃક્ષોની ઘીચ ઝાડી. | વાળો મોટો ગઢ કાંટારખું નપું. પગરખું, જોડો. કિશોર સિં.. છ થી દસ વર્ષનો કાંટાળું વિ. કાંટાવાળું કાંટી શ્રી. | બાળક. -રી સિં.] એવડી બાળકી. નાનો પતલો કાંટો
| કિંમત, -તી સ્ત્રી, જુઓ ‘કીમત”. કાંઠો પં. વાસણના મોનો ભાગ (ઘડા | કીચ, ૦૩ પં. કાદવ વગેરેનો); કિનારો છેડો, કાંઠલી | કીટ ૫. મેલ, કાટ, કચરો. -ટી સ્ત્રી.
સ્ત્રી. સોના-ચાંદીનું ગળાનું એક | રૂમાંનો કચરો. -હું નપું. ઘીને તાવ્યા ઘરેણું. કાંઠલો છું. ગળાને બેસતો | પછી નીચે બાઝતો મેલ. -ટો, -ટોડો આવતો કપડાનો કાપ; પોપટના | પુ. બળી–પીગળી ઠરી ગયેલો મેલ ગળાની નિશાની; સોના-ચાંદીનું કીડ સ્ત્રી. જિવાત. ડિયારું નપું.

Page #55

કિમત].
કીડીનું દર. -ડિયું નપું. કાચનો | હોજ; કુંડના આકારનું વૈશ્વદેવ નાનો મણકો, ચીડિયું. ડી સ્ત્રી. | કરવાનું પાત્ર. -ડી સ્ત્રી, પથ્થર એક નાની ઝીણી જિવાત. -ડો !. વગેરેનો નાનો કુંડ જેવો આકાર
પેટે ચાલનારો નાનો જીવ | (પાણી વગેરે ભરી રાખવા). -ડલી કીમત [અર.] સ્ત્રી. કિંમત, મૂલ્ય. | (-ળી) સ્ત્રી. જન્માક્ષર વગેરેમાં -તી વિ. ભારે મૂલ્યવાન
મુકાતી ગ્રહોનાં સ્થાનોની માંડણી. કીર્તિ સિં] સ્ત્રી. ખ્યાતિ, આબરૂ, | -ડાળું નપું. ગોળ આકૃતિ નામના, યશ
કુંદો પં. બંદૂકનો હાથો કુટુંબ (સ.] નપું. એક બાપનો | કુંભાર પં. માટીનાં વાસણ બનાવનારો પરિવાર; કબીલો, બૈરાં-છોકરાંનો | પુરુષ; એ જાતનો પુરુષ. -રણ સ્ત્રી. સમૂહ
કુંભારની સ્ત્રી કુદરત [અર.] સ્ત્રી. ઈશ્વરી શક્તિ, કુંવર કું. રાજકુમાર; લાડકો પુત્ર. -રી નિસર્ગ. -તી વિ. નૈસર્ગિક, | સ્ત્રી. રાજકુમારી. કુંવારકા સ્ત્રી. જેનું સ્વાભાવિક
સગપણ નથી થયું તેવી કન્યા. કુંવારું કુમાર સિં. પું. અગિયારથી પંદર વર્ષ | વિ. જેનું સગપણ નથી થયું તેવું સુધીનો બાળક. -રી સિં] સ્ત્રી. | કૂખ સ્ત્રી. ગોદ; ગર્ભાશય અગિયારથી પંદર વર્ષ સુધીની ! કૂટવું સક્રિ. માથા છાતી વગેરે ઉપર બાળકી; કુંવારી બાળકી
હથેળીથી ઠોકવું. -શું નપું. મરેલાં કુલ ૧(-ળ) [સં.] નપું. વંશ, | પાછળ થતી છાતી કૂટવાની ક્રિયા
ખાનદાન; અસીલ(વકીલનો) | કૂટી સ્ત્રી. સોગઠી કુલર [અર.] બધું
કૂડ નપું. કપટ, રંગો. -ડું વિ. કપટી; કુશકા પં. બ. વ. ડાંગર વગેરેનાં છોડાં | બૂરું
-કી સ્ત્રી. ખાંડેલા ચોખાની ફોતરી | કૂતરું નપું. શ્વાન. -રી સ્ત્રી, શ્વાનની કુશળ સં] વિ. સલામત; હોશિયાર; | માદા. -રો પં. નર શ્વાન
નપું. કુશળતા, સલામતી | કૂથલી સ્ત્રી. નિંદા. થલો, થો . કુહાડી સ્ત્રી, નાનો કુહાડો, ફરસી. | ગૂંચવાડો :
–ડો પુ. લાકડાં કાપવાનું હથિયાર | કૂદવું અ.ક્રિ. ઠેકડો મારવો. -કો !. કુંડ (સં.) . યજ્ઞયાગ માટેની ખોદી | ઠેકડો, છલાંગ. ફૂદંકૂદા(દી),
બાંધેલી વેદી; ચારે બાજુ | કૂદાકૂદ(-દી) સ્ત્રી. વારંવાર કૂદ કૂદ પગથિયાંવાળો કુદરતી પાણીવાળો | કરવું એ

Page #56

ફૂબો]
કિોડી
કૂબો પું. એક વનસ્પતિ; ઘુંમટવાળું | કેળવવું સક્રિ. તાલીમ આપવી, ઘાસનું ગોળ ઝૂંપડું; કાંકરેટ,ટીપવાનું | શીખવવું. -ણી સ્ત્રી. તાલીમ ઓજાર
| | કેંદ્ર (સં.) નપું. મધ્યબિંદુ; મુખ્ય સ્થાન કૂવો પુ. પગથિયાં વિનાની સાંકડી | કોઈ સર્વ. અનિશ્ચિત (ગમે તે) એક. ગોળ કે ચોરસ વાવડી. કૂઈ સ્ત્રી. | તુક સર્વ. એકાદ નાનો કૂવો; બહોરવાની જરૂર નહિ | કોકડી સ્ત્રી, સૂતર વગેરેનું નાનું કોકડું; એવું ઊંડું જાજરૂ; વહાણનો મધ્ય | સૂકવેલી રાણ. - નપું. શંકુ ડાંડો
આકારનો દોરાનો દડો કૂંચી સ્ત્રી, ચાવી
| કોગળો છું. મોટું ભરાય એટલું પાણી. કે અ. (ઉભયાન્વયી) જે; (પ્રશ્નાર્થે) ને | -ળિયું નપું. કૉલેરા (રોગ) કેર અ. (ઉભયાન્વયી) અથવા. કેટલું | કોટ પં. કિલ્લાની-ગઢની દીવાલ;
સર્વ. માપ સંખ્યા કે કદમાં કેવું | એની અંદરનો વસાહતી વિસ્તાર. કેડ સ્ત્રી. શરીરનો મધ્યભાગ, કમર. | કડી સ્ત્રી. નાની દીવાલ; ઓરડી. -ડિયું નપું. કેડ સુધીના શરીર ઉપર | ડું નપું. નાની દીવાલવાળો કિલ્લો. પહેરાતી બંડી. ડી સ્ત્રી, પગવાટે. | ૦લું નપું. કઠણ છોડું -ડે અ. પાછળ, પછી. -ડો પુ. | કોઠી સ્ત્રી. માટીનો કે ધાતુનો ઊભો
એકવડો માર્ગ; (લા.) પીછો | નળો; વખાર; વેપારીની પેઢી; એક કેદ [અર.] સ્ત્રી. જેલમાં રહેવાની | દારૂખાનું. -ઠલી સ્ત્રી. નાની કોઠી. સ્થિતિ; વિ. બંધનયુક્ત. ૧ખાનું | -ઠલો છું. નાની ઊભી સાંકડી મોટી નપું. જેલ, કારાગાર. -દી વિ. ! કોઠી. -ઠાર છું. અનાજ ભરવાનો કેદમાં નખાયેલું
ઓરડો. -હું નપું. પક્ષીનો માળો; કેક [અર.] પં. નશો; ઘેન. -ફિયત | (લા.) સમઝૂતી, પ્રપંચ. -ઠો છું. [અર. સ્ત્રી. અધિકારી સમક્ષ રજૂ | કોષ્ટક, ખાનું; પેટ; કિલ્લાનો બૂરજ; કરાતું નિવેદન
(લા.) એવા સ્થાનમાં બેસતી કેમ અ. કેવી રીતે, શા માટે | સુધરાઈ વગેરેની કચેરી કેર [અર.] ૫. જુલમ
કોડ૧ ૫. અંતરની ઉમેદ. -ડામણું વિ. કેરી સ્ત્રી. આંબાનું ફળ, કપાસનું લીલું | કોડવાળું; રળિયામણું. ડીલું વિ. જીંડવું
કોડવાળું; હોંશીલું કેવડું સર્વ. માપ કે કદમાં કેટલું | કોડિયું નપું. માટીનું નાનું કોરું (પ્રશ્નાર્થ)
કોડી સ્ત્રી, એક જાતના દરિયાઈ

Page #57

કોઢ
પ૬
જ્યિારે
જીવડાનું કોચલું. હું નપું. કોડી | Fણી સ્ત્રી. કોતરવાની ક્રિયા; ફૂટ, કરતાં જરા મોટું કોચલું. -ડો પુ. | અંકુર ફૂટવા ..
એવું મોટું કોચલું; (લા.) બુદ્ધિહીન | કોરું વિ. ભીનું નહિ એવું, સૂકું; વાપર્યા કોઢ ૫. ચામડીનો એક રોગ. -ઢિયું ! વિનાનું; લખ્યા વિનાનું વિ. કોઢના રોગવાળું
કોલ [અર. પું. વચન, કબૂલાત કોઢ(-ડ૨) સ્ત્રી. ઢોરને બાંધવાની જગ્યા, | કોલસો [.] ૫. ખનિજ પ્રકારનું
ગમાણ; સુતાર લુહારનું કારખાનું | બળતણ. -સી સ્ત્રી. બળેલા કોણ સર્વ. (માણસ માટે જ વપરાતું | કોલસાની રાખ
પ્રશ્નાર્થ સર્વનામ) . • | કોશ૧ ૫. ગાઉં. આશરે અઢી કિલોમીટર કોણી સ્ત્રી. ભુજાનો વચલો સાંધો; એ | કોશર સ્ત્રી. ખોદવાનું ઓજાર, કસી
સાંધાનું અણીદાર હાડકું | કોશ (સં.) પં. ભંડાર; મ્યાન; કોતર નપું. જમીન પર્વત કે ઝાડમાં | કૂવામાંથી પાણી કાઢવાનું ચામડાનું પડેલો મોટો પોલો ઊંડો ખાંચો, . કે લોઢાનું સાધન, કોસ. -શિયો છું. બખોલ. ૦૬ સ.ક્રિ. ખાંચો કોરવો; | કૂવામાંથી કોશ વતી પાણી કાઢનારો; આછું ખોદવું. ૦ણી સ્ટી. | એક પંખી કોતરકામ; કોતરવાની ઢબ, નકશી; / કોહવું અ.ક્રિ. પાણીમાં સડવું. કોહકોતરવાનું હથિયાર, ખોતરણી | વારો છું. કોહવાણ, સડો. કોહવકોથળી સ્ત્રી, શણ વગેરેની થેલી. | (વા)ણ નપું., કોહવાટ(-રો) પું.
-ળો પં. શણ વગેરેનો થેલો સડો * કોદાળી સ્ત્રી. જમીન ખોદવાનું એક કોળિયો છું. મોઢામાં માય એવડો
હથિયાર. -ળો છું. મોટી કોદાળી | ખોરાકનો ગ્રાસ કોયલ સ્ત્રી. મધુર સ્વરનું કાળા રંગનું કોળી વિ. આદિવાસી મૂળ કૌલ
એક પક્ષી. -લો છું. નર કોયલ; | જાતિનું. -ળણ સ્ત્રી. કોળીની સ્ત્રી લાકડાનો કોલસો. -લી સ્ત્રી. | કોંટો પુ. ફણગો, અંકુર ગળાનો એક રોગ
ક્યારી સ્ત્રી, નાનો ક્યારો; ડાંગર કોર સ્ત્રી. ધાર, કિનારી; વસ્ત્રોની | ઉત્પન્ન થાય એવું તૈયાર કરેલું ખેતર.
કિનારી ઉપર મુકાતી પટ્ટી -રો છું. ઝાડ કે છોડની આસપાસ કોરડો ડું. ગૂંથેલો ચાબુક
કરવામાં આવતું ખામણું કોરવું સક્રિ. કોતરવું; અ.ક્રિ. અંકુર | ક્યારે અ. કયે સમયે પ્રશ્નાર્થ). ૦ક ફૂટવો. કોર પું. ફૂટ, અંકુર ફૂટવા. | અ. કોઈક વાર

Page #58

ક્યાં
ક્યાં અ. કયે સ્થળે (પ્રશ્નાર્થ). ક અ. કોઈક સ્થળે
૫૭
[ખરવું
ખત [અર.] નપું. દસ્તાવેજ, લખત ખપ પું. ઉપયોગ; જરૂર. વું અ.ક્રિ.
વપરાવું; વેચાણ થવું; જોઇતું હોવું ખપાટ સ્ત્રી.,-ટિયું નપું. વાંસની ચીપ (છાજ માટેની). ખપેડો વાંસની ટ્ટી. ખપેડી સ્ત્રી. પોપડી; એક જિવાત ખબર [અર.]સ્ત્રી., પું, બ.વ. સમાચાર.
દાર [ફા.] અ. સાવધાન. દારી સ્ત્રી. સાવધાની, સાવચેતી ખભો પું. ભુજાનો ધડ સાથેનો સાંધો છે એ અંગ, ખંભો ખમણવું સ.ક્રિ. ખમણી ઉપર છીણવું. ખમણ નપું. ખમણી ઉપરનું છીણ. ખમણી સ્ત્રી. ખમણવાનું પતરાનું ખાંચાખાંચાવાળું સાધન ખમવું અ.ક્રિ. થોભવું; સહન કરવું. ખમા, ખમ્મા સ્ત્રી. ખમાવવાનો કે રાજા મહારાજા ગુરુ વગેરેને વધાવવાનો એ જાતનો બોલ. ખમાવું અક્રિ. સહન થયું. ખમાવવું સ.ક્રિ. (કર્મક) ક્ષમા માગવી ખરચ પું. ખર્ચ, લાગત; વાપર. ૦વું સ.ક્રિ. ખર્ચ કરવો, વાપરવું. ખરચો પું. ખર્ચ
ક્રોધ [સં.] પું. ગુસ્સો, કોપ. -ધી [સં.] વિ. ગુસ્સો કરનારું ક્ષણ [સં., નપું.] સ્ત્રી. પળ, સેકંડનો ૪/૫ ભાગ; થોડો સમય ક્ષમા [સં.] સ્ત્રી. માફી
ખ.
ખચકાવું અક્રિ. અચકાવું, અટકવું. ખચકો પું. સપાટી પર પડેલો ખાંચો ખટકવું અક્રિ. ભોંકાવું, ખેંચવું, સાલવું. ખટકો પું. ખટકવું એ; નડતર ખટપટ સ્ત્રી. પ્રપંચ. -ટિયું વિ. પ્રપંચી ખડ નપું. ઘાસચારો
ખડકવું સ. ક્રિ. ઉપરાઉપરી ગોઠવવું. ખડક પું. જમીન કે પાણી ઉપરનો જમીનનો ટેકરો. ખડકી સ્ત્રી. ઘર કે ફળિયા આગળની દરવાજાવાળી માંડણી; એવી શેરી. ખડ(-ડૂ)કલો પું. ઢગલો
ખડતલ વિ. દુ:ખ, હાડમારી વગેરે ખમી શકે એવું, મજબૂત બાંધાનું ખડવું અ.ક્રિ. ચણિયારા સાંધા વગેરે ઉપરથી ખસી જવું
ખડી સ્ત્રી. એક જાતની સફેદ માટી ખડિયો પું. બોટો; યાચકનો થેલો
ખરજ(-સ)વું નપું. જેમાં ખરજ આવ્યા કરે છે તેવો ચામડીનો રોગ. ખરજ સ્ત્રી. ખંજવાળ
ખણવું સ:ક્રિ. કોચવું, ખોદવું. -ખોજ | ખરડવું સક્રિ. લેપ કરવો. ખરડ પું.
(-૬) સ્ત્રી. બારીક તપાસ
જાડા રગડાનો લેપ
ખણસ સ્ત્રી, હાજત
ખરવું અ.ક્રિ. સુકાઈને પડવું, રજ રજ

Page #59

ખરાબ
૫૮
ખાણ ૧
થઈ પડવું. ખેરવવું સક્રિ. (કર્મક) |ખંખેરવું સ.કિ. ઝાટકી કાઢવું, ખેરવી ખરે એમ કરવું
નાખવું , ખરાબ [અર.] વિ. નઠારું, બગડેલું. ખંજવાળ, ખંજોળ સ્ત્રી, ખૂજલી -બી શ્રી. બગાડ. -બો પં. દરિયામાં આવવી એ, વલૂર. ખંજવાળવું પાણી નીચે ઢંકાયેલો ખડક; ખેડવા | સક્રિ. વલૂરવું લાયક ન હોય એવી જમીન ખંડિયેર, ખંડેર નપું. ભાંગીતૂટી ખરી સ્ત્રી. ચોપગાં પશુઓના પગનો | ઇમારત
બે ફાટવાળો યા આખો નખ, દાબડો |અંત સ્ત્રી. ચીવટ. -તીલું વિ. ખરીદવું સક્રિ. વેચાણ લેવું. ખરીદ | ચીવટવાળું [ફા.), દી સ્ત્રી, વેચાણ લેવું એ ખંધું વિ. ખુલાસો ન કરતાં મનમાં ખરીફ [અર.] સ્ત્રી. પું. ચોમાસુ પાક | સાચવી રાખે એવું લુચ્યું; ધૂર્ત. ખરું વિ. જેવું હોય તેવું, સાચું; શેકીને | -ધાઈ સ્ત્રી. ખંધાપણું. ૦ધોલું નપું. કડક કરેલું; નપું. ગજવેલ, પોલાદ. | -ધોલો છું. ખાંધ -રાઈ સ્ત્રી, માંદગી વખતે ઢીલા ન ખાખ સ્ત્રી. રાખ. -ખી વિ. રાખોડી પડતાં સહન કર્યું જવું એ ! રંગનું ૫. ડિલે રાખ ચોળનાર ખરેંટું નપું. તાજી વિયાયેલી ગાય- 1 પ્રકારનો સાધુબાવો
ભેંસનું દૂધ, ખીરું. -રો . રેલાનો |ખાટ સ્ત્રી. ખાટલો. વેલી સ્ત્રી, નાની ડાઘ, ઓઘરાળો; દાઝી ગયેલો | ખાટ, છેલો છું. મોટી ખાટ અનાજનો પોપડો; ઘાની રૂઝનો | ખાટું વિ. આમલી વગેરેના સ્વાદનું. પોપડો
ખટાશ સ્ત્રી, ખાટાપણું. ખટમધુરું ખર્ચ, ર્ચો જુઓ “ખરચ.” વિ. ખટાશવાળું મીઠા સ્વાદનું ખવાસ [અર.] વિ. રજવાડામાં સેવા- ખાડ સ્ત્રી. પહોળો ખાડો; ખાઈ: ચાકરીનો ધંધો કરનારી જાતનું પુ. | -ડી સ્ત્રી. દરિયાનું પાણી ભરાઈ રહે હજૂરિયો; ખાસિયત, સ્વભાવ. Oણ, | એવો જમીનમાં પડી ગયેલો નદીના oણી સ્ત્રી. ખવાસ બાઈ
મુખનો કે સામાન્ય ખાડાખાડાવાળો ખસ સ્ત્રી. ખૂજલીનો ચામડીનો એક | ભાગ. -ડો પં. નાની સાંકડી ખાડ
રોગ. ૦૯ નપું. ઝીણું ઘાસ ખાણ સ્ત્રી. ખનિજ પદાર્થો-પથ્થર ખસવું અ.કિ. જગ્યા ઉપરથી દૂર | વગેરે ખોદવાને માટે કરવામાં હટવું, સરકવું. ખસેડવું (કર્મક) ખસે | આવતી વિશાળ ખાડ. -ણિયો છું. એમ કરવું
ખાણ ખોદનારો મજૂર

Page #60

ખાણ, પ૯
ખિાંડવું ખાણ રે (જુઓ ખાવું.') નપું. ઢોરને | ઘરું; મેજ વગેરેનું ઘરું નીરવાનો ખોરાક. -ણિયું નપું. છૂટક |ખામણું નપું. છીછરો ક્યારો, ઘાડવા વેચનારા જ્યાં આવી ઘી વેચી | પાણિયારા વગેરેમાં કરવામાં આવતી જાય તેવી ગ્યા
હાંડો વગેરે મૂકવાની બેસણી ખાતર નપું. ખેતરમાં નાખવામાં ખામી [ફા.) સ્ત્રી. ખોડખાંપણ; ભૂલ, આવતો કચરો પૂંજો; એવો તૈયાર | દોષ કરેલો રાસાયણિક પદાર્થ; ભીંતમાં ખાર ૫. ક્ષાર; (લા.) અદેખાઈ. ૦વો પાડેલું ચોરી કરવા માટેનું બાકું; | પૃ. ખલાસીનો ધંધો કરનારી જાતિનો ચોરી. ૦ણી સ્ત્રી. ખાતર ભરવાને પુરુષ. ૦વી, રાવણ સ્ત્રી, ખારવાની ગાડા ઉપર નાખવામાં આવતી સ્ત્રી. ખારું વિ. દરિયાના પાણીના ઘાસપાલા કે વાંસની હાંસ. -રિયું સ્વાદનું; (લા.) ખારીલું. ખારિયું નપું. ચોરી કરવામાં વપરાતું એક નપું. મીઠું ચડાવેલો ચીભડાં વગેરેનો ઓજાર. રિયો છું. મેલી વિદ્યામાં ટુકડો. ખારાશ સ્ત્રી, ખારાપણું. પ્રવીણ માણસ
ખારી સ્ત્રી: ખારવાળી નદી; એક ખાતર [અર.] સ્ત્રી. બરદાસ, | ભાજી, ખારીલું વિ. (લા.) અદેખું સરભરા. -રી સ્ત્રી. નિઃશંકપણું, ખાલી વિ. ઠાલું, ભર્યા વગરનું સ્પષ્ટતા; ભરોસો; સાબિતી ખાવું સક્રિ. જમવું. ખાણ નપું. ઢોરનો ખાતર અ. માટે, વાસ્ત; કારણે | ખોરાક, ખાણીપીણી સ્ત્રી, ખાવાનું ખાતું નપું. આવકજાવકના ચોપડામાં | અને પીવાનું છે એવી મિજબાની;
આસામીવાર કે જાતવાર જમે- | ખાવુંપીવું - ઉધારનો હિસાબ, એવા હિસાબની ખાસ અર.] વિ. અંગત, પોતીકું; અ. તપસીલ; કામકાજની ફાળવણીની { ચોક્કસ રીતે. -સિયત [અર.] સ્ત્રી. કચેરી-કાર્યાલય. ખતવવું સક્રિ. | સ્વભાવ, પ્રકૃતિ. -સું, -ન્સુ વિ. રૂડું, ચોપડા ઉપરથી આસામીવાર કે | મઝાનું જાતવાર ખાતાવહીમાં નોંધ કરવી. ખાંચ સ્ત્રી, નાના નાના ખાડા, ખાંચો. ખતવણી સ્ત્રી. ખતવવું એ -ચો !. રસ્તાનો પડતો ખૂણો ખાદી સ્ત્રી. હાથે કાંતેલા સૂતર કે રેશમ |ખાંડવું સક્રિ. ખાંડણી કે ઉખળિયામાં વગેરેનું કાપડ .
નાખી પદાર્થના ટુકડા કરવા. ખાંડ ખાનગી [ફ.] વિ. ગુપ્ત; અંગત સ્ત્રી. નાના નાના ખાંચા; સાકરનો ખાનું [ફા.નપું. ઘરનો ભાગ, ખંડ; | ભૂકો, મોરસ, બૂરું ખાંડણી સ્ત્રી.

Page #61

ખાંડું
1 ખૂિબ
લોખંડનો કે એવો ખાંડવાનો નાનો | ભેળા કરી સીવવા. ૦વવું સક્રિ. ખાંડણિયો, ઊખળી. ખાંડણિયો પુ. | (કર્મક) ખીલે એમ કરવું, ઉત્તેજિત જમીનમાં બેસાડવામાં આવતો કરવું. ખીલી સ્ત્રી, નાનો ખીલો. ઉખળિયો. ખાંડું વિ. ખંડ ખંડ પડેલું, ખીલો પુ. મોટો ખીલડો ધારકોર ભાંગેલું
ખીસું, ખિસ્સે નપું. ગજવું, ગૂજું. ખાંડું નપું. તલવાર; (લા.) રાજપૂત ખીંટી સ્ત્રી, નાનો ખીંટો. -ટો પુ. - વગેરે જાતિમાં વરને બદલે ખાંડું લઈ | ભીંતમાં કપડાં મૂકવા ખોસેલો ખીલો જતી જાન
ખુમારી [અર. સ્ત્રી. આંખમાં દેખાતી ખાંધ સ્ત્રી. બંને ખભા વચ્ચેનો ભાગ, | મસ્તીનો નશો; ગર્વ કાંધ, બળદ વગેરેને કાંધ પર પડતું | ખુરશી (-સી) [અર.] સ્ત્રી. પાછળ કે આટણ. -ધિયું વિ. (લા.) | આજુબાજુ હાંસવાળું ચાર પાયાનું ખુશામતખોર. -યો છું. મડદું | લાકડા કે લોઢા વગેરેનું આસન ઉઠાવનારો તે તે ડાઘુ
ખુલાસો [અર.] ૫. સ્પષ્ટીકરણ; ખાંભી સ્ત્રી, નાનો ખાંભો, નાની | ચોખવટ
અક્ષર વિનાનો પાળિયો. -ભો ૫. ખુલ્લું વિ. ઉઘાડું; સ્પષ્ટ; વણ ઢાંકેલું ખંભ; સીમાડાની હદનો ખોડેલો ખુશ [ફા.) આનંદિત, પ્રસન્ન. -શી સ્ત્રી. પથ્થર; પાળિયો
આનંદ, હર્ષ, પ્રસન્નતા. -શામત સ્ત્રી. ખિસ્સે નપું. જુઓ ખીરું.’ | હદ બહારનાં વખાણ, પળશી. શાલી ખીચડી સ્ત્રી, ચોખા અને મગ કે | સ્ત્રી. આનંદ બતાવવો એ કઠોળની દાળ ભેળવી કરેલી વાની. ખૂટવું અ. ક્રિ. ઘટી પડવું; (લા.) દગો -ડો પં. ખાસ કરી મકરસંક્રાંતિ ઉપર | દેવો ઘઉંને પલાળી ફોતરી કાઢી ખારો કે | ખૂણો ૫. જ્યાં બે દિશાઓ કે લીટીઓ મીઠો કરવામાં આવતો ખાદ્ય પ્રકાર; મળતી હોય તે ખાંચો (લા.) ગંદી ભેળસેળ | ખૂતવું અ.કિ. કાદવ વગેરેમાં ખૂપવું. ખીર સ્ત્રી. દૂધભાતની એક વાની. | ખોડવું સક્રિ. (કર્મક) ખાડો કરી -રું નપું. તાજી વિયાયેલી ગાય-1 એમાં વળી ઊભી કરવી
ભેંસનું દૂધ, ખમીર ચડાવેલો આથો ખૂન [ફા.1.નપું. લોહી; હત્યા; ખૂનસ, ખીલ પું. જુવાનીમાં મોં ઉપર થતી ! વેરની સખત લાગણી ફોલ્લી; ઘંટીનો ખીલડો. ૦૬ ખૂબ [ફા.) વિ. ઘણું વધારે. -બી સ્ત્રી. અ.ક્રિ. વિકસવું; સક્રિ. બે ફાળ | વિશેષતા

Page #62

ખેંચવું
ખોદવું ખેંચવું અ કિ. અણીદાર વસ્તુ ખેંચવું સક્રિ. તાણવું. ખેંચ સ્ત્રી.
ભોંકાવી. ખેંચ સ્ત્રી. ભૂલ, દોષ | તાણ, તંગી ખૂંટ છું. આખલો, સાંઢ. -ટિયો પુ. |ખોખરું વિ. બોદા અવાજવાળું; અડધું નાથેલો આખલો; ઊંટ. -ટી સ્ત્રી. | ભાંગેલું ખીંટી. -ટો ૫. ખીલો | ખોખું નપું. હલકા લાકડાનું એવું પહેલું ખૂંદવું સક્રિ. પગ વડે ગદડવું, કચડવું | બનાવેલું સાધન; ઓઠી તરીકે બંધ સ્ત્રી. પશુના વાંસા ઉપરનો ઢેકો. બનાવેલો પાઘડીનો આકાર; -ધિયું વિ. વાસાના ઉપરના ભાગમાં | કલેવર. -ખલું વિ. ખોખા જેવું, ખૂંધ નીકળી હોય એવું માણસ. | ખખળી ગયેલું બધું વિ. ખંધિયું; (લા.) લુચ્ચું | ખોટ સ્ત્રી. ઘટ; તોટો; ખામી, એબ, ખેડવું સક્રિ. જમીન હળ વડે ઢીલી ખોડ. ૦ક(-કા)વું અ.કિ. અટકી કરવી, ખેતી કરવી. ખેડ સ્ત્રી. પડવું. -કો પું. ઘટ; ખોટકાઈ જવું ખેતી. ખેડાણ વિ. ખેડેલું; નપું. એ. -ટાળે વિ. અંગની ખોડવાળું. ખેડેલી જમીનનું તળ; ખેતી, ખેડુ, ખોટી અ. વિલંબ-ઢીલ થાય એ -ડૂત પુ. ખેતીનો ધંધો કરનાર પુરુષ રીતે. ખોટીપો પુ. ખોટી થવું એ ખેતી સ્ત્રી. ખેડા
રોકાણ. ખોટું વિ. સાચાથી ઊલટું; ખેદ સિં. . ખિન્નતા, દિલગીરી; | જુઠું થાક. -દો છું.અદેખાઈ
ખોડ રુરી, ખોડખાંપણ; ખરાબ ખેપ સ્ત્રી, ભાર લઈને દૂરની જગ્યાએ | આદત. -ડીલું વિ. ખોડવાળું. ખોડું
જવું-આવવું એ; લાંબી મુસાફરી; | વિ. લંગડું (ઢોર); સ્વર વિનાનો | (લા.) એવા ફેરાનું મહેનતાણું. | (વ્યંજન) -પાની વિ. યુક્તિબાજ; તોફાની. ખોતરવું સક્રિ. આછું આછું કરવું. -પિયો ૫. ખેપ કરનારો કાસદ | -ણી સ્ત્રી. દાંત-કાન ખોતરવાની ખેરી સ્ત્રી. દાંતમાં બાઝતી પોપડી | સળી; કોતરવાનું ટાંકણું ખેલ સિં.] ૫. તમાસો, નાટક. ૦૬ | ખોદવું સ.ક્રિ. જમીન ખણવી; પડ - સક્રિ. રમવું. -લાડી વિ. ખેલ | ખણવું. –ણી સ્ત્રી. ખોદવું એ; (લા.)
કરવામાં બાહોશ; (લા.) ચતુર ગિલ્લી કરવી. ખોદાઈ, ખોદામણી ખેવના સ્ત્રી કાળજી; ગરજે
સ્ત્રી, ખોદામણ નપું. ખોદવાનું ખેસ ખભે નાખવાની પિછોડી, . મહેનતાણું. ખોદાણ નપું. ખોદવાની પછેડી
ક્રિયા; ખોદવાની સ્થિતિ

Page #63

ખોબો.
ગિરમ
ખોબો છું. ખુલ્લી અંજલિ, પોશ | ગઢ . કિલ્લો ખોભરવું અ.ક્રિ. થોભવું ગઢવી . ચારણોની એક ઓળખ ખોરાક [ફા] . ખાવાનો પદાર્થ. ગણવું સક્રિ. સંખ્યા કાઢવી, ગણિતના -કી સ્ત્રી, ગુજરાનની વસ્તુ; એનો | દાખલાનો ખુલાસો કરવો; (લા.) ખર્ચ
લક્ષમાં લેવું. -કારવું સક્રિ. લક્ષમાં ખોરું વિ. જૂનું થવાથી બેસ્વાદ બનેલું લેવું, માનવું. ગણતર-રી સ્ત્રી. ખોલ સ્ત્રી. કરચલી, પોલાણ. છેવું | ગણવું એ; ગણી કાઢી આપેલી સ. ક્રિ. ખુલ્લું કરવું, ઉઘાડવું. મોલી | સંખ્યા. ગણિત (સં.) નપું. સંખ્યાના સ્ત્રી. ઓરડી
હિસાબ કરવાની વિદ્યા ખોવું સ. ક્રિ. ગુમાવવું | ગત સ્ત્રી. ગતિ, વાદ્ય બજાવવાની રીત; ખોળ [ફા. સ્ત્રી. ગાદલા વગેરેનું | રમતનો દાવ. તાગમ સ્ત્રી. સમગ્ર ખોળિયું. ખોળિયું નપું. ખોળ; ગધેડું નપું. ભારવાહી એક ચોપગું પશુ શરીર, ખોળી સ્ત્રી. ઘોડિયાની ઝોળી | (ઘોડાના વર્ગનું) ખોળ૨ ૫. પશુને ખવડાવવાનો | ગપ સ્ત્રી. ઊડતી વાત, અફવા. -ખું
ઘાણીમાં જામતો તલ વગેરેનો કૂચો | -પોડું નપું. ગપ. પિયું, પી વિ. ખોળવું સક્રિ. શોધવું. ખોળી સ્ત્રી. | ગપ ચલાવનાર શોધ
ગભરાવું અ.ક્રિ. ગાભરું બનવું. ખોળો ખું. પલાંઠી વાળી બેસતાં પેટ -રાટ પું, -રામણ, ણી સ્ત્રી. અને પગ વચ્ચે પડતો ખોલો; એ | ગભરાવું એ. ગભરુ વિ. નિર્દોષ, ભાગ ઉપરનું લૂગડું
ભોળું. ગાભરું વિ. નિર્દોષ, ભોળું ખોંખારવું અ.ક્રિ. ખોંખારો ખાવો. |ગમ સ્ત્રી. સૂઝ,ગતિ; અ. બાજુ, ખોંખારો પં. ખોખાં એવો ગૌરવ | તરફ. છત, ગમ્મત સ્ત્રી. વિનોદ; ભરેલો અવાજ
મઝા. ૦વું અક્રિ. પસંદ પડવું. ગમો
૫. પસંદગી ગ
ગમ [અર.] સ્ત્રી. ભોંઠા પડી રહેવાનું ગજું નપું. ગુંજાશ, શક્તિ
વલણ; શોક, દુ:ખ. ૦ગીની સ્ત્રી. ગટ્ટો(-ઢો) . બાઝી ગયેલો ગાંગડો, | શોકની લાગણી ગચિયું
ગરજ [અર.] ખપ, જરૂર; સ્વાર્થ. ગડ કું. ગૂમડાનો ગઠ્ઠો, વેદો છું. ફેકેલો | જાઉં, જુ વિ. ગરજવાળું પથ્થર; ઢીંકો; ધક્કો
ગરમ વિ. ઊનું. -માગરમ વિ. ખૂબ

Page #64

ગરાસ)
૬૩
ગિાભ
ખૂબ ગરમ, ધગધગતું, તાતું. મી | ગળું નપું, ગરદન, કંઠ, ડોક સ્ત્રી. ઉષ્ણતા; ઘામ -માવો પુ. | ગંજ [ફા. પું. ઢગલો; લત્તો. -જી ગરમીની લાગણી-અસરવાળી હૂંફ સ્ત્રી. ઘાસની વ્યવસ્થિત ગોઠવેલી ગરાસ પુ. ગુજરાન માટે મળેલી | ખૂબ મોટી થપ્પીઓની થપ્પીઓ જમીન. -સિયો ૫. ગરાસની જમીન | ગંદું વિ. મેલું. -દકી, -દવાડ સ્ત્રી. મળેલી છે એવો જાગીરદાર બદબો મારતો કચરો પૂંજો કે મળગરભ ૫. ગર્ભ; ફળોનો અંદરનો | મૂત્ર વગેરે ભાગ
| ગંધ સિં, ૫.૩ ૫. સુગંધ; સ્ત્રી. ગરીબ [અર.] વિ. નિર્ધન. -બી સ્ત્રી. | બદબો. -ધાવું અ.કિ. બદબો ગરીબપણું, દીન દશા
અનુભવાવી ગર્ભ [સં.] . સ્ત્રી કે માતાના પેટમાં | ગંભીર સિં. વિ. મોટા દિલનું પ્રૌઢ; ઊંડું રહેલો હમેલ; અંદરનો માવો; કોઈ | ગાઉ છું. બેએક માઇલનું અંતર, પણ વસ્તુનો અંદરનો ભાગ | આશરે અઢી કિલોમીટરનું અંતર, ગલી સ્ત્રી સાંકડી વાટ, શેરી, વગૂંચી | કોશ
સ્ત્રી. નાની નાની ગલી | ગાગર સ્ત્રી. ધાતુનો સાંકડા મોનો ઘડો ગલીપચી સ્ત્રી, ગલગલિયાં (બેડામાં હાંડા ઉપર મુકાતો) ગલુ, લૂડિયું નપું. કૂતરાનું બચ્ચું, | ગાડર, હું નપું. ઘેટું. રિયું વિ. (લા.) ભળિયું
ગાડરની માફક આંધળી ગતિએ ગળવું અ.દિ. ટપકવું; પાકી જવું; સં.ક્રિ. | જનારું ગાળવું શુદ્ધ કરવું, ગળે ઉતરવું. -ણી | ગાડી સ્ત્રી, પૈડાંથી ચાલતું વાહન. સ્ત્રી ગાળવાનું સાધન. -શું નપું. | -હું નપું. (ખાસ કરી) બળદથી ગાળવાનું કપડું ગાળવુંસક્રિ. (પ્રેરક) | ચાલતું બે પૈડાંનું વાહન ગળે એમ કરવું. ગળામણ નપું. | ગાદી સ્ત્રી, નાનું ગાદલું; રાજાનું-ગુરુનુ ગાળવાનું મહેનતાણું; ગાળતાં | સિંહાસન. -દલું નપું. રૂ ભરેલ નીકળેલો કચરો. ગળ્યું વિ. સાકરના | સૂવાનું જાડું ગોદડું, તળાઈ સ્વાદનું. ગાળ પુ.ગાળવાથી | ગાણું નપું. ગાન નીકળેલો કચરો. ગરિષ્ઠ વિ ખૂબ ! ગાન [સં.] નપું. ગાયકી, ગાણું ગળ્યું
| ગાભ ૫. ગર્ભ. ૦ણ, ણી સ્ત્રી. ગળી સ્ત્રી. એક વનસ્પતિ; એનાં | ગર્ભવતી પશુ માદા. -ભો છું. પાંદડાંમાંથી નીકળેલો વાદળી રંગ ! જેનાથી વસ્તુની અંદરનું પોલાણ
Sલા

Page #65

ગામ
૬૪
ગુજર
પૂરવામાં આવે તેવો ડૂચો; કડાં | વચ્ચેનું અંતર; પનો, પહોળાઈ; વગેરેમાં પૂરવામાં આવતો સળિયો; | દળણું ઓરવાનું ઘંટીનું મોં; ચૂડીનો રદી ડૂચો
વ્યાસ ગામ નપું. ખેતીના રોજગારવાળા | ગાંગડી સ્ત્રી, નાનો ટુકડો. -ડો .
ખેડૂતોના વસવાટનું સ્થાન. oઠી ! મોટો ઘટ્ટ ટુકડો વિ. ગામડા-ગામનું, ગામડિયું. | ગાંઠ સ્ત્રી. આંટીવાળો બંધ, ગ્રંથિ; વડિયું વિ. ગામડાનું. વડિયણ સ્ત્રી. | ઝાડમાંથી ડાળી ફૂટે છે એ ભાગ; ગામડાની સ્ત્રી. ડું નપું. નાનું | સૂકા લાકડાનો એવો ભાગ. ૦વું ગામ. ૦મ(મો)તરું નપું. બીજે | સ.કિ. ગાંઠ પાડી ગૂંથવું; (લા.) ગામ જવું એ. -મેતી પં. ગામનો | તાબે રહેવું. ઠિયો ૫. સૂકી મુખી. મોટ પુ. ગામની વૃત્તિ ખાઈ | હળદરનો ટૂક; તળીને તૈયાર કરેલી ગોરપદું કરતો બ્રાહ્મણ. મોટું નપું. | ચણાના લોટની વાની. -ઠિયો તાવ ગામોટનું કામ
૫. મરકી, પ્લેગ. –ઠો . મોટી ગાંઠ ગાય સ્ત્રી. દૂધ દેતું એક ચોપગું પશુ, ગાંડું વિ. મગજનું ચસકેલું, ઘેલું. ડિયું ગાવડી, ધેનુ
વિ. ગંડવું, ગાંડા જેવું ગાયક [સં.) પં. ગાનારો, ગવૈયો. | ગાંધી વિ. કરિયાણું વગેરે વેચવાનો -ન [સં.] નપું. ગાણું. -કી સ્ત્રી. | ધંધો કરનાર વેપારી. ગંધિયાણું નપું. ગાવાની રીત
કરિયાણું ગાર સ્ત્રી.લીંપવા માટેનો છાણ-માટી | ગિરદી [ફા.) સ્ત્રી. ભીડ, ગડદી -લાદનો પીંડો, એનો લેપ. -રો પુ. |ગિરો, ગીરો, ગિરવી, ગીરવી [ફ.] કાદવ; ચણતરમાં વાપરવા કરેલું | વિ. ઘરાણે મૂકવામાં આવે એમ ચૂના વગેરેનું કે માટીનું મિશ્રણ | ગીત સિં.] નપું. ગાયન; મંગલ ગાવું સક્રિ. ગાન કરવું, ગીત | અવસર ઉપર ગવાતું ગાણું લલકારવું. -શું નપું. ગાન. ગવૈયો | ગુજરવું અ.ક્રિ. વીતવું; વહી જવું; ૫. ગાનારો; ગાવાનો ધંધાદારી | મરી જવું. ગુજારવું સક્રિ. (કર્મક) ગાળ સ્ત્રી. અપશબ્દ, ભૂંડાં વેણ | વિતાડવું. ગુજરાન [ફા.) નપું. ગાળિયું નપું. ઢોરને ગળે બાંધવાનું ! ભરણપોષણ. ગુજારો પં. નિર્વાહ, ગાળાવાળું દોરડું. ગાળો પુ. | ગાળિયું; ફાંસો
ગુજર વિ. ગુર્જર જાતિનું. -રી સ્ત્રી. ગાળો . અમુક સમય; બે સ્થળ | ગુજરની સ્ત્રી, મહિયારણ;
56'

Page #66

ગુણ]
અઠવાડિયામાં શહેરના ખાસ સ્થળે -મી સ્ત્રી. ગુલામગીરી ભરાતું બજાર; સ્ત્રીના હાથનું એક | ગુસ્સો [અર.] પું. ક્રોધ ઘરેણું. ગુજરાત સ્ત્રી., પું. પશ્ચિમ | ગુંડો [હિં.] જબરદસ્તીથી કામ મારવાડ છોડી ગુજરો જ્યાં આવી વસેલા તે પ્રદેશ - હાલનો આબુથી દમણગંગા સુધીનો વિષ્યની પશ્ચિમનો પ્રદેશ. ગુજરાતણ સ્ત્રી. ગુજરાતની સ્ત્રી. -તી વિ. ગુજરાતને લગતું; સ્ત્રી. ગુજરાતની ભાષા ગુણ [સં.] પું. જાતિસ્વભાવ; ધર્મ, સુલક્ષણ. વું સ.ક્રિ. ગુણાકાર કરવો-એક સંખ્યાને બીજી સંખ્યા ભરેલો ગઠ્ઠો જેટલી વા૨ ક૨વી. -ણી [સં.] વિ.
સાધનારો; દાંડ, ડાંડ ગુંદ,૦૨ પું. ઝાડમાંથી નીકળતો ચીકણો રસ. રિયું નપું. પલાળેલો ગુંદર રાખવાનું ઠામ; વિ. (લા.) કંટાળો આવે તોય ખસે નહિ એવું ચોટણવૃત્તિનું. ગુંદિયું નપું. ગુંદરિયું ચૂડો પું. પગનો નળો ગૂમડું નપું. શરીરની ચામડીમાં ઊઠતો
|
|
ગૂંગું [ફા.] વિ. ભૂંગણું; નપું. નાકનો મેલ. -ગણું વિ. નાકમાંથી બોલવાની
ટેવવાળું
૬૫
ગુણવાળું ગુપ્ત [સં.]વિ. છાનું, છુપાયેલું. -ખી સ્ત્રી.પોલી લાકડી કે જેમાં અણીદાર સળિયો છુપાયેલો હોય છે. ગુફા સ્ત્રી. પહાડની કુદરતી બખોલ ગુમ [ફા.] વિ. ખોવાયેલું ગુમાસ્તો [ફા.] પું. કારકુન, મહેતો. -સ્તાગીરી સ્ત્રી. કારકુની ગુરુ [સં.] વિ. મોટું; પું. આચાર્ય; પુરોહિત; ગોર; સાત વારમાંનો પાંચમો વારં ગુર્જર [સં.] જુઓ ‘ગુજર’. ગુલાબ [ફા.] નપું. એક સુગંધી ફૂલ ને એનો છોડ, સ્થળકમળ. -બી વિ. ગુલાબના રંગનું ગુલામ [અર.] પું. ખરીદ કરેલો નોકર. વડી સ્ત્રી, સ્ત્રી ગુલામ.
|
[ગોખવું
ગૂંચ
સ્ત્રી. દોરા વગેરેની ગાંઠ પડી જવી એ; (લા.) આંટીઘૂંટી. ચાવું, -ચવાવું અક્રિ. ગૂંચવણમાં પડી જવું. ૦વણ, તવણી સ્ત્રી. ગૂંચ; મૂંઝવણ
ગૂંથવું સ.ક્રિ. દોરા વગેરેને આંટી પાડી સાંકળવું. -ણ નપું., -ણી સ્ત્રી. ગૂંથવું એ. ગૂંથામણ નપું. ગૂંથવાનું મહેનતાણું ગેરૈયો પું. જુઓ ‘ઘેરૈયો.’ ગોખ પું. ઝરૂખો. લો પું. દીવાલમાં કરેલું નાનું ખુલ્લું હાટિયું. -ખો પું. પક્ષીનો માળો
ગોખવું સ.ક્રિ. યાદ રહે એમ મોઢે
બોલવું

Page #67

ગોળ
ગોઝારું ગોઝારું વિ. (ગાયની હત્યા કરનારું | ઓઢવા પાથરવાનું સાધન; ગાયના
ઉપરથી – લા.) હત્યારું,પાપી | ગળા નીચેની ઝૂલતી ચામડી. ડું ગોટ(-ઠવેલી સ્ત્રી. ફળના અંદરનું નાનું નપું. મોટી ગોદડી. વડિયો .
કોટલે. -લો છું. મોટું કોટલું ગોદડી ઓઢી ફરનારો બાવો. -દો ગોટી સ્ત્રી. ગોળી; છાણા-કોલસીનો ૫. ભોંકાય એમ ખૂંચવવું. -દાવવું
સૂકવેલો પીંડો. -ટો પુ. દડો; પીંડો; | સ. ક્રિ. ગોદા મારવા; (લા.) જાગ્રત ફૂલનો તોરો; ફળની અંદરનો ગોળ | કરવું, ચેતવવું. -દી સ્ત્રી. અંદર પદાર્થ; (લા.) છબરડો. -ટાળો પુ. | પાણી ભરાય-કઢાય એવા પ્રકારનું (લા.) છબરડો. ગોટી(-ઠી)મડું | વહાણો વગેરેને નાંગરવાનું બારું નપું. ગુલાંટ, ગોટવું અ ક્રિ. ગોળ ગોધો, ગોધલો છું. જુવાન બળદ ગોળ ગોટા વળવા. ગોટવવું સક્રિ. | ગોયણી સ્ત્રી. વ્રત નિમિત્તે જમવા (કર્મક) ગોળા વાળવા; (લા.) | નિમંત્રેલી સૌભાગ્યવતી સ્ત્રી, જૈન મૂંઝવવું
ગોરણી, જૈન સાધ્વી, આરજા ગોઠ સ્ત્રી. ગુપ્ત વાતચીત; (લા.) | ગોર પં. છાણાનો ભૂકો મિજબાની, ઉજાણી; (હોળીના ગોર પુ. ગુરુ, પુરોહિત. ૦જી પું. દિવસોમાં પરણેલાં તરફથી જૈન સાધુ. -રાણી સ્ત્રી. ગોરની ગેરૈયાઓને અપાતી) ભેટ. ૦ડી પત્ની. ગોરણી સ્ત્રી. જૈન સાધ્વી;
સ્ત્રી. વાતચીત. ૦વું અ. ક્રિ. |. ગોયણી. ગોરપદું નપું. ગોરનું અનુકૂળ આવવું, ફાવવું. ૦વવું | કામ, યજમાનવૃત્તિ સક્રિ. (કર્મક) વ્યવસ્થાપૂર્વક મૂકવું. | ગોરસ સિ., ૫.] નપું. દૂધ દહીં છાશ -ઠિયો છું. મિત્ર. -ઠિયણ સ્ત્રી. | માખણ ને ઘી. -સી સ્ત્રી. ગોરસ સહિયર, -ઠી ૫. જૈન દેરાસરનો | રાખવાનું વાસણ, દોણી પૂજારી. -ઠો છું. રૂઝ. -ઠણ પુ. | ગોરું વિ. ગૌર-ઊજળા રંગનું. -રો છું. ઘૂંટણ, ઢીંચણ. - ઠણિયો છું. જમતી | (ગોરી ચામડીનો) યુરોપિયન વેળા ઢીંચણ નીચે મુકાતું ટેકણ, | ગોવાળ, ળિયો, -ળો પં. ગાયોનો ઢીંચણિયો, ઘૂંટણિયો
રખેવાળ. -ળી સ્ત્રી, -ળું નપું. ગોથું, ચકલું નપું. ગુલાંટ | ગોવાળનો ધંધો; (લા.) રક્ષણ. ગોદ સ્ત્રી. ખોળો. ૦વું સક્રિ. (લા.) | -લણ, લણી, -ળણ, -ળણી સ્ત્રી.
ખોદવું. ૦ડી સ્ત્રી. રૂ કે ફાટેલા | ગોવાળની સ્ત્રી ગાભાનું બનાવવામાં આવતું | ગોળ સિં] વિ. દડાના આકારનું,

Page #68

ગોળ,
ધિર ૫. નાતમાંનો દરેક પેટા સમૂહ, ઘટ સ્ત્રી. ઓછા થવું એ, ખૂટ. ૦jર એકડો. -ળી સ્ત્રી. ગુટિકા; પાણી ! અ.કિ, ઓછું થવું, ખૂટવું. -ટાળો ભરવાની કે છાશની મોટી માટલી. | પં. ઓછા થવાપણું, ઘટ. -ટાડવું -ળો ૫. ગોળ પદાર્થ, પીંડો; પાણી | સ.કિ. (કર્મક) ઓછું કરવું ભરવાની મોટી ગોળી; પેટનો | ઘડવું સ. ક્રિ, ઘાટ-આકાર આપવો; વાયુનો એક રોગ; ફાનસ કે વીજળી રચના કરવી; ટીપી ઘાટ આપવો; દિવાનો કાચનો પોટો
મુસદ્દો કરવો. -તર સ્ત્રી. ઘડવાની ગોળ પુ. શેરડીનો પકવેલો રસ બનાવટ; ઘડામણ; કેળવણી. -ભાંગ ગોંદરું નપું, -રો પં. ગામના પાધરમાં (-જ) સ્ત્રી. વિચારોનું અસ્થિરપણું. જયાં ગાયો વિસામો લેતી હોય તેવી -મથલ શ્રી. વિચારોને સ્થિર ઝાડોની ઘટાનો ભાગ
કરવાનો પ્રયત્ન. ઘડામણી સ્ત્રી, ગોધવું અ.કિ. બંધિયેર જગ્યામાં પૂરી ઘડામણ નપું. ઘડાઈ, ઘડાવવાનું રાખવું
મહેનતાણું. ઘડાયેલું વિ.(ભૂ.કૃ.) ગ્રહ સં. ૫. સૂર્યની આસપાસ ફરતા | (લા.) અનુભવથી પાકું થયેલું આકાશી પદાર્થ–સૂર્ય વગેરે નવ ઘડિયાળ સ્ત્રી. નપું. સમય જણાવનારું ગ્રહ, ઉપરાંત નવા શોધાયેલા એવા | યંત્ર; કાંસાની ઝાલર (સમયે સમયે ગ્રહ. Oણ [સં. નપું. સૂર્ય ચંદ્ર પૃથ્વી જેના ઉપર સમયના ટકોરા કરવામાં તેમજ શુક્ર વગેરે ગ્રહોનું આકાશમાં | આવે છે.) ફરતાં એકબીજા આડે આવી જવું , ઘડો છું. માટી કે ધાતુનું સાંકડા મોઢાનું
પાણી ભરવાનું સાધન. ઘાડવો છું. ગ્રંથ (સંપું. પુસ્તક, ચોપડી, જિલ્ડ. { ઘી વગેરે ભરવાનો ઘડો, પાળિયું ' -થિ ., પૃ.] સ્ત્રી. ગાંઠ ઘણ પુ. મોટો ભારે હથોડો. –ણું વિ.
ખૂબ, પુષ્કળ, બહુ
| ઘમસાણ નપું. ભારે પ્રકારનું ઘર્ષણ; ઘચરકું નપું, -કો ૫.પેટમાંથી | ભયંકર યુદ્ધ - અનાજના અંશનું મોઢામાં પાછું | ઘર નપું. મકાન; ખાનું, ઘરે; આવવું એ
ખાનદાન, કુળ. -રું નપું. નાનું ઘર; ઘટવું અ.ક્રિ. યોગ્ય હોવું. ઘટાવવું | ચશ્માં વગેરેનું ઘર; ખાનું. ૦ર્ડ વિ. સક્રિ. (કર્મક) બંધબેસતું કરવું, ની | ઉંમરે પહોંચેલું, વૃદ્ધ, ઘડપણ નપું. સાથે બંધ બેસતું કરવું
ઘરડાપણું. -રાક પું. ખરીદનાર.

Page #69

ઘસવું
૬૮
ધિાસ
-રાકી સ્ત્રી, ખરીદનારનો આવરો; ! એક પ્રકારની સાડી; (લા.) યુક્તિખપત. રાણું નપું. ગાયકો વગેરેનું | પ્રયુક્તિ, યોજના. -ટીલું વિ. શિષ્ય-પરંપરાથી ચાલતું આવતું | ઘાટવાળું; રૂપાળું. વડી સ્ત્રી. ચૂંદડી કુળ. -રેણું નપું. અલંકાર, દાગીનો. | (ખાસ કરી રાતા રંગની) -રોપો, રોબો પુ. ઘરવટ. ૦વટ | ઘાટર ૫. પાણીનો બાંધેલો આરો,
સ્ત્રી. ઘરનાં જ હોય એવું વર્તન | ઓવારો; પહાડમાં થઈ આવતો ઘસવું સક્રિ. ઘર્ષણ કરવું; મસળવું; રસ્તો, પહાડી નેળ. -ટી સ્ત્રી. માંજવું. ઘસાર(-રો) ૫. ઘસીને | પહાડની નિબિડ ઝાડી. -ટી પુ. ઉતારેલો રગડ કે રજ. ઘસિયું નપું. | સહ્યાદ્રિના પ્રદેશમાં રહેનારો મરાઠો. દળેલું (મીઠું). ઘસિયો છું. લોટને | -ટણ સ્ત્રી. ઘાટીની સ્ત્રી. -હું વિ. શેકીને કરાતી એક વાની. ઘાસણી | ઘટ્ટ, રગડવાળું , સ્ત્રી. ક્ષય રોગ
| ઘાણ પું. એકી સમયે રંધાય તળાય કે ઘંટ [સં૫. ઊંધા પ્યાલાના આકારની | કચરાય એટલો જથ્થો; (લા.) સંહાર. કાંસાની વચ્ચે લોલકવાળી | Fણી સ્ત્રી, તેલી બિયાં પીસવાનું બળદ વગાડવાની વસ્તુ; બળદ વગેરેથી | કે ઊંટથી ચાલતું યંત્ર. -ણો પૃ. યંત્રથી ચાલતું અનાજ દળવાનું યંત્ર. -ટી | ચાલતી મોટી ઘાણી
સ્ત્રી. નાની ટકોરી; દળવાનું યંત્ર. | ઘાત (., પૃ.] પું, સ્ત્રી, હત્યા, ખૂન. -ટો પુ. નાનો ઘંટ
-તી વિ. ઘાતક. ૦ક સિં.] વિ. ઘાત ઘા ડું. ઝટકો,પ્રહાર; ઝટકાનું નિશાન, | કરનાર. વકી વિ. ઘાત કરવાના ત્રણ; ચોવીસ કાગળની ઝૂડી; (લા.) | સ્વભાવનું . દુઃખની ઊંડી અસર; ભારે મોટી | ઘામ પં. ઉનાળામાં થતો ઉકળાટ (જમાં ચોરી કે ઉચાપત. ૦યલ વિ. | પરસેવો છૂટ્યા કરે) જખમી. ૦૬ નપું. વ્રણ, નારું. ઘાલવું સક્રિ. ખોસવું, દાખલ કરવું; અવેડી વિ. (લા.) મોકો જોઈ લાભ | પહેરવું (ઘરેણું); (લા.) નાણાં વગેરે ઉઠાવનાર
ઓળવવાં; બગાડવું. ઘાલ સ્ત્રી સાથે ઘાઘરી સ્ત્રી, નાનો ઘાઘરો-ચરણિયો. જમવા બેઠેલાંની પંક્તિ; (લા.) -રો પે. સ્ત્રીઓનું કેડ નીચેનું વેષ્ટન, નુકસાન, ખાધા ચરણિયો; મકાનની બેસણી ઘાસ સં.) નપું. ખડ, ચારો. -સિયું આસપાસનો બાંધો
વિ. જેમાં ઘાસ ઊપજતું હોય તેવું; ઘાટ સિં.] પું. આકાર; સ્ત્રીઓની | માત્ર ઘાસ ખાનારા ઢોરમાંથી થતું

Page #70

ઘાંચી ૬૯
ઘેિલું (ઘી); (લા.) સત્ત્વહીન -સિયો પુ. | ધૂમ સ્ટાી. મગજમાં આવતો ઘાસનો સાથરો; ઘાસ કાપનારો | વિચારનો ભ્રામક વેગ. ઘૂમડવું. ઘાંચી વિ. ઘાણી ચલાવી તેલ કાઢવાનો || સ.ક્રિ. ગોળગોળ ઘોળવું. ઘૂમરી ધંધો કરનારી ન્યાતનું; હિંદુ તેમજ | સ્ત્રી. ફુદરડી; વાઈથી આવતી મુસલમાનમાં એ નામની જાતનું. | ચકરી. ઘુમરડી સ્ત્રી, ફુદરડી. ઘૂમરો -ચણ સ્ત્રી. ઘાંચીની સ્ત્રી. -ચો પુ. | . મોટી ફેર-ફુદરડી વાંસફોડો, વાંસના ટોપલા સાદડી | ઘૂસવું અ.ક્રિ. બળજબરીથી પ્રવેશવું. બનાવનાર
-ણિયું વિ. ઘૂસી જવાના સ્વભાવનું ઘાંટી સ્ત્રી. ગળાનો હૈડિયો. -ટો પુ. | ઘૂંઘટ, -રો પે. સ્ત્રીઓનો ઘૂમટો કંઠ; કંઠમાંથી નીકળતો મોટો | ઘૂંટ, વડો પું. પાણી કે પ્રવાહીનો ગળે અવાજ; ક્રોધ વગેરેથી નીકળતો ઉતારવામાં આવતો કોગળો. છેવું મોટો સાદ
સક્રિ. લસોટવું; (શ્વાસનું) આવર્તન ઘી નપું. માખણ તપાવી બનાવેલું પ્રવાહી કરવું; રૂંધવું. -ટી સ્ટરી. પગના ઘુંમટ ! જુઓ “ઘૂમટ',
કાંડાની બહારની બાજુનો હાડકાનો ઘૂઘરી સ્ત્રી. ધાતના પતરાંની | ખૂણો. -ટણ પં. ઢીંચણ; ઢીંચણિયો, ખણખણતી પોટલી-ગોળી, કિંકિણી; ગોઠણિયો. -ટો પુ. ઘૂંટીને બનાવેલો બાફેલી જાર બાજરી (ઢોરને | રગડ; ઘૂંટવાનું સાધન ખવડાવવા). -રો પુ. ધાતું લાકડું | ઘેટું નપું. મેંઢું, ગારું . ખજૂરી કે વાંસનાં પાતરાંમાંથી | ઘેન નપું. કેફ, નશો બનાવેલો કાંકરી ભરેલો ખણખણતો | ઘેરવું સક્રિ. ફરતું ફરી વળવું. ઘેર
આકાર; દાળ પલાળીને સૂકવેલા | પૃ. (ઘાઘરા વગેરેનો) વિસ્તાર; * કઠોળ; ગોળ આકારની તળેલી | લશ્કરી ઘેરો ઘાલનારી સેના; વાની
હોળીની ગેર. ઘેરો પં. કોઈ ગામ કે ધૂનો પુ. ધરો (નદીમાંનો, છે સ્થળને ફરતું ફરી વળવું (લશ્કરનું). ઘૂમટ . દહેરાં કે મસીદ વગેરેની ઘેરાવ, ઘેરાવો . ચારે તરફનો ઉપરનું છત્રાકાર ધાબુ. -ટી સ્ત્રી. વિસ્તાર. ઘે(ગે)રૈયો પુ. હોળીની એવી નાની આકૃતિ. -ટો પુ. ઘૂંઘટ; | ગેર લાવનારો માણસ, ગેરૈયો ટોપરું . ઘેરું વિ. પાકા રંગનું ભારે પ્રમાણમાં ઘૂમવું અ ક્રિ. ગોળ ગોળ ફરવું; | ઊંડા રંગવાળું, ગંભીર, ઊંડું, ગહન ગતિપૂર્વક હાલચાલ કરવી, રખડવું. | ઘેલું વિચિત્તભ્રમ, ગાંડું; નપું. ગાંડપણ

Page #71

ચિણવું
ઘેશ(-સ) ઘેશ(-સ) સ્ત્રી, ખાવાની એક સુપાચ્ય | ચક્કર નપું. ચક્ર, પૈડું થોડે લટાર વાની, ભરકડું, રાબડી
મારવી એ. ચક્કી સ્ત્રી: ઘંટી, ઘાણી ઘોઘરું વિ. ભારે ઘરઘર સાદવાળું. | ચકલી સ્ત્રી. ચકલાની માદા; (લા.) -રો પં. ભારે સાદ; કંઠના જે | પાણીના નળની ચાવી. -લો૧ ૫.
ભાગમાંથી અવાજ નીકળે છે તે | નરચકલી ઘોડો . સવારીનું ચોપગું એક પશુ; | ચકલો . ચાર રસ્તા જ્યાં ભેળા (લો.) ચીજવસ્તુ રાખવાની માંડણી; | થતા હોય તે ચોક; આડણી (બંદૂક વગેરેની) ચાંપ-કળ. -ડલો | ચકામું નપું. ચામડી ઉપર પડેલું મું. બારણા ઉપરનો ઘોડાના મોંના | ઉપસણ; ઢીમણું આકારનો ખૂંટો. -ડાગાંઠ સ્ત્રી, ચકાસવું સક્રિ. તપાસીને જોવું. સરડકણી ગાંઠ. -ડાપૂર નપું. ઘોડાની ! ણી સ્ત્રી. બારીક તપાસ, કસોટી જેમ ધસી આવતું નદીનું પૂર. -ડાર | ચગદવું સક્રિ. ચપટ કચડી નાખવું.
મી. ઘોડા બાંધવાની જગ્યા, | ચગદાયું અ.કિં. કચડાવું તબેલો. ડિયું બાળકને સૂવા માટેનું | ચડવું ચઢવું અક્રિ. નીચેથી ઉપરની ચાર પાયાનું પારણું. -ડી સ્ટી. | બાજુ જવું; હુમલો લઈ જવો; ઘોડાની માદા; (લા) લાકડા કે | પરિપક્વ થવું; સંકોચાવું, ટૂંકું થવું; ધાતુની નાની માંડણી
નશાનો કેફ આવવો. ચડાઈ, ચઢાઈ ઘોળવું સક્રિ. ફરતે દાબીને નરમ સ્ત્રી. લશ્કરી હુમલો. ચડાઉ, ચઢાઉ બનાવવું; મેળવવું; જોરથી ઘૂમડવું; } વિ. ચડવાને યોગ્ય; (લા.) નપું. ઘોળીને બનાવેલું પ્રવાહી પીણું ફુલણજી, ચડાણ, ચઢાણ નપું. ઊંચે ઘોંકવું સક્રિ. ઘોચો મારવો, કોણીનો ચડતો ઢોળાવ. ચડિયાતું, ચઢિયાતું
ગોદો મારવો. ઘોંકો . કોણીનો | વિ. વધારે સારું ગોદો
| ચડ્ડી [હિ.] સ્ત્રી. અડધું પાટલૂન; ઘોંઘાટ પું. ઘોંઘો થતો શોરબકોર | જાંઘિયો
| | ચણવું સક્રિ. ચાંચથી દાણા ખાવા; ચ
ઇમારત વગેરેના પથ્થર કે ઈંટ વગેરે ચકરી સ્ત્રી, નાનો ગોળ આકાર;(લા.), એક પર એક ગોઠવવાં. ચણ સ્ત્રી. વાઈ, માથાની ધૂમ. -રડી સ્ત્રી, નાની પંખીઓને ચણવા માટેના દાણા. ફુદરડી, ફેર; એવું રમકડું. -રાવો પુ. | ચણતર સ્ત્રી. પથ્થર કે ઈંટ ચણવાની ફરતે ગોળ ઘૂમરો મારી આવવો એ. | ક્રિયા; ચણાયેલાં પથ્થર કે ઈંટ

Page #72

ચણિયારું]
ચણિયારું નપું. જે ખાડામાં ટેકાવાથી બારણું ફરે છે તે અડીવાળો ભાગ ચણો પું. એક કઠોળ. -ણી સ્ત્રી. નાની જાતનો ચણો. -ણીબોર, -ણિયું બોર નપું. બેઠી બોરડીમાં થતું નાનું બોર
૭૧
ચતુર [સં.] વિ. ચોપવાળું, હોશિયાર. -રાઈ સ્ત્રી. ચતુરપણું ચતું(-દું) વિ. વાંસો જ્મીનને અડે તેવી રીતનું લંબાઈને પડેલું
ચપટ, -ટું વિ. પદાર્થ કે પ્રાણી જમીનને ચપોચપ ચીટકી રહે એવું ચપટી સ્ત્રી. હાથના અંગૂઠાની અને મુખ્યત્વે ત્રીજી આંગળીની ભીંસથી થતો અવાજ; આંગળીઓમાં સમાય એટલું માપ
[ચર્ચવું
|ચરખો [ફા.] પું. કપાસ લોઢવાનો સાંચો; રેંટિયો; ફાળકો, ચગડોળ. -ખી સ્ત્રી. ચરખાના આકારનો પાણી કાઢવાનો ફાળકો
ચમાર વિ. ચામડિયાની નાતનું ચરકવું સ.ક્રિ. પક્ષીએ હગાર કરવી. -ણ વિ. ચરક્યા કરતું. ચરક સ્ત્રી. પક્ષીની હગાર
ચરણ [સં., પં.] પું., નપું., પગ; કવિતાનું પદ, પાદ. -ણિયો છું. ઘાઘરો, ચરણિયો
ચરબી [ફા.] સ્ત્રી. ચામડીની નીચેના પડમાં થતો તૈલી પદાર્થ; (લા.) મદ, અભિમાન
| ચરવું અ.ક્રિ. ચાલવું, ફરવું; સ.ક્રિ. પશુ-પક્ષીઓનું ઘાસ દાણો વગેરે ખાવું. ચરાઈ સ્ત્રી., ચરામણ નપું., ચરામણી · સ્ત્રી. ચરાવવાનું મહેનતાણું. ચરિયાણ વિ. ચરવા · યોગ્ય જમીન. ચરો છું. ઢોરને ચરવાની જગ્યા. ચારવું સક્રિ (કર્મક) (ઢોરને) ચરાવવું. ચાર સ્ત્રી. બાજરી જુવાર વગેરેના લીલા સૂકા સાંઠા. ચારો પું. પશુ પંખીનો ખોરાક; લીલું સૂકું ઘાસ-સાંઠા ચરુ પું. પહોળા મોંનો દેગડો; હોમનો ચરુ. રવી સ્ત્રી. પહોળા પેટની સાંકડા મોંની દેગડી
ચપળ [સં.] વિ. ચંચલ; હોશિયાર. -ળા(-લા) [સં.] સ્ત્રી. વીજળી
ચપ્પુ નપું., પું. ચાકુ ચબૂતરી સ્ત્રી. નાનો ચબૂતરો. -રો પું. પોલીસથાણું; ચોતરો; પરબડી; ચકલો, ચોક
ચમચી સ્ત્રી. તદ્દન નાની કડછી.
-ચો પું. મોટી ચમચી ચમત્કાર [સં.] પું. નવાઈ ઉપજાવે |ચરિત,-ત્ર [સં.] નપું. આચરણ,
એવી ઘટના; કરામત
જીવનની વિગત. ચરિતર નપું. (લા.) ભૂતપ્રેત-પિશાચનું વર્તન ચર્ચવું સ.ક્રિ. ચંદન વગેરે લગાવવું; વાતચીત-વાદવિવાદ કરવાં. ચર્ચા [સં.] સ્ત્રી. ચંદન વગેરેથી કરવામાં

Page #73

ચલ, -ળ]
[ચાટવો
આવતી પૂજા; વાતચીત-વાદવિવાદ | ચંદ્ર,૦મા સિં] પું. પૃથ્વીનો એ નામનો ચલ, -ળ સિં. વિ. ચલિત થાય એવું, | ઉપગ્રહ, ચાંદો ,
અસ્થિર. -ળવું અ.ક્રિ. ડગવું, મનનું | ચંપલ સ્ત્રી. નપું. પટ્ટીઓવાળી સપાટ અસ્થિર થવું. -ળાંઠ વિ. વંઠી ગયેલું | ચા ચીનીસ્ત્રી, પું. એક છોડ; એનાં ચસકવું અક્રિ. છટકવું; ખસકવું; | લીલાં યા સૂકવેલાં પાનનું બનાવેલું (લા.) ગાંડા થવું. ચસકો પું. કોઈ | પીણું વસ્તુ ભોગવવાની તૃષ્ણા; લત, ખો | ચાક પું. કુંભારનો ચાકડો; સ્ત્રીઓને ચહેરો છું. મોઢાનો સીનો, સૂરત, અંબોડામાં ખોસવાનું ચંદ્રના આકારનું શિક્કલ; કપાળ પરની ખૂણિયા | એક ઘરેણું. -વડો પુ. કુંભારનું જેના પાડતી હજામત :
ઉપર વાસણ ઉતારવામાં આવે છે તે ચાર સ્ત્રી. ખૂજલી, ચેળ - પૈડું. -કી સ્ત્રી. ક્રૂ ઉપરની પેચવાળી ચળકવું અ.ક્રિ. તેજ મારવું, ઝબકવું. | ચકરી; સૂરણ વગેરેની ગાંઠ ચળક સ્ત્રી, ચળકાટ ૫. ઝબકાર. | ચાકર [ફ.] પં. નોકર. - ડી સ્ત્રી. ચળકારો છું. તેજનો ચમકારો | સ્ત્રી નોકર. -રિયાત વિ. ચાકરી ચળ ન. હાથની આંગળાથી કે ખોબાથી | , કરનારું. -રી સ્ત્રી. નોકરી
ભોજન કર્યા પછી મોઢું ધોવું એ ક્રિયા | ચાકળો છું. ગોળ કે ચોરસ નાનું ચંચળ [સં.] વિ. અસ્થિર સ્વભાવનું, | આસનિયું કે ગાદી ડગુમગુ; ક્ષણિક ટકનારું; (લા.) | ચાકુ, કૂ[ફા.), કું નપું. ચપ્પ ચાલાક, ચકોર
| ચાખવું સક્રિ. સ્વાદ જોવા મોંમાં મૂકવું ચંડાળ વિ. ચાંડાળ, એક જાતની ચાટલું નપું. અરીસો .
અંત્યજ જાતનું નિર્દય, ઘાતકી | ચાટવું સક્રિ. કોઈ પણ પદાર્થને ચંદન સિં.] નપું. સુખડનું લાકડું; એનો | જીભથી અડી ખેંચી ખાવો. ચટણી
ઓરસિયે ઘસી ઉતારેલો રગડ ! સ્ત્રી. ચાટી ખવાય એવી મરચાંચંદરવો પું. છતનું રંગબેરંગી ભાતીગર કોથમીરી તેમજ એવા બીજા ઢાંકણ, મોટી ચંદની
પદાર્થોનું ચાટણ. ચાટણ નપું. ચાટી ચંદી સ્ત્રી. ઘોડા કે બળદને આપવામાં શકાય એવો તૈયાર કરેલો નરમ
આવતો સૂકો દાણો (બાજરી ચણા | વગેરે)
ચાટવી . લાકડાનો કડછો; હલેસું. ચંદો !. કોઈ પણ વસ્તુના દશ્ય | ચાટૂંડી સ્ત્રી, નાનો ચાટવો; કાનનો આકારની ગોળ સપાટી, બિંબ | મેલ ખોતરવાની ખોતરણી

Page #74

ચાડી
[ચાસણી ૨
ચાડી સ્ત્રી. એક વિશે ફરિયાદ બીજાને | ચાલવું અ.ક્રિ. ગતિમાં રહેવું-હોવું;
કરવી એ. -ડિયું વિ. ચહી કરનારું. -ડિયો પું. (લા.) ખેતરમાં પંખીઓ વગેરેને બિવડાવવા ઊભી કરેલી મનુષ્યાકૃતિ
ચાડ સ્ત્રી. ચોંપ, કાળજી, ચીવટ ચાડું નપું. દીવો મૂકવાનું ખાડાવાળું ટેકણ (ચાટવો દીવાલમાં ખોસ્યો હોય એ જેવો દેખાય તેવા આકારનું) ચાદર [ફા.] સ્ત્રી. ઓછાડ ચાનક સ્ત્રી. કાર્ય કરવાની ઉત્તેજિત
હીંડવું; નભવું; ટકવું; વ્યવહારમાં હોવું. ચાલ↑ પું. રિવાજ, ચાલ સ્ત્રી. ચાલવાની રીત; ગતિ; વર્તણૂક. ચાલતી સ્ત્રી. ચાલતા થવું એ. ચાલુ વિ. જારી; વર્તમાન. ચલણ ન. ચાલવું એ; અમલ, સત્તા; ચલણી નાણું; (લા.) ધારો, રિવાજ, ચલણી વિ. ચલણમાં ચાલતું (નાણું). ચલતી સ્ત્રી. ગાનમાં અંતરા પછી દુગન ચાલથી લેવામાં આવતી ગાન અને તાલની ગત. ચલાઉ વિ. ચાલી શકે એવું. ચાલી સ્ત્રી. અનેક ઓરડાઓની પાઘડી પને બાંધેલી હારવાળી ઇમારત
૭૩
તાની વૃત્તિ, ચીવટ, કાળજી ચાનકી સ્ત્રી.નાનો રોટલો ચાબખો પું. ચાબુક, કોરડો; (લા.) અસરકારક માર્મિક બોલ
|
ચામ નપું. શરીરની ખાલ. હું વિ. જનાકારીના ધંધા ઉપર જીવનારી ન્યાતનું. ઠી, ઠણ સ્ત્રી, એ ન્યાતની સ્ત્રી. oડ વિ. ચામડાં જેવું ચીકણું. ડિયો પું. ઢોરનાં ચામડાં ઉતારી કેળવવાનો ધંધો કરનાર. હડિયણ સ્ત્રી. ચામડિયાની સ્ત્રી. ડી સ્ત્રી, શરી૨ ઉપ૨ની ત્વચા. હું નપું. ત્વચા; ઉતારેલું ચામ. -માચીડિયું નપું. વાગોળની જાતનું એક નાનું પ્રાણી, છીપું ચારણ [સં.] વિ. સ્તુતિ-વખાણ | કરનારી સૌરાષ્ટ્રમાંની એક નાતનું. -ણિયાણી સ્ત્રી. ચારણની સ્ત્રી. -ણી વિ. ચારણને લગતું.
ચાવવું સ.ક્રિ. ખોરાકને દાઢ વતી કચરવો-પીસવો. -ળું વિ.(લા.) દાંત પીસી પીસી બોલનારું, ચબાવલું. ચવડ વિ. મુશ્કેલીથી ચવાય એવું, ચીકટ. ચવાણું નપું. કાચું કોરું કે શેકેલું ખાવાનું (ધાણી-મમરા-સેવ વગેરે)
|
ચાવી સ્ત્રી. કૂંચી; (લા.) ઉપાય ચાસ પું. [દે.] હળ વગેરેના ખેડાણથી થતો લિસોટો. ૦ણી૧ સ્ત્રી. ચાસવાની ક્રિયા ચાસણીરે સ્ત્રી. ઉકાળીને કરવામાં આવતું ખાંડ-સાકરનું પ્રવાહી (મીઠાઈ બનાવવામાં વપરાતું); (લા.) કસોટી, ચકાસણી; નમૂનો

Page #75

ચાહવું.
૭૪
ચિમની
પ્રેમ
ચાહવું સક્રિ. ઇચ્છવું; પ્રેમ કરવો. | -વું વિ. ધોળાં ધોળાં ચાંદાંવાળું. ચાહ ., ચાહના સ્ત્રી. પસંદગી; | ચાંદલો પં. ચાંદો; ચંદ્રના આકારનું
ગોળમટોળ તિલક, ચાંલ્લો; (લા.) ચાળ સ્ત્રી. અંગરખાનો છાતી નીચેનો શુભ પ્રસંગોમાં અપાતી રોકડ ભેટ, આગળનો ઘેર
વધાવું. ચાંદલિયો પં. ચંદ્રમા. ચાંદી 'ચાળવું સક્રિ. ચાળણીથી વેહમાંથી સ્ત્રી. ચંદ્રના રંગનું રૂપું, શુદ્ધ રૂપું;
નીકળી નીચે પડે એમ ચોખ્ખું કરવું; | ગુહ્ય ભાગનો એક ચેપી રોગ; નાનું (નળિયાં વગેરે) સંચારવું; તારવવું. | ચાંદુ. ચાંદવું, ચાંદું નપું. ત્રણથી –ણ નપું. ચાલતાં ચાળણીમાં બચતું પડેલું ચાઠું કસ્તર. -ણી સ્ત્રી, ચાળવાનું ચાંપવું સક્રિ. દબાવવું; આગથી છિદ્રોવાળું સાધન. -ણો પુ. ધૂળ રેતી | દઝાડવું; આગ લગાવવી. ચાંપ કાંકરી વગેરે ચાળવાનું જાળીવાળું સ્ત્રી. યુક્તિ કે યંત્રથી ખુલ્લી કે બંધ સાધન. ચાળો ૧ ૫. છાપરાં | થતી કળ. ચાંપતી સ્ત્રી. ચેતવણી. સંચારનાર મજૂર
ચાંપલું વિ. ચબાવલું; (લા.) દોઢચાળોર પં. અંગચેષ્ટા; નખરાં, નકલ; | ડાહ્યું (લા.) અડપલું
ચાંલ્લો જુઓ ઉપર “ચાંદોમાં ચાંખડી સ્ત્રી, પાદુકા, પાવડી | “ચાંદલો.” ચાંગળું નપું. ચાર આંગળાંનો જોડેલી | ચિકાર વિ. તદન ભરાઈ ગયેલું, પૂર્ણ
સ્થિતિનો હથેળીનો ચપટો આકાર | ચિચોડો ૫. શેરડી પીલવાનો કોલ ચાંચ સ્ત્રી. પક્ષીઓનું અણીવાળું મોં ચિટ્ટી,-હી સ્ત્રી, થોડી મતલબ લખી એવા આકારની વસ્તુ. ૦વો પુ. | હોય એવો પત્ર કે કાપલી ચાંચના આકારનું જમીન ખોદવાનું ચિતા સિં] મડદું બાળવાની લાકડાંની
| ગોઠવેલી માંડણી ચાંચડ કું. રોગ પ્રસરાવનારું એક ઝીણું ચિત્ત સિં] નપું. અંતઃકરણ, મન;
લાલ રંગનું પાંખાળું જીવડું | (લા.) લક્ષ્ય, ધ્યાન ચાંદો . ચંદ્રમા, ચાંદની સ્ત્રી. ચિત્ર સિં] નપું. ચીતરેલું એ, છબી. ચંદ્રમાવાળી ઊજળી રાત; ચંદરવો. | કાર વિ. ચિતારો ચાંદરડું, હું નપું. બારીક તારો; ચિનગારી સ્ત્રી. અગ્નિનો તણખો, છાપરા વગેરેના ઝીણા કાણામાંથી | નાનો ટાંડો પડતું અજવાળાનું ચાંદું. ચાંદરું, ચિમની [અ] સ્ત્રી. બાંધેલું લાંબુ
ઓજાર

Page #76

ચિંતન.
૭૫
ચીલો
ઊંચાઈવાળું ધુમાડિયું; ફાનસ | આબેહૂબ વર્ણન. ચિતારો પં. ચિત્ર વગેરેનો કાચનો પોટો .
આલેખનાર. ચિતરામણ નપું. ચિંતન [સં.] નપું. વિચાર. ચિંતા [સં.] ] ચીતરવાની ક્રિયા; ચિત્રા.
ત્રી. ચિંતન, વિચાર; ફિકર. ચિતરામણી સ્ત્રી. ચીતરવાનું ચિંતવવું સક્રિ. વિચારવું
મહેનતાણું. ચીતરો પુ. વાઘની ચીકટ વિ. ચીકાશવાળું. -શું વિ. તેલ જાતનું એક પ્રાણી, ચિત્તો જેવા પદાર્થની ભીનાશવાળું, ચીપ સ્ત્રી. વાંસ વગેરેની લાંબી ચપટી ચોંટવાના સ્વભાવનું; (લા.) કંજૂસ; | પટ્ટી; પત્તાં ચીપવાની ક્રિયા. ૦ટી ચાપચીપિયું. ચીકાશ, ચીકણાશ | ઋી. બે પદાર્થ વચ્ચે ચિપાતાં સ્ત્રી, ચીકણાપણું
ચામડીમાં પડતો સળ. ૦ટો પુ. ચીજ [
ફાસ્ત્રી. વસ્તુ, પદાર્થ; ગાવા | નાનો ચીપિયો, ચીમટો, ચીપિયો . માટેનું ગેય પદ, ગીત
બે પાંખોવાળું કોઈ પણ પદાર્થ ચીડ સ્ત્રી. સખત અણગમો, રીસ; વડ | અગ્નિમાંથી પકડવાનું ઓજાર. ઊંબરો થોર વગેરે જેવી | ચીપવું સક્રિ. (પત્તાં-પાનાં) ફીસવું વનસ્પતિમાંથી નીકળતો ચીકણો | ચીબું વિ. બેઠેલા ચપટા નાકવાળું રસ; માથાનો ચીકણો મેલ. ડિયું ચીભડી સ્ત્રી. ચીભડાંનો વેલો. -ડું વિ. ચિડાવાના સ્વભાવનું. ચિડાવું | નપું. ચીભડીનું ફળ અકિ. અણગમો થવો; રીતે ભરાવું | ચીમટો પું, જુઓ “ચીપટો”. ચીડવવું સક્રિ. (કર્મક) (બીજાબે) ચીમળાવું અ.જિ. સંકોચાવું-સુકાવું. અણગમો પેદા કરવો, રીસે | ચીમળવું સક્રિ. (કર્મક) આમળવું ભરાવવું; એ બેઉ ક્રિયા થાય એવા [ ચીરવું સક્રિ. ઊભી બે ફાડ કરવી. - શબ્દો બોલવા
ચીર(-રી) સ્ત્રી, વસ્ત્ર દાતણ ફળ ચીણ સ્ત્રી, નપું. ઘાઘરાના નેફાની | વગેરેની ફાડ. ચીરો પં. કપડાંની . તેમજ ખમીસ કે કસવાળા કેડિયાના | ફીડ. ચીરિયું નપું. ફળોનું ફાડિયું. ખાંધ નીચેના કે ફરતા ઘરની | ચિરાઈ (-મણી) સ્ત્રી, (-મણ) લૂગડામાં ભરવામાં આવતી ચપટી | નપું. ચીરવાનું મહેનતાણું. ચિરાડો ચીણો પુ. બાજરીના દેખાવનું એક | પુ. મોટો ચીરો; ફાટ પીળું ધાન્ય
. ચીલો પું. રસ્તા ઉપર વાહન ચાલવાથી ચીતરવું સક્રિ. ચિત્રા કાઢવું, | પૈડાંની ગતિનો પડતો ઊંડો આંકો; આલેખવું. ચિતાર ૫. (લા.) | સાંકડો રસ્તો; (લા.) રિવાજ, ચાલ

Page #77

ચીવટ)
ચૂિંથવું
ચીવટ સ્ત્રી. કાળજી
બાંધકામમાં પકવેલા પથ્થરનો ચીસ સ્ત્રી, પક્ષીઓના જેવી તીણી | વપરાતો ધોળો પદાર્થ બૂમ
| ચૂમવું સક્રિ. ચુંબન કરવું, બોકી ચીંથરું(ડું) નપું. ફાટી ગયેલું કપડું કે | ભરવી; (લા.) સ્પર્શ કરવો. ચૂમી એનો ટુકડો
સ્ત્રી. ચુંબન, બોકી, બકી ચીંદડી સ્ત્રી, ચીંથરામાં કોઈ ચીજ- | ચૂર,રો પં. ભૂકો. રી સ્ત્રી. ભૂકી વસ્તુની બાંધેલી નાની પોટલી. | ચૂર્ણ [સ] (દવા વગેરેનો) ભૂકો, ચૂરો ચીંદરી(-રડી) સ્ત્રી. ચીંથરાની | ચૂલ સ્ત્રી. જમીનમાં ગાળેલો મોટો ચૂલો. પતલી પટ્ટી
-લી સ્ત્રી, નાનો ચૂલો. લો છું. માટી ચુડેલ સ્ત્રી. ડાકણ (મૃત્યુ પછીની | કે લોઢાની બનાવેલી નાની ચૂલ
મનાતી એક જીવયોનિ) | ચૂવું અ.ક્રિ. ટપકવું, ગળવું. નવો . ચૂકવું અ ક્રિ. ભૂલવું; પૈસા પતાવવા. | પાણી ટપકે એવું છાપરા વગેરેમાંનું -વવું સક્રિ. (કર્મક) ભૂલવવું, પૈસા | કાણું; નાળિયેરની કાચલી વગેરે પતાવવા. ચુકવણું નપું. પૈસાની | બાળતાં નીકળતો કાળો રસ પતાવટ. ચુકાદો ૫. પતાવટ; ચૂસવું સક્રિ. મોં કે મૂળ વડે પ્રવાહી ફેંસલો. ચૂક સ્ત્રી, ભૂલ, ચૂકતે અ. | ખેંચવું; (લા.) સત્ત્વહીન કરવું. ચૂસ પૈસાની પૂરેપૂરી પતાવટ થઈ હોય | સ્ત્રીચુસાઈ જવાની સ્થિતિ. -સણી એમ
સ્ત્રી. ધાવણી ચૂડ સ્ત્રી. (સાપની) પકડ. ચૂડી સ્ત્રી. | ચૂંક સ્ત્રી. પેટમાં આવતી આંકડી; હાથમાં પહેરવાનો હાથીદાંત | લોઢાની નાની ખીલી. -કાવું અ.કિ. વગેરેનો પતલો ચૂડો; ગ્રામોફોનની | પેટમાં ચૂંક આવવી રેકર્ડ. ૦લી સ્ત્રી, હાથીદાંતની કે ચૂંચું વિ. ઝીણી આંખવાળું, ચૂંધળું એવી ચૂડી. ચૂડો(-ડલો) ૫. | ચૂંટવું સક્રિ. ચપટીથી તોડવું; (લા.) હાથીદાંતનું કે એવું બલૈયું; ચૂડીનો | પસંદ કરવું. -ણી સ્ત્રી. (લા.) ઝૂડો. ચૂડ(-ડી)ગર પં. ચૂડીઓ | પસંદગી. -લી સ્ત્રી, ચીંટિયો. -લો સંવાડા ઉપર ઉતારનારો કારીગર, | પુ. મોટો ચીંટિયો મણિયાર
ચૂંથવું સક્રિ. ગમે તેમ અસ્તવ્યસ્ત ચૂનડી સ્ત્રી, જુઓ “ચૂંદડી.” કરવું, ફેંદવું. ચૂંથાગૂંથ સ્ત્રી, વારંવાર ચૂની સ્ત્રી, હીરાકણી; ચૂનીવાળી | ચૂંથવું એ, ફેંદણી. ચૂંથારો પં. નાકની ચૂંક. -નો . ઇમારતના | ચૂંથાગૂંથ; જઠરમાં થતી ઊલચ

Page #78

ચૂંદડી]
વાલચ; ચૂંથાઈ ગયેલી ચીજ. ચૂંથો પું. ગૂંથાયેલો ડૂચો
ચૂંદડી સ્ત્રી. ભાતીગર રંગીન એક સાડી, ચૂનડી
666
ચેક [અં.] બેંકમાં ચાલતી હૂંડી ચેડાં નપું., બ.વ. અડપલાં ચેતવું અક્રિ. સાવધાન થવું; ઇશારતમાં સમઝી જવું; અગ્નિ લાગવો, પેટવું. ચેતન [સં.] નપું. ચૈતન્ય, જીવનશક્તિ, પ્રાણ; હોશ, સૂધ; વિ. જીવધારી પ્રાણી. -ના [સં.] સ્ત્રી. ચૈતન્ય. -વણી સ્ત્રી. અગાઉથી આપેલી સૂચના. ચૈતન્ય [સં.] નપું. ચેતન, જીવનશક્તિ; હોશ, સૂધ
(ચોખ્ખું(-ખું)
ચોક; બારીબારણાં વગેરેનો આડાં ઊપળાં સાળવેલો આકાર; (લા.) યુક્તિ. ડી સ્ત્રી. નાની ચોરસ ફરસબંધી કે છોયેલ જગ્યા; X આવી નિશાની; (લા.) ચારની ટોળકી હું નપું. ઘોડાની લગામ. ચોકી સ્ત્રી. પહેરેગીરને બેસવાની જગ્યા; (લા.) રખેવાલી, સંભાળ; નાનો બાજઠ. ચોકિયાત પું. ચોકી કરનાર રખેવાળ. ચોકો પું. ગંજીફાનું ૪ નું પાનું; રસોઈ કરવા કે કર્યા પછી પાણીથી ધોયેલી ચોરસ નાની જગ્યા; મડદાને સુવડાવવા કરવામાં આવતા લીંપણવાળી જગ્યા ચોક(-ક્ક)સ વિ. નક્કી બરાબર; ખાતરીદાર, સાવધાન. ચોકસાઈ સ્ત્રી. ચોક્કસપણું; ખાતરી, ખબરદારી. ચોખ્ખું વિ. જુઓ ‘ચોખ્ખું’. ચોક્ખાઈ સ્ત્રી. જુઓ ‘ચોખ્ખાઈ’ ચોખંડ, હું વિ. ચાર ખૂણાવાળું |ચોખા પું., બ.વ. ડાંગર કમોદ વગેરે પ્રકારનું એક ધાન્ય ચોખ્ખું(-ખું) વિ. સ્વચ્છ; નિર્ભેળ; (લા.) સાચા દિલનું, પ્રામાણિક; ખુલ્લું, સ્પષ્ટ. -ખ્ખા(ક્ષા)ઈ સ્ત્રી. ચોખાપણું. ચોખલિયું વિ. (લા.) શુદ્ધિ કે પ્રામાણિકતાનો આગ્રહ રાખનારું. ચોખવટ સ્ત્રી. (લા.) ખુલાસો, સ્પષ્ટતા
ચેન નપું. આશાયેશ, આરામ, શાંતિ; લહેર, ગમ્મત, મોજ ચેપ પું. પરુ, પસ, રસી; (લા.) હાનિકારક અસર. -પી વિ. ચેપ લગાડે એવું
ચેલો પું. શિષ્ય. -લી સ્ત્રી. શિષ્યા સ્ત્રી ચેવડો પું. પૌંઆ-ચણાની દાળમગફળીનું તળેલું ચવાણું ચેષ્ટા [સં.] સ્ત્રી. આચરણ; ચાળા ચેહ સ્ત્રી. મડદું બાળવાની ચિતા ચોક પું. ચારનો સમૂહ; ચકલો, ચૌટું; ચૌટામાં બાંધેલો ચોતરો; મકાનમાં ખુલ્લો યા બંધિયાર છોયેલ કે ફરસબંધીવાળો ચોરસ કે લંબચોરસ ભાગ. હું નપું. ફળિયા વચ્ચેનો

Page #79

૭૮
ચોગાન]
રોપવાં
ચોગાન [ફા.] નપું. લગભગ ચોરસ |ચોપવું સ.ક્રિ. રોપું કે ચોપાટ, ચોપટ સ્ત્રી. સોગઠાંની રમત; એ રમવાનું ફલક ચોપાનિયું નપું. બે ચાર પાનાનું પતાકડું; વર્તમાનપત્ર ચોફાળ પું. ચાર ફાળવાળું એક ઓઢવા-પાથ૨વાનું વસ ચોમાસુ વિ. ચોમાસામાં – વર્ષાઋતુમાં થતું (પાક વગેરે). -સું નપું. વર્ષા
|
ઘાટની ખુલ્લી જગ્યાનો વિશાળ ચોક ચોઘડિયું પું. ચાર ઘડી જેટલો સમય; જ્યોતિષમાં લાભ અમૃત વગેરે દિવસ-રાતનાં આઠ મુહૂર્તોમાંનું દરેક. -યાં નપું. બ.વ. (લા.) ચાર ચાર ઘડીને અંતે વાગતાં નગારાં ચોટલી સ્ત્રી. માથા ઉપર બ્રહ્મરંધ્ર નજીક રાખવામાં આવતી શિખા; નાળિયેરનો અણીવાળો ભાગ. -લો પું. સ્ત્રીની માથાની વેણી; છૂટો અંબોડો; (કટાક્ષમાં) સ્ત્રી ચોડવું સ.ક્રિ. ચોટાડવું, સપાટી પર લગાડવું; જડવું; (લા.) મહેણું કે ગાળ સંભળાવવી
-
|
ચોતરો પું. બેસી શકાય એવો નાનો ચોરસ કે ગોળ સ્વતંત્ર ઓટલો, પેઢો; ચબૂતરો
[ચોરી૨
ચોથ સ્ત્રી, પખવાડિયાની ચોથી તિથિ; ચોથો હકસી ભાગ; ચોથાઈ. ચોથાઈ સ્ત્રી. ચોથો હકસી ભાગ. ચોથિયું નપું. નાના બાળકના મરણ પાછળ કરવામાં આવતું ચોથા દિવસનું જમણ. ચોથિયો પું. દર ચોથે દિવસે આવતો તાવ. ચોથું વિ. ક્રમમાં ચાર ચોપડી સ્ત્રી. પુસ્તક. હું નપું. ચાર પડવાળું થેપલું. -ડો પું. હિસાબ નોંધ વગેરે રાખવાનો લખાણ થાય એવો ગ્રંથ, વહી. -ડવું સ.ક્રિ. લેપ કરવો, લપેડવું
ઋતુના ચાર માસનો સમય
ચોર
[સં.] પું. છૂપી રીતે કોઈનો પદાર્થ ઉપાડી-ઉઠાવી લઈ જનાર, તસ્કર. -રી૧ સ્ત્રી. ચોરની ક્રિયા. કું, -લટું વિ. ચોર સ્વભાવનું. વું સ.ક્રિ. ચોરી કરવી; (લા.) કામ કરવામાં સામો ન જાણે એમ કસર કરવી ચોરણી સ્ત્રી. સુરવાલ. -ણો પું. મોટો સૂથણો
ચોરસ વિ. ચારે બાજુ સરખાં કદ માપનું; ચતુષ્કોણ આકૃતિવાળું. -સાઈ સ્ત્રી. ચોરસ માપ, ચોરસ પનો. -સો પું. જાડા કાપડનો ચોરસ માપનો ટુકડો ચોરી૨ સ્ત્રી. [ચૉરી] પરણતી વેળા મંડપને ચારે ખૂણે માંડવામાં આવતી માટલાં-માટલીઓની માંડણી; એવો મંડપ; એવા મંડપ નીચેનો વિધિ. -રો પું. ગામ વચ્ચે આવેલું બધાંને બેસવા બાંધેલું જાહેર સ્થાન; મોટો

Page #80

ચોવટ)
૭૯
છિણવું
વિશાળ ઢાંકેલો ઓટલો ચોવટ સ્ત્રી. (લા.) જાહેરમાં બેસી | છક અ. ચકિત. ૦૬ સ.કિ. કરવામાં આવતો ચર્ચામાં નિર્ણય; | અભિમાનથી બહેકવું; વંઠી જવું નકામી ચર્ચા. -ટું નપું. જ્યાં ચાર | છકડો પુ.નાનું ગાડું; નાનો ખટારો રસ્તા મળતા હોય તેવી જગ્યા; | છક્કડ સ્ત્રી. (લા.) ભારે પરાજય; બજાર. -ટિયું વિ. (લા.) નકામી | ભૂલથાપ પંચાત કરનારું. -ટિયો છું. ગામડાંમાં | છટકવું અ.ક્રિ. (કોઈના કબજામાંથી)
ચોરે બેસી ચુકાદા કરનાર પટેલ | એકાએક છૂટવું-ભાગવું-બચવું; ચોસલું નપું. પથ્થર વગેરેનું ગચિયું; | સટકવું. છટકું નપું. છટકવાની
મોહનથાળ વગેરેનું મોટું ચકર્દ | હિકમત, દાવપેચ ચોળવું સક્રિ. મસળવું, ઘસવું; (લા.) | છડવું સક્રિ. અનાજના કણ વારંવાર તેની તે વાતને ઉપાડ્યા ઓખણવા, ખાંડીને છોડાં અલગ કરવી. ચોળાચોળી સ્ત્રી. (લા.). કરવાં. છડામણ નપું. છડવામાંથી તેની તે વાતની લપ માંડ્યા કરવી નીકળેલું કસ્ત૨; છડામણી.
છડામણી સ્ત્રી. છડવાનું મહેનતાણું ચોળિયા નપું, બ.વ. ગળાની | છડી સ્ત્રી. સીધી પાતળી સોટી, કાંબ;
અંદરની બેઉ બાજુએ થતા કાકડા. દેવમંદિર તેમજ રાજદરબાર અને -મું નપું. રાતી રંગેલી ખાદી; ધાબા આચાર્યોના ચોબદારની ચાંદીથી કે વિગેરે ભરવામાં વપરાતી આછા | સોનાથી મઢેલી લાકડી, રાજદંડ; રાતા રંગની કાંકરી
ફૂલની ભરેલી પતલી સોટી. ચોળી સ્ત્રી. સ્ત્રીઓનો કેડ સુધી ઢંકાય . ગુલછડી; તોરો. વેદાર ૫. છડી
એવો બોરિયાવાળો કબજો, પોલકું પોકારનાર ચોબદાર. છડો . ચોળા ૫, બ.વ. એક કઠોળ. -ળી | સોના-રૂપાનો અછોડો સ્ત્રી. નાના ચોળા
છડેચોક અ. ઉઘાડે ચોક, જાહેરમાં, ચોંકવું અક્રિ. ચમકવું; (લા.) ચેતી
ખુલ્લંખુલ્લા જવું
છણકવું અ.જિ. ગુસ્સામાં મોટું ઊંચે ચોંટવું સ્ત્રી.. વળગવું. ચોંટ સ્ત્રી.
લઈ વાળવું. છણકો પુ. છણકવામાં આઘાત; નિશાન. ચોંટાડવું સક્રિ. | કરવામાં આવતો મરડાટ (કર્મક) વળગાડવું, ચીપકવું | છણવું સક્રિ. બારીક કપડાથી છીણવું; ચૌટું નપું. ચોવટું
(લા) મુદ્દાવાર ચર્ચા કરવી

Page #81

છત
છિાપવું
છત સ્ત્રી. ધાબા નીચેની સપાટી | આચ્છાદન, ઢાંકણ. છાજલી સ્ત્રી. છતર સ્ત્રી. હોવાપણું; વિપુલતા. બારીબારણાં ઉપર વાછટથી બચવા -તાં અ. તોપણ. તું વિ. ખુ; કરવામાં આવતું છાપરા ઘાટનું
જીવતું; સીધું, પાંસરું; ચતું ઢાંકણ; નાનું છજું; અભરાઈ. છત્ર [સં.] નપું. ઘુંમટ આકારનું દાંડા- | 'છાજિયું નપું. (લા.) બે હાથથી
સળિયાવાળું ઢાંકણ. -ત્રી સ્ત્રી. છાતી પીટવાની ક્રિયા (શોક વરસાદ-ગરમીમાંથી બચવા વપરાતું | નિમિત્તે), છજું નપું. છાજ નીચે નાનું છત્ર; ગાડાં-ગાડીનું ઢાંકણ; | કાઢેલો ઝરૂખો રાજા મહારાજાઓના અગ્નિદાહના છાણ નપું. ગાય-ભેંસની વિષ્ટા, કે દાટવાના સ્થાન ઉપર કરવામાં | ગોબર. -શું સ્ત્રી. બાળવા માટે આવતી છત્રાકાર ચોગમ ખુલ્લી ડેરી | વપરાતું ગાય-ભેંસનું કુદરતી સૂકું છમછરી સ્ત્રી. સંવત્સરી, મરણ પોચકું અથવા છાણમાંથી થાપીને પામેલાંની તિથિએ કરવામાં આવતું | બનાવેલો ગોળાકાર, થાપોલિયું શ્રાદ્ધ-બ્રાહ્મણભોજન વગેરે ... | છાતી સ્ત્રી, શરીરમાં પેટ ઉપરનો ગળા છમાસી સ્ત્રી. મરણ પામેલાંની પહેલે | સુધીનો વિસ્તાર; (લા.) હૈયું, દિલ; વર્ષે છ મહિને આવતી તિથિ ઉપર | હિંમત કરવામાં આવતાં શ્રાદ્ધાદિ છાત્ર [સં.) પું. વિદ્યાર્થી, વૃત્તિ [સં.] છરી સ્ત્રી, કાતું, પાળી. -રો છું. મોટી | સ્ત્રી. શિષ્યવૃત્તિ. -ત્રાલય [..
છરી; બંદૂકમાં વપરાતી સીસાની | નપું.] નપું. વિદ્યાર્થી-ગૃહ ગોળી; સાઇકલ વગેરેનાં પૈડાંમાં છાનું વિ. ઢાંકેલું, ગુપ્ત; મૂંગું વપરાતી પોલાદની ગોળી છાપરું નવું ઘર ઉપર કરવામાં આવતું છલાં(લોગ સ્ત્રી. ઠેકડો
વળા-વંજી-નળિયાંનું કે પતરાંનું છળવું સક્રિ. છેતરવું. છળ [સં.]. ઢાંકણ, છાજ; છાપરાવાળું નાનું ઘર,
નપું. કપટ, દગો છંછેડવું સક્રિ. છેડવું, સતાવવું; છાપવું સક્રિ. એક વસ્તુ બીજી ઉપર ચીડવવું; ઉશ્કેરવું
|| એવી રીતે દબાવવી મેં એની આકૃતિ છાજવું સક્રિ. છાપરાં વગેરે ઉપર ઊઠે; બીબાં વડે આકૃતિ ઉઠાડવી; વરણ નાખવું; ઢાંકવું, છાવું; અ.કિ. તુમાર અને એવાં બીજાં લખાણોની -ને લાયક હોવું, -ને યોગ્ય હોવું; | નકલ કરવી. છાપ સ્ત્રી. પ્રતિકૃતિ; સારું દેખાવું. છાજ નપું. છાપરામાંનું | (લા.) મન ઉપર પડેલી અસર;
ઝૂંપડું

Page #82

છાબ]
[છીણવું
શેહ, પ્રભાવ. છાપું નપું. છાપું સ.ક્રિ. માથે પથરાઈ રહે એમ
વર્તમાનપત્ર; બીબું (ગુલાલ અબીલ વગેરેથી રંગોળીના કામમાં વપરાય છે તે); તિલકિયું (તિલક ત્રિપુંડ્ર વગેરે કરવાની ઓઠી). છાપો હું. વર્તમાનપત્ર; (લા.) ઓચિંતો હુમલો લઈ જવો એ. છપાઈ સ્ત્રી. છાપ; છાપવાની રીત. છપામણ નપું., છપામણી સ્ત્રી. છાપવાનું મહેનતાણું . છાપણી સ્ત્રી, છાપવાની ઢબ કે ક્રિયા છાબ સ્ત્રી. માંગલિક લૂગડાં - ઘરેણાં મૂકવાની વાંસની ચીપો કે ખજૂરીનાં પાંદડાંની ગૂંથેલી થાળી ઘાટની છાલકી. વડી સ્ત્રી. મીઠાઈ વગેરે ભરવાની છાલકી. હું નપું. ત્રાજવાનું પલ્લું; ત્રાજવું છારી સ્ત્રી. પરસેવાને લીધે શરીર ઉ૫ર વળતો આછો સફેદ ક્ષાર; બકરી. -રું નપું. બકરું. -રો પું. એ નામની એક વાઘરી જેવી જાતનો પુરુષ છાલ સ્ત્રી. ઝાડની ત્વચા. ૦૬ સ્ત્રી. પાણીની છોળ. કું નપું. છીછરું; (લા.) ઓછા દિલનું; આછકલું; ગધેડાં ઉપર નાખવામાં આવતી માંડણી. -લું નાળિયેરી વગેરેના છોડાનું બનાવેલું ઘંટીમાંથી લોટ ઉધરાવવાનું સાધન; છાલ; ચામડી પરનું ભીંગડું. -લિયું નપું. પહોળા મોનું નાનું તાંસળું
ઢાંકવું; છાજવું. -વણી સ્ત્રી. લશ્કરી પડાવ. -વરવું સ.ક્રિ. ઢાંકવું છાશ(-સ) સ્ત્રી. દહીં મથી કરાતું પ્રવાહી, મહી. -શિ(-સિ)યું વિ. છાશ જેવા પતલા દેખાવનું (સોનું વગેરે) છાંટવું સ.ક્રિ. વિખેરાઈને કે ફોરાંરૂપે પડે એમ નાખવું. છાંટ સ્ત્રી. વરસાદ વગેરેનાં ટીપાં પડે એ, ફરફર. છાંટો પું. છાંટનું ટપકું. છંટકોરવું સ.ક્રિ. પાણી છાંટવું. છંટકોર સ્ત્રી., છંટકાવ પું. પાણી છાંટવું એ છાંડવું સ.ક્રિ. છોડી દેવું; ફારગતી આપવી (સ્ત્રીની); ભાણામાં (અનાજ) પડતું મૂકવું. -ણ નપું. છાંડેલું અનાજ, એઠું
૮૧
|
છાંદવું સ.ક્રિ. જાડી થાપ આપે એમ લીંપવું. છાંદો પું. જાડું લીંપણ છાંય, વડી સ્ત્રી.. ડો, યો પું. છાયા, પ્રકાશ આડે આવતી વસ્તુનો ઓછાયો
છિનાળ સ્ત્રી. વ્યભિચારી સ્ત્રી, વુંવિ.
વ્યભિચારી. છિનાળુ નપું. વ્યભિચાર છીછરું વિ. થોડી ઊંડાઈવાળું (જળાશય)
છીણવું સ.ક્ર. છૂંદો પાડવો, છાણવું; મોળવું; સમારવું (શાક). છીણી સ્ત્રી. નાનો છીણો. છીણો પું. મોટી છીણી, પથ્થર લાકડાં વગેરે ફાડવાનું ઓજાર

Page #83

છીતરી]
છીતરી સ્ત્રી. નવેરી છીદરી સ્ત્રી. ટપકીટપકીવાળી એક જાતની સાડી; ચૂંદડી છીપ સ્ત્રી. જેમાં મોતી થાય છે તેવા પ્રકારની માછલીનું કોચલું. ૦ની, છલી સ્ત્રી. નાની છીપ, ૦૨ સ્ત્રી. મોટી પાતળી શિલા. જીરું નપું.. લૂગડાં ધોવા માટેની નાની શિલા. છીપો હું. લૂગડાં છાપનાર કારીગરની એક નાતનો પુરુષ (અત્યારે મુસ્લિમ પંથ પાળે છે.) છીબું નપું. તપેલી ઉપર રાખવાનું તાસક જેવું ઢાંકણ
૮૨
છીંકવું અ.ક્રિ. નાકમાંથી બળાત્કારે શ્વાસ મૂકવો; (લા.) વટકી પડવું, ગુસ્સો કરવો. છીંક સ્ત્રી. છીંકવાની ક્રિયા. -ણી સ્ત્રી. સુંઘવાની તમાકુ, તપખીર છીંટ સ્ત્રી. એક જાતનું રંગીન
[છેતરવું
મુક્ત થવું એ; ઉપાય, નિસ્તાર. છુટકારો પું. બંધન વગેરેમાંથી મુક્ત થવું એ છૂપવું, છુપાવું અ.ક્રિ. સંતાવું. છૂપું વિ. સંતાડેલું; ખાનગી, છાનું છૂંદવું સ.ક્રિ. લોચો થાય એમ કચરવું. -ણું નપું. છૂંદવું એ; શરીર ઉપર સોયથી ટાંકીને પાડવામાં આવતાં ટપકાં-નિશાન, ત્રાજવાં. છૂંદો પું. છૂંદવાથી થતો આકાર; કેરી વગેરેની છીણનો કરવામાં આવતો પદાર્થ; પણો છેકવું સ.ક્રિ. ચેરવું, ભૂંસવું. છેકો પું. છેકવાથી થયેલો કે છેકવા માટે કરેલો આંકો; ડાઘ છેટું વિ. દૂર, વેગળું; નપું. બે જગ્યા વચ્ચેનું અંતર. -ટે અ.દૂર છેડવું સ.ક્રિ. અટકચાળું કરવું; [લા.] ખીજવવું. છેડ, છેડતી સ્ત્રી. ખાસ કરીને સ્ત્રીને બદદાનતથી અડપલું કરવું
છેડો પું. અંતનો ભાગ; હદ, સીમા; સાડીનો પાલવ; (લા.) બૈરાંઓથી કરાતું કાણફૂટણું. છેડાછેડી સ્ત્રી. વરકન્યા યા દંપતીને માંગલિક પ્રસંગે પછેડી ને સાડીની બાંધવામાં આવતી ગાંઠ
ભાતીગર કાપડ
છીંડી સ્ત્રી. વાડમાંથી નીકળવાનો નાનો ખાંચો. હું નપું. જરા મોટી છીંડી છૂટવું અક્રિ. બંધન જેવામાંથી અલગ થવું; (લા.) રજા મળવી. છૂટ સ્ત્રી. મોકળાશ; ૨જા; પરવાનગી; જતી કરેલી રકમ; વિપુલતા, છત. છૂટી, છુટ્ટી સ્ત્રી. રજા; પરવાનગી. છૂટું, છુટું વિ. મુક્ત, મોકળું; અલગ; ભભરું (અનાજ લાપસી ભાત વગેરે). છૂટક વિ.અ. જથાબંધ નહિ એવું, છૂટુંછૂટું. છૂટકો પું. બંધનમાંથી
છેતરવું સ.ક્રિ. છળવું, ઠગવું. -પિંડી, -બાજી, છેતરામણી સ્ત્રી. છેતરવાની ક્રિયા. છેતરામણ નપું. છેતરામણી. છેતરામણું વિ. છેતરનારું

Page #84

છેદ
८3
સળી
છેદ (સં.) ૫. કાપો; કાણું
બતાવતો અવ્યય છેરવું અજિ. પાતળું હોવું જક [હિ.] સ્ત્રી. હઠ, જીદ; રકઝક. છેલ્લું વિ. આખરનું, છેવટનું | -કિયું, જક્કી વિ. હઠીલું, જિદી છેવટ, -. અંછેલ્લે, આખરે. છેવાડું | જકડવું સક્રિ. ચસકે નહિ એમ ખેંચીને વિ. છેવટના ભાગમાં–છેક પાછલા | સખત બાંધવું – પકડવું. જકડ સ્ત્રી. ભાગમાં રહેલું
સખત પકડ, સકંજો હૈયું નપું. છોકરું; સંતાન. યો . જકાત [અર.], જગાત સ્ત્રી, નાકાવેરો, છોકરો; પુત્ર
દાણ. -તી વિ. જકાતને લગતું છોઈ સ્ત્રી. સાંઠા ઉપરથી ઉતારેલી જખમ પં. હથિયારના ઘાથી પડતો પાતળી ચીપ; પતરાળાં કરવાની | શરીર ઉપરનો ઊંડો કાપો, ઘા. -મી
| વિ. ઘાયલ (થયેલું) છોકરું નપું. બાળક; સંતાન. -રી સ્ત્રી. | જગ,જગત નપું. વિશ્વ, દુનિયા બાળકી. -પં. બાળક, કૅયો. | જગા,-ગ્યા સ્ટી. સ્થળ, ઠેકાણું; -રમત સ્ત્રી. -રવાદ પુ. બાળક જેવી | નોકરીનું સ્થાન; સાધુ બાવા ફકીર થોડી બુદ્ધિ
વગેરેને બેસવા-રહેવાનું સ્થાન છોગું નપું. કલગી જેમ ફગફગતો જટા [સં.સ્ત્રી. બાવાઓ માથે વાળનું પાઘડી કે સાફાનો છેડો
ચક્રાકાર ઝુંડ બાંધે છે એ આકાર; છોડ નપું. નાનો રોપો *
વડપીપરની વડવાઈ. -ટિયું નપું. છોડી સ્ત્રી. છોકરી
વાળની છૂટી કે ગૂંચવાયેલી લટ. છોડું નપું સુકાયેલા લાકડાનું પતલું | -ટિલ [સં. વિ. ગૂંચવાયેલું, અટપટું
ફાડિયું. ડિયું નપું. નાનું છોડું જઠર [સ. પું.] નપું. હોજરી, પેટ છોતરું, હું નપું. પતલું છોડું (ઝાડ જડ૧ [સ.] વિ. જીવનરહિત,
ફળ વગેરેનું), છાલનો ટુકડો | અચેતન; (લા.) લાગણી બુદ્ધિ કે છોલવું સક્રિ.ઉપર ઉપરથી ઉખેડવું; | સ્કૂર્તિ વિનાનું. ૦ર્થે વિ. (લા.) તદ્દન છાલ ઉખેડવી. છોલ ૫. ઝાડની | જડ બુદ્ધિનું. ૦સુ, સું વિ. તદ્દન ઉખેડેલી છાલ છોલવાથી પડેલાં છોડાં | જડ શરીરવાળું છોળ સ્ત્રી, તરંગ, મોજું; છાલક |જડર સ્ત્રી. બારીક મૂળિયું. ડિયું નપું.
મૂળિયું. -ડી સ્ત્રી. દવાના કામમાં
લાગે એવી વનસ્પતિ. -ડીબુટ્ટી સ્ત્રી. જ અ. ભાર મહત્ત્વ જરૂર વગેરે ભાવ | જાદુઈ ગુણ ધરાવતી વનસ્પતિ

Page #85

જડવું^]
જિમા
(કાલ્પનિક). બું નપું. દાંતવાળું |જનોઈ સ્ત્રી., નપું. યજ્ઞોપવીત,
બ્રાહ્મણ વગેરે ત્રિવર્ણ વૈદિક વિધિ કરવા નિમિત્તે કંઠમાં ડાબા ખભા ઉપર આડો નાખે છે તે પવિત્ર નવસરો દોરો. ૦વઢ, ૦વાઢ અ. ડાબે ખભેથી કેડના જમણા ભાગ સુધી આડો તલવારનો ઘા-ચીરો પડે એવી રીતે
મોંનું ઉપર નીચેનું હાડકું જડવું॰ સ.ક્રિ.સજ્જડ બેસાડવું; બેસણીમાં નંગ બેસાડવું. -તર સ્ત્રી. જડવાની રીત; વિ. જડાવ કામને લગતું. “તું વિ. બંધબેસતું. -બેસ(-સુ)લાક(-ખ) અ. ખૂબ સજ્જડ. જડાઈ સ્ત્રી. જડતર; જડવાનું મહેનતાણું. જડાઉ(-વ) વિ..જડેલું- | નંગ બેસાડેલું. જડામણ(ણી) સ્ત્રી. જડાઈ. જડિત(-ત્ર) વિ. જડેલું, નંગ-બેસાડેલું. જડિયો પું. હીરામાણેક જડવાનું કામ કરનાર કારીગર, એવો વેપારી જડવુંર અ.ક્રિ. (ખોવાયેલું) મળી આવવું, હાથ આવવું, લાવું જણ નપું. મનુષ્ય; પું. પુરુષ વ્યક્તિ, આદમી; સાથીદાર, ભેરુ. -ણી સ્ત્રી. સ્ત્રીવ્યક્તિ. -ણું નપું. માણસ જણવું સ.ક્રિ. જન્મ આપવો. -તર
સ્ત્રી. જણવું એ, પ્રસવ, પ્રસૂતિ જણસ સ્ત્રી. ચીજ, વસ્તુ; દાગીનો, અવેજ; પુરાંત, સિલક જતન નવું.રક્ષણ, સંભાળ જથો(-ત્થો, -થ્થો) પું.સમૂહ. -થા(-સ્થા, -થ્થા)બંધ અ.મોટા જથામાં જન [સં., પું.] નપું. માણસ. તા [સં.] સ્ત્રી. લોકોનો સમૂહ, પ્રજા; રેલ-વાહન (સંજ્ઞા)
જનેતા સ્ત્રી. જન્મ આપનારી માતા
૮૪
જન્મ [સં., નપું.], જનમ પું. જન્મવું, પેદા થવું એ; જન્મારો. જન્મવું, જનમવું અક્રિ. જન્મ લેવો-પેદા થવું. જન્મારો, જનમારો છું. જિંદગીનો સમય,ભવ જપ [સં., પું.] નામ મંત્ર વગેરેનું રટણ. વું સ.ક્રિ. જપ કરવો, -પિયો છું. જપ કરવાવાળો બ્રાહ્મણ જપ્ત [અર.], જપત [અર.] વિ. ગુનાસર કબજે કરેલું. જપ્તી, જપતી સ્ત્રી. ગુનાસ૨ કબજે કરવું એ; ટાંચ | જબરું, જબ્બર [ફા.] વિ. ભારે મોટું જમ પું. યમદેવ
જમણું વિ. પૂર્વ દિશાએ ઊભાં રહેતાં દક્ષિણ દિશા તરફનું
જમવું સ.ક્રિ. ભોજન કરવું. -ણ નપું. જમવું એ; ભોજનની વાની; નાતવરો. જમાડવું સ.ક્રિ. (કર્મક) ભોજન કરાવવું જમા [અર.] સ્ત્રી. ઊપજ, આવક.
-મે અ. ચોપડામાં આવકની બાજુએ. છત સ્ત્રી. એક નાત કે

Page #86

જમાઈ]
છંદાર [ફા.] પું.
સંપ્રદાયનો સમૂહ. જમાખર્ચ રાખનારો; સિપાઈઓનો ઉપ૨ી. વ પું. ભરાવો. ૦વટ સ્ત્રી. વ્યવસ્થિત ભરાવો
૮૫
જમાઈ પું. દીકરીનો વર જમાનો [ફા.] પું. યુગલાંબા સમયનો
કાળ
જમીન [ફા.] સ્ત્રી. ભૂમિ, ભોંય. ૦દાર વિ. પું. જમીનનો માલિક. દોસ્ત વિ. ભાંગી તોડી ભોંયસરખું કરેલું; (લા.) પાયમાલ જરવું અ.ક્રિ. ઘસાઈ જવું, જીર્ણ થવું; હજમ થવું, પચવું. જરીપુરાણું વિ. ખૂબ જીર્ણ
જરા [અર.] અ. લગાર, થોડું. ક, -રીક અ. ખૂબ થોડું. તરા અ. ખૂબ જ થોડું
જરૂર [અર.] સ્ત્રી. આવશ્યકતા; અ.અવશ્ય, નક્કી. ત, -રિયાત સ્ત્રી. આવશ્યકતા, અગત્ય. -રી વિ. જરૂરનું
[જાણવું
તરછોડાટનો શબ્દ. જાવ સ્ત્રી. જવાની ક્રિયા. જાવક સ્ત્રી. જવાની ક્રિયા; ખરચ
જળ [સં.] નપું. પાણી. -ળાધારી સ્ત્રી. મહાદેવના લિંગની બેસણી. -ળાશય નપું. વાવ કૂવા તળાવ વગેરે પાણીનું સ્થળ. -ળોદર નપું. પેટમાં પાણી ભરાવાનો એક રોગ જળસ નપું. ઝાડા વાટે પડતો આમકાચો પરુ જેવો ચીકણો મળ જંગલ [ફા.] નપું. વન. -લી વિ. વનવાસી; (લા.) અણઘડ, રોંચું જંજાળ સ્ત્રી. ઉપાધિ; (લા.) ખૂબ કામધંધામાં રોકાવું એ જંતુ [સં., પું.] નપું. નાનું જીવડું જંપવું અ.ક્રિ. નિરાંત વાળી રહેવું;
શાંતિ પકડી રહેવું. જંપ પું. સુખશાંતિ, નિરાંત જાગવું અ.ક્રિ. ઊંઘમાંથી ઊઠવું; (લા.) પ્રમાદમાં ન રહેવું. -રણ નપું. જાગવું એ. -રિયો પું. જાગરણ કરનારો (ભૂવાનો સાથી) જાચક પું. ભિખારી જાજરૂ,-રું નપું. સંડાસ, પાયખાનું જાડું વિ. દળદાર; ઘટ્ટ, ઘાટું; (લા.)
મંદબુદ્ધિનું; (લા.) ગામડિયું જાણવું સ.ક્રિ. સમઝવું, જ્ઞાન હોવું. જાણ↑ વિ. જાણકાર. જાણ સ્ત્રી, માહિતી; ઓળખાણ. જાણકાર વિ. જાણવાળું, માહિતીવાળું. જાણકારી
જંલદ [ફા.] વિ. ખૂબ જ તેજ. -દી [ફા.] અ. ઉતાવળથી, ઝટ જલસો [અર.] પું. આનંદ-ઉત્સવનો મેળાવડો; સંગીતનો મેળાવડો જવાબ [અર.] પું. ઉત્તર. -બી વિ. જવાબ માટેનું જવું અક્રિ. ગતિ કરવી; વીંતવું; નાશ પામવું. જવર-અવર સ્ત્રી. જાઆવ. જાકાર(-રો) પું. 'જા' એવા

Page #87

જાત]
૮૬
જિલ્લો
સ્ત્રી. માહિતી હોવાપણું. જાણભેદુ | -ગીરી સ્ત્રી, જામીન થવું એ વિ. વાતનો ભેદ જાણનાર; અંદરની | જારી [અર.].અ.ચાલુ - માહિતીવાળું. જાણીતું વિ. | જાસૂસ [અર. પું. શત્રુની હિલચાલ ઓળખીતું, પરિચિત. જાણે, જાણેકે | ઉપર ધ્યાન રાખનારો ગુપ્તચર. અ. (ઉ...ક્ષા બતાવતાં) માનો કે, | -સી સ્ત્રી. ગુપ્તચરનું કામ ન હોય !
જાસો છું. અંગત વેર વાળવા લોકોને જાત સ્ત્રી. જાતિ, વર્ગ; ન્યાત, જ્ઞાતિ; | ધમકી આપવામાં આવે છે એ; એવી પંડ, દેહ. તે અ પડે, પોતે. ૦વંત, | ધમકી લખી હોય એવી ચિઠ્ઠી. ૦વાન વિ. કુલીન, ખાનદન | -સાચિઠ્ઠી (-ટ્ટી) સ્ત્રી. જાસો લખાયો જાત્રા સ્ત્રી. યાત્રા, તીર્થાટન | હોય એવી ચિઠ્ઠી જાયુ, થેંક અ. હંમેશ રહેવસ્યા કરે | જાહેર [અર.] વિ. પ્રસિદ્ધ, ખુલ્લેએ રીતે
ખુલ્લું; સાર્વજનિક. -રાત સ્ટી. જાદુ-દૂ [ફા.) પં. નપું. મંત્ર તંત્ર કે | પ્રસિદ્ધિ જાહેર ખબર હાથચાલાકીનું કામ. (-)ઈ વિ. | જાળ સ્ટી. માછલાં પંખી વગેરે જાદુ ભરેલું, ચમત્કારિક
પકડવાની દોરીની ગૂંથેલી જાળી; જાન સ્ત્રી. લગ્નમાં વર સાથે જનારો કરોળિયાનું જાળું; (લા.) ફાંદો,
સમૂહ-નીવાસો પું. જાનનો ઉતારો. ફરેબ, કાવતરું. -ળિયું નપું. -નૈયો છું. જાનમાં જનારો આદમી. જાળીવાળું દીવાલનું બાકોરું. -ળી -નરાણી, -નરડી સ્ત્રી. જાનૈયા સ્ત્રી | સ્ત્રી. આડા અવળા સળિયાવાળી જાન નપું. નુક્સાન, હાનિ રચના; એવી રચનાવાળું બારણું; જાન [ફ.] પં. પ્રાણ. ૦વર [ફા.] | ભમરડો ફેરવવાની દોરી નપું. પશુ; સરપ. -ની ફિ.] જાળવવું સક્રિ. સંભાળવું, સાચવવું. જિગરજાન, પ્રાણપ્રિય
-ણી સ્ત્રી સંભાળ, સાચવણી જાપતો ૫. પાકો બંદોબસ્ત; કાબૂ | જાંગડ વિ. કિંમત આપ્યા સિવાયનું જામવું અક્રિ. ઘન થવું, બાઝવું; સ્થિર | દેખાડવા લીધેલું થવું; (લા.) પૂર બહારમાં ખીલવું, જાંઘ સ્ત્રી. સાથળ. -ઘિયો છું. જાંઘ મચવું. -ણ નપું. મેળવણ (દૂધમાં | ઢાંકે એવો તંગિયો, ટૂંકી ચડી નાખવામાં આવતી છાશ) | જિલ્લો [અર.] પૃ. વિભાગ; મહોલ્લો; જામીન [અર.] પંબીજાની | કલેક્ટરની દેખરેખ નીચે મુકાતો દેશનો જોખમદારીની કબૂલાત લેનાર. | ભાગ; મોટી કોઠી (દાણા ભરવાની)

Page #88

જિવાત]
૮૭
જિવાત સ્ત્રી. નાનાં જંતુઓનો સમૂહ | જિંદગી. જિવાઈ સ્ત્રી. ભરણજિંદગી [ફા.), -ગાની સ્ત્રી. જીવન; | પોષણની બાંધી આપેલી રકમ કે જન્મારો; આયુષ
જમીન. જિવાડવું સક્રિ. (કર્મક) મરતું જી અ. “જય થાઓ એ ઉદેશે મોટાઓ | બચાવવું. જીવાદોરી સ્ત્રી. આયુષ તરફ આદરથી બોલવામાં આવતો 1 જીંડવું નપું. છોડનો બીજવાળો કોશ ઉદ્ગાર; નામોને છેડે આદર માટે | જુક્તિ સ્ત્રી, યુક્તિ, હિકમત મુકાતો શબ્દ. કાર પું. “જી-જી' | જુગ પું. જમાનો. જૂગતું વિ. બંધ બેસતું કરી આપવામાં આવતો જવાબ | જુગાર છું. જૂગટું, ધૂત. -રી વિ. જુગાર જીત સ્ત્રી. વિજય. છેવું સક્રિ. વિજય | રમનાર મેળવવો. જિતાડવું સક્રિ. (પ્રેરક) | જુદું વિ. અલગ, નોખું. -દાઈ સ્ત્રી. વિજય કરાવવો .
જુદાપણું જીન નપું. ઘોડાનું પલાણ; એક જાતનું | જુબાન [ફા.) સ્ત્રી. વાણી. -ની સ્ત્રી. જાડું કાપડ. ૦ગર ૫. જીન | બોલીને જણાવેલી હકીકત બનાવનાર
જુમલો [અર. પું. સરવાળો, કુલ આંકડો જીભ સ્ત્રી. બોલવાની કમેંદ્રિય; (લ.). જુલમ [અર.] પૃ. કેર, જબરદસ્તી. વાચા, વાણી; જોડાની આગલી | ૦ગાર, -મી વિ. જુલમ કરનાર અણી; ટાંક, અણિયું. ભી સ્ત્રી. | જુલાબ [અર.] ૫. ઝાડા થાય એવી જીભના આકારનો કોઈ પણ પદાર્થ; દવા આપવી એ; રેચ; દસ્ત, જાડો જીભની ઓળ ઉતારવાનું સાધન; જુવાન વિ. યુવાવસ્થામાં રહેલું. -ની ઊલ. જિભાળ,-ળું વિ.(લા.) બહુ- સ્ત્રી. યુવાવસ્થા બોલું; અસભ્ય. જીભાજોડી સ્ત્રી. | જુવાળ પં. ભરતી (સમુદ્રની) . (લા.) બોલાબોલી
1 જુસ્સો [ફા. પુ. આવેગ, ઊભરો; જીવ સિં] . શરીરમાંનું ચેતન તત્ત્વ, | (લા.) જોમ, બળ પ્રાણ; (લા.) મન, દિલ; પૂંજી, | જૂ સ્ત્રી. માથાના વાળ વગેરેમાં થતી દોલત; કસ, સાર. oડું નપું. જંતુ. | એક જિવાત વન સિં] નવું જીવવું એ, આયુષ; જૂગટું નપું. જુગાર. -ટિયું વિ. જુગારી જિંદગી, જન્મારો. વલેણ વિ. જીવ | જૂજ વિ. તદ્દન થોડું હરી લે એવું. જીવવું અ ક્રિ.પ્રાણ |જૂઝવું અ.ક્રિ. સખત લડાઈ કરવી, ધારણ કરી રહેવું; હયાત હોવું જીવન | ઝઝૂમવું ગુજારવું. જીવતર નપું. જન્મારો; જૂઠું વિ. અસત્ય; નપું. જૂઠાણું. જૂઠ,

Page #89

૮૮
'
જ્ઞિાન
-ઠાણું નપું. અસત્ય બોલવું એ, જૂઠી | “તો'નું સાપેક્ષ. કે અ. અગર જો
વાત. જૂઠણ નપું. એઠું | જોખમ નપું. નુકસાન કરે એવું કામ; જૂતવું અ.કિ. જોડાવું. જૂતિયું નપું. | (લા.) સાહસ. જોખો પં. નુકસાન પગરખું. જોડવું સક્રિ. (કર્મક) બે | જોખવું સક્રિ. વજન કરવું. જોખ પુ. પદાર્થોને સાથે સાંધવા-મૂકવા. | વજન કરવું એ; વજન જોડાણ નપું. જોડવું એ. જોડ, જોડી | જોગ અ. ને ઉદેશી-ને લાયક. જોગ
શ્રી. બે પદાર્થોનો સમૂહ. ડું નપુ. | પૃ. ગોઠવણ; જોગવાઈ. જોગવાઈ બે પદાર્થોનો સમૂહ દંપતી. જોડો પુ. | સ્ત્રી. સરખાઈ, અનુકૂળતા. જોણું પગરખું. જોડણી સ્ત્રી. વર્ગોનું ! વિ. ને લગતું.
જોડાણ. જોડિયું નપું. જોટો | જોગાણ નપું. ઘોડા બળદ વગેરેને જૂનું વિ. પુરાણું, અગાઉનું; ઘસાયેલું, | અપાતી ચંદી જીર્ણ. જુનવટ સ્ત્રી. જૂનાપણું. | જોતર,રું નપું. ધૂંસરી સાથે બળદને જુનવાણી વિ. જૂના સમયનું; (લા.) | જોડવાનો બદામ આકારનો પટ્ટો; જૂના વિચારનું
(લા.) બંધન. જોતરવું સક્રિ. જે સર્વ. “તેનું સાપેક્ષ; અ. કે બળદને ધૂસરે બાંધવું (ઉભયાન્વયી)
| જોર [ફા.નપું. બળ, તાકાત. -રાવર જેજે અ. “જય-જય” નો ઉદ્ગાર | વિ. ખૂબ બળવાન જેટલું સર્વ. જેવડા કદમાપ-પ્રમાણનું જોવું સક્રિ. દેખવું (આંખથી); (લા.) જેઠ પું. વરનો મોટો ભાઈ; એ નામનો | તપાસવું; વાંચવું; પ્રયોગ કરવો. ઉનાળાનો છેલ્લો મહિનો. -ઠાણી | જોણું નપું. જોવા લાયક તમાસો
સ્ત્રી. જેઠની પત્ની. | જોશ, સ [ફા.) નપું. બળ, તાકાત; જેમ અ. જેવી રીતે. કે અ. દાખલા | ભારે તાણ (પાણીનું); વેગ. શીલું તરીકે
-સીલું) વિ. જોશવાળું, વેગવાન જેલ [. સ્ત્રી. કેદખાનું | જેસર,ષ . જ્યોતિષનો ફળાદેશ. જેવડું સર્વ. જેટલા કદનું
-શી,-ષી પું. જ્યોતિષ જોવાનો ધંધો જેવું સર્વ. જે પ્રકારનું
કરનાર; વિ. બ્રાહ્મણોની એવી જોઇયે (વર્તમાનકાળ કર્મણિ રૂપ) ની | અવટંક-વાળું | જરૂર હોય. તું વિ. ની જરૂર હોય | જ્ઞાતિ (સં.) સ્ત્રી. નાત, ન્યાત
જ્ઞાન [સ.) નપું. સમઝ; ભાન. ની જો અ. (ઉભયાન્વયી) શરતવાચક- સિં.વિ. જ્ઞાનવાન
એટલું

Page #90

જ્યારે
૮૯
[ઝંડો
જ્યારે અ. જે વખતે
ઝબોળવું સક્રિ. પાણીમાં પૂરેપૂરું ડૂબે જ્યાં અ. જે સ્થળે .
એમ કરવું. ઝબોળો પું. એવી રીતે ઝબોળવાની ક્રિયા
ઝમવું અ.ક્રિ. બારીક છિદ્રો વાટે ઝઘ(-ગ)ડવું સક્રિ. કજિયો કરવો, | ટશિયાના રૂપમાં ટપકવું લડવું. ઝઘડો !. કજિયો, તકરાર. |ઝરડવું અ.કિ. છાશ વલોવતાં ઝરડકા ઝઘ(-ગ)ડિયું વિ. ઝઘડાખોર કરવા. ઝરડકો પું. ઝરડવાની ક્રિયા, ઝઝૂમવું અ.કિ. લડાઈમાં ઘૂમવું | એવો અવાજ (કપડું ફાટવા ઝટ .. તરત, એકદમ. ૦૫ટ અ. | વગેરેનો). ઝરડું નપું. ઝાંખરું, તરત જ. ઝડી સ્ત્રી. એકીસાથે | કાંટાવાળું નાનું ડાળું વરસાદનું પડવું એ
| ઝરવું અ.ક્રિ. ટપકવું, (પ્રવાહીનું) ધીમે ઝડતી સ્ત્રી. (લા.) બારીક તપાસ કરવી ધીમે બિંદુરૂપે પડવું. -ર સિં], શું ઝડપ સ્ત્રી. વેગ, ત્વરા, ઉતાવળ. નપું. જમીન કે પહાડમાંથી ઝરતો ઝડપી સ્ત્રી. ઉતાવળું
પાણીનો નાનો વહેળો. ઝરો પં. મોટું ઝણ સ્ત્રી વરસાદની ફરફર; ઝરણું. ઝારવું સક્રિ. (કર્મક) (લા.) બળતરા. ૦ઝણવું અ.ક્રિ. ખાલીના ઊના પાણીની ધારથી શેકવું; જેવી અસર થવી. 0ઝણાટ પું. ઝારણથી ધાતુના વાસણને રેણ એવી અસર
કરવું. ઝારણ નપું. રેણ કરવું એ; ઝપટ સ્ત્રી. ઉતાવળ; ખૂંચવી લેવું એ. રેણ. ઝારી સ્ત્રી, નાળચાવાળી
ઝપાઝપી સ્ત્રી, હાથોહાથની લડાઈ, ટોયલી; પણામાંથી તળેલો પદાર્થ મારામારી. ઝપાટો ૫. ઝડપથી | કાઢવાનો કાણાવાળો ડોયો. ઝારો કરવામાં આવતી ક્રિયા. ઝપેટવું | ૫. મોટી ઝારી અ.ક્રિ. ઝપાટો કરવો
ઝરૂખો [ફા.) પુ. મેડી-મહોલાતમાં ઝબ(-બૂ)કવું અ.ક્રિ. પ્રકાશનો | દીવાલ બહાર કાઢવામાં આવેલો ઝબકારો થવો. ઝબકારો પુ. | મોટો ગોખ, છજું, રવેશ પ્રકાશની રેખા દેખાવી એ ઝંખવું સક્રિ. વાણીથી આતુરતાપૂર્વક ઝબો,-બ્બો,-બ્લોક-ભો,-બ્બો પુ. | ઇચ્છા બતાવવી; નિદ્રામાં બોલવું એ. લાંબો અને ખૂલતો ડગલો; લાંબુ | -ના સ્ત્રી. ઝંખવું એ; (લા.) લાલસા અને ખૂલતું પહેરણ. -બલું,ભલું |ઝંડો ૫. (લાકડીમાં ખોસેલો) વાવટો, નપું. બાળકનું પહેરણ
ધ્વજ. -ડી સ્ત્રી. નાની વાવટી

Page #91

ગધ ઘણું
ઝંપલાવવું ૯૦
ઝાંપ ઝંપલાવવું અ.ક્રિ. યાહોમ કરીને કૂદી | થતો ફોલ્લો. -૨,-રો પુ. આંખનો ન પડવું; (લા.) સાહસ ભરેલું કામ | એક રોગ -
કરવું. ઝંપાવવું અ.ક્રિ. ઝંપલાવવું | ઝાલક સ્ત્રી. પ્રવાહીની છોળ ઝાઈ વિ. (લા.) રક્ષક મિત્ર | ઝાલર સ્ત્રી. વાલ-ઓળિયાની દાળ; ઝાકળ શ્રી. ઓસ, ઉનાળાના આરંભે | મોગરીથી વગાડવાની ઘડિયાળ; સવારમાં પડતું ભીનાશ ભરેલું | વસ્ત્રોમાં કે ચંદરવા વગેરેની ધુમ્મસ
કિનારીએ ચીણવાળી કરવામાં ઝાઝું વિ. ખૂબ ઘણું
આવતી કોર. -રી સ્ત્રી, વગાડવાની ઝાટકવું સક્રિ. સૂપડા વડે સોનું- | નાની ઝાલર : ઉપણવું; જોરથી ખંખેરવું; (લા.) | ઝાલવું સક્રિ. પકડવું; કેદ કરી રાખવું. ઠપકો આપવો; ઝાટકણ નપું. | ઝલાવું અ.ક્રિ. (વાએ) પકડાવું ઝાટકવાથી નીકળતું કસ્તર. -ણી | ઝાળ સ્ત્રી. જવાળા; (લા.) ક્રોધનો સ્ત્રી. (લા.) ઠપકો દેવો એ. ઝાટકો | આવેશ
. હથિયારના ઘા મારવો એ ઝાંઈ, સ્ત્રી, આછો પ્રકાશ ઝાડ નપું. વૃક્ષ. ૦વું નપું. નાનું ઝાડ. | ઝાંખરું નપું. કાંટાવાળું કે કાંટા વિનાનું ઝાડે અ. (લા.) હગવાને. ઝાડો | લીલું સૂકું ડાળું ૫. (લા) વિષ્ટા; દસ્ત, જુલાબ; ઝાંખું વિ. અસ્પષ્ટ દેખાતું; આછા ઝડતી. ઝાડવું સક્રિ. સાફ કરવું; | રંગનું. ઝાંખ સ્ત્રી. આંખે પ્રકાશનું વાળવું. ઝાડુ નપું. સાવરણી; | ઓછું દેખાવું એ. ઝાંખપ સ્ત્રી. સાવરણીથી વાળવું-ઝૂડવું એ | ઝાંખાપણું; ઝાંખ. ઝાંખી સ્ત્રી. ઝાપટ સ્ત્રી. ચપટ ફટકો, અડફટ. | ઝાંખો ખ્યાલ કે દર્શન; ભાવપૂર્વક -ટિયું નપું, સાફસૂફ કરવા | ઠાકોરજીનાં દર્શન કરવાં એ લાકોટિયાને છેડે બાંધેલું કપડું. | ઝાંઝ નપું. મોટું કાંસિયું, કાંસીજોડ. -ટિયો પુ. વૈષ્ણવ મંદિરોમાં ૦૨ નપું. પગનું સાંકળું. હરિયાં દર્શનાર્થીની ભીડને હઠાવવા ઝાપટ | નપું, બ.વ. બાળકના પગનાં મારનારો. -ટુનપું. વરસાદની થોડા | પોલરાં; (લા.) બેડી. ૦રી સ્ત્રી. સમય પૂરતી ચાલતી ઝડી. ૦વું | બાળકના પગનું પોલવું સ. ક્રિ. કપડાથી ઝાપટ મારી | ઝાંપ સ્ત્રી. નાની છાબડી. પી સ્ત્રી. સાફસૂફ કરવું; (લા.) ખૂબ ખાવું | વાંસ કે ખજૂરીનાં પાતરાંની પેટી ઝામરી સ્ત્રી. હથેલી કે પગના તળામાં | આકારની દાબડી. પો પુ. દરવાજો.

Page #92

ઝિયાણું
૯૧
ટિકટકાટ
-પલી સ્ત્રી, નાનો ઝાંપો; (લા.) | નમાવવું; યહોમ કરી ઝંપલાવવું ગામડાંમાં ઝાંપા ઉપર કે એ નિમિત્તે | ઝૂડવું સક્રિ. ધોકા કે બંધા વડે ખંખેરવું; લેવાતો લાગો. -પડો ૫. (ઝાંપા | એ રીતે ઠોકવું. ગૂડ નપું. મોટો નજીક રહેવાને કારણે)ભંગી. પડી | મગર. ઝૂડી સ્ત્રી. સંખ્યા થઈ શકે સ્ત્રી. ભંગિયણ
એવી સળીના આકારની ચીજોની ઝિયાણું નપુંપહેલી સુવાવડ પછી | થકડી. ઝૂડો ૫. મોટી ઝૂડી; દીકરીને બાળક સાથે વળાવવી એ; , કુંચીઓનો લૂમખો
એ વખતની કરવામાં આવતી રીત | ઝૂરવું અ.ક્રિ. તલસવું; ક્ષીણ થવું ઝીક સ્ત્રી. કસબી તાર
ઝૂલવું અ.ક્રિ. હીંડોળે હીંચવું; ડોલવું; ઝીણું વિ. બારીક, નાનું; અણીદાર, | લટકવું. કૂલ સ્ત્રી. વસ્ત્રની હલતી તણું; નાજુક, પતલું; મંદ | કિનારી, ઝાલર; હાથીની અંબાડીનું (અવાજ). -(-ઝિ)ણવટ શ્રી. . હલતું પાર્થરણું, બળદ કે ઘોડાનો બારીકી; (લા.) ચતુરાઈ | ઓઢો. ઝૂલો છું. હીંચકો; હીંડોળો ઝીલવું સક્રિ. અધ્ધરથી આવતું | ઝૂંટવું સક્રિ. બળજબરીથી લઈ લેવું, પકડવું; નાહવું
આંચકવું. ગૂંટ સ્ત્રી. આંચકી લેવું એ ઝીલો પં. માટીનું મોટું વાસણ, મોટી ઝૂંપડી સ્ત્રી. નાનું ઝૂંપડું. -ડું નપું. કોઠી
ઘાસપાલાના છાજવાળું નાનું કાચું ઘર ઝીંકવું સક્રિ. જોરથી પછાડવું. ઝીંક | ઝેર પં. વિષ; (લા.) વેર; ઈર્ષા
સ્ત્રી. સખત પછાડ; (લા.) | ઝો(-ઝો)કું નપું. ઊંઘનું ડોલું. -કો મું. ટકાઉપણું, મજબૂતી | ઝોકું આંખમાં વાગતો ઠેલો ઝીંથરાં નપું, બ.વ. માથાના | ઝોડ નપું. ભૂત પ્રેત વગેરે વળગણ - અવ્યવસ્થિત અને છૂટા વાળ, ઝટિયાં ઝોલું નપું. ઊંઘનું ડોલું ઝુંડ નપું. ટોળું; વનસ્પતિ-વૃક્ષોનો ઝોળી સ્ત્રી. ચાર છેડાવાળા ચલાકાની મોટો ઘેરો
ઝૂલતી થેલી; બાળકના ઘોડિયાંનું ઝુંબેશ સ્ત્રી. જોશવાળી હિલચાલ- | ઝૂલતું પાથરણું
ચળવળ ઝૂકવું અક્રિ. નીચે. લચકી પડે એમ | હોવું વાંકા વળવું; (ઊંટનું) બેસવું. ટકટકાટ ૫. ટકટક અવાજ; (લા.) ઝુકારવું સક્રિ. (કર્મક) (ઊંટને) | કંટાળો આવે એવો અવાજ; ટોંકવું બેસાડવું. ઝુકાવવું સક્રિ. (કર્મક) | એ

Page #93

ટ
ટકવું અ.ક્રિ. લાંબા સમય સુધી સ્થિર થઈ રહેવું; નભવું, ચાલવું. ટકાઉ વિ. ટકી રહે એવું, મજબૂત. ટકાવ પું. ટકાઉપણું, મજબૂતી; સામનામાં ટકી રહેવું એ
૯૨
ટકો પું. ત્રણ પૈસા; નાણું; સેંકડાની ગણતરીમાં એકનો એકમ, પર્સન્ટેજ; બોડિયું માથું ટકોરવું સ.ક્રિ. ટકોરા મારવા; (લા.) ટોકવું, ગોદાટવું, મહેણું મારવું. ટકોર સ્ત્રી. (લા.) ટોંકણી, ગોદાટ, મહેણું, ટકોરો પં. રણકો વાગે એવો ઠોક; ઠોકનો રણકો. ટકોરખાનું નપું. જ્યાં ચોઘડિયાં વાગતાં બેસાડ્યાં હોય તે જગ્યા, નગારખાનું ટકરાવું અ.ક્રિ. નક્કર ચીજોનું
[ટહુકો
ટપકવું એ; એકાએક થતું મૃત્યુ. ટપકું નપું. બિંદુ, ટીપું; ટીલું; ચિહ્ન, ટીપકી, ટીલડી. ટપકો પું. જન્માક્ષર, જન્મપત્રિકા
ટપલી સ્ત્રી. માથા ઉપર કે અંગ ઉપર ધીમી થપાટ, ટાપલી. -લું નપું. કુંભારનું વાસણને ઘાટ આપી મજબૂત કરવાનું સાધન; વાળંદની અસ્ત્રો ચડાવવાની ચામડાની ચીપ. -લો પું. હાથનાં આંગળાંની માથા ઉપરની થપાટ; (લા.) વાળંદ. ટપાટપી સ્ત્રી. (લા.) બોલચાલની મારામારી. ટપોટપ અ. જલદી, તરત જ
ટપવુંસ.ક્રિ. ઓળંગી જવું, કૂદી જવું; ચડિયાતા થવું
અથડાવું. ટક્કર સ્ત્રી. અથડામણ · ટચલી સ્ત્રી. હાથ-પગની નાની
|ટપાલ સ્ત્રી. પોસ્ટ, ડાક. -લી,-લિયો
પાંચમી આંગળી. ટચકું, ટચૂકડું વિ. ખૂબ નાનું
ટટા(-ટ્ટા)ર વિ. સીધું ઊભું, અક્કડ ટટ્ટી સ્ત્રી. વાંસની ચીપનો કે એવાં પાતરાંનો પડદો; સુગંધી વીરણવાળાનો પડદો; (હિંદી પ્રયોગ) (લા.) જાજરૂ
પું. ટપાલનો હેલકરી, પોસ્ટમૅન ટપ્પો હું. અમુક અંતરનો ગાળો, અંતર; રસ્તા ઉપર અમુક અમુક અંતરે આવતો વિસામો, મજલો; ઘોડા કે બળદનો એકો; (લા.) ગપ્પુ; એકબીજાને પકડવા જાય એવા પ્રકારનું બે જણનું એક ગીત-નૃત્તય ટલ્લો પું. ધક્કો; આંટોફેરો
ટટ્ટુ નપું. ઠીંગણું મજબૂત ઘોડું; નાનું ટશિયો પું. ઉઝરડામાંથી કે ફાટમાંથી
નબળું ઘોડું
લોહી કે પાણીનું ફૂટી આવવું એ; એની રેખા
ટપકવું અક્રિ. ચૂવું, ટીપે ટીપે ચૂવું. ટપકાવવું સ.ક્રિ. (કર્મક) (લા.) લખી લેવું, નોંધી લેવું. ટપકિયું નપું.
ટહુકો પું. કોયલ કે મોરનો બોલવાનો અવાજ; (લા.) ચાલતી વાતમાં હુંકારો

Page #94

ટહેલવું
ટીકા ટહેલવું અ.ક્રિ. આમતેમ ફરવું, આંટા | ટાયર્ડ વિ. અથડાતા પગે ચાલતું નાનું -ફેરા કરવા; (લા.) ગામમાં ટહેલ | (ઘોડું) નાખવી. ટહેલ સ્ત્રી. આંટોફેરો; 'ટાયેલું નપું. બિનજરૂરી દોઢ ડહાપણની (લા.) માગણની આંટાફેરા મારતે | વાત મારતે કહેવામાં આવતી ગાનના | ટાલ સ્ત્રી. જુઓ તાલર.” ઢાળવાળી ઉક્તિ; વિવેક ભરેલી | ટાળો પુ. વરતામણ, ઓળખ માગણી
ટાંકવું સક્રિ. અણીદાર હથિયારથી કળવું અ.જિ. દૂર થવું; નજરથી ખસી ખોતરવું; નોંધવું. –ણી સ્ત્રી. કાગળ જવું; સાજા થવું, મટવું. ટાળવું વગેરેમાં ખોસવાની ઝીણા તારની
સ.ક્રિ. (કર્મક) ખસેડવું; દૂર મૂકવું સળી, પિન, ટાંચણી. -શું નપું. ટાચકો પં. “ટચ' એવો અવાજ, ટચાકો | ખોતરવાનું અણીદાર ઓજાર. ટાટ નપું. સણિયું; ૫. મોટી ચપટી ટાંકી સ્ત્રી, (લા.) ચાંદીનો રોગ. થાળી. -ટિયું નપું. સણિયું. -ટું નપું. | ટાંકો ૫. સિલાઈનો બખિયો ઘાસ-પાલાની ચીપોની ગૂંથેલી ભીંત ટાંકીર [અ] સ્ત્રી. પાણી ભરવાની ટાઢ સ્ત્રી. ઠંડી. -હું વિ. ઠંડું, શીતળ; | છોબંધ કે લોઢાની કોઠી. -કું નપું. (લા.) મંદ પ્રકૃતિનું, ધીમું. -ઢિયો 1 ઘરમાં જમીન નીચે વરસાદનું પાણી ૫. ટાઢ આવી આવતો તાવ, | ભરી રાખવાનું ભોયરું મેલેરિયા. -ઢી સ્ત્રી. મડદું બાળ્યા ટાંગ સ્ત્રી, પગ. -ગો . પગ; એક પછી ઠારવામાં આવેલી રાખંડ -ઢો | ઘોડાનો એકો, ટપ્પો. ટાંગવું સક્રિ. પં. શરીરના રોગવાળા ભાગ ઉપર | લટકતું રાખવું રાખનાં ટપકાં કરી મારવામાં ટાંચવું સક્રિ. ટપકાવવું, લખવું. ટાંચ ' આવતો ડામ. -ઢોડું નપું. વરસાદને ! સ્ત્રી. ઘટ,ઊણપ; (લા.) જપતી.
લીધે થયેલું ઠંડું વાતાવરણ ] ટાંચણી સ્ત્રી. ટાંકણી , ટાણું નપું. સમય; (લા.) સારો | ટાંટિયો છું. (તુચ્છકારમાં) પગ અવસર
ટાંડો ૫. અંગારો ટાપ(ક)ટીપ(ક) સ્ત્રી, વસ્ત્રાદિકની ટાંપવું સક્રિ. તલપી રહેવું; રાહ જોઈ સઝાવટ, મરામત
* ઊભા રહેવું. ટાંકું નપું. નકામો ટાપશી (સી) સ્ત્રી. ચાલતી વાતમાં | ફેરો- ધક્કો સંમતિસૂચક શબ્દ
ટીકડી સ્ત્રી. નાની ચપટી ચકતી ટાપુ છું. બેટ ,
ટીકા સિં.] સ્ત્રી. સમઝૂતી, વિવરણ;

Page #95

ટીખળ].
૯૪
ટિોડલો
ફાળો
(લા.)ગુણદોષપૂર્વકની સમાલોચના | ટેકવું સક્રિ, આધાર લેવો. ટેક પું.
(લા.) નિંદા, વગોવણી (લા.) નિશ્ચય; શાખ; કવિતાનું ટીખળ નપું. મઝાક ખાતર કરેલું | યુવ-પદ. ટેકી સ્ત્રી. નાના ટેકાનું
અડપલું. -ળી વિ. મઝાકખોર, મશ્કરું | લાકડું. ટેકો પુ. આધાર; આધારનું ટીપવું સક્રિ. ચપટ થાબડવું; (લા.) | લાકડું; અનુમોદન, સંમતિ - મારવું, ઠોકવું. -ણી સ્ત્રી. ધાબાં ટેટી સ્ત્રી. ખડબૂચું, તળિયું -ટો પુ.
ટીપવાં એ; ટીપવાનું ઓજાર. -ણું | વડલાનું ફળ; ફટાકિયો, ગલબો . નપું. કડિયાનું છો ટીપવાનું ઓજાર; Pભો છું. સિલાઈનો મોટો બખિયો જોશીનું પંચાંગ. ટીપ સ્ત્રી. યાદી; ટિવ સ્ત્રી. આદત. ૦વું સક્રિ. અટકળ
| | કરવી, ધારવું. ૦ણી સ્ત્રી. અટકળ, ટીપું નપું. પ્રવાહીનું બિંદુ | અંદાજ ટીલી સ્ત્રી, નાનો ચાંલ્લો; ટપકી. [ટોચ સ્ત્રી. ઉપરની અણી, શિખર; -લું નપું. માથામાં કરવામાં આવતું , ભોંકણી. કું નપું. અણીનો ભાગ, તિલક ત્રિપુંડ્ર વગેરે નિશાન. | ટોપકું. ૦વું સક્રિ. ટોચા મારવા, -લડી સ્ત્રી, માથામાં ચોડવાની | ખોતરવું. -ચો ૫. ખોતરવુંટપકી; નાનો ચાંલ્લો; મોરપીછનો | ટોચવું એ ચંદો
ટોડો ૫. જુઓ ‘તોડો.” ટ-ટિં)ગાવું અ.ક્રિ. લટકવું. ટીં- |ટોપ . લોઢાની લશ્કરી ટોપી;
(-ટિ)ગાડવું સક્રિ. (કર્મક) લટકાવવું | રાંધવાનું મોટું તપેલું; બિલાડીની ટીં(-ટિ)બો પં. દટાયેલી જગ્યાનો ટેકરો | છત્રી (એક ફૂંગાળી વનસ્પતિ). ૦૬ ટુકડો પૃ. કકડો; (લા.) રોટલાનો | ૦ચું નપું. અણીનો ભાગ. ૦૨ નપું. કકડો. વડી સ્ત્રી, નાનું ટોળું; લશ્કરી નાળિયેરનું કોપરું. ૦લી સ્ત્રી, નાનો સિપાઈઓ વગેરેની નાની પલટન ટોપલો. છેલો પુ. વાંસની ચીપ ટુચકો . રસ ઉપજાવે એવી નાની વગેરેનો બનાવેલો સૂંડલો. પી સ્ત્રી.
વાત; જંતરમંતરનો નાનો પ્રયોગ | માથાનું ઢાંકણ. પો !. ખાસ કરી ટૂં(-ટુ)કું વિ. લાંબું નહિ એવું. -કડું | ઠાકોરજીની શૃંગારની ટોપી; હેટ. વિ. બેઠા ઘાટડું; ખૂબ નાનું. -કાણ | -પીવાળો મું. યુરોપિયન નપું. ટૂંકાપણું, સંક્ષેપ ટોડલો પુ. બારણાની બંને બાજુ ઉપર ટૂં-ટ્ટ)પવું સક્રિ. મૂળમાંથી ખેંચી કાઢવું | ઊંટ કે ઘોડાના મોઢાના આકારનો
ગૂંદવું. –પો . ગળે બંધાતો ફાંસો ! તે તે ખૂટો

Page #96

ટોવું]
ટોવું સ.ક્રિ. ટીપે ટીપે પાણી કે પ્રવાહી પાવું; ખેતરમાં બૂમ પાડી પંખી ઉડાડવાં. -યો પું. ખેતરનો રખેવાળ. -યલી સ્ત્રી. કળસી, નાનો કળસો ટોળવું સ.ક્રિ. સજીવ પ્રાણીઓ કે મનુષ્યોને ભેગાં મેળવવાં, ટોળું કરવું. ટોળ સ્ત્રી. (લા.) મશ્કરી. ટોળું નપું. ચેતનનો સમૂહ. ટોળકી, ટોળી સ્ત્રી. નાનું ટોળું ટોંકવું સ.ક્રિ. ઠપકો આપવો. -ણી ઠાકોર પું. ગામગરાસનો ધણી, સ્ત્રી. ટોંકવું એ
નાનો
રાજા. ૦જી પું., બ.વ. પ્રભુની પ્રતિમા; ભગવાન કૃષ્ણ
ઠાઠ પું. ભભકો. માઠ પું. ભારે ભપકો ઠાઠડી સ્ત્રી. મડદાંને ઊંચકવાની
૯૫
[ઠાંસવું
ઘૂસવું, દાખલ થવું. ઠસાવવું સક્રિ (કર્મક) સમઝ પડે એમ સામાને સબળ રીતે કહેવું. ઠસોઠસ અ. તદ્દન ભરેલું, સલોસલ. ઠસ્સો પું. (લા.) ભભકો; રોફ ઠંડું વિ.ટાઢું, શીતળ; (લા.) ધીમું; શાંત. -ડક સ્ત્રી. શીતળતા. -ડાઈ સ્ત્રી, ભાંગ વગેરે શીતળ પીણું. ડી સ્ત્રી. ટાઢ
ઠં
ઠગ વિ. (લા.) તારું
વું
ઠઠ સ્ત્રી. ભારે ભીડ, ગિરદી. અ.ક્રિ. ધરાર ઘૂસી બેસવું. -ઠાડવું સ.ક્રિ. (કર્મક) ઘુસાડી દેવું. -ઠારો પું. ઠાઠમાઠ. -કો(-ઢો) પું. મશ્કરી ઠપકો હું. ધમકાવવું એ, ઉપાલંભ ઠરડવું સ.ક્રિ. બે કે વધુ દોરાને વળ
દેવો. ઠરડ સ્ત્રી. ઠરડવું એ; પું (લા.) પરેશાની, થકાવટ ઠરવું .ક્રિ. સ્થિર થવું, થીજવું; ઠરાવ થવો; રહેવું; પરિણામ આવવું; બુઝાવું. ઠરાવ પું. નક્કી કરેલો પ્રસ્તાવ; નિર્ણય, તોડ. ઠાર પું. ઓસ પાડતી ઠંડી હવા. ઠારવું સ.ક્રિ. (કર્મક) બુઝાવવું. ઠેરવવું સ.ક્રિ. (કર્મક) નિર્ણય કરવો ઠસવું અ.ક્રિ. મનમાં સ્થિર થવું;
માંડણી, નનામી
ઠામ નપું. ઠેકાણું; વાસણ. તણું, ડું નપું. નાનું વાસણ. -મૂકું અ. સાવ,
તદ્દન
ઠાલું વિ. નહિ ભરેલું, ખાલી. -લવવું, ઠલવવું સ.ક્રિ. ખાલી કરવું. ઠાલવણી, ઠલવણી સ્ત્રી. ખાલી કરવું. ઠાલુંમૂલું વિ. નિરર્થક, કારણ વિનાનું ઠાવકું વિ. સુવ્યવસ્થિત રીતે થયેલું -ગોઠવાયેલું; (લા.) સારું; ડાહ્યું; વિવેકી
ઠાંઠું નપું. ગાડાનો પાછલો ભાગ. -ઠિયું નપું. અચકી પડેલું ગાડા જેવું વાહન; ઢીલું પોચું વાહન ઠાંસવું સ.ક્રિ. દબાવી દબાવી ભરવું,

Page #97

ઠીક)
ડિખો
કરવું
ઠસાવવું; (લા.) દાબીને ભોજન | ઠેબું નપું. પગના પંજાથી કરવામાં
| આવતો ગોદો; ઠોકરે; ઠેસ ઠીક વિ. અ. પ્રમાણમાં કે તુલનાએ | ઠેર ઠેર અ. ઠેકાણે ઠેકાણે સારું; બરોબર, યોગ્ય. Oઠાક અ. ઠેલવું સક્રિ. ધક્કો મારી ખસેડવું, બરોબર વ્યવસ્થિત રીતે ગોઠવેલું | ધકેલવું. ઠેલંઠેલ, ઠેલાયેલ સ્ત્રી, હોય એમ. -કાઠીક વિ., અ. ખૂબ ! ઉપરાઉપર ધકેલવું એ, ઠેલો છું. ઘણું; ભપકાદાર
| હડસેલો ઠીકરી સ્ત્રી. નાનું ઠીકરું. -રુંનપું. માટીનાંઠ(-ઠે)શ(-સ) સ્ત્રી. પગનાં આંગળાંને
વાસણ કે નળિયાં વગેરેનો ટુકડો લાગતી ઠોકર. ઠેસ-ઠેલા ., બ.વ. ઠીબ સ્ત્રી, ભાંગેલાં હાંડલા-ગોળી- | જુઓ “ઠેલાઠેલ'. -શી(-સી) સ્ત્રી. ગોળા વગેરેનું નીચેનું અર્ધ. ૦૬, નાની ઉલાળી, આગળી; નાની ફાચર oડું, ૦લું નપું. ઠીબ (તુચ્છકારમાં) | ઠોકવું સક્રિ. અફાળવું; મારવું; (લા.) હીં-ઠિ)ગણું વિ. પ્રમાણમાં ઓછી | અજમાવવું. -૨ સ્ત્રી. પગનાં | ઊંચાઈનું, વામણું
આંગળાંને લાગતી ઠેશ; (લા.) ભૂલ, હૂશ(-સ) સ્ત્રી. ભારે થાકની અસર, પત્તા. -રાવું અ.કિ. ઠોકર ખાવી; અડદાવો
ભટકાવું. ઠોક ઠોક સ્ત્રી, વારંવાર હૂં(-ઠું)ગો છું. અફીણ વગેરે લીધા પછી ] ઠોક ઠોક કરવું. ઠોકારવું સક્રિ.
એના ઉપર લેવામાં આવતો નાસ્તો | (પ્રેરક) બેસાડવું, ઠોકવું ટૂં(હું)નપું. ડાળાં-પાંદડાં વિનાનું ઠોઠ વિ. ભણવામાં જડસુ. -હું વિ.
થડિયું; વિ. પંજો કપાઈ ગયો હોય | રદી, જીર્ણ . કે કેટલોક ભાગ કપાઈ ગયો હોય | કોલવું સક્રિ. ચાંચ વતી ખાંચા પાડવા એવા હાથવાળું. -ઠિયું નપું. પીધા | ઠોંસવું સક્રિ. દાબી દાબી ભરવું. ઠોંસો પછી બુઝાયેલી બીડીનો ભાગ | પૃ. ગોદો; ઉધરસનો ઠસકો ઠેકડી સ્ત્રી. મશ્કરી ઠેકવું સક્રિ. કૂદવું; ઊછળવું. ઠેક
સ્ત્રી, વેડો . કૂદકો | ડખલ સ્ત્રી. દખલ, દરમ્યાનગીરી. ઠેકાણું નપું. ઠામ, જગ્યા, નિવાસ- ડખલગીરી રુમી. અડચણ,
સ્થાન; (લા.) માનસિક સ્થિરતા, | દલખગીરી. (જુઓ “દખલ.') નિશ્ચય. ઠેકો પં. નરઘાં વગેરે વાદ્યો ડખો પં. ડખાડખ એવો અવાજ, શાક ઉપર દેવામાં આવતો તાલ; ઇજારો | વગેરે નાખી કરેલી કઢી કે દાળ;

Page #98

ડગ, લું
ડાઘ (લા.) ગોટાળો; બોલબોલ. ૦ળવું | પૂરવાનો સરકારી વાડો. -બી,બ્બી સકિ. ડહોળવું : '
સ્ટી. નાની દાબડી. -બરો પં. ડગ, વલું નપું. એક પગલું ભરી બીજું કટોદાન. -બલું નપું. પતરાનું ખુલ્લા પગલું ભરવામાં આવે એ વચ્ચેનું | મોનું ઉભડક વાસણ (ચોરસ કે ગોળ) અંતર. છેવું અ.ક્રિ. અસ્થિરતાથી | ડરવું અ.કિ. ભયભીત થવું, બીવું. હલવું; ખસવું; ફરી જવું | ડર છું. ભય, બીક. ડાકણ, ડરકુ, ડગલો તિક] . બટનવાળો ખૂલતો | ડરપોક વિ. ડરી જાય એવા કોટ, -લી સ્ત્રી, બચ્ચાની કસવાળી | સ્વભાવનું, બીકણ, ડરામણી સ્ત્રી. ખૂલતી આંગડી :
બીક બતાવવી એ, ધમકી ડગળું નપું. -ળી સ્ત્રી. ફળમાંથી | ડહોળવું સક્રિ. ડખોળવું; ચૂંથવું. ગોળાકારે કે ચોરસ ઘાટે કાઢવામાં | ડહોળું વિ. ડખોળાયેલું આવતું ચકતું
ડંકો . ઢોલ-નગારું; ઘડિયાળનો ડચકું નપું. મોઢામાં ડચ' એવો | ટકોરો; (લા.) ફતેહ અવાજ; પ્રત્યેક શ્વાસોચ્છવાસની ડિંખવું સક્રિ. દંશ દેવો, કરડવું. ડંખ
| j. દેશ, કરડ, ચટકો; (લા.) વેરની ડચૂરો પં. ગળા કે છાતીમાં થતી | તીખી ભાવના
વાયુની કે અન્નની રૂંધામણ; ડૂમો | ડાક [હિ.] સ્ત્રી. ટપાલ ડદો પું. દકો, દાતા તરીકે વપરાતો | ડાકણ સ્ત્રી, એક જાતની પિશાચ ડૂચો; બારી-બારણાનું અટંકણું; યોનિની ગણાતી સ્ત્રી; મેલી વિદ્યા તારીખિયાંનાં દૈનિક તારીખ | જાણનારી સ્ત્રી. -શું વિ. મેલી વિદ્યા બનાવતાં પત્તાની થકડી
જાણનારું. 'ડફ સ્ત્રી. હથેલીથી બજાવાય એવું એક | ડાકુ હિ.] ૫. ધાડપાડુ, લુટારો
બાજુએ ચામડે મઢેલું ગોળાકાર વાદ્ય | ડાગળી સ્ત્રી. (નિંદાનો ભાવ) મગજ, ડફણું નપું. જાડો નાનો દંડકો | માનસ ડંફાસ સ્ત્રી. ખોટી બડાશ, ખોટાં | ડાઘ પુ. ગંદું નિશાન; (લા.) કલંક. વખાણ
-ઘો, ઘોડૂઘો છું. ગંદું નિશાન. ડાઘુ ડબો,-બ્બો. ૫. પતરાંનો દાબડો; | પૃ., બ.વ. મડદાંને બાળવા જનાર.
ઘડિયાળનું (ટાઇમ-પિસ) ખોખું; | -ઘી વિ. ડાઘાવાળું નુકસાની (કાપડ ઘાસલેટનો સાદો દીવો; રેલગાડીનું | વગેરે). -ઘિયો છું. બૂઢો જડથા જેવો પ્રત્યેક વાહન; રખડતાં ઢોર | કૂતરો
ક્રિયા

Page #99

૯૮
ડાચું
. ડિોક ડાયું નપું. મોઢું (તિરસ્કારમાં) |ડી(-ડિ)ટ, -૮ નપું. ફળની ડાંડલી ડાટો ૫. દાટો
ડીં-ડિ)ડી સ્ત્રી. થોર વગેરેની ડાંડલી, ડાબું વિ. પૂર્વ દિશામાં મોં રાખી ઊભાં | દાંડું. -ડું નપું. જુઓ “દાંડું.” રહેતાં ઉત્તર દિશા બાજુનું. બેડી, ડુિંગર,રો પુ. નાનો પહાડ; (લા.) -બેરી, -બોડિયું વિ. ડાબા હાથથી | મોટો ઢગલો. -રાળ વિ. ડુંગરને કામ કરવાની આદતવાળું લગતું. -રી સ્ત્રી, નાનો ડુંગર ડામચિયો છું. ગાદલાં-ગોદડાંની ડુિંગળી સ્ત્રી, પ્યાજ, એક કંદ. માંડણી
ઝૂકવું અ.ક્રિ. પાણીનું જળાશયમાં ડામર ૫. કોલટાર
ઓછા થતા જેવું; જાવક ખૂટી જવી ડામવું સક્રિ. કોઈ પણ તપેલો પદાર્થ | ડૂચવું સક્રિ. હોઠ અડાડી પીવું. ડૂચો ચામડી ઉપર ચાંપવો; ઘોડા- | નકામા કાગળ કે લૂગડાંનો પીંડો; ગધેડાના પગ બાંધવા. ડામ પુ. | એવો દાટો ડામવું એ; ડામવાનું નિશાન. ૦ણ | ડૂબવું અ ક્રિ. બૂડવું; આથમવું. -કા પગ બાંધવાનું દોરડું
| નપું., બ.વ. પાણીમાં ડૂબાડૂબ કરવી ડાયરી [.] સ્ત્રી. રોજનીશી કે થવી એ ડાલું નપું. પહોળા મોંનો ટોપલો. ડૂમો પુ. લાગણીના આવેશથી કંઠ અને
-લી સ્ત્રી. નાનું ડાલું | છાતીમાં ભરાતો ડચૂરો ડાહ્યું વિ. બુદ્ધિશાળી, ચતુર. -હ્યલું ડૂસકું નપું. રડતી વેળા ટુકડે ટુકડે
વિ. ડાહ્યું (કટાક્ષ કે તિરસ્કારમાં). | ખેંચાતો શ્વાસ ડહાપણ નપું. ડાહ્યાપણું ડું(ડું)ટી સ્ત્રી, પટો પું. જુઓ દૂટી.” ડાળ,-ળી સ્ત્રી. ઝાડની શાખા. | હૂંડુિંડું નપું. અનાજના રોપાનો દાણે
oખી સ્ત્રી. ૦મું નવું. નાની ડાળી | ભરાયેલો ગુચ્છો ડાંગ સ્ત્રી. વાંસની મોટી જાડી લાકડી ડેકી [અં] સ્ત્રી. ધક્કો, ફરજો ડાંફ સ્ત્રી. પગની છલાંગ; એટલું ડેિલું નપું. મોટા પહોળા દરવાજાવાળું અંતર, બલાંગ
મકાન; એવો પહોળો દરવાજો. ડાંભવું સક્રિ. ડામ દેવા. ઠંભારણું | -લી સ્ત્રી, નાનું ડેલું; ખડકી, લો
નપું. ડામ દેવાનું ઓજાર | પૃ. ડેલું . ડિલ નપું. શરીર કે ડોક સ્ત્રી. ગળું, ગરદન. -કી સ્ત્રી, ડિંગ સ્ત્રી, મોટી ગપ, તદ્દન બનાવટી | -કું નપું. ગળા સહિતનો ઉપરનો વાત
ભાગ

Page #100

[ઢીલું
ડોડો].
૯૯ ડોડો ૫. ફળ-ફૂલનો ગર્ભવાળો ફૂટતો | બીબામાં રેડી ઘાટ આપવો. ઢાળ
ગોટો; દાણા ભરેલો મકાઈનો પોટો | ૫. ઢોળાવ; (કવિતામાં) વલણ; ડોબું વિ. બુદ્ધિહીન; નપું. ભેંશ | ઢાળો. ઢાળિયું નપું. એક બાજુ જ (તુચ્છકારમાં)
ઢાળવાળું છાપરું; એવી જગ્યા, ડોયો છું. નાળિયેર કોતરી કાઢી કરેલો | એકઢાળિયું, ઢાળો પં. બીબામાં ઊલકો
રેડાઈ અપાયેલો ઘાટ ડોલ રુમી. બાલદી. ૦ચી સ્ત્રી. | ઢંગ પું. વર્તન, રીતભાત; ચેનચાળા કંતાનની કે ચામડાની બાલદી. ૦ચું | ઢંઢેરો છું. જાહેરનામું (ઢોલ પીટીને નપું. નાની ડોલ
થતું) ડોલવું અ.ક્રિ. આમતેમ શરીરને કરવું. | ઢંઢોળવું સક્રિ. ખૂબ હલાવવું ડોલું નપું. ઝોકું ગોથું. ડોલો પુ. | ઢાલ સ્ત્રી. તલવાર વગેરે હથિયારોના તાબૂત, તાજિયો
. ઘા ઝીલવાનું સાધન; (લા.) રક્ષક ડોવું સ.કિ. ડખોળવું
વસ્તુ ડોસો પં. વૃદ્ધ માણસ. શી(-સી) સ્ત્રી. | ઢાંકવું સક્રિ. કશાકથી નીચેનાંને વૃદ્ધ સ્ત્રી
આચ્છાદિત કરવું; છુપાવવું. નણ, ડોળ પું. ઉપરનો દેખાવ, દંભ. -ળી -ણું નપું. ઢાંકવાની ચીજ. -ણી સ્ત્રી. વિ. દંભી, ડોળઘાલું. ળિયું નપું. હાંડલાં પર મૂકવાનું માટીનું ઢાંકણ; મહુડાનું તેલ
ઢીંચણના સાંધા ઉપરની હાડકાની ડોળી સ્ત્રી, ઝૂલતી માંચીની જાળી વાટકી. -પિછોડો છું. કોઈ પણ ડોળો . આંખનો ગોળો; (લા.) | વાતને છુપાવવી એ. ઢાંકવું નપું. નજર, ધ્યાન
આકાશમાં વાદળાં થઈ વઘરો થવો
એ
ઢાંઢું નપું. કેડનો પાછળનો ભાગ; ઢગ, લો . ગંજ
મરેલું ઢોર. -ઢો પુ. બળદ ઢબ સ્ત્રી. રીત, પદ્ધતિ
| ઢીમ સ્ત્રી. નપું. સોનાની લગડી. ૦ચું ઢબુ,-બુ છું. જૂનો બેવડિયો પૈસો નપું. કોઈ પણ પદાર્થનું ગચિયું; ઢળવું અ.ક્રિ. આડું નમી પડવું; માટીની જાડી કોઠી. ૦૬, શું નપું.
બીબામાં રેડાઈ એના આકારનું થવું; ! કાંઈ વાગવાથી માથા વગેરેમાં થઈ (લા.) અમુક વલણ ધરાવવું. ઢાળવું! આવતો ઊપસતો સોજો સ.ક્રિ. (કર્મક) આડું નમાવવું; | ઢીલું વિ. શિથિલ; પોચું; રગડાવાળું;

Page #101

ઢીં(-ઢિ)કવો)
[તકિયો
(લા.) હિંમત વિનાનું, કમો૨; |ઢોચકું નપું. સાંકડા મોંનો માટીનો
નાનો ઘડો, -કી સ્ત્રી. નાનું ઢોચકું ઢોર પું. પશુ (ગાય-ભેંસ વગેરે); (લા.) જડ, ગમાર
૧૦૦
|
સુસ્ત; -લપ સ્ત્રી, વિલંબિત સ્વભાવ, ઢીલાપણું, ઢીલાશ ઢીં(-ઢિ)કવો પું. નદી કે તળાવમાં પાણીની અછત વખતે કરવામાં આવતો ખાડો, વીરડો ઢીં(-ઢિ)કો પું. વાળેલી મૂઠીનો ઠોંસો ઢીં(-ઢિ)ગલી સ્ત્રી. બાળકોને ખેલવા બનાવેલી લૂગડા કે રબ્બર-પ્લાસ્ટિક વગેરેની પૂતળી. -લો પું. ત્રણ પૈસા ઢીં(-ઢિ)ચણ પું. ઘૂંટણ, ગોઠણ. -ણિયો પું. બેસતી વેળા ઘૂંટણ નીચે રાખવામાં આવતું ટેકણ, ઘૂંટણિયો, ગોઠણિયો ઢીં(-ઢિ)ચવું સ.ક્રિ. ખૂબ દબાવી દબાવી પીવું; (લા.)દારૂ પીવો ટૂકડું વિ. નજીક હૂં(-g)કવું અ,ક્રિ. મંડી પડવું, મા રહેવું ઢેખાળો પું. ઈંટનું રોડું ઢેઢ(-ડ) પું. એ નામની અંત્યજ જાતનો આદમી, હરિજન. –ઢો(–ડો), -ઢિ(-ડિ)યો પું. ઢેઢ (તિરસ્કારમાં). ડી,-ઢી(-ડી) સ્ત્રી. ઢેઢની સ્ત્રી ઢેકું નપું. માટીનું ગચિયું; ચોસલું. -ફલી સ્ત્રી. નાનું ગચિયું. -ફલું નપું. ઢેકું ઢેબરું નપું. રોટલો
ઢોલો પું. વર ઢોળવું સ.ક્રિ. વાળીને પ્રવાહીને પાડવું; ગબડાવવું; ધાતુનો બીજી ધાતુને ઓપ આપવો ઢોંગ પું. ખોટો દેખાવ, દંભ
ઢેલ, ડી સ્ત્રી. મોરની માદા ઢોકળું નપું. આથો આપી કરવામાં આવતી લોટની વાની. -ળી સ્ત્રી. ઢોકળાંનો એક પ્રકાર
ઢોલ પું., કું નપું. પખવાજના આકારનું એક વાઘ. -લી પું. ઢોલ વગાડનાર ઢોલિયો પું. પલંગ, મોટો પાટીનો ખાટલો. ઢોલડી, ઢોલણી સ્ત્રી. પાટીનો નાનો ખાટલો
ત
તક સ્ત્રી. અનુકૂળ સમય, લાગ તકતી સ્ત્રી. જુઓ ‘તખતી’. તકરાર [અર.] સ્ત્રી. ઝઘડો, કજિયો; વાંધો
તકલાદી [અર.] વિ. તરત ભાંગી તૂટી જાય એવું
તકલી સ્ત્રી. નીચે ચકતાવાળું કાંતવાનું સળિયાવાળું ઓજાર તકલીફ [અર.] સ્ત્રી. શ્રમ, કષ્ટ, તસ્દી તકાદો [અર.] પું. ચાંપંતી ઉઘરાણી તકિયો [અર.] પું. પાછળ અઢેલવાનું ગોળ કે ચપટ ઓશીકું; જ્યાં કબર આવી હોય તેવું ફકીરોને બેસવારહેવાનું સ્થાન

Page #102

તખતી. ૧૦૧
તિર તખતી સ્ત્રી, તકતી, પથ્થર કાચ કે | થવું; (લા.) ગુસ્સે થવું. તપ [.] ધાતુનો ચાર ખૂણાવાળો ટુકડો. | નપું. તપવું એ; (લા.) કષ્ટ. તાપવું -તો છું. મંચ; અરીસો. તખ્ત [ફા.] સક્રિ. ગરમાવો લેવો. તપાટ પુ. નપું. રૉજગાદી
સૂર્યનો તાપ. તાપણું નપું. ગરમાવો તગડું વિ. હૃષ્ટપુષ્ટ, ખૂબ ભર્યું લેવા સળગાવવામાં આવેલું ઘાસ (માણસ–પશુ વગેરે)
કચરો વગેરેનું તગારું ફિ.] નપું. છાબડા ઘાટનું | તપાસ [અર.], oણી સ્ત્રી. પુ. લોઢાનું પાત્ર, ગારો વગેરે રાખવાનું | શોધખોળ, ખોજ. ૦૬ સક્રિ. ચણતરકામનું બકડિયું; (લા.) પેટ | શોધવું, ખોળવું; પરીક્ષા કરવી તગાવી [અર.] સ્ત્રી. સરકાર તરફથી | તપેલી સ્ત્રી, નાનો ટોપ. હું નપું.
ખેડૂતને ધીરવામાં આવતી રકમ | મધ્યમસરનો ટોપ તજવીજ [અર. સ્ત્રી. પેરવી; તપાસ; | તફાવત [અર. પું. ફરક, અંતર, સંભાળ; વ્યવસ્થા
| ઓછાવત્તાપણું તજવું સ.ક્રિ. છોડી દેવું, ત્યજવું તબલું [તુર્કી] નપું. નરવું. -લચી, તટ સિં. નપું. નદી સમુદ્ર વગેરેના | -લિયો મું.તબલાં વગાડનાર ઉસ્તાદ કાંઠાનો ભાગ
તબેલો [અર.] પું. ઘોડાર; ગાડી ઘોડા તડ સ્ત્રી. તરડ, ફાટ
વાહન રાખવાનું ડેલું તડકો પુ. સૂર્યનો તાપ
તમાક [ફા.) સ્ત્રી, શોખ ખાતર ખાવાતડાકો પં. એકાએક ધસારો કે વૃદ્ધિ; | સુંધવામાં વપરાતાં એક જાતનાં સૂકાં તદન ખોટાં ગપ્પાં
પાંદડાં અને એનું ચૂર્ણ તણખલું નપું. તૃણ, ઘાસની સળી | તમાચો [ફા. પં. થપ્પડ, લપડાક, તણખો છું. ચિનગારી, અંગારાનો કણ | લપાટ તતડવું અ.ક્રિ, ચામડી ઉપર ઝીણી |તમામ [અર. વિ. બધાં જ, સર્વે ઝીણી ફોલ્લી થઈ એમાંથી પાણી | તમાશો(-સો) [અર.] પું. જેમાં જરા જવે એવું થવું
આનંદ અને આશ્ચર્ય વધારે થાય તત્ત્વ [સં.નપું. અસલ રૂપ; સાર, | તેવો ખેલ; (લા.) ફજેતી રહસ્ય.
તમ્મર નપું., બ.વ. આંખે આવતાં તથા સિં.] અ. અને ! અંધારાં તને નપું. શરીર
તર ઝી. દૂધ-દહીં ઉપર બાઝતી તપવું અ.ક્રિ. ગરમાવો આવવો, ઊનું | મલાઈની પોપડી

Page #103

૧૦ર
તરકટ]
તિળાઈ તરકટ નપું. પ્રપંચ, કાવતરું. -ટી વિ. | તરાપો [ફા.) પું. વાંસની અને એવી
પ્રપંચી, કાવતરાખોર |. ચીપોનું પાણી ઉપર તરી શકે એવું તરકારી સી. [હિ.] શાકભાજી, | સાધન ભાજી-પાલો
| તરિયું નપું. એક ફળ, ટેટી તરગાળો પં. બ્રાહ્મણોમાંની નાટક- | તરિયો છું. ત્રીજે ત્રીજે દિવસે આવતો
ભવાઈ કરનારી જ્ઞાતિનો આદમી, (તાવ) ત્રાગાળો
તરીકે [અર. અ. -ના રૂપે, -ના તરછોડવું સક્રિ. તિરસ્કાર કરવો | સ્વરૂપે તરજ સ્ત્રી. ગાવાની એક લઢણ | તરીકો [અર.] પુ. રીત, ઉપાય તરડવું અક્રિ. ફાટ પડવી. તરડ સ્ત્રી. | તરુણ સિં.) વિ. જુવાન. –ણી સિં.] ફાટ, તડ
| સ્ત્રી. જુવાન સ્ત્રી, યુવતિ તરણું નપું. તણખલું, ઘાસની સળી | તરેહ [અર.] સ્ત્રી, પ્રકાર, કિસમ તરત અ. ઝટ, જલદી, સત્વર, એકદમ તર્ક સિં.]૫ લ્પના, વિચાર; અનુમાન તરફ [અર.] અ.બાજુ. ફણ, તલપ(બ) [અર. સ્ત્રી. આતુરતા, તરફદારી સ્ત્રી. પક્ષપાત
તાલાવેલી. -પવું અ.ક્રિ. આતુર તરબૂચ [ફ.] નપું. કલિંગડું–એક ફળ | થવું. તલસાટ પુ.આતુરતા તર(-લ)વાર સ્ત્રી. ખાંડું, ખડગ | તલા(-ળા)ટી પુ. મહેસૂલ વસૂલ તરવું સક્રિ. ઓળંગવું, પાર કરવું શું કરનાર સરકારી મહેતો પાણી ઉપર ન ડૂબે એમ રહેવું. તલાશ [ફ.] સ્ત્રી. તપાસ, જાંચ તરામણું વિ. તરી શકાય એટલા | તવંગર [ફા.) વિ. પૈસાદાર માપનું (પાણી). તારો છું. તરનારો. તવાઈ [ફા.) સ્ત્રી. આફત; તાકીદી તારવણી સી., તારવણું નપું. તવી(-૩)થો છું. રસોઈમાં કામ લાગતું તારવવું એ; તારી જો. તારવવું | એક સાધન (લોઢા કે પિત્તળનું), સક્રિ. (કર્મક) તારણ કરવું. તારુ | તાવેથો ૫. તરવૈયો
તવો !., વી સ્ત્રી. લોહ્યું, નાનું તરશ(-સ) સ્ત્રી, તૃષા, પાણીની ધખ | બકડિયું; લોઢી તરંગ (સં.) પું. મોજું; (લા.) વિચાર, તસ્દી [અર.] સ્ત્રી. તકલીફ કલ્પના
તહેવાર ૫. ખુશાલીનો દિવસ તરાપ સ્ત્રી. હિંન્ને પશુની છલાંગ; | તહોમત [અર.] નપું. આરોપ, આળ એકદમ કરેલી ઝૂંટવણી | તળાઈ સ્ત્રી. મોટું ગાદલું

Page #104

તળાટી.
૧૦૩
તાલર
તળાટી ૫. જુઓ ‘તલાટી.” તાડપુ. નાળિયેરના પ્રકારનું ઊભું એક તળિયું તળું નપું. છેક નીચેની સપાટી. | ઝાડ. -ડી સ્ત્રી, તાડનું એક પીણું તળી સ્ત્રી. નદીનો ઢોળાવ પડતો | તાજ [ફા.) ૫. રાજાનો મુગટ. જિયું કાંઠો; પગનું તળિયું. તળેટી સ્ત્રી. | નપું, જિયો છું. તાબૂત, ડોલો પહાડ કે ડુંગરનો ઢાળ જયાં પૂરો | તાજું વિ. તરતનું, નવું; નચિમોળાયેલું થતો હોય તે આછા ઢોળાવવાળી | ઉતારેલું ફૂલ વગેરે). સપાટ જમીન, પહાડ કે ડુંગરની તાડો ૫. ચામડી તણાતાં થતી પીડા આસપાસનો નીચાણનો પ્રદેશ | | તાણવું સક્રિ. ખેંચવું (દોરડું વગેરે); પક્ષ તંગ [ફા. વિ. ભિડાઈને રહેલું, | ખેંચવો. તાણ સ્ત્રી. અછત; નપું. તાણેલું; (લા.) સંકોચમાં આવી ! પાણીના પ્રવાહનું ખેંચાણ; મૃત્યુ વખતે રહેલું; કાયર. -ગી સ્ત્રી, અછત, | શરીરનું વારંવાર થતું ખેંચાણ તાણ, ખેંચ. -ગિયો છું. ચડી | તાન સિં.નપું. ગાનની લે, આલાપનું તંત્ર સિં.) નપું વ્યવસ્થા; પ્રબંધ; [ ખેંચાણ; (લા.) ધૂન, લગની; મસ્તી આયોજના. -ત્રી સિં] વર્તમાન- ] તાપ સિં.]પું. સૂર્યનો તપાટ, અગ્નિની પત્રના અધિપતિ
| જાળ; (લા.) ભય, શે; કડપ તંદુરસ્ત [ફા.) વિ. શરીરે નીરોગ. | તાબૂત [અર.] નપું. તાજિયો, ડોલો
-સ્તી સ્ત્રી. તંદુરસ્તપણું | તાબે [અર.] અ. હુકમ તળે, તાબામાં. તંબુ,-બૂ [ફ.) . દોંરડાં અને | બો . કબજો, હવાલો થાંભલાને આધારે તાણીને ઊભું | તાબોટા પું, બ.વ.તાળીઓ પાડવી
કરેલું જાડા કાપડનું છત્રાકાર ઘર | એ . તંબૂર, -રો ફા.) . ચાર તારનું એક | તાર [ફા.) પું. તંતુ, દોરો; ધાતુનો તંતુવાદ્ય
ખેંચી કરેલો વાળો; (લા.) તારનાં તાકીદ [અર.] સ્ત્રી. ઉતાવળ; તરત | દોરડાંઓમાં આવતો સંદેશો
કરવાની ફરમાશ; ચેતવણી | તારો પં. આકાશમાંનો પ્રત્યેક તેજસ્વી તાકું નવું., તાકો [અર.] પું. ફાડ્યા | પદાર્થ; (લા.) આંખની કીકી
વિનાનો કાપડનો ખંડ, થાન; હાટિયું | તાલ સિં.) પું. ગાનના ઠોકનું ચોક્કસ તાગ પું, જલાશય વગેરેના ઊંડાણનો | માપ; (લા.) મઝા
તાલ સ્ત્રી. માથામાં વાળ ખસી જતાં તાછ સ્ત્રી, છોડો !. રેતિયા પથ્થર | થતી સપાટી. ૦૬ નપું. માથાની વગેરેનો છોલ
ઉપરની સપાટી

Page #105

તાલીમ
૧૦૪
તિજર
તાલીમ [અર.] સ્ત્રી. કેળવણી સ્વાદનું); (લા.) તેજ; ઉગ્ર તાવ પં. શરીરમાં ગરમી વધતાં શરીર | મિજાજનું. -ખાશ સ્ત્રી, તીખાપણું. તપી આવે એવો એક રોગ, જવર. | ખાં નપું., બ.વ. મરી oડી સ્ત્રી. માટીની પેણી (રોટલા તીડ નપું. પાંખાળું એક જીવડું રોટલી કરવાની). ૦ડો . ઘી વગેરે | તીર્ણ વિ. બારીક અણીવાળું ઉકાળવાનો પણો; ઘી ઉકાળવાનું તીરસિં, પું] નપું. નદીનો કે સમુદ્ર કારખાનું. ૦ણી સ્ત્રી. કકડાવી શુદ્ધ | વગેરે જળાશયનો કાંઠો કરવાની ક્રિયા. ૦વું સક્રિ. કકડાવી તીર [ફા.) નપું. બાણ ઉકાળી શુદ્ધ કરવું
તીર્થ (સં.) નપું. પવિત્ર જગ્યા તાવેથો છું. જુઓ ‘તવેથો.” તુક્કો કું.નાની વાત, ટુચકો; (લા.) તાળી સ્ત્રી, બે હથેલી અફાળતાં ઊઠતો | મનનો તરંગ અવાજ
તુચ્છ [સં.] વિ. હલકું (લા.) માલ તાળું નપું. બારણાં પેટી વગેરે બંધ વગરનું કરવાનું સાચવણું
| તુમાખી વિ. મિજાજી; સ્ત્રી. મિજાજ તાળો ૫. હિસાબનો મેળ તુલના સિં] સ્ત્રી. સરખામણી તાંતણો પુ. ધાગો, તંતુ, તાર, દોરો તૂક સ્ત્રી. કવિતાની કડી તાં--ત્રાં)નું નપું. રાતા રંગની એક | તૂટવું અ.ક્રિ. ભાંગી પડવું, ટુકડા થવા.
ધાતુ. -બડી સ્ત્રી. વટલોઈ તૂટ સ્ત્રી. ખોટ, તંગી; (લા.) તાંસળી સ્ત્રી, નાનું તાંસળું. -ળું નપું. . શરીરમાં થતી કળતર. તોટો પું.
પહોળા મોનું મોટું છાલિયું | ખેંચ; ખૂટ, તોડવું સક્રિ. (કર્મક) તિજોરી [.] સ્ત્રી. નાણાં તેમજ | તૂટે એમ કરવું. તોડ કું. નિકાલ કિંમતી અવેજ સાચવવાનું લોખંડનું તૂઠવું સક્રિ. પ્રસન્ન થવું
મજબૂત નાના કબાટ જેવું સાધન |–ણવું સક્રિ. કપડામાં પડેલી ફાટને તિથિ સિં] સ્ત્રી. હિંદુ મહિનાનો | અસલ મુજબ વણી લેવી
પ્રત્યેક દિવસ; (લા.) સંવત્સરીનો તૂત નપું, તરકટ, બનાવટી વાત દિવસ
તૂરું વિ. આંબળાના જેવા સ્વાદનું. તિરસ્કાર સિં.] પું. તરછોડવું એ, | -રાશ (સં.) સ્ત્રી. તૂરાપણું
ધિક્કારવું એ; અનાદર તેિજ સિં.]નપું. પ્રકાશ. અસ્વી [સં.] તિલક સિં.) નપું. કપાળમાંનું ટીલું | વિ. પ્રકાશવાન તીખું વિ. જીભ ચચરે એવું(મરચાંના | તેજર [ફા.) તીક્ષ્ણ, ઉગ્ર, આકરું.

Page #106

તેટલું
૧૦૫
| ત્રિાનું
-જી સ્ત્રી. ચમક; (લા.) ભાવ- | ની વિ. તોફાન કરનારું; તાલમાં આવતો.ઉછાળો; ૫. ઘોડો | તોફાનવાળું તેટલું સર્વ. કદ-પ્રમાણ વગેરેમાં એના તોબરો [ફા.) ૫. ઘોડાને ચંદી જેટલું
આપવાની ચામડાની કોથળી; તેડવું સક્રિ. હાથથી ઉપાડવું (બાળક | (લા.) રીસથી ચડેલું મોટું વગેરેને); નોતરવું. તેડાગર વિ. | તોર [અર.] . મિજાજ; અહંકાર બાળકોને ઘેરથી નિશાળે લઈ | તોરણ સિં] નપું. બારણાં કે દરવાજા આવનારું બાઈ કે ભાઈ). તેડું નપું. | ઉપર પાંદડાંની કૂલ મૂકવામાં આવે નિમંત્રણ, નોતરું
છે એ; એવા આકારની રચના - તેલ નપું. તલ વગેરેમાંથી કાઢવામાં | તોરો [અર.] . ફૂલનો ગોટો,
આવતું સ્નિગ્ધ પ્રવાહી; (લા.) | શિરપેચ અડદાવો. -લી, લિવું વિ. તેલને | તોલ [સં.૫. જોખ, વજન; (લા.) લગતું
કિંમત; કદર. -લું નપું. કાટલું. તેવડું સર્વ. એના જેવડું. તેવતેવડું વિ.| -લો પુ. રૂપિયાભારનું વજન સરખી ઉમરનું
| તોળવું સક્રિ. જોખવું, વજન કરવું; તેવું સર્વ. એના જેવું
તુલના કરવી. તોળાટ . તોલ તૈયાર [અર. અ. પૂરું કરેલું; રજૂઆત કરનારો આદમી. તોળામણ નપું.,
માટેનું. -રી સ્ત્રી, તત્પરતા | તોળામણી સ્ત્રી. તોળવાનું તો અ. પણ; “જો'નું સાપેક્ષ, તેથી, | મહેનતાણું
ત્યાગ સિં] ૫. છોડી દેવું એ, તોછડું વિ. વાણીમાં તુચ્છકારવાળું. | તજવાની ક્રિયા; સંન્યાસ. છેવું
-ડાઈ ઝી. તોછડાપણું; હલકાઈ | સક્રિ. તજવું. -ગી [સં.] વિ. તોડો ૧ ૫. પગનું એક ઘરેણું, ત્રોડો ! સંન્યાસી તોડોર [ફા. પું. મસીદનો મિનારો ત્યારે અ. એ સમયે તોતળે વિ. “ક ખ ગ ઘ” ને બદલે ‘ત ત્યાં અ. એ સ્થળે
થ દ ધ બોલે એવું (માણસ) ત્રાગ, વડો . દોરો, ધાગો તોપ તુર્કી] સ્ત્રી. દારૂગોળો ફોડવાનું ત્રાગાળો ૫. જુઓ ‘તરગાળો.'
લશ્કરી સાધન; (લા.) મોટી ગપ્પ | ત્રાગું નપું. બીજાને ઠેકાણે લાવવા તોફાન [અર.] નપું. ભારે ધાંધલ; | પોતાના જાન ઉપર કરવામાં આવતી દરિયામાં થતો ભારે ખળભળાટ. | જબરદસ્તી; (લા.) હઠ, જીદ
ત્યારે

Page #107

તટસ્થ
ત્રાજવું. ૧૦૬
Hથાપવું ત્રાજવું [ફા.) નપું. જોખવાનો કાંટો; | ભાગ. ડિયું નપું. છોડવાનું થડ.
શરીર ઉપર કરવામાં આવતું છૂંદણું | ડી સ્ત્રી, થપ્પી. -ડું નપું દુકાનમાં ત્રાડવું અ. ક્રિ. ભારે બૂમ-ગર્જના | પૈસા વસૂલ કરવા બેસનારની જગ્યા કરવી (સિહ વગેરેની). ત્રાડ સ્ત્રી. | થડકવું અક્રિ. બીકથી હૈયાનું ધબકવું. ગર્જના
થડકે સ્ત્રી. (લા.) ભય, બીક. ત્રાટકવું અ.ક્રિ. અચાનક હુમલો | થડકો, થડકારો છું. થડકવું એ
કરવો, છાપો મારવો | | થશેડો ૫. જાડો અવ્યવસ્થિત લેપ ત્રાસ (સં.) ૫. જાલમ; (લા.) કંટાળો; | થપ્પડ સ્ત્રી. થપાટ, લપડાક, લાફો
ધાક, બીક. ૦jઅ.ક્રિ. ત્રાસ પામવો | થપ્પી સ્ત્રી. એક ઉપર બીજી વસ્તુને ત્રાહિત વિ. બીજું કોઈ; અજાણ્યું; | મૂકી રાખવી એ, થડી. -ખો . થપાટ,
લાફો; કસબવાળો ઉપર ચોડાતો વણાટ ત્રાંસું વિ. તિરકસ, વાંકા વાઢનું. ત્રાંસ | થર . વળું, પડ; પોપડો
પં. તિરકસપણે | | થવું અક્રિ. સ્થિતિમાં આવવું, બનવું; ત્રિપુંડ્ર સિં], ડ નપું. કપાળમાં | નીપજવું
કરવામાં આવતી ત્રણ આડી | થાકવું અ.ક્રિ. શ્રમિત થવું, મહેનતને રેખાવાળી આડ (શિવોપાસકોની) | પરિણામે ઢીલા થવું; (લા.) ત્રિવેણી સં] સ્ત્રી. જ્યાં બે કે ત્રણ ! કંટાળવું. થાક પુ. શ્રમ, થાકવું એ.
નદીઓનો સંગમ થતો હોય તેવી થાકોડો પુ. થાક; વિશ્રામ જગ્યા
થાણું નપું. કેંદ્ર, પડાવ; પોલીસ ચોકી, ત્રિશૂલ(ળ) [સં. નપું. ત્રણ પાંખાળું | દેવડી. ણદાર ૫. થાણાનો તદન નાનું ભાલું
અમલદાર; ફોજદાર ત્રેવડ સ્ત્રી. ખરચવાની તજવીજ, થાન નપું. કાપડનો તાકો: સ્તન, આઉ સગવડ, ગોઠવણ
(ઢોરનું) ત્રાડો . જુઓ તોડો.” થાપવું સક્રિ. સ્થાપના કરવી; છાણાં ટોફો પુ. નાળિયેરનું લીલું ફળ; | વગેરે ઘડવાં. ત્રણ સ્ત્રી. મૂડી, પૂંજી; સોપારીનો રોઠો
ગિરો મૂકેલો અવેજ, ન્યાસ. થાપ સ્ત્રી. થાપવાની ક્રિયા થાપી; (લા.)
ભૂલ ખવડાવવી એ, છેતરપિંડી; થડ ન૫. ઝાડનો મૂળને મથાળેથી || ધાપ, ગ૫. થાપી સ્ત્રી. નરઘાં કે ડાળી-શાખા ફૂટે ત્યાં સુધીનો જાડો | પખાજ-ઢોલ વગેરે ઉપર મારવામાં

Page #108

થાબડવું
૧૦૭
થોરો
આવતો પૂરાં પાંચ આંગળાંનો ઠેકો. | ઘૂમડું નપું. નાના છોડવાનું મૂળ થાપો છું. કંકુવાળી હથેળીની છાપ | સહિતનું થડિયું મારવી એ; શરીરમાં પૂંઠથી ઘૂંટણ | શૂલું નપું. લોટને ચાળવાથી વધતા સુધીનો હાંડકાનો ભાગ
કસ્તર-છોલાનો ભૂકો. -લી સ્ત્રી. થાબડવું સક્રિ. પોલી હથેલીએ ઠોકવું | અનાજનાં કૂંડાં ઉપરની પાતરી; ઘઉં થાળ પં. મોટી થાળી; (લા.) | વગેરેના છોલાની પતલી ભૂકી ઠાકોરજીને ધરવામાં આવતું નૈવેદ્ય; | થેપ . જાડું લીંપણ કે લેપ. ૦લી સ્ત્રી, નૈવેદ્ય ધરતી વેળાનું કીર્તન-ભજન. | લોંદાની નાની ચપટી ચકતી. લું -ળી સ્ત્રી. ધાતુના પતરાનું ચપટા | નપું. ઘઉં વગેરેના લોટનું ચોપડું. ઘાટનું કાંઠાવાળું ભાણું; | -પાડું નપું. જાડું ધોતિયું ગ્રામોફોનની રેકર્ડ. થાળું નપું. | થેલો . કોથળો. લી સ્ત્રી, કોથળી; ઝાડના મૂળ-થડને ફરતે કરેલું , ઝોળી ખામણું; કૂવા ઉપર કોશનું પાણી થોક . સ્ત્રી. થપ્પી, ખડકલો; ઝૂડી. ઠલવાય છે એ ઢાળવાળી ચપટી | oડી સ્ત્રી થપ્પી. વડો પુ. મોટો હૂંડી; ઘંટીનું લાકડાનું ચોકઠું | ખડકલો. બંધ વિ. જથ્થાબંધ થાંભલો પં. શંભ; લાકડા લોઢા કે 1 થોડું વિ. કદ પ્રમાણ સંખ્યા વગેરેમાં પથ્થરનો ઊભો ટેકો. -લી સ્ત્રી. | અલ્પ. ૦ક વિ. ખૂબ થોડું, સ્વલ્પ, નાનો થંભ
જરાક. ૦ઘણું વિ. ઓછુંવતું થીગડું નપું. કપડાના ફાટેલા ભાગ થોથર પુ.મોઢા ઉપરનો સોજો
ઉપર મૂકેલો-સાંધેલો નાનો-મોટો | થોથું .બૂઠું તીર; ફાટેલું તૂટેલું-નકામાં કકડો. ડી સ્ત્રી. નાનું થીગડું | જેવું પુસ્તક થુવેર ડું. થોર (એક વનસ્પતિ) |થોભવું અ.ક્રિ. થંભી જવું, અટકવું, ધૂત-થું,-)કવું અ.ક્રિ.-સક્રિ. | રોકાવું. થોભ ૫. અટકવાપણું, મોઢામાંથી ઘૂંક ફેંકવું. યૂ-થૂ-થું)ક | અંત. થોભા, થોભિયા કું., બ.વ., નપું. ઘૂંકવાથી પડતું પ્રવાહી. -દાની | થોભિયાં નપું., બ.વ. મૂછના બેઉ સ્ત્રી. ઘૂંક ઝીલવાનું વાસણ. યૂ-થુ), ] છેડા ફરતે વાળનો ઊગેલો ગુચ્છો શ્યૂ-થુથુ) અ. ઘૂંકવાનો અવાજ થાય | થોર પં. થુવેર. -રિયો ડું, રિયું નપું. એમ. યૂ-થુ)ઈ સ્ત્રી: રમતમાં “ધૂ' | યુવેરનું થડિયું કરી ચૂકવાને નિમિત્તે હોય એમ વિરામ થોરો પં. ઓશિયાળાપણાથી ભરેલી બતાવવો એ
| દિલગીરી બતાવવી એ

Page #109

દક્ષિણ
૧૦૮
દરકાર
દફન [અર.] નપું. મડદાને દાટવું એ. દક્ષિણ [સ.] વિ. જમણી બાજુનું; સ્ત્રી. | -નાવવું સ.કિ. મુડદાને દાટવું
પૂર્વ બાજુ મોઢું રાખી ઊભા રહેતાં દબવું અ.ક્રિ. ચપટ રીતે ચગદવું, જમણી બાજુની દિશા; ૫. મુંબઈ | ચંપાવું. દબાવું અ.ક્રિ. દબવું. રાજ્યના દક્ષિણ દિશા બાજુનો | દબાણ નપું. દાબ; (લા.) અંકુશ. પ્રદેશ, દખ્ખણ, મહારાષ્ટ્રનો પ્રદેશ. દાબવું (કર્મક), દબાવવું (પ્રેરક) –ણી વિ. મહારાષ્ટ્રી (માણસ); સ્ત્રી.
સક્રિ. ચપટ રીતે ચગદવું, ચાંપવું; મરાઠી ભાષા. -ણા સિં.] સ્ત્રી. | (લા.) અંકુશમાં રાખવું. દાબ છું. ધાર્મિક ક્રિયા કે પ્રસંગને અંતે દબાણ; (લા.) અંકુશ. દબાવબ્રાહ્મણોને અપાતું રોકડ દાન
(મોણી સ્ત્રી. (લા.) અંકુશમાં દખમું [ફા.) નપું. પારસીઓનું રાખવાની ક્રિયા. દાબો પુ. ધૂળનો સ્મશાન
ઢગલો; (લા.) પેટમાં થતો મળનો દખલ [અર.] સ્ત્રી. વચ્ચે પડવું એ– દબાવ. દબાવ ૫. દાબવું એ
દરમ્યાનગીરી. ડખલ કનડગત. 'દમ સિં] પુ. ઇંદ્રિયોને દમવાની પજવણી, ગીરી સ્ત્રી. દખલ કરવી | ક્રિયા. વન સિં.] નપું. દબાવવાની
ક્રિયા; સરકાર કે સત્તાધારીઓ દગો [ફા.) ૫. છળ કપટ; તરફનું દબાણ; કેર જુલમ. ૦વું વિશ્વાસઘાત. -ગલબાજ. -ગાખોર. | સક્રિ. દમન કરવું
-ગાબાજ વિ. દગો કરનારું દિમ [ફા.) ૫ શ્વાસ; શ્વાસનો એક દડ કું., નપું. ઝીણી ધૂળ રેતી કે એવી | રોગ; (લા.) તાકાત, શક્તિ. રજના મોટા થરવાળી જમીન. | મિથું, મિયેલ વિ. દમના રોગવાળું -ડિયો ૫. પડિયો. પાંદડાનો દિયા સિં] સ્ત્રી. અનુકંપા, મહેર. બનાવેલો વાટકો. ડી સ્ત્રી, નાનો દડો; | 0મણું વિ. દયા ઉપજાવે એવું, રાંક, દોરાની ફીંડલી; (લા.) શરીરનો | ગરીબડું. ૦ળુ વિ. દયાવાળું
બાંધો. -ડો ૫. ગોળાકાર ગોટો | દરનપું. પ્રાણીઓએ જમીન વગેરેમાં દનિયું નપું. દિવસ રોજનું મહેનતાણું | રહેવા કરેલું બાકોરું, ભોણ દફતર ફિ.] ન૫. કામકાજનાં | દર[ફા. વિ. દરેક, હરેક. ૦માયો કાગળિયાં-ચોપડી-ચોપડા વગેરે | પુ. માસિક પગાર. ૦રોજ અ. સાચવવાનું સાધન; કાર્યાલય, | હમેશાં; દર ૫. કિંમત, ભાવ કચેરી, ઑફિસ
દરકાર[ફા.) સ્ત્રી. કાળજી; પરવા

Page #110

દરખાસ્ત ૧૦૯
દિહાડો દરખાસ્ત [ફા.) સ્ત્રી. અરજી; ઠરાવ, દર્શન [સં.] નપું. જોવું એ; દેખાવ. પ્રસ્તાવ
•
દર્શાવવું સક્રિ. બતાવવું દરગાહ [ફા.) સ્ત્રી. પીરની કબર; |દલાલ [અર.] છું. મારફતિયો; સાટું
એવી કબરનું સ્થાન, તકિયો | ગોઠવી આપનાર, વચેટિયો. -લી દરગુજર [ફા.) વિ. માફ
સ્ત્રી. મારફતિયાનું કે વચેટિયાનું દરજી [ફા.) ૫. લૂગડાં સીવવાનો ધંધો | મહેનતાણું કરનાર, સઈ. જણ સ્ત્રી દરજીની દલિત [સં.] વિ. દબાયેલું, કચડાયેલું
દલીલ [અર.] સ્ત્રી. વાતનું સમર્થન; દરજ્જો [અર.] પું. પાયરી, કોટિ, | સમર્થન માટેની રજૂઆત કલા; અધિકાર, હોદ્દો
દવલું વિ. અળખામણું, અણગમતું દરદ, દરદી જુઓ “દર્દ.” દવા [અર.] સ્ત્રી. ઓસડ; (લા.) દરબાર [ફ.] . રાજસભા, કચેરી; | ઉપાય, ઇલાજ. અખાનું નપું. નાની હકૂમતવાળો રાજા. -રી વિ. | ઔષધાલય દરબારને લગતું
દશા [સ.] સ્ત્રી, સ્થિતિ, હાલત; દરમિયાન, દરમ્યાન [ફા. અ. અમુક | (લા.) પડતી સ્થિતિ સમયના વચલા ગાળામાં. ૦ગીરી દશિ(-શૈ)યું નપું. લગ્ન પછી વરવહુને સ્ત્રી. વચ્ચે પડવું એ
| વહુના બાપને ત્યાં ગયે અપાતી દસ દરવાજો [ફા.) ૫. બારણું; ઝાંપો | દિવસની મહેમાનગીરી દરખ સ્ત્રી. દ્રાક્ષ, કિસમિસ , ‘ | દશેરા !., બ.વ. આસો સુદિ ૧૦ દરાજ સ્ત્રી. ધાદર (ચામડીનો રોગ) | નો વિજયાદશમીનો તહેવાર દરિદ્ર સિં] વિ. ગરીબ, કંગાળ; | દસકત [ફ.] પું, બ.વ. અક્ષર; સહી એદી. -દ્રી વિ. એદી
દસકો પૃ. જુઓ “દાયકો.” દરિયો [ફા) મું. મોટી નદી; સમુદ્ર. | દસ્ત [ફા.) ૫. હાથ; ઝાડો; રેચ. -થાઈ વિ. દરિયાને લગતું- | -સ્તો છું. ખાંડણી-ઊખળી માટેનું દરિયામાં રહેતું. -વાવ વિ. (લા.) |. લોખંડનું સાધન; ૨૪ કાગળનો ઘા. મોટા દિલનું
-સ્તાવેજ [ફા.) લેણદેણનું લખાણ દરોડો પૃ. એકદમ આવી થાપો મારવો | દહાડો પું. દિવસ, તિથિવાર, તારીખ; એ, ધોંસ .
(લા.) મરનાર પાછળ કરવામાં દર્દ [ફ.) નપું. દુઃખ, પીડા; રોગ. | આવતો ભોજન વગેરેનો વિધિ; -ર્દી વિ. માંદું, રોગી
સમય, વખત; (લા.) ગર્ભ

Page #111

૧૧૦
દહીં
_ દાઢ દહીં નપું. દૂધની જમાવટથી થતો | (લા.) દંશ રાખનારું, ઝેરીલું પદાર્થ. ૦થરું નપું. એક જાતની દા પુંજુઓ “દાવ.'. પોચી પૂરી. ૦વડું નપું. દહીંમાં દાઈ, દાઇયણ, દાયણ, દાયા સ્ત્રી. આંથેલું વડું
" | સુયાણી; ધાવ; સ્ત્રી નોકર, આયા દહેજ [ફા.) . જુઓ દે.” દાક્તર !. “એલોપેથીની રીતે દવા દહેરું નપું. દેવઘર, દેવાલય. -રી સ્ત્રી | કરનાર વૈદ્ય નાનું દહેરે
દાખડો પુ. શ્રમ, મહેનત દહેશત [અર.] સ્ત્રી, ભય, બીક દાખલ[અર.વિ. અંદર ગયેલું-પેઠેલું; દળ (સં.)નપું. પાંદડું, ફૂલની પાંખડી; | અ. -ને કારણે, માટે; તરીકે લશ્કર (લા.) જાડાઈ. વેદાર વિ. |દાખલો . ઉદાહરણ, દૃષ્ટાંત; પુરાવો, દળવાળું
પ્રમાણ દળવું સક્રિ. ભૂકો થાય એમ કચડવું, દાગીનો . ઘરેણું, અલંકાર; પીસવું. -શું નપું. દળવાની વસ્તુ- | માલસામાનનું પ્રત્યેક નંગ કે બીંડલું અનાજ; દળવાની ક્રિયા, દળાઈ, દાઝવું અ.ક્રિ, બળવું, સળગવું, શરીર દળામણી સ્ત્રી. દળવાનું મહેનતાણું | પર બળવાની અસર થવી; દંડ સિં.] ૫. સજા, શિક્ષા; લાકડી; | રસોઈમાં અનાજનું વધુ પાકી ચોંટવું સજામાં લેવાતું નાણું; (લા.) | કે પોપડો જામવો. દાઝ સ્ત્રી. (લા.) કસરતમાં ઊંધા અધ્ધર સૂતા રહી | લાગણી અનુકંપા; (-લા) મિત્રો, કરવાની એક ક્રિયા -ડાબાજી સ્ત્રી. |, દ્વેષ; ગુસ્સો દંડા કે લાઠીથી કરેલી મારામારી. | દાટવું સક્રિ. ખાડો કરી એમાં વસ્તુ -ડૂકો, -ડો છું. લાકડીનો જાડો ટુકડો | નાખી ઉપર ધૂળ વગેરે નાખવું; એવી દંત સં.) . દાંત. 0કથા [સં.] સ્ત્રી. | રીતે છુપાવવું; (લા.) દમદાટી મુખપરંપરાથી ચાલતી આવતી મારવી, ડર બતાવવો. દાટી સ્ત્રી. વાત. -તાળ પં. ખેતીનું એક (લા.) ધમકી, ડર. દાટો પુ. બાળ ઓજાર, પંજેટી. વૂડી સ્ત્રી. બાળક- | વગેરેમાં મુકાતો લૂગડા લાકડા નો ફૂટતો નાનો દાંત. -તૂશ-સ)ળ | વગેરેનો ડૂચો, ડાટો પું. હાથીદાંત
દાઢ સ્ત્રી. મોમાં બેઉ બાજુનો ચાવવાનો દંભ [સં.) પું. ડોળ, ખોટો ભપકો. પ્રત્યેક બેવડો દાંત. -ઢા ., બ.વ. -ભી સિં] વિ. ડોળી
કરબડીના લોઢાના દાંતા. -ઢી સ્ત્રી, દેશ સિં] પું. ડંખ, કરડ. શીલું વિ. | હડપચી; હડપચીમાં ઊગતા વાળ.

Page #112

દાણ]
દાઢવું સ.ક્રિ. (લા.) કટાક્ષમાં
બોલવું
દાણ નપું. જકાતી મહેસૂલ; અ. ફેરે,
૧૧૧
વાર
દાણો [ફા.] પું. અનાજનો કણ; અનાજ; કણ; સોગટાંબાજીનો અંક. -ણાદાર વિ. ાદાર, કણ પડ્યા હોય એવું. -ણાપીઠ સ્ત્રી. કણિયા– બજાર. -ણિયો પું. સોગઠાંબાજી વગેરેમાં ૨મવા કામ લાગતી મોટી કોડી. -ણિયું નપું. સોહાગણ સ્ત્રીનું ગળાનું એક ઘરેણું દાતણ નપું. દાંત સાફ કરવાનો બાવળ વડવાઈ વગેરેની ડાંડીનો ટુકડો; એનાથી દાંતે ઘસવાની ક્રિયા દાતરડું નપું. કમાન-ઘાટનું ઘાસ કાપવાનું ધારવાળું ઓજાર. -ડી સ્ત્રી.નાનું દાતરડું; સૂવર વગેરેનો એ ઘાટનો દાંત
દાતા [સં.], ૦૨ વિ. દાન આપનાર, સખાવતી દાથરું, -રિયું નપું. કાથરોટ ઘાટનું માટીનું રસોઈ-ઉપયોગી એક ઠામ. -રી સ્ત્રી. માટીની થાળી દાદ [ફા.] સ્ત્રી. અરજી; ફયિાદ; ઇન્સાફ
દાદર૧ કું. લાકડાની પહોળી મોટી સીડી. -રો પું. દાદર; છ માત્રાનો ગાનમાં એક તાલ
દાવો
નાના બાપુ; (લા.) ગુંડો. -દી સ્ત્રી. બાપની મા; માની મા, નાનીમા. -દાગીરી સ્ત્રી. ગુંડાઈ,જબરદસ્તી દાન [સં.] નપું. (શ્રદ્ધાથી) આપવું એ; ક્ષિસ
દાદર૨ સ્ત્રી, દરાજનો રોગ, ધાદર દાદો પું. બાપનો બાપ; માનો બાપ,
દાનત [અર.] સ્ત્રી. મનનું સ્વાર્થી વલણ, સ્વાર્થી વૃત્તિ |દાનું [ફા.] વિ. ડાહ્યું, સમઝુ દાપું નપું. હક્કનો લાગો; લગ્નમાં
લેવાતી કપાળગોરની હકશી
|
|
દાબડો [અર.] પું. ડબરો, કટોદાન. -ડી સ્ત્રી. નાનો ડબરો; ચપટી ડબ્બી દાયકો પું. દસ વર્ષનો ગાળો, દસકો દાયજો [ફા.] પું. લગ્ન વખતે કન્યાને અપાતી પહેરામણી
દાયરો [અર.] પું. સમુદાય, ટોળું; રાવણું, નાત કે સમાજનો બેઠેલો સમૂહ દારુણ [સં.] વિ. ભયાનક; નિર્દય, કઠોર; તીવ્ર, સખત
દારૂ [ફા.] પું. મદિરા, મદ્ય; બંદૂક વગેરેમાં ફોડવા નખાતું ગંધક કોયલા વગેરેનું મિશ્રણ
દાવ [ફા.], દા પું. રમતમાં આવતો વારો; પાસામાં દાણાનું પડવું એ; (લા.) લાગ, અનુકૂળ સમય; યુક્તિ, પેચ
દાવો [અર.] પું. માલિકીહક્ક;
માલિકીહક્ક મેળવવા સરકારમાં કરાતી ફરિયાદ; (લા.) પ્રમાણપુરઃસરનું કથન

Page #113

દાળ
૧૧ ૨
દિવો
દાળ સ્ત્રી. કઠોળનું ફાડિયું; એની | સ્ત્રીઓનો એક તહેવાર પ્રવાહી કે લચકા પ્રકારની વાની; | દિવાળું, દિવાળિયો જુઓ દેવું.” ઈંડાની જરદી
દિવ્ય [સં.) વિ. દૈવી; અદ્ભુત દાંડ વિ. (લા.) ઉદંડ (માણસ), ડાંડ; | દિશા [સં.] સ્ત્રી, પૂર્વ પશ્ચિમ ઉત્તર વાયડું. ડી સ્ત્રી, નાના કતીકા જેવી | દક્ષિણ એ ચાર બાજુ; (લા.) માર્ગ, લાકડાની ગોળ કે ચોરસ છડી. -ડો રસ્તો; બાજુ, તરફ ૫. શેરડી વગેરેનો સાંઠો; મોટી | દીકરો છું. પુત્ર. -રી સ્ત્રી, પુત્રી, દાંડી; દંડૂકો, ડાંડો
| દીક્ષા [.] સ્ત્રી. ગુરુ પાસેથી વ્રત દાંત મું. મોઢામાંનો પ્રત્યેક દંત; | નિયમ ઉપદેશ મંત્ર વગેરે લેવાની હાથીદાંત. -તિયું નપું. (લા.) દાંત | ક્રિયા. -ક્ષિત સિં.] દીક્ષા પામેલું દેખાડી કચડવા દોડવું એ. -તિયો | દીને સિં] વિ. ગરીબ ૫. મોટો કાંસકો. -તી સ્ત્રી. | દીન [અર.] પું. મુસ્લિમ મઝહબ; વાઘનખિયું; ધારિયું; ધારવાળા કોઈ પણ પંથ. -ની વિ. સાંપ્રદાયિક પદાર્થમાં કે દોરામાં પડતી | દીપડો પુ. વાઘની જાતનું એક પ્રાણી કરકરિયાવાળી ખાંડ, ખસકો. -તો | દીપવું અ.ક્રિ. શોભવું. દિપાવવું ૫. દાંતના આકારનો પદાર્થ (કરવત | સક્રિ. (કર્મક) શોભાવવું વગેરેમાં હોય છે એવો); ચણતરમાં દીર્ઘ સિં.] વિ. લાંબુ ફાટ ન પડે એ માટે ખૂણે મૂકવામાં દીવાન [અર.] પં. પ્રધાન, કારભારી. આવતા દગડા
oખાનું નપું. મકાનમાંનો વચ્ચેનો દિય(વે,યો) ૫. પતિનો નાનો | કે મુખ્ય મોટો બેઠકનો ખંડ. -ની ભાઈ, દેર
વિ. બિનફોજદારી સરકારી કામને દિલ [ફા.નપું. અંતઃકરણ, મન. | લગતું. -નું વિ. (લા.) ગાંડું -લાસો [ફા.) ૫. આશ્વાસન. | દીવાલ [ફા.) સ્ત્રી. ભીંત -લોજાન [ફા. વિ. પ્રાણપ્રિય, ખૂબ | દીવો પુ. પ્રકાશ આપનારું સાધન. વહાલું. -લ્લગી [હિ. સ્ત્રી. પ્રેમ, | -વડી સ્ત્રી. નાની દીવી. -વડો પુ. દોસ્તી, વિનોદ, મજાક | લગ્ન વખતે વાપરવામાં આવતો દિવસ [સં.) પું. સૂર્યના ઉદયથી અસ્ત | પતરાંનો દીવો. નવી સ્ત્રી. પિત્તળ કે
સુધીનો સમય; રાતદહાડો; (લા.) | તાંબા કે લાકડાની કોડિયાં કે દિવેટ
ચડતી પડતીનો સમય; હમેલ, ગર્ભ [. રાખી પ્રજાળવામાં આવતી માંડણી. દિવાસો પુ. આષાઢ વદિ અમાસનો | વાદાંડી સ્ત્રી. દરિયામાં કે

Page #114

દ-દિવેટ,-ટિયું,-હું
૧૧૩ દરિયાકાંઠે વહાણોને રાત્રે દોરવણી | દુર્ગતિ [સં] ખરાબ ગતિ, નઠારી આપવા કરાતો દીવાવાળો થાંભલો | હાલત. વળ્યું વિ. દુર્ગતિ પામેલું. કે મોટી ચિમની ઘાટની ચણતર. દુર્ગધ સિ., પૃ.] સ્ત્રી, ધી સ્ત્રી. -વાસળી સ્ત્રી, કાંડી. દીવટ, દિવેટ, | ખરાબ વાસ, બદબો દિવેટી સ્ત્રી, વાટ. દિવેલ નપું. દુર્બળ [સ.વિ. દૂબળું, કમજોર; એરંડિયું તેલ. દિવેલિયું વિ. કોડિયું; | (લા.) ગરીબ, રાંક (લા.) જુલાબ લીધો હોય અને જેવું દુબુદ્ધિ સિં] સ્ત્રી, ખરાબ-દુખ બુદ્ધિ નિમાણું મોટું થાય તેવા મોઢાવાળું, દુર્બોધ સં.વિ. મુશ્કેલીથી સમઝાય દિવેલી સ્ત્રી, એરંડી. દિવેલો પુ. | એવું, અઘરું એરંડો. દિવાળી સ્ત્રી, આસો વદિ દુર્લક્ષ (સં.નપું. બેદરકારી અમાસનો તહેવાર, દીપોત્સવી દુર્લભ સિં.] વિ. મેળવવું મુશ્કેલ દી(-દિવેટ,-ટિયું, હું નપું. ફળ કે દુર્વ્યવસ્થા સિં] સ્ત્રી. ગેરવ્યવસ્થા પાંદડાંનું ડોચકું, ડીંટું
દુવા(-આ) [અર. સ્ત્રી. આશીર્વાદ. દિન-દિ)ડું નપું. થોર વગેરેની દાંડલી, | 0ઈ સ્ત્રી. આણ; સોગંદ
દુિશમન [.] પં. શત્રુ, -નાઈ, -ની દુકાન [ફા.) સ્ત્રી. હાટ. વેદાર વિ. | સ્ત્રી. શત્રુતા પં. દુકાનમાં બેસી વેપાર કરનાર. દુષ્ટ સિં] વિ. નઠારું; પાપી; લુચ્યું ની સ્ત્રી. બે પાઈ
દુહો પું. દોહરો; સોરઠી લોકસાહિત્યનો દુકાળ પં. અનાજ ઘાસ વગેરેની | અનિયંત્રિત દોહો અછતનો સમય. ળિયું વિ. દુઃખ સિં] પીડા, કષ્ટ, -બી (સં.) દુકાળમાં દુઃખી થઈ ગયેલું; (લા.) | વિ. દુઃખથી પિડાતું. દૂખડું છું નપું. • ભિખારી
ઓવારણું. દૂખણી સ્ત્રી. દુઃખી સ્ત્રી. દુનિયા [અર. સ્ત્રી. સૃષ્ટિ; જગત. દૂખવું અ.જિ. દુ:ખ થવું, દૂભવવું. દુન્યવી વિ. દુનિયાને લગતું, દૂખવવું સક્રિ. (કર્મક) દુઃખ દેવું, સાંસારિક
દુખાડવું સક્રિ. (કર્મક) ગૂમડું કે ત્રણ દુરસ્ત [ફ.] વિ. મરામત કરેલું, | ઉપર સ્પર્શ કરવાથી દુખાય એમ
સમારેલું; ખરું. -સ્તી સ્ત્રી. મરામત | કરવું. દુખિયારું, દૂખિયું વિ. દુઃખથી દુરાચાર [સં] પું. ખરાબ વર્તણૂક | પિડાતું, દુઃખી
અનીતિમય આચરણ. -રી [સં.) દૂઝવું અ.ક્રિ. દૂધ દેવું; ઝરવું, વિ. ખરાબ વર્તણૂકવાળું
નીગળવું. -શું વિ. દૂધ આપતું

Page #115

૧૧૪
દિડક-કો (ઢોર), દુઝાણું નપું. ઘરમાં ઢોર | મૂળ સંબંધવાળું ખાડાવાળું અંગ, દૂઝતાં હોય એવી સ્થિતિ તૂટી. -ટો . લૂંટી ઉપરનો બહાર દૂત સિં] . સંદેશો પહોંચાડનાર, | નીકળતો ટણિયો કાસદ. -તી સિં] સ્ત્રી. સંદેશો દૂ(૬)દ સ્ત્રી. પેટની ફાંદ. -દાળો . પહોંચાડનારી સ્ત્રી; કુટણી. -તું વિ. | ગણપતિ દેવ (લા.) લુચ્યું
દઢ [સં.) વિ. મજબૂત; સ્થિર દૂધનપું. સ્તન કે આંચળમાંથી નીકળતું દષ્ટાંત સિં.] નપું. ઉદાહરણ, દાખલો ધોળું પ્રવાહી; કેટલીક દૃષ્ટિ (સં.) સ્ત્રી. નજર; (લા.) ધ્યાન, વનસ્પતિમાંથી નીકળતો એવો | લક્ષ્ય પદાર્થ; (લા.) જાત. ૦ગર નપું. દેખવું સક્રિ. જોવું. -રેખ સ્ત્રી. માત્ર દૂધની બનાવટ. ધિયા !., [. સંભાળ, તપાસ, દેખા સ્ત્રી. પ્રત્યક્ષ -ધિયું નપું. બ.વ. બાળકને સૌથી | જણાવું એ દેખાડવું સક્રિ. (કર્મક) પહેલા આવેલા દાંત. ધી સ્ત્રી. બતાડવું. દેખાડ, દેખાડો પુ. બતાડવું મીઠી તુંબડીનો વેલો; એનું ફળ. એ; હૂંડીનાં નાણાં મેળવવા પહેલાં -થિયું વિ. દૂધના રંગનું તેલ પાણી હૂંડીને દેખાડવાની ક્રિયા. દેખાદેખી ને ખારો મેળવી દાળ વગેરેમાં નાખવા સ્ત્રી. વારે વારે કરવામાં આવતું કરેલું પ્રવાહી; નપું. દૂધીનું ફળ. અનુકરણ. દેખાવ . દેખાવું એ. દુધાળ, -ળું વિ. દૂધ આપનારું (પશુ) | દેખાવડું વિ. સુશોભિત; રૂપાળું. દૂબળું વિ. દુર્બળ. -ળો પં. ભીલને | દેખીતું વિ. ઉપર ઉપરથી દેખાતું;
મળતો એ જ જાતનો આદમી. | પ્રત્યક્ષ, ખુલ્લું -ળી સ્ત્રી. દૂબળાની સ્ત્રી દેગ [ફા.) ૫. તાંબાની મોટી ચરવી. દૂભવું, દુભાવું અ.ક્રિ. દુઃખી થવું. | oડો . દેગથી જરા નાની ચરવી. દૂભવવું સક્રિ. (કર્મક) દુઃખ દેવું; | કડી સ્ત્રી. તદ્દન નાની ચરવી વાણીથી પજવવું. દૂભણ સ્ત્રી. મન દિચ,-જ [ફા.) ૫. કન્યાને વરપક્ષ દુભાવું એ
તરફથી આપવામાં આવતી લૂગડાં દૂર સિ., ફા.) વિ. વેગળું, આદું, | નાણાં વગેરેની ભેટ; કન્યાના બાપને
છેટું; અ. વેગળે, છેટે, અબીન [ફા.] વરપક્ષ તરફથી આપવામાં આવતું નપું. દૂરદર્શક યંત્ર. -રંદેશી સ્ત્રી. નાતારીત મુજબનું નાણું, દહેજ અગમચેતી, દીર્ઘ દૃષ્ટિ દેડકા-કો ! -કુનપું. મંડૂક -કી સ્ત્રી. દૂ-ટી સ્ત્રી. પેટ ઉપરના માળના | દેડકાની માદા; નાનું દેડકું

Page #116

દેન'].
૧૧૫
દોર
દેન સ્ત્રી, નપું. તાકાત
આદમી; એક અટક; ગુજરાતી દેન નપું. મડદાને આપવામાં આવતો | રબારીની સામાન્ય ઓળખ. શાવર અગ્નિસંસ્કાર
[સ.] પું. પરદેશ. શી [સં.] વિ. દેર . જુઓ દિયર.'
દેશને લગતું; સ્વદેશી દેરાસર નપું. જૈન તીર્થકરોનું દેવાલય | દેહ સં.. શરીર, કાયા, કલેવર દેવ સિં] પુ. સ્વર્ગમાં રહેનાર દિવ્ય દૈનિક સિ.] વિ. દરરોજનું; નપું. સત્ત્વ, દેવતા; દેવોના પણ દેવ, | દરરોજ પ્રસિદ્ધ થતું છાપું પરમેશ્વર; સ્વામી, રાજા. છતા દૈવ (સં.) નપું. નસીબ, દૈવત સિં]. સિ., સ્ત્રી.] પં. દેવ; અગ્નિ. | નપું. દેવપણું; તાકાત, દૈવી સિ.] વતાઈ વિ. દિવ્ય. વી [સં] સ્ત્રી. | વિ. દિવ્ય દેવની સ્ત્રી, અપ્સરા; દેવતાઈ | દૈહિક વિ. શરીરને લગતું શક્તિ; દેવતાઈ શક્તિની મૂર્તિ, દોકડો સિં] ૫. રૂપિયાનો સોમો માતા. દેવાલય [સં., ૫, નપું.), | ભાગ, એ કિંમતનો સિક્કો; બાર નપું. દેવમંદિર, દેવળ નપું. ખાસ | ટકા વ્યાજ; ગુણ, માર્ક (પરીક્ષાકરી ખ્રિસ્તી લોકોનું પ્રાર્થનાસ્થાન. | પત્રોમાં મુકાતી અંકસંખ્યા) દેવડી સ્ત્રી, પહેરેગીરને બેસવાની દોટ,-ડ સ્ત્રી. દોડવાની ક્રિયા. દોડવું જગ્યા; ચબૂતરો, ચોકી
અ.ક્રિ. ઝડપથી ઉતાવળે પગલે દૂર દેવું સક્રિ. આપવું. -કારો પં. “દે દે | જવું; નાસવું. દોડાદોડી ઝી.
એવો અવાજ; (લા.) “સખત | વારંવાર દોડવું એ. દોડધામ સ્ત્રી. મારામારી. દેણું, દેવું નપું. કરજ, | જ્યાં ત્યાં દોડાદોડ કરવી એ ઋણ, દેણગી સ્ત્રી, દાન, બક્ષિસ. દોઢ,-હું વિ. એક ને અડધું. -ઢડાહ્યું દેણદાર, દેવાદાર વિ. કરજવાળું. | વિ. વધુ પડતું ડાહ્યું. ઢિયું વિ. દોઢ (-દિ)-વાળું નપું. કરજ ન ભરી | પનાવાળું; નપું. પૈસો, કાવડિયું; શકવાથી બતાવવામાં આવતી | દોઢ પ્રાસવાળું ગીત નાદારી. દે(-દિ)વાળિયું વિ. દેવાળું દોણી સ્ત્રી. દૂધ દહીં ભરવાની હાંડલી. જાહેર કરનાર, નાદાર
-શું નપું. મોટી દોણી; (લા.) દોણા દેશસિં] પું. મુલક; વતન, નિકાલ, | જેવું પેટ
વટો પું. દેશમાંથી હાંકી કાઢવાની દોથો ૫. ખોબો સજા. શા(-સા)ઈ પું. રાજ્યને | દોદળું વિ. ખોખરું; નિર્બળ કરેલી સેવામાં મળેલી જાગીરવાળો | દોર (સં.., સ્ત્રી. જાડું દોરડું;

Page #117

દોલત
પતંગની દોરી. ડી સ્ત્રી. નાનું દોરડું. હું નપું. વળવાળું નાળું. ડો પું. દોરો; મંત્રવાળો દોરો; વરકન્યાને બાંધવામાં આવતી છેડાછેડીની દોરી. હવું સક્રિ. હાથ ઝાલી ચલાવવું; લીટી આંકવી; ચીતરવું. હવવું સ.ક્રિ. (પ્રેરક) દોરા ભરવા; દોરવું. ૦વણી સ્ત્રી. દોરવવું એ; પ્રેરણા; શિખવણી. -રિયો પું. એક જાતનું કાપડ; ગળાનું એક ઘરેણું. -રી સ્ત્રી. રસ્સી, નાળી; પતંગની દોર; (લા.) કાબૂની ચાવી દોલત [ફા.] સ્ત્રી. પુંજી, દ્રવ્ય, પૈસો દોલું,-લિયું વિ. દુલ્લું, ઉદાર દોષ [સં.] પું. ભૂલ; ખામી; ગુનો, વાંક; લાંછન, એબ; પાપ. -ષિત [સં.] વિ. દોષવાળું; ગુનેગાર દોસ્ત [ફા.] પું. મિત્ર. -સ્તી [ફા.] સ્ત્રી. મિત્રાચારી
૧૧૬
[ધણી
નુકસાન. ધકાધકી સ્ત્રી, વારંવાર હડસેલા મારવા એ. ધકેલવું સ.ક્રિ. હડસેલવું; ગમે તેમ આગળ ચલાવ્યે રાખવું. ધક્કામુક્કી સ્ત્રી, હડસેલા ને મુક્કાઓની મારામારી ધક્કોર [અં. ‘ડૉક'] પું, ફરજો |ધખ સ્ત્રી. ભારે તરસ. -ખારો પું. બાફ, ગરમી; (લા.) ઝંખના, ધખવું સ.ક્રિ. (લા.) ગુસ્સે થવું; ખિજાવું ધગવું અ.ક્રિ. દાઝી જવું ધજા સ્ત્રી. ધ્વજ, વાવટો ધડ નપું. માથા વિનાનું શરીર ધડકવું અ.ક્રિ. (હૃદયનું) ધબકવું. ધડક સ્ત્રી. ધબકાર; (લા.) બીક. ધડકાર, -રો પું. ધબકારો, થડકારો ધડકી સ્ત્રી, નાની ગોદળી ધડાકો પું. ‘ધડ’ એવો અવાજ; (લા.) આશ્ચર્યમાં નાખે એવો એકાએક બનેલો બનાવ
|
|
|
દોહવું સ.ક્રિ. ઢોરનું દૂધ કાઢવું; (લા.) સાર ખેંચવો. દોવાવું અક્રિ. (કર્મણિ) દૂધ કઢાવું. દોવડા(-રા)વવું સક્રિ. (પ્રેરક) દૂધ કઢાવડાવવું ધૂત [સં.] નપું. જુગાર, જૂગટું દ્રવ્ય [સં.] નપું. પદાર્થ; નાણું, પૈસો દ્વેષ [સં.] પું. ઈર્ષ્યા, અદેખાઈ. -ષી [સં.] વિ. દ્વેષવાળું. -પીલું વિ. અદેખું
ધ
ધક્કો પું. હડસેલો; ફેરો; (લા.)
ધડી સ્ત્રી. ત્રાજવું. -ડો ત્રાજવાનું સમતોલપણું ન હોવું એ સમતોલ કરવાને ત્રાજવામાં મૂકવામાં આવતું વજન; (લા.) ધોરણ, નિયમ; બોધ ધણ નપું. ગાયોનું ટોળું ધણધણવું અ.ક્રિ. પૃથ્વીનું ધમધમવું.
ધણધણાટ પું. પૃથ્વીની ધ્રુજારી, કંપ ધણી વિ. સ્વામી, પતિ; માલિક;
(લા.) આધાર. -ણિયાણી સ્ત્રી. માલિક સ્ત્રી; પત્ની. -ણિયાતું વિ. માલિકીવાળું (ઘર વગેરે)

Page #118

ધતિંગ
૧૧૭
ધિસવું
ધતિંગ નપું. ઢોંગ
ધરમૂળ નપું. છેક શરૂઆત ધધડાવવું સક્રિ. (લા) ખૂબ ઠપકો | ધરવું સક્રિ. ધારણ કરવું, પકડવું, આપવો
પકડી રાખવું; ઇષ્ટદેવની સમક્ષ ધન સિં.]"નપું. દ્રવ્ય, પૈસો, સમૃદ્ધિ | નૈવેદ્ય સમર્પિત કરવું. ધારવું સક્રિ. ધનુષ (સં.] નપું. કામઠું. ધનુર્વા પુ. | ધારણ કરવું; પહેરવું; વિચારવું;
લોહીમાં રસી પ્રસરી જતાં થતો રોગ અટકળ કરવી. ધારણા સં.સ્ત્રી. ધનેડું-શું નપું. ધાન્યમાં પડતું એક જંતુ | વિચારણા; ધરપત ધબ્બો પું. પોલા મુક્કાનો મારધબેડવું | ધરા સિં] સ્ત્રી. ધરણી, જમીન
સક્રિ. ધબ્બે ધબ્બે મારવું | ધરાર અ. સામાની ઇચ્છા ન હોય ધમકવું અ.ક્રિ. સુગંધ આવવી. | તો પણ કરવામાં આવે એમ; ધમકાવવું સક્રિ. (કર્મક) (લા.). અલબત્ત, અવશ્ય ઠપકો આપવો, ડર બતાવવો. ધમકી | ધરાર ૨,-ળ પુ. ધૂસરી બાજુ ગાડામાં સ્ત્રી. ઠપકો; બીક
ભાર કે દબાણથી વધી પડવું એ ધમધોકાર અ. પૂર ઝડપથી, | ધરાવું અક્રિ. તૃપ્ત થવું; સંતુષ્ટ થવું. સપાટાબંધ
ધરવ પું. તૃપ્તિ; સંતોષ ધમપછાડ સ્ત્રી. તોફાન અને અધીરાઈ ધરી સ્ત્રી, પૈડાની લઠ્ઠી, આંસ; પૃથ્વીધમરોળવું સક્રિ. ભારે રોકકળ કરવી. | ની દક્ષિણ-ઉત્તર જતી કાલ્પનિક
ધમરોળ સ્ત્રી. ભારે રોકકળ મધ્યરેખા. -રો૧ ૫. મોટી ધરી ધમવું સક્રિ. ધમણ ચલાવવી | ધરુ પું, બ.વ., નપું. બીજ ઉગાડીને ધમારવું સક્રિ. (પશુને નવડાવવું; [ રોપવા કરેલા છોડ (ચોખા રીંગણી
(લા.) ખૂબ માર મારવો વગેરેના) ધમાલ ઢી, ધાંધલ. ધમાચકડી. | ધરો સ્ત્રી. દૂર્વા, ધોકડ નામનું ઘાસ
નલિયું વિ. ધમાલ કરનારું ધરોડ કું. પાણીનો નદીમાં આવેલો ધરણી સિંસ્ત્રી. ધરતી,જમીન ચૂનો, છે ધરતી સ્ત્રી. જમીન
| ધર્મ સિં] પુ. ગુણ, લક્ષણ; ફરજ; ધરપત સ્ત્રી. ધીરજ, ધારણા
નીતિમય સદાચાર જેના મૂળમાં છે ધરબવું સક્રિ. ખાડો પાડી રોપેલી | તેવી જીવન-પદ્ધતિ; નીતિમય ચીજની આસપાસ માટી કાંકરા | સદાચાર; (લા.) દાનપુણ્ય. ધાર્મિક નાખી ઠાંસવું. ધરબ સ્ત્રી. ધરબવું ! સિ.વિ. ધર્મને લગતું એ
ધસવું અ ક્રિ. જોશથી આગળ જવું,

Page #119

ધંધો.
હલ્લો
૧૧૮
ધિક્કાર હલ્લો કરવો. ધસારો છું. ધસવું એ, | ધામ સં.] નપું રહેવાનું ઠામ, મકાન;
તીર્થસ્થળ. મો . લાંબા સમય ધંધ પું. ઘમસાણ, તોફાન, ધો ૫. | માટેનો પડાવ ઉદ્યમ, રોજગારી, વેપાર. -ધાદાર | ધામધૂમ સ્ત્રી. આનંદ-ઉત્સવની સારી વિ. ધંધો કરનારું. ધાંધલ સ્ત્રી. | તૈયારી તોફાન. ધાંધલિયું વિ. તોફાની | ધારા (સં.સ્ત્રી. ધાર, શેડ. ધાર સ્ત્રી. ધી સ્ત્રી. મદદ માટેનો પોકાર; હાય ! હથિયાર કે ઓજારની ઝીણી ધાક સ્ત્રી. બીક; અંકુશ; (કાને) | કિનારી-કો૨; પ્રવાહી પદાર્થોની બહેરાપણું
પાતળી શેડ, કોર, કિનારો, છેડો; ધાગો . દોરો
ડુંઝરની જમીનથી બહુ ઊંચી નહિ ધાડ સ્ત્રી, લુટારુ ટોળીનો હુમલો એવી લાંબી દૂર સુધી જતી માળા; ધાણી સ્ત્રી. શેકવાથી ફૂટેલી જુવાર લાંબે સુધી જતો ઊંચાણવાળો સાંકડો
બાજરી રાજગરો વગેરેના દાણા ) ભૂમિભાગ. -રાળો છું. એવી ધાર ધાતુ (સં. ] પુ. શબ્દમૂળ, ક્રિયાવાચક ઉપર રહેતો ભીલ જાતિનો વર્ગ. મૂળ શબ્દ; સ્ત્રી. શરીરમાંનાં સાત મૂળ | -રિયું નપું. દાતરડાના ઘાટનું લાંબી તત્ત્વ; વીર્ય, શુક્ર; સોનું ચાંદી વગેરે | લાકડીના હાથાવાળું એક હથિયાર.. ખનિજ પદાર્થ
-રો પં. કાયદો, નિયમ ધાન નપું. ધાન્ય, અનાજ, રાંધેલા | ધાલાવેલી સ્ત્રી. આકરી અધીરાઈ, ચોખા કે ખીચડી
| ભયની તાલાવેલી ધાન્ય સિં.] નપું. અનાજ | ધાવવું સક્રિ. સ્તન કે થાનમાંથી દૂધ ધાપ સ્ત્રી. થાપ, છેતરપિંડી; ફરેબ; | પીવું. ધાવ સ્ત્રી. ધવડાવનારી દાયા. ચોરી
ધાવણ નપું. ધાવવામાંથી મળતું દૂધ ધાબળો પં. કામળો. -ળી સ્ત્રી, કામળી | ધાવું અ.ક્રિ. દોડવું ધાબું નપું. છાપરાને સ્થળે કરેલી ચૂના | ધારા(સ)કો પું. હૃદયમાં ઊભી થતી વગેરેની પાકી અગાસી યા માળની | બીકની લાગણી, પ્રાસકો સપાટી; મોટો ડાઘો ડબકો; દૂધનો | ધાસ્તી સ્ત્રી. બીક, ડર, દહેશત હાંડો કે વાસણ, ઝાલ. -બો પુ. | ધાંસ સ્ત્રી. -મરચાં વગેરેની રજથી અગાસી કે માળનું ધાબું; મોહનથાળ | આવતી સૂકી ખાંસી વગેરેમાં કરવામાં આવતી દૂધની | ધિક્કાર સિં.) પું. ફિટકાર, ૦વું સક્રિ. ધરબ
| દબડાવવું, ફિટકારવું

Page #120

હિંગુ
૧૧૯
| ધોકડું ધિનું વિ. શરીરે હૃષ્ટપુષ્ટ, લઠ્ઠ | છેતરપિંડી કરનાર ધીકવું અ.ક્રિ. ખૂબ સળગવું; | ધૂન સ્ત્રી. સતત ચાલતો ધ્વનિ (ભજન (લા.) ખૂબ વેગમાં રહેવું વગેરેનો); લહે; તરંગ, લહેર. ધીટ વિ. ધૃષ્ટ; નીડર; સહનશીલ | -ની વિ. ધૂનવાળું; તરંગી ધીમું વિ. ધીરુ, મંદ, શાંત પ્રકૃતિનું; | ધૂપ [સંપું. અગ્નિ ઉપર સુગંધી દ્રવ્ય શિથિલ પ્રકૃતિનું. મે ધીમે અ. ધીરે નાખતાં થતો ધુમાડો; ધૂપનો પદાર્થ. ધીરે. -મેથી અ. ધીરેથી, આસ્તેથી ૦સળી સ્ત્રી, અગરબત્તી. પિયું ન. ધીર,૦૪,૦૫ સ્ત્રી. ધર્ય; ધીરતા, | ધૂપ કરવાનું ચલાળું. ધુપેલ નપું. ધીરપણું. ધીરું વિ. ધીમું. ધીરેથી ||
| સુગંધી પદાર્થોની ધુમાડી આપી અ. ધીમેથી
કરવામાં આવેલું સુગંધી તેલ ધીરવું સક્રિ. ભરોસે સોંપવું; ઉછીનું ધૂમ વિ. અ. સતત; પુષ્કળ કે વ્યાજે આપવું; (લા.) કોઠું | ધૂમર સિં.) ધુમાડો. કેતુ સિં] પું. આપવું, સામાનું દિલ સ્વીકારવું. | પૂંછડિયો તારો. ૦પાન [સં.] નપું. ધીરાણ નપું. ધીરવું એ . બીડી ચલમ, હુક્કો વગેરે પીવાં એ. ધી(-ધિ)ગાણું નપું. ભારે ધાંધલ; } ધુમાડી સ્ત્રી. પૂણી. ધુમાડો પું. હાથોહાથની નાની લડાઈ
ભડકા વિનાના અગ્નિમાંથી ધુમાડો ૫. સળગતા અગ્નિની ઊઠતી નીકળતો ધૂવો; (લા.) આંધળો ભારે કાળી હવા. -ડી સ્ટરી. આછો ખર્ચ. ધુમાડિયું નપું. ધુમાડો ધુમાડો. ડિયું નપું. જુઓ “ધૂમ'માં. | નીકળવાનું છાપરા કે દીવાલમાંનું ધુમ્મસ નપું. હવામાં આવતી આંધી | જાળિયું. ધુમાવું અ.ક્રિ. બળતાં ધૂણવું અ.ક્રિ. ભૂત પ્રેત પિશાચ | ધુમાડો થવો જેવાના આવેશમાં આવી શરીર | ધૂળ સ્ત્રી. માટી રજનો ઝીણો ભૂકો. ધ્રુજાવવું. ધુણાવવું સક્રિ. (કર્મક) | ધુળેટી સ્ત્રી. (ધૂળ ઉડાવવા વગેરેની બીજાને ધ્રુજાવવું; (લા.) (પોતાની | ક્રિયા થવાને કારણે ઊજવાતો) ઇચ્છા મુજબ) સામાની પાસે | હોળીના વળતા પડવાનો ઉત્સવ બોલાવવું
ધંધવાનું અ.ક્રિ. ધુમાડો થવો. ધૂંધળું ધૂણી સ્ત્રી, બેઠો ધુમાડો; બાવા સાધુઓ | વિ. ધુમાળાવાળું. ધૂંધળાવું અ.ક્રિ. પોતાની સામે બળતાં લાકડાં રાખે | ઝાંખું પડવું છે એ જગ્યા
| ધોકડું નપું. રૂની મોટી ગાંસડી. ડી ધૂતવું સક્રિ. છેતરવું. ધુતારું વિ. | સ્ત્રી. નાનું ધોકડું

Page #121

ધોકો ૧૨૦
બ્રિજવું ધોકો પુ. જાડી લાકડી; ચટણી વગેરે | ધોવું સક્રિ. પાણી વતી પદાર્થને શુદ્ધ વાટવાનો ગોળ જાડો બડીકો; લૂગડાં કરવો, પાણીથી સાફ કરવું; (લા.) ધોવાનો પાટો; (લા.) વિજ્ઞ; ઠપકો આપી સામાનો ગર્વ ઉતારવો. નડતર; નુકસાન. -કાવવું સક્રિ. ધોણ નપું. એઠાં વાસણ ધોઈ ભેગો પદાર્થને ધોકા વતી કૂટવો. ધોકણું, | કરેલો એઠવાડ, ધોલાઈ [હિ.] સ્ત્રી. ધોકાણું નપું. કપડાં ધોવાનો ધોકો ધોવાની ક્રિયા કે રીત; ધોવાનું ધોખો છું. રોષ અને દુઃખની લાગણી; મહેનતાણું. -વડા(રા)વવું સક્રિ. (લા.) દગો, નુકસાન
(પ્રેરક) કપડાં ધોવાય એમ કરવું. ધોતિયું નપું. થેપાડું. -તલી સ્ત્રી. | -વડા(રા)મણ નપું. -વડાફાળિયું, પંચિયું
(-રા)મણી સ્ત્રી, ધોવાનું મહેનતાણું ધોધ પું. પાણીનો ઉપરથી નીચે પડતો | ધોળ નપું. માંગલિક ગીત, ધવલપ્રવાહ. ૦માર અ. મોટી ધારાઓમાં ગીત. -ળું વિ. સફેદ, ઊજળું. પડે એમ (વરસાદ)
-ળવું સક્રિ. દીવાલને ચૂનો છાંટવો. ધોબી પું. લૂગડાં ધોવાનો ધંધો કરનાર | -ળાઈ સ્ત્રી, -ળામણ નપું. જાતિનો પુરુષ. -બણ સ્ત્રી. ધોબીની ધોળવાનું મહેનતાણું
ધોંસ સ્ત્રી. ધસારો, હલ્લો ધોમ પે. સૂર્યનો સખત તાપી | | ધોંસરું નપું. ગાડાં કોશ વગેરે ખેંચવા ધોરણ નપું. વલણ; નિયમ; રિવાજ; બળદની પાંડાની કે ઘોડાની કાંધ
શ્રેણી; પ્રમાણ; વહીવટી પદ્ધતિ. ઉપર જોડાતું લાકડું, ધુરા. -રી સ્ત્રી. ૦સર અ. ધોરણ-નિયમ પ્રમાણે | નાનું ધોંસરું ધોરી વિ. મુખ્ય; સરિયામ; પુ. બળદ; | ધ્યાન સિં.) નપું. ચિંતન; લક્ષ્ય, (લા.) મોટો દીકરો. -રિયો પુ. | એકાગ્રપણું. -ની સિં.] વિ. ધ્યાન ખેતર અને બાગ વગેરેમાં થતી | ધરનાર. ધ્યેય સિં] નપું. લક્ષ્ય, પાણીની નીક. -રો પં. અગાસીની | ઉદ્દેશ્ય. નેમ પાળ; ઓટલાનો તકિયો; ખેતરની | પ્રાશ-સ)કો પુ. ધાસકો, ફાળ પાળ; ઝાડના મૂળ ફરતો કરાતો | ધ્રુવ (સં.) વિ. સ્થિર; ૫. પૃથ્વીની માટીનો ઓટો
ધરીનો ઉત્તર-દક્ષિણનો છેડો; એ ધોલ પં. માથાના પાછળના ભાગ | નામનો ઉત્તર દિશાનો તારો ઉપર હાથનો પંજો મારવામાં આવે | ધૂસકો પુ. શ્વાસે શ્વાસે ભરાતો સેંકડો એ ક્રિયા
ધૂજવું અ.ક્રિ. કંપવું. ધ્રુજાટ કું.,
સ્ત્રી

Page #122

૧ ૨૧
નિણંદ, નણદી
ધ્રુજારી સ્ત્રી, ધ્રુજારો પં. શ્રુજવું કે | નખોદ નપું. વંશવેલાનો ઉચ્છેદ; ધ્રુજાવવું એ * *
સત્યાનાશ. -દિયું વિ. જેનો નિર્વશ
ગયો હોય તેવું
નગર સિં.] નપું. શહેર. ૦પાલિકા ન સિં.] નહિ
[સં.) સુધરાઈ, મ્યુનિસિપાલિટી. નકરું, નવું વિ. નર્યું, સાવ; (લા.) નાગરિક [સ.] વિ. નગરને લગતું; જંજાળ કે લફરા વગરનું
(લા.) નગરજન. નાગરી વિ., નકલ સ્ત્રી. અસલ ઉપરથી ઉતારેલું સ્ત્રી. દેવનાગરી-બાળબોધ (લિપિ); લખાણ; (લા.) અનુકરણ; વિ. સ્ત્રી. જેમાં પાણીનો સ્પર્શ નથી અનુકરણાત્મક મશ્કરી; લિયો પુ. | તેવી ઘી અને ગળપણવાળી મગજ નકલ કરનાર. લી વિ. (લા.) | વગેરે સામગ્રી બનાવટી, કૃત્રિમ
નગારું [અર.] નપું. અર્ધગોળ નકશી [અર.] સ્ત્રી. કળામય બારીક | આકારનું ચામડે મઢેલું વાદ્ય કોતરકામ. -શો ૫. જગ્યા કે નગુણું વિ. ગુણ-પાડની કિંમત ન હોય
પ્રદેશનો માપસર આલેખ | | એવું, કૃતજ્ઞ નકામું વિ. કામમાં ન આવે એવું, | નગુરુ વિ. ગુરુ ન કર્યા હોય એવું;
ઉપયોગ વિનાનું; અ. નિરર્થક, | નગુણું, બેશરમ વિના કારણ
નચિત વિ. ચિંતા વિનાનું, બેફિકર નકાર ડું. “ના” એવું કહેવું છે. ૦૬ નજર [અર.] સ્ત્રી. દષ્ટિ; લક્ષ
સક્રિ. ના પાડવી; સ્વીકાર ન કરવો નજર[ફા.) સ્ત્રી.,-રાણું નપું. -રાણો નકશો પં. સાંકળ કે આંકડી | ૫. રાજા-મહારાજાને અપાતી ભેટ
ભરાવવાનો વાંકો વાળેલો આંકડો | નજીક, નજદીક [ફા.) અ. પાસે નકોરડો વિ., પૃ. કશુંય ખાધાપીધા | નજીવું વિ. મામૂલી, મુદ્ર વિનાનો ઉપવાસ
નટ . પું. નાટકમાં વેશ ભજવનાર નક્કર વિ. પોલું નહિ એવું; સખત | ખેલાડી; દોરડા પર અંગકસરતના નખ સં.]૫. આંગળાંના ટેરવા પરનું | ખેલ કરનાર
પતલું હાડકું; પશુ-પંખીનો નહોર. | નઠારું વિ. ખરાબ -ખિયું પં. નખ કાપવાનું ઓજાર | નઠોર વિ. હૃદયહીન; નફફટ; નખરું નપું. શૃંગારિક ચાળો; લટકું | શિખામણ ન લાગે એવું નખેદ વિ. નીચ, લુચ્ચું, લબાડ | નણંદ, નણદી સ્ત્રી. પતિની બહેન.

Page #123

નથ, કડી, વણી, વની
૧૨ ૨.
નિરક
- નણદોઈ, નણદોયો છું. નણંદનો વર | ભરણપોષણ, નિભાવ નથ, ડી, વણી, વેની સ્ત્રી. નાકની નિમવું સક્રિ. વંદન કરવું; વાંકા વળવું.
વાળી (જુઓ “નાથવુંમાં.) -ણ નપું. દેવપૂજાનું પવિત્ર પાણી. નદાવા અ. હક્ક દાવો ન રહ્યો હોય - વિ. સુંદર વળાંકવાળું, ઘાટીલું. એમ
-ન સિં.) નપું. નમસ્કાર. નામવું નદી [સં] સ્ત્રી. પહાડ ડુંગર કે સક્રિ. નમાવવું; (લા.) હગેલા સરોવરમાંથી નીકળી આગળ જતાં | બાળકને ધોવડાવવું જેમાં મોટો પ્રવાહ વહે તેવો ખોયાણ 'નમસ્કાર સિં.પું. નમન. નમસ્તે વહેળો, સરિતા , [.] અ. “તમને નમસ્કાર નધણિયું, યાતું વિ. ધણીધોરી વિનાનું | નમાજ,-ઝ [ફા.) સ્ત્રી. મસીદમાં નનામી સ્ત્રી. મડદું લઈ જવાની | મુસ્લિમો જે પ્રકારની પાંચ વાર વાંસની ઠાઠડી. -મું વિ. નામ | બંદગી કરે છે તે. -જી,-ઝી વિ. વિનાનું લેખકની સહી વિનાનું | નમાજ કરનારું નપાણિયું વિ. પાણી વિનાનું; પાણી | નમાયું વિ. મા વિનાનું પાયા વિનાનું
| | નમાલું વિ. માલ-તાકાત વિનાનું, નપાવટ વિ. નઠારું; તદ્દન હલકા | બાયેલું પ્રકારનું કે તકલાદી
નમૂછિયું વિ. મૂછ વિનાનું નફકરું, નફિકરું વિ. ફિકર-ચિંતા | નમૂનો [ફા.) ૫. વાનગી; જેના વિનાનું
ઉપરથી નકલ ઉતારવાની હોય કે નફ(-ફફીટ વિ. બેશરમ. -ટાઈ સ્ત્રી. [ ચીતરવાનું હોય તે અસલ લખાણ બેશરમી
કે વસ્તુનો ઘાટ નફો [અર.] પુ. ફાયદો, લાભ, 1 નમેરું વિ. નિર્દય કમાણી. -ફાખોર વિ. નફો | નર સિં.] પું. આદમી, પુરુષ; પુરુષ મેળવવાની વૃત્તિવાળું. -ફાખોરી | પ્રાણી; બારી-બારણાની માદા જેમાં
સ્ત્રી. નફો મળે એવી રીતનો વેપાર | બેસાડવામાં આવે છે તે ખૂંટાવાળો કરવાની વૃત્તિ નબળું વિ. બળ વિનાનું, નિર્બળ, નિરક[સ, પું] નપું. મર્યા પછી પાપી કમજોર
જીવાત્માં જ્યાં જઈ રહે છે એવો નભવું અ.ક્રિ. ટકી રહેવું; પોષાવું, | પૌરાણિક કે કાલ્પનિક પ્રદેશ; (લા.) નિર્વાહ થવો. નભાવ . નભવું એ; | વિષ્ટા, ગૂ
ખીલો

Page #124

નરવું. ૧૨૩
નિહોર નરવું નપું. તબલું ' | નવાજેશ [ફા.) સ્ત્રી, ભેટ નરણું, નષ્ણુ વિ. ખાધાપીધા વિનાનું નવાબ [અર.] પં. સૂબો. -બી, નરતું વિ. નરસું, ખરાબ
-બશાહી સ્ત્રી. નવાબગીરી નરદમ વિ. શુદ્ધ; અ. તદ્દન, સાવ નવું વિ. અગાઉ ન રહેલું કે થયેલું કે નરમ વિ. પોચું; ઢીલા સ્વભાવનું | જોયેલું જાણેલું; તરતનું, તાજું; સુંવાળું; (લા.) નબળું
બિન-અનુભવી. -વાઈ સ્ત્રી. નરવું -વિ. તદ્દન નીરોગ, તંદુરસ્ત | અચરજ. -વેસર(૦થી) અ. ફરીથી નરસ, શું વિ. નરતું, ખરાબ | જ શરૂ કરીને નરાજ સ્ત્રી. ખોદવાની કોશ | નવેળિયું, નવેળું નપું. ઘરની પછીતની નરા(-૨)ણી સ્ત્રી. નખ કાપવાનું સળી | છીતરી. નવેળી સ્ત્રી. છીતરી જેવું હથિયાર
| નશો !. કેફી ચીજથી ચડતો કેફ. નાતાળ અ. નરદમ, તદ્દન, નર્યું, | શાખોર, શાબાજ વિ. કેફી પીણું સાવ, મૂળ પાયા વિનાનું
પીનારું નર્તન સિં] નપું. નાચ, નૃત્ય ૧ | નસ સ્ત્રી. શરીરમાંની લોહી વહી જતી નર્યું વિ., અ. સાવ, તદ્દન
રગ; પાંદડાંનો રેસો નવતર [સં.] વિ. તદ્દન નવું, અજાણ્યું | નસકોરું નપું. નાકનું ફણસું. -રી સ્ત્રી. નવયુવક સિ.] પું. નવજવાન . | નાકના ફણસામાં રહેલી ધોરી નસ નવરાત્રિ સિં], નવરાત નપું, બ.વ. | (જ ફાટતાં નાકમાંથી લોહી નીકળે આસો અને ચૈત્રના પહેલા નવ દિવસ | છે.) (જમાં માતાનો ઉત્સવ મનાય છે.) | નસીબ [અર.] નપું. ભાગ્ય, કરમ. નવરું, નવું વિ. કામકાજ – ધંધાધાપા | વેદાર (ફા.) વિ. ભાગ્યવાન 'વિનાનું
નિસ્તર [ફા.) શરીર ઉપરની વાઢકાપ નવલ, ૦કથા સિં] સ્ત્રી, ગદ્યમાં | (ગૂમડા વગેરેની) લખેલી અર્ધસત્ય કે કલ્પિત વારતા. નહિ [સં.), નહીં અ. ન. ૦ર, તો નવલિકા સ્ત્રી. ટૂંકી વારતા | અ. ન હોય તો, નકર, નીકર નવલોહિયું વિ. ચડતા લોહીનું, જુવાન | નહેર [અર.] સ્ત્રી. સરોવર કે નવસાર પું. એક ક્ષાર '
નદીમાંથી બંધ વાળી કાઢેલો કાંસ, નવર્બ્સ વિ. લૂગડા વિનાનું, નાગું પૂરું ! સારણ. -રિયું, - નપું. નાળું, નવાજવું અ.ક્રિ. ભેટ આપવી; | વહેળો વખાણના શબ્દોથી સત્કારવું. | નહોર પું. પંજાનો બહાર નીકળતો નખ

Page #125

નળ]
(ખાસ કરીને હિંસક પશુઓનો); નખનો ઉઝરડો. -રિયું નપું. નખનો ઉઝરડો. -રા પું., બ.વ., -રાં નપું., બ.વ. (લા.) નખરાં સહિતની આજીજી, કાલાવાલા
નળ [સં.] પું. પેટમાંનું મોટું આંતરડું; માટી કે ધાતુનો પાણીના જવાઆવવા માટેનો પોલો લાંબો ઘાટ. -ળાકાર વિ. નળના આકારનું. -ળિયું નપું. છાપરાં ઢાંકવાની પરનાળ જેવી નાની નાની માટીની બનાવટ, કવલું. -ળિયેર વિ. છાપરા પર નળિયાંવાળું. -ળી સ્ત્રી. ભૂંગળી, ત્રાંબા-પિત્તળની પવાલી. -ળો પું. ઘૂંટણથી પાટલી સુધીનો લાંબો અવયવ કે હાડકું; ધાતુની કે માટીની નળાકાર ઊભી કોઠી કે પવાલું
|
નાગર [સં.] વિ.નગરનું; બ્રાહ્મણ અને વાણિયાની એ નામની એક જાતનું. -રાણી સ્ત્રી. નાગરની સ્ત્રી. -રિક, -રી જુઓ ‘નગર’માં. નાગરવેલ સ્ત્રી, મુખવાસ માટે વપરાતાં પાનની વેલ, તંબોળ નાગલી સ્ત્રી. બાવટા જેવું એક અનાજ નાણું વિ. વસ્ત્ર ન પહેર્યાં હોય એવું, નગ્ન, નવસ્તું; અલંકાર કે શોભા વિનાનું (અંગ); (લા.) લુચ્ચું; બેશરમ. -ગોડિયું વિ. નગ્ન. -ગાઈ સ્ત્રી. (લા.) લુચ્ચાઈ નાચવું અ.ક્રિ. નૃત્ય કરવું, તાલબદ્ધ કૂદવું; (લા.) કોઈના કહ્યા મુજબ કરવું. નાચ પું. નૃત્ય; નૃત્યનો
૧૨૪
[નાચવું
|
મુખ્ય અંગ, નાસિકા; (લા.) આબરૂ નાકું નપું. સોયનું કાણું; રસ્તાનો છેડો કે પ્રવેશદ્વાર; જકાત લેવાની ચોકી; (લા.) ગામમાં પેસવાનો કર. -કાબંદી(-ધી) સ્ત્રી. નાકું રોકી લેવું એ. -કેદાર પું. જકાતી થાણા ઉ૫૨ બેસતો અમલદાર ના(-નાં)ખવું સ.ક્રિ. ફેંકવું; દાખલ કરવું; પછાડી પાડવું; (લા.) ગુમાવવું, વેડફી કાઢવું. ન(-i)ખાવું અ.ક્રિ. (કર્મણિ) (લા.) શરીરે ઢીલા પડી જઈ દૂબળા થવું નાગ [સં.] પું. ફેણવાળો કાળેતરો સાપ. ૦ણ, તણી સ્ત્રી. એવી
સાપણ
નંગ નપું. એક ચીજ, એક વસ્તુ (એકમ); પહેલ પાડેલો હીરો; (લા.) લુચ્ચો માણસ; મૂર્ખ માણસ નંદવાવું અક્રિ. (ખાસ કરીને દાંત માટી કે કાચની વસ્તુનું )ભાંગી પડવું; પતિ મરતાં રંડાવું નંબર [અં.] પું. સંખ્યા, આંક, આંકડો; ક્રમાંક. વાર અ. નંબર પ્રમાણે, ક્રમ પ્રમાણે
ના અ. નહિ; સ્ત્રી. નકાર નાઈ [હિં.] પું. વાળંદ, હિંદુ હજામ નાક નપું. મોઢા ઉપરનું શ્વાસ લેવાનું

Page #126

૧ ૨૫
નાજુક
નિામ જલસો. -ણિયું વિ. નાચવાનો ધંધો | નાતરની સ્ત્રી. -તરિયું વિ. કરનારું
નાતરાને લગતું; એક જ જાતનું, નાજુક [ફા.) વિ. સુકુમાર
નાતીલું નાટક (., નપું.] નપું., પૃ. ખેલ, નાથ [.] પું. સ્વામી, ધણી; પતિ તમાશો; (લા.) ભવાડો, ફજેતી. નાથવું સ.કિ. બળદ-પાડા વગેરેને -કિયું વિ. નાટકને લગતું; નાટક નાકમાં વીંધ પાડવું; (લા.) અંકુશમાં ભજવનાર (નટ). -કી વિ. નાટકના | લાવવું. નાથ સ્ટી. બળદ-પાડા જેવું. કિય સિં] વિ. નાટકને | વગેરેના નાકમાં નાખવામાં આવતી લગતું. નાટિકા (સં.) ૫. સ્ત્રી. નાનું | દોરી. નથ, ડી સ્ત્રી. સ્ત્રીનું નાકનું નાટક, નાટ્ય સિં] નપું. નાચ અને ! મોટી વાળીના ઘાટનું ઘરેણું અભિનય બેઉ જેમાં હોય તેવો નાદ સં.. અવાજ, ઘોષ, ગર્જના; પ્રયોગ
(લા.) ધૂન, આદત નાડું નપું. (ખાસ કરી કાથીનું) દોરડું | નાદાન [ફા.] વિ. અણસમગ્સ, મૂર્ખ નાડાછડી (મંગલ કામમાં વપરાતી | -નિયત, -ની સ્ત્રી, નાદાનપણું રંગેલી કાચી દોરી); ઘાઘરા લેંઘા કે નાદાર [ઉ] વિ. કંગાળ; દેવાળિયું. સુરવાલ વગેરેની દોરી; અંબોડો | -રી સ્ત્રી. દેવાળું બાંધવાની દોરી. -ડી [.] સ્ત્રી. | નાદુરસ્ત [ફા.) વિ. માંદું નસ, રગ; નાની દોરી, ઘાઘરા, | નાનું વિ. કદમાં અલ્પ; થોડી ઉંમરનું. લેંઘા વગેરેનું નાડું. -ડો ડું મોટું -નકડું વિ. ખૂબ નાનું. -નડિયું વિ. દોરડું, રસ્સો. -ડા છોડ સ્ત્રી. (લા.) નાની નાની ઉમરનું (સ્ત્રી/પુરુષ). પેશાબ જવાની ક્રિયા, લઘુશંકા. -ના સ્ટી. નાનાપણું; (લા.) નાણું નવું. ચલણી સિક્કો; દ્રવ્ય, ધન, હલકાઈ. -નો છું. માતાનો બાપ. પૈસો. -ણાવટ સ્ત્રી. નાણાં-બજાર. | -ની સ્ત્રી. માતાની મા -ણાવટી વિ. નાણાંની હેરફેર | નાન્યતર [સં.] વિ. નર કે નારી નહિ કરનાર, શરાફ
એવું, નપુંસક લિંગનું નાત સ્ત્રી, એક કુળ કે વર્ગના લોક- | નાબૂદ [ફા.) વિ. નિર્મૂળ. -દી [ફા.] સમૂહ, ન્યાત. -તીલું વિ. એક જ | સ્ત્રી. નિર્મૂળ ઉચ્છદ, સદંતર નાશ ન્યાતનું તો . (લા.) સંબંધ. | નામ [સ, ફા.) નપું. સંજ્ઞા; (લા.) -તરું નપું. સગપણ, વિવાહ; વિધવા | યાદગીરી; કીર્તિ. ૦ચીન, મીચું વિ સાથેનું પુનર્લગ્ન. -તરાળ વિ. સ્ત્રી. | નામાંકિત,પ્રખ્યાત. -માંકિત [સં.]

Page #127

નામું
૧૨૬
||નિકાશ(-સ) વિ. પ્રખ્યાત. -મેરી વિ. એકસરખા ! નવાડવું, નવડા(-રા)વવું સ.કિ. નામવાળું
(કર્મક) સ્નાન કરાવવું; (લા.) નામું[ફા.નપું. જમેઉધારનો હિસાબ | ઠગવું, નુકસાનમાં ઉતારવું. નવાણ નામોશી [અર.]ત્રી. બેઆબરૂ, નિંદા નપું. નાહવાનું સ્થળ, જળાશય. નારિયેળી સ્ત્રી, નારિયેળ – શ્રીફળનું નવેણ સ્ત્રી. નાહ્યા પછી કોઈ કે કાંઈ . ઝાડ. -ળ નપું. શ્રીફળ
બહારનાને ન અડાય એવી હાલત, નારી સં.] સ્ત્રી. સ્ત્રી, બૈરું
અપરસ; (લા.) રસોડું (જ્યાં નાહ્યા નારું નપું. ગૂમડું પાકી ફૂટતાં પડેલું ધોયા વિના ન પેસાય). નવેણિયું
ઊંડું કાણું; વાળાનો રોગ : | વિ. નવેણને લગતું, સ્વચ્છ. નાવારસ [ફા.) વિ. જુઓ નિર્વશ.” | નવેણિયો . રાંધનારો, પીરસનારો નાશ સં.૫. સંહાર; (લા.) ખુવારી | નાળ સ્ત્રી. બળદ ઘોડા વગેરેને પાયમાલી. ૦કારક [સં.] વિ. નાશ | પ્રવાહી પાવાની વાંસની પોલી કરનારું. ૦વંત વિ. નાશ પામનારું નળી; નળિયાંમાં નીચે રહેતું નળિયું; નાસ સ્ત્રી. નાક વાટે ધૂણી કે વરાળ પરનાળ; બંદૂકની નળી; મોટી ચડાવવી એ
બંદૂક; નપું. ગર્ભમાં બાળકની દૂટી નાસવું અક્રિ. ભાગી છૂટવું; જતાં સાથે જોડાયેલી નસ. ૦ચું નપું. રહેવું; (લા.) પીછેહઠ કરવી. પ્રવાહી પદાર્થ રેડવાની અમુક –ભાગ સ્ત્રી. ગમે તેમ ગમે તે બાજુ આકારની નળી; નાનો કરવડો. ભાગી જવું (અનેકનું). નાફેડ વિ. | નાળિયું નપું. નેળિયું. નાળું નપું. નાસી જવાની ટેવવાળું, ભાગેડુ | વહેળો; ગરનાળું નાસિપાસ [ફા.) વિ. નિરાશ. –સી નાળ સ્ત્રી. ઘોડા-બળદને પગે તેમજ સ્ત્રી. નિરાશા
જોડામાં એડી નીચે જડવામાં આવતી નાસૂર [અર.] નપું નાક અને ગળાનો | અર્ધગોળાકાર લોખંડની પટ્ટી. બંદ એક રોગ
(-ધ) મું. નાળ જડનારો નાસ્તો [ફા.) ૫. સવારનું પહેલું નાંગરવું અ.ક્રિ. (વહાણ વગેરેને શિરામણ; ગમે તે વખતે ચવાણું કે થોભવા પાણીમાં) લંગર નાખવું. એવું કાંઈ ખાવું એ; એવી રીતે | નાંગર નપું. લંગર ખાવાની વસ્તુ
નિકાલ પું. ફેંસલો, નિવેડો; (લા.) નાહવું અક્રિ. સ્નાન-અંઘોળ કરવું | નીકળવાનો માર્ગ (લા.) ખોટ કરવી, ગુમાવવું. | નિકાશ(-સ) ઝી. માલનું સ્થળ

Page #128

નિગમ
૧૨૭
નિર્માલ્ય
ઉપરથી બીજે જવું
અનાથ નિગમ (સં.) ૫. ધર્મશાસ્ત્ર નિરાશ [સં.] વિ. નાઉમેદ. -શા સિં.] નિચોવાવું અ.ક્રિ. દબાવવાથી પાણીનું સ્ત્રી. નાઉમેદી
બહાર નીકળવું. નિચોવવું સક્રિ. નિરાશ્રિત સિં.) વિ. આશરા વિનાનું, (કર્મક) દબાવી પાણી કે રસ કાઢવો. | અનાથ નિચોડ ૫. નિચોવવું એ; (લા.) | નિરાળું વિ. ન્યારું; અલગ, જુદું નિવેડો
નિરાંત સ્ત્રી. ફુરસદ, સુખ, જંપ, નિત્ય સિં.), નિત અ. હંમેશાં. -ત્યકર્મ | શાંતિ. -તિયું વિ. શાંતિવાળું
સિં. નપું. દરરોજનો વિધિ | નિરીક્ષક સિં] વિ. બારીક તપાસ નિદાન સિં.] નપું. રોગ નક્કી કરવો | રાખનાર
એ; કારણ; પરિણામ, અંત; અ. | નિરુપયોગી [સં.] વિ. ઉપયોગી છતાં અવશ્ય
ખપમાં ન આવે એવું નકામું નિત-ની)ભાડો ૫. કુંભાર ઠામ પકવવા | નિરુપાય [સં.] વિ. ઉપાય ન થઈ રહ્યો ઘાસ-કચરાનો ઢગલો કરી સળગાવે | તેવું, લાચાર
છે એ, લીંભાડો; એવું સ્થાન નિર્જન સિં] વિ. જયાં એક પણ નિમાર્ણ વિ. ઊતરી ગયેલા મોઢાવાળું, માણસ નથી એવું; ઉજ્જડ ખિન્ન
નિર્જલ(ળ) [સં.] વિ. પાણી વિનાનું, નિયમ સિં.. બંધન, નિયંત્રણ; | નપાણિયું ધારો, કાયદો; ચાલ; પ્રતિજ્ઞા; | નિર્જીવ [સં.] વિ. જીવ વિનાનું; (લા.) ઠરાવ. અસર અ. નિયમ પ્રમાણે. | નિર્બળ; નકામું -મિત સિં] વિ. મુકરર કર્યા નિર્ણય સિં.) ૫. ફેંસલો; નિશ્ચય પ્રમાણેનું
નિર્દોષ સિં] વિ. દોષ વિનાનું; નિરપરાધ નિરક્ષર સિં] વિ. જેને અક્ષરજ્ઞાન | નિર્ધાર [સં] . નિર્ણય, નિશ્ચય. છેવું નથી મળ્યું તેવું, અભણ. છતા સિં.] | સક્રિ. નક્કી કરવું સ્ત્રી, અભણપણું
નિર્બલ(ળ) [સં.] વિ. બળ વિનાનું, નિરંકુશ સિં] વિ. બેકાબુ, અંકુશ | નબળું વિનાનું
નિર્ભેળ વિ. ભેળ વિનાનું, ચોખું, શુદ્ધ નિરંતર સિં] અ. સતત, હંમેશાં | નિર્માલ્ય [સં.] વિ. દેવ ઉપરથી નિરાકરણ (સં.નપું. ખુલાસો, નિવેડો | ઉતારેલું કે દેવને ધરેલું (ખાસ કરીને નિરાધાર સિં.) વિ. આધાર વિનાનું | શિવમંદિરનું)

Page #129

નિર્માલ્યા
૧૨૮
-
નીચ
નિર્માલ્ય વિ. માલ વિનાનું; બાયેલું | નિર્ધાર; નિર્ણય નિર્મૂલ(-ળ) [સં.] વિ. મૂળ વગરનું; નિશ્ચલ(ળ) [સં] વિ. સ્થિર, અચલ નિર્વશ
નિશ્ચિત [સં.) વિ. ચિંતા-ફિકર નિર્વશ સિં.] વિ. વંશ ન ચાલ્યો હોય | વિનાનું, નફિકરું એવું, નાવારસ
નિષેધ સિં.] . મનાઈ, અટકાવવું નિર્વાણ [.] નપું. મોલ, મુક્તિનું મોત | એ નિર્વાસિત સિં] વિ. ઘરબાર કે | નિષ્ઠા સિં] સ્ત્રી, આસ્થા, ભક્તિ, વતનમાંથી હાંકી કાઢેલું
શ્રદ્ધા; આશય નિર્વાહ (સં.) . ગુજારો, ભરણપોષણ | નિષ્પાપ [સં.વિ. પાપ વિનાનું; નિર્વિઘ્ન સિં] વિ. વિપ્ન-અડચણ પવિત્ર | વિનાનું
નિષ્કલ(ળ) સિં] વિ. ફળ વિનાનું; નિર્વિવાદ [સં.] વિ. કોઈ પણ જાતના | નકામું વાદ કે વિવાદ વિનાનું, બિન- | નિસરણી સ્ત્રી. સીડી, નાનો દાદરો તકરારી, સ્પષ્ટ
નિસર્ગ સિં.] પુ. સ્વભાવ; કુદરત. નિવાસ સં.. રહેઠાણ. -સી [સં.] નૈસર્ગિક (સં.) વિ. કુદરતી વિ. વતની
| નિસાસો પં. નિઃશ્વાસ; હાઈ નિવૃત્તિ સિં] સ્ત્રી. ફુરસદ, નિરાંત. | નિહાળવું સક્રિ. તાકી તાકીને કે -ત્ત [સં.] વિ. નોકરી કે કામગીરી- ધ્યાનપૂર્વક જોવું માંથી ફારેગ થયેલું
નિંદા [સં.) સ્ત્રી. વગોવણું, બદગોઈ. નિવેડો . ફેંસલો; નિરાકરણ -દવું સક્રિ. નિંદા કરવી, વગોવવું નિવેદન [સં.) નપું. નમ્રતાથી અર્પણ નીક અ. પાણી જવાનો ધોરિયો; બાળ કરવું - રજૂ કરવું એ; અરજ; | નીકર અ. નહિતર અહેવાલ
નીકળવું અ.ક્રિ. -માંથી બહાર આવવું; નિશાન [ફા.) નપું. ચિહ્ન, એંધાણ; | જવું, પસાર થવું; (લા.) નીવડવું
તાકવાનું લક્ષ્ય; (લા.) વાવટો; નીચ સં.વિ. (લા.) અધમ, હલકું. ઘોડા-હાથી-ઊંટ ઉપરનું નગાર- | -ચું વિ. હેઠાણ ભાગમાં રહેલું, હે;
ખાનું. -ની સ્ત્રી, ચિત, એંધાણ | બઠડું, વામણા ઘાટનું. -ચાણ નપું. નિશાળ સ્ત્રી. છોકરાંઓને ભણવાની જમીનનો નીચો ભાગ; ઢોળાવ. શાળા
-ચાજોણું નપું. (લા.) શરમ ઉપજાવે નિશ્ચય સિં] પું. નક્કી કરવું એ, | એવું કામ કરવું એ

Page #130

નીડર)
નીડર વિ. ડર વિનાનું, નિર્ભય નીતરવું અ.ક્રિ. કચરો નીચે.ઠરી જતાં સ્વચ્છ થવું, આછરવું; ટપકવું નીતિ [સં.] સ્ત્રી. સદાચાર ભરેલું વર્તન; પદ્ધતિ; ધોરણ; (લા.)
|
રાજનીતિ
૧૨૯
નીપજવું અ.ક્રિ. ઊપજવું, પેદા થવું; પરિણામ આવવું. નીપજ સ્ત્રી. ઉત્પન્ન, પેદાશ
નીભવું અક્રિ. જુઓ ‘નભવું.’ નિભાવ પું. નભવું એ, ભરણપોષણ નીમ' નપું. નિયમ, વ્રત નીમરે સ્ત્રી. (મકાનનો) પાયો નીમવું સ.ક્રિ. કામ કે પદ ઉપર સ્થાપવું, નિયોજન કરવું. નિમણૂક સ્ત્રી. નીમવું એ, નિયોજના. નિમતાણું નપું. પગાર નીરખવું સ.ક્રિ. તાકીને સૂક્ષ્મતાથી જોવું
નીરવું સ.ક્રિ. (ઢોરને) ઘાસ નાખવું; (લા.) માર મારવો. -ણ સ્ત્રી. નીરવામાં આવતી ચાર, ચારો નીરો પું. તાડનો તાજો રસ નીરોગ [સં.], -ગી વિ. રોગ વિનાનું, તંદુરસ્ત નીવડવું અ.ક્રિ. પરિણામ થઈ આવવું; સિદ્ધ થવું . નીસરવું અ.ક્રિ. બહાર નીકળી આવવું ની(-નિ)ગળવું અ.ક્રિ. ઝરવું, ટપકવું નીં(-નિ)ઘલવું અ.ક્રિ. ડૂંડાંઓમાં દાણા
નણ
આવવા
નીં(-નિ)દર સ્ત્રી. નિદ્રા, ઊંઘ. ખારું વિ. ઊંઘે ઘેરાયેલું
નીં(-નિં)દવું સ.ક્રિ. ખેતરમાંથી નકામું ઘાસ કાપી કાઢવું. નીં(-નિં)દામણ નપું., નીં(-નિ)દામણી સ્ત્રી. નીંદવાનું મહેનતાણું. ની(-નિં)દણ નપું. નેદ પું. નકામું ઘાસ નુકસાન [અર.] નપું. બગાડ, હાનિ; ગેરફાયદો. કારક વિ. નુકસાન કરનારું. -ની સ્ત્રી.નુકસાન; નુકસાનનું વળતર; વિ. નુકસાન પામેલું નુસખો (ફા.) પું. (લા.) અટકચાળું;
મશ્કરી
|નૂર૧ [અર.] નપું. તેજ, પ્રકાશ નૂરઅે નવું. ભાડું વૃત્ત,-ત્ય [સં.] નપું. નાચ ને અ. અને, તથા, તેમ, તેમજ |નેક [ફા.] વિ. પ્રામાણિક; ન્યાયી. -કી સ્ત્રી. ઇમાનદારી; રાજામહારાજા સમક્ષ છડી પોકારવી એ નેગ પું. ઠાકોરજીના મંદિરમાં ધરવા માટે નક્કી કરવામાં આવેલી સામગ્રીનો દરરોજનો અંદાજ
નેજું નપું., -જો પું. વાવટો, ધ્વજા;
નિશાન
નેહું નપું. ઠા-ઠેકાણું; નિશ્ચય નેડો પું. સ્નેહ
નેણ નપું. નયન, આંખ; દેવદેવીની

Page #131

નેતર] ૧૩૦
ન્યિાય આંખો ઉપર ચોડવામાં આવતું / નોટ [.]. સ્ત્રી. નોંધ; નોંધપોથી;
આંખના આકારનું પતરું, ચિઠ્ઠી; ચલણી સિક્કાને બદલે નેતર નપું. પાણી-કાંઠે ઊગનારો એક વપરાતી તે તે કિંમતની છાપેલી છોડ-વેલો, વેતસ
કાગળની ચબરકી નેતરું નપું. છાશ વલોવવાનું દોરડું | નોટિસ (અ.] »ી. ચેતવણી; નેતા સિં.) ૫. અગ્રેસર, મોવડી, | ચેતવણીનું કાગળિયું નાયક
| નોતરવું સક્રિ. નિમંત્રણ આપવું. નેફો [ફા.) ૫. જેમાં નાડી પરોવવામાં નોતરું નપું. જમવાનું નિમંત્રણ.
આવે છે તે ઘાઘરા લેંઘા વગેરેની રિયો . નોતરાં દેવાનું કામ પોલવાળી કિનારી
કરનારો નેમ સ્ત્રી, લક્ષ્ય, નિશાન; આશય, | નોધારું વિ.આધાર વિનાનું, નિરાધાર
નોબત [અર. સ્ત્રી. મોટી નગારાજોડ નેવ,વું નપું. છાપરાની નીચલી | નોરતું નપું. (લા.) નવરાત્રનો પ્રત્યેક કિનારી, નળિયાંનો નીચેનો છેડો | દિવસ. -તાં નપું, બં.વ. નવરાત્ર (જ્યાંથી વરસાદનું પાણી જમીન પર | નોળિયું નપું. એક નાનું ચોપગું પ્રાણી
પડે); એમાંથી ટપકતું પાણી | નોંઝણું નપું. ગાય વગેરેને દોહતી નેસ, ડો ભરવાડ રબારીઓ વગેરે ઢોર | વખતે પાછલા પગે બાંધવામાં ચારનારી પ્રજાએ જંગલમાં બાંધેલું આવતું દોરડું, સેલો કામચલાઉ ઘર કે ઘરોનો સમૂહ | નોંધવું સક્રિ. ટાંચણ કરવું, લખી નળ સ્ત્રી, ળિયું નપું. સાંકડો રસ્તો | ટપકાવી લેવું, નોંધ સ્ત્રી. નોંધવું એ; નૈર્સત્ય [સં.) ૫. પશ્ચિમ-દક્ષિણ દિશા | ટિપ્પણ; આપેલા માલની વચ્ચેનો ખૂણો
વિગતવાળી નોંધપોથી. -ધાઈ સ્ત્રી. નૈવેદ્ય [],- નપું. દેવને ધરવામાં નોંધવાનું મહેનતાણું આવતી સામગ્રી
ન્યાત, જાતીલું જુઓ “નાતમાં. નોકર [ફ.] પં. ચાકર, સેવક. ૦ડી | ન્યાય સિં.] પું. કહેવત, રૂઢિ; ધારો,
સ્ત્રી. સ્ત્રી ચાકર. -રી સ્ત્રી. ચાકરી, રિવાજ; વાજબીપણું; ઇન્સાફ, પગારવાળી સેવા; બરદાસ્ત, સેવા ફેંસલો. થી સિં] વિ. વાજબી નોખું વિ. જુદું, અલગ પાડેલું ઈન્સાફ આપે એવું; (લા.) નો(-ન્યો) છાવર વિ. કુરબાન કરેલું; પ્રામાણિક. યાધીશ (સં.) પં. અર્પણ કરેલું; . કિંમત
ઇન્સાફ આપનાર અમલદાર

Page #132

ન્યારું
૧૩૧
પિછાડવું ચારું વિ. જુદા જ પ્રકારનું; અજાયબ | -ગું ન. સીડી દાદરનું પડ્યું. તેથી
સ્ત્રી. રસ્તાની બેઉ બાજુએ હાલવા
ચાલવા માટેની ફરસબંધી. ૦દંડી પકડવું સક્રિ. ઝાલવું. પકડ સ્ત્રી. સ્ત્રી. માત્ર એક જણ જ ચાલી શકે પકડવું એ; પકડવાનું સાણસી જેવું એવી કેડી. ૦દંડો ૫. (લા.) અવરઓજાર; (લા.) દાવપેચ. જવર કરી જમાવવામાં આવતો પકડાપકડી સ્ત્રી ઉપરાછાપરી હક્ક. ૦પેસારો પં. સલૂકાઈથી ધરપકડ કરવામાં આવે એ
આવવા જવાની સગવડ મેળવી લેવી પર્ફ વિ. (લા.) છેતરાય નહિ એવું; એ; (લા.) લાગવગ. ૦રખું નપું.
જોડા, કાંટારખું. ૦લું નપું. પગનો પક્વાન્ન સિં.) નપું. મીઠાઈ; ગોળ- પંજો; પગના પંજાની છાપ; (લા.) ચોપડી, ગોળપાપડી
ચાંપતો ઉપાય. ૦લી સ્ત્રી. નાના પક્ષ સં.પું. તરફેણ; વિભાગ, તડ, બાળકનું પગલું. -ગી વિ. ચોકિયાત. ગોળ; પક્ષપાત, ઉપરાણું; | -ગેરું નપું. ચોર વગેરેનાં પગલાંનો પખવાડિયું. -ક્ષી સિં.પુ.] નપું. પાંખાળું પ્રાણી, પંખી
પગતું વિ. પહોળું; ખૂલતું પખવાડિયું નપું. હિંદુ મહિનાનો પંદર | પગરણ નપું. સારું ટાણું; (લા.) દિવસ કે તિથિનો ગાળો. -ડિક વિ. | આરંભ ૧૫ દિનનું નપું. પખવાડિયે એક | પગાર [પોચ્યું] . માસિક વેતન, વાર પ્રસિદ્ધ થતું છાપું કે સામયિક | દરમાયો પખાજ સ્ત્રી. બેઉ છેડે ઢાળવાળો | પચરકી સ્ત્રી. મોઢામાંથી ‘પચરક કરી સાંકડો ઢોલ, મૃદંગ, પખવાજ. | ઘૂંકની શેડ કાઢવામાં આવે એ -જી વિ. પખાજ વગાડનાર | પચવું અ.ક્રિ. હજમ થવું, તરવું; પખાળવું સક્રિ. ધોવું. પખાલ સ્ત્રી. (લા.) હરામનું દબાવી રાખવું. પખાળવું એ; ફૂલ વગેરે દૂર કરી પચવવું, પચાવવું સક્રિ. (કર્મક) દેવસ્થાન ધોવું એ
પચે એમ કરવું. પચાવ(-વો) પું. પખોડવું સ.ક્રિ. ધૂળ ઊડી જાય એ રીતે | હજમ થવું એ
લૂગડાં ગોદડાં ગાદલાં વગેરે ઝાટકવાં | પછડાવું અ.ક્રિ. જોરથી નીચે પટકાવું. પગ કું. પ્રાણી-પશુ-માનવ વગેરેનો | પછાડ સ્ત્રી, પછડાટ પું. પછાડવું ચાલવાનો અવયવ, ટાંગો. હથિયું, | એ; પછાડવાથી લાગતો માર.

Page #133

પછેડી.
૧૩૨
પિડ પછાડવું સક્રિ. (કર્મક) પટકવું; I આવે એ રીતની). પટકાવવું સ.કિ. (લા.)હરાવવું. પછાડી સ્ત્રી | (લા.) આનંદથી પટ પટ' એમ પછડાટ; પછી; ઘોડાના પાછલા પગે | ભોજન કરવું. બાંધવાની દોરડી. પછાત વિ. | પટરાણી સ્ત્રી. મુખ્ય રાણી પાછળ રહેલું; (લા.) ઉચ્ચ વર્ણમાં પટવું સક્રિ. છેતરવું, ફોસલાવવું. ન ગણાતું. પછી, પાછળ અ. -ના | પતામણી સ્ત્રી. છેતરપિંડી, ફોસબાદ સમયે, પાછળથી, હવે. | લામણી. પટાઉ વિ. ફોસલાવનારું પછવાડું નપું. પાછળનો ભાગ, પટાપટી સ્ત્રી. (લા.) બોલાચાલી છેવાડું. પછીત શ્રી. મંકાનની | પટોળું નપું. રંગબેરંગી રેશમી દોરાના પાછલી દીવાલ
વણાટની સાડી પછેડી સ્ત્રી. પિછોડી, ખેસ; ખેડૂતની | પટો, ડ્રો પુ. લૂગડા કે ચામડા વગેરેનો વચ્ચે સાંધાવાળી બે પાટની ચાદર. | લાંબો પહોળો ચીરો; કમરબંધ; -ડો છું. પુત્ર અવતરતાં સગાંસંબંધી | ચપરાશનો કાર્યાલયના નામના તરફથી મળતી વસ્ત્રો વગેરેની ભેટ | ચકતાવાળો ખભે નખાતો રંગીન પજવવું સક્રિ. હેરાન કરવું, ત્રાસ | "પટ્ટ; (લા.) સરકારી સનદ પટી,
આપવો. -વણી સ્ત્રી. હેરાનગતી | -ટ્ટી સ્ત્રી. ચીપ, સાંકડો પટ્ટો; પટ્ટાની પજુસણ નપું., બ.વ. શ્રાવણ વદિ ટુકડી; આંકવાનું સાધન, આંકણી;
બારસથી ભાદરવા સુદ ચોથ | (લા.) લાંબી ઝડપી દોડ. પટા !., સુધીના જૈનોના તહેવાર (જેમાં | બ.વ. તલવાર કે લાકડીના દાવ. જૈનોમાં મહાવીર સ્વામીના જન્મની પટેલ પુ. ગામનો મુખી; નાતના કથા વગેરે વંચાય છે અને તડ ગોળ કે એકડાનો મુખી; લેઉવા
ઉપવાસાદિક વ્રતો થાય છે.) અને કડવા પાટીદારોની સામાન્ય પટ [સં.] પુ. પડદો, શેતરંજ વગેરે ઓળખ. પટલાઈ, પટેલાઈ સ્ત્રી. રમવાનું પાટિયું; કોઈ પણ પદાર્થ પટેલનો દરજજો; (લા.) વસ્ત્ર જગ્યા નદી વગેરેની દોઢડહાપણ, પટેલિયો . ગામનો પહોળાઈનો વિસ્તાર
ખેડૂત. પટલાણી, પટેલાણી સ્ત્રી. પટકાવું અ.ક્રિ. પછડાવું. પટકવું | પટેલની સ્ત્રી સ.ક્રિ. (કર્મક) પછાડવું. પટક સ્ત્રી. | પડ નપું. થર; ઢાંકણ; ગડી. -ડો !. પટકવું એ. પટકી સ્ત્રી. (લા.) ખૂબ | પુટ. ડિયો . ખાખરાના બે ખિજાવું એ(સામાને ઊધડો લેવામાં | પાનનો વાડકો, દડિયો. પછી સ્ત્રી,

Page #134

પડકાર,-રો)
નાનું પડીકું. -ડીકું ન. કાગળ કે પાંદડાંનું નાનું બંધન. ડીકી સ્ત્રી. નાનું પડીકું
પડકાર, -રો પું. મોટેથી આહ્વાન કરવું એ; બહાદુરી કે સરસાઈનો અવાજ. વું સ.ક્રિ.પડકાર કરવો; સામે આહ્વાન કરવું પડખું નપું. પાસું; (લા.) પક્ષ; મદદ
પડઘી સ્ત્રી. વાસણ કે લાડુની બેસણી; છોડ વૃક્ષ કે ઓટલાને ફરતી કરેલી
હાંસ
પડઘમ નપું. ઢોલ જેવું સાંકડું બેવડા થાળ જેવું વિદેશી પ્રકારનું વાદ્ય પડઘો પું. પ્રતિઘોષ, અવાજની સામી બાજુથી ઊઠતો સામો અવાજ પડછંદ પું. પડછંદો, પ્રતિઘોષ; (લા.) વિ. મહાકાય. -દો પું. પ્રતિઘોષ; પડછાયો
૧૩૩
[પણ ૨
-તર વિ. ખેડ્યા વિનાનું કે ચણ્યા વિનાનું; વેચાયા વગર પડી રહેલું; જેના ઉપર નફો ચડાવ્યો નથી તે રીતનું. “તી સ્ત્રી. અવનતિ, અવદશા, ભૂરી દશા. પડાપડી સ્ત્રી. ઉપરાઉપરી પડવું એ. પડાવ પું. મુકામ; છાવણી. પડાવવું સ.ક્રિ.(કર્મક) (લા.) છેતરી લેવું, ઝૂંટવી લેવું
|
પડવો પું. હિંદુ મહિનાના પખવાડિયાની પહેલી તિથિ. -વાસાઈ વિ. સ્ત્રી. પડવાને દિવસે ઊગતી (બીજ) પડસાળ, પરસાળ સ્ત્રી. ઘરના દરવાજામાંથી અંદર પેસતાં આવતી ઓસરી
પડછાયો પું. ઓળો,માણસ કે પદાર્થની પાછળના પ્રકાશને લીધે પડતી છાયા પડછું નપું. પાંદડું; શેરડીની ટોચ ઉપરનું આગળું
પડથાર પું. ઓસરીની ફરસબંધી પડદો પું. પરદો, આંતરો; ઓઝલ. -દી સ્ત્રી. નાનો પડદો; પાટિયાની આંતરી
|
પડળ નપું. આંખને છાવરી લેતું પડ પડાઈ સ્ત્રી. મોટો કપડાનો પતંગ; મોટો પતંગ પડાળ નપું. છાપરાના બેઉ ઢોળાવોમાંનો દરેક. -ળી સ્ત્રી. ઊપલે માળ કરેલી એક ઢાળવાળી જગ્યા, અડાળી
પડો પું. ઢંઢેરો; સગપણ નિમિત્તે. અપાતાં સાકર-મગ-વસ્ત્ર વગેરે પડોશ, પાડોશ પું., સ્ત્રી. પાડામાં નજીક નજીકનાં રહેઠાણ. Oણ સ્ત્રી. પડોશમાં રહેનારી સ્ત્રી. -શી વિ. પાડોશમાં રહેનાર
પડપૂછ સ્ત્રી. પૂછપરછ પડવું અ.ક્રિ. નીચે ગબડવું; (છાપ વગેરેનું) ઊઠવું; થવું, બનવું; લાંબા થઈ સૂવું; કિંમત થવી; હારી જવું.
પણ૧ અ. પરંતુ, કિંતુ; તો પણઅે નવું. પ્રતિજ્ઞા; ટેક
|

Page #135

1
પો]
પણો પું. શાકભાજીનો ઝૂડો; પોપૈયાં કેળાં વગેરેનો ખાવા માટે બનાવેલો છૂંદો; સાકરનું સરબત. -ણી સ્ત્રી. ઝૂડી
૧૩૪
પણે અ. ત્યાં, પરે
પત સ્ત્રી. પતીજ, આબરૂ; વિશ્વાસ પતરાજ,-જી સ્ત્રી. બડાઈ પતરું નપું. ધાતુનો ઘડેલો મોટો સપાટ પાતળો ઘાટ. -રી સ્ત્રી. પતરાની નાની પતલી ચીપ. પત(-)રવેલિયું નપું. અડવીનાં પાંદડાંની વેસણથી ભેળી કરેલી એક વાની. પતરાવળ, પતરાવળી, પતરાળી સ્ત્રી. ખાખરાનાં પાંદડાંની બનાવેલી થાળી, પાતળ. પતરાળું નપું. પતરાળી પતવું અ.ક્રિ. નિકાલ આવવો; પૂરું થવું; ચૂકતે થવું. પતાવટ સ્ત્રી. પતાવવું એ, નિકાલ
પતંગ [સં.] પું. પતંગિયું; પું.સ્ત્રી. કનકવો. -ગિયું નપું. ફૂદું પતાકડું નપું. નાની ધજા; કાગળનો છાપેલો નાનો ટુકડો, પત્રિકા પતાસું નપું. ખાંડની ચાસણીનાં ચકતાં જેવી એક બનાવટ પતિ [સં.] પું. ધણી; માલિક; ઉપરી, oવ્રતા [સં.] સ્ત્રી. એક જ પતિને ધર્મથી વળગી રહેનાર સ્ત્રી પતો, -તો પું. ઠામઠેકાણાની ભાળ પત્તું નપું. પાંદડું; કાગળનું પાનું;
[પદ્ધતિ
ગંજીફાનું પાનું; ટપાલનો એકવડો
કાગળ
|પત્ની [સં.] સ્ત્રી. ઘરવાળી, ભાર્યા પત્ર [સં., નપું.] પું. ટપાલનો કાગળ; નપું. પાંદડું; વર્તમનાપત્ર, છાપું. ૦૬ [સં.] નપું. ટીંપ; યાદી; રજિસ્ટર. ૦કાર [સં.] વિ. વર્તમાનપત્રમાં લખવાનો ધંધો કરનાર. કારત્વ [સં.] નવું., Öકારી સ્ત્રી. વર્તમાનપત્રમાં લખવાનો ધંધો. -ત્રિકા [સં.] સ્ત્રી. નાનું પતાકડું; માસિક કે પાક્ષિક છાપું પથરો, પત્થ(-સ્થ્ય)૨ પું. શિલા, પાષાણ, પહાણો. પથરાળ વિ. પત્થરવાળું (જમીન પ્રદેશ વગેરે). પથરી સ્ત્રી. અસ્ત્રી વગેરેની ધાર કાઢવાની પત્થરની પટ્ટી; મૂત્રમાર્ગ કે શરીરના ગમે તે ભાગમાં જામતી પત્થરની જાતની કાંકરી |પદવી [સં.] સ્ત્રી. (લા.) દરજ્જો; ઉપાધિ, ઇલ્કાબ પદાર્થ [સં.] પું. ચીજ, વસ્તુ, દ્રવ્ય; (લા.) શબ્દાર્થ; સાર, તત્ત્વ પદોડવું સ.ક્રિ. ખૂબ થાકી જાય ત્યાંસુધી ઘોડાં-ગધેડાં વગેરેને દોડાવવાં; (લા.) બગડી જાય ત્યાં સુધી વાપૂરવું
પદ્ધતિ [સં.] રીત; વ્યવસ્થિત રીતે કામ કરવાનો પ્રકાર; શાસ્ત્રશુદ્ધ રીતે ક્રમસર કામ કરવાનું બતાવતો શાસ્ત્રગ્રંથ

Page #136

પ]
નહિ એવું
|
પદ્ય [સં.] નપું. છંદોબદ્ધ રચના; (લા.) કવિતા (પાઠ્ય). પધારવું અ.ક્રિ. આદર અપાતો હોય એ રીતનું આવવું. પધરામણી સ્ત્રી. ગુરુ આચાર્ય વગેરેને પધરાવવા એ; (લા.) પધરાવતી વખતે આપવામાં આવતી ભેટ
પરચો પું. ચમત્કારિક બનાવ પરડ સ્ત્રી. (લા.) લાંબું કંટાળા ભરેલું વર્ણન કે કથની; લપ પરડકું નપું. નાનું સાપોલિયું પરણવું સક્રિ. લગ્ન કરવાં. પરણ નપું. પરણવું એ. પરણિયાત વિ. પરણેલું. પરણેતર નપું. પરણેલી; સ્ત્રી. પત્ની
૧૩૫
પનારો પું. કોઈની સાથે ફરજિયાત સહવાસ કે સંબંધમાં આવવું એ ૫નો પું. કાપડની પહોળાઈ. -નાદાર વિ. પનાવાળું. -નિયું વિ. પૂરા પનાનું પનોતું વિ. મંગળકારી, શુભ; વંશવિસ્તારવાળું, સુખી. -તી સ્ત્રી. ભાગ્યશાળી સ્ત્રી; (લા.) નિંની મહાદશા કે અલ્પ દશાનો સમય; (લા.) પડતી દશા
[પરવડવું
પપૈયો, પોપૈયો પું. અમૃત ફળનું ઝાડ. હું નપું. પપૈયાનું ફળ, અમૃતળ પબડી સ્ત્રી. કમળ-કાકડી પબેડો છું. લાકડીનો બડીકો; (લા.) ગપ્પ; કવિતાની નિબંધ કડી
પર૧ અ. ઉપ૨
પરરે [સં.] વિ. બીજું
પરખ સ્ત્રી. ઓળખ, પરીક્ષા પરગજુ વિ. પરોપકારી પરગણું નપું. તાલુકો પરચૂર(-ટ)ણ વિ. પ્રકીર્ણ; ફુટકળ; નપું. સિક્કાઓનો ખુરદો. -ણિયું વિ. (લા.) ફાલતુ, ખાસ મહત્ત્વનું
પરત અ. પાછું મોકલાય એમ |પરતંત્ર [સં.]વિ. પરાધીન, ઓશિયાળું પરનાળ સ્ત્રી., -ળું નપું. નેવાનું પાણી ઝિલાઈને એક બાજુ ચાલ્યું જાય એ રીતની નેવાના છેડે લટકતી ધાતુના પતરાની બનાવેલી નીક |પરપોટો પું. હવાથી પ્રવાહીમાં થતો ફુક્કો
પરબ નપું. માર્ગમાં મુસાફરોને પાવાને કરવામાં આવતી પાણી પાવાની જગ્યા. ડી સ્ત્રી. પંખીઓને દાણા નાખવા એક થાંભલા ઉપર કરેલી માંડણી (મોટે ભાગે ચોકમાં) પરબા(-ભા)રું વિ. બારોબાર, સીધેસીધું બહાર
પરબીડિયું નપું. કાગળની કોથળી, લખોટો
પરમેશ્વર [સં.] પું. પરમાત્મા,ભગવાન પરલોક (સં.) પું. મૃત્યુ પછી જ્યાં
જવાનું મનાય છે તેવો પ્રદેશ |પરવડવું અ.ક્રિ. પોસાવું, પાલવવું

Page #137

પરવા
૧૩૬
પિરીક્ષક
પરવા [ફા.) સ્ત્રી. દરકાર; ગરજ | ઓશિયાળ પરવાડ સ્ત્રી. ગામનો છેવાડાનો ભાગ | પરાપૂર્વ સિં.] . બહુ જૂનો સમય પરવાનગી [ફા.સ્ત્રી. રજા. પરવાનો | પરાભવ સિં.) પું. પરાજય [ફ.] . રજાનો લિખિત હુકમ; | પરાયું વિ. પારકું; અજાણ્યું લાઇસન્સ; (લા.) છૂટ | પરાર અ. ગયે કે આવતે બીજે વર્ષે પરસૂદી સ્ત્રી. ઘઉનો બારીક લોટ, પરાળ નપું. ડાંગર વગેરે અનાજનું મેંદો
પોચું ઘાસ પરસેવો છું. પસીનો
પરિક્રમા સિં] સ્ત્રી, ફરતે ફરવું એ પરસ્પર [સં.] અ. અરસપરસ, | પરિચય [સં] પં. ઓળખાણ; એકબીજાને
સહવાસ; મહાવરો; આદત પરહેજ [ફા.) વિ. બંધનમાં નાખેલું, | પરિણામ સિં, પું] નપું. નતીજો, કેદી; રુમી. માંદગી વગેરેમાં | ફળ; રૂપાંતર પાળવામાં આવતી ચરી, કરી. | પરિપત્ર [સં., નપું.] પુ. લાગતાં -જી સ્ત્રી. કેદ; ચરી * વળગતાને ફેરવવામાં આવતું પરંતુ સિં. અ. પણ, કિંતુ • લખાણ; સર્કયુલર પરંપરા [સ.] સ્ટી. હાર; ઘણા | પરિભાષા સિં] સ્ત્રી. કોઈ પણ
સમયથી ચાલતી આવતી રૂઢિ કે | શાસ્ત્રીય વિષયની સમઝૂતી માટે રિવાજ
કરવામાં આવેલ તે તે પદાર્થ-ક્રિયા પરાઈ સ્ત્રી. ખાંડણીનો દસ્તો | વગેરેની સંજ્ઞા પરાકાષ્ઠા [સ.] સ્ત્રી. છેવટની હદ | પરિયાણ નપું. પ્રયાણ કરવાની પરાક્રમ સિં., પૃ.] નપું. બહાદુરી. | તૈયારી; (લા.) ઢીલ, વિલંબ
-મી સં.વિ. બહાદુર પરિવાર સિં.] ૫. કુટુંબકબીલો, સ્ત્રી પરાગ સિં] ૫. ફૂલની રજ
અને છોકરાં હૈયાં પરાજય [સં.] . જિતાઇ જવું એ, | પરિશિષ્ટ સિં.] નપું. પુરવણી હારી જવું એ
| પરિષદ સં.] સ્ત્રી. સભા, સંસદ પરાણે અ. માંડ માંડ, મહા મહેનતે; | પરિસ્થિતિ [સ.] સ્ત્રી. આજુબાજુનો (લા.) બળાત્કારથી
સંયોગ કે સંયોગો પરા(-રો)ણો પૃ.છેડે ફળાવાળી લાકડી. | પરી [ફા.) સ્ત્રી. પાંખોવાળી મનાતી
-ણી સ્ત્રી, નાનો પરોણો | દેવતાઈ સુંદરી પરાધીન સિં.] વિ. પરવશ, પરતંત્ર, | પરીક્ષક (સં.) વિ. પરીક્ષા કરનાર

Page #138

પરીક્ષા
૧૩૭
પિવન
પરીક્ષા સિં] સ્ત્રી. તપાસ, કસોટી | ફેરબદલો; ઊલટપાલટ પરીખ જુઓ ‘પારેખ”. • પલળવું અ.ક્રિ. ભીંજાવું; (લા.) પોચું પરું વિ. દૂર, અળગું
થવું. પલાળવું સ. ક્રિ. (કર્મક) પરું નપું. શહેર બહાર વસેલો વાસ, | ભીંજવવું ઉપનગર
| | પલંગ પું. ઢાંકેલો મોટો ખાટલો. છડી પરૂણો, પરોણો પુ. મહેમાન. –ણાગત | સ્ત્રી. નાનો પલંગ
સ્ત્રી. મહેમાનગત, આતિથ્યસત્કાર | પલાખું નપું. આંકના ઘડિયાના પ્રશ્ન પરે અ. દૂર સામે, ત્યાં, પણે | પલાણ [ફા.) નપું. ઘોડાની પીઠ ઉપર પરે સ્ત્રી. મળસકાનું અજવાળું, પોહ | નાખવાનો સામાન, જીન. ૦વું પરોઠું નપું. લોઢી ઉપર તદ્દન થોડું તેલ | સ.ક્રિ. ઘોડા ઉપર પલાણ નાખવું; કે ધી રેડી કરાતું ચોપડું
સવારી કરવી પરોણો જુઓ “પરૂણો”. પલાયન [સં.] નપું. નાસી જવું એ પરોણો પૃ. જુઓ “પરાણો | પલાં(લો)ઠી સ્ત્રી, ઘૂંટણ નીચેનો બેઉ પરોપકાર સિં.) ૫. પારકાં-બીજાં ઉપર પગનો ભાગ એકબીજાની નીચે પાડ કરવાની ક્રિયા, બીજાનું ભલું | આવે એમ ચપટ બેસવાની સ્થિતિ. કરવું એ. -રી [સં] વિ. પરોપકાર | -ઠો છું. મોટી પલાંઠી કરનારું
| પલીત મું., નપું. ભૂત પ્રેત, -તી સ્ત્રી. પરોવવું સક્રિ. વેહવાળી વસ્તુમાં દોરો | ગુ, વિષ્ટા. -તો પં. બંદૂકની દાખલ કરવો; (લા.) જોડવું; | જામગરી તલ્લીનતા કરવી
પલો(-ળો)ટવું સક્રિ. (ઘોડા વગેરેને) પર્દાફોસ [ફ.] ઉઘાડા પડી જવું | કેળવી સવારી લાયક કે કામમાં આવે પર્યટન સિં.) નપું. ફરવા જવું એ; | એવું કરવું; (લા.) કામકાજમાં જોડી મુસાફરી
પાવરયું બનાવવું પર્વત સિં. પું. પહાડ, ગિરિ | પલ્લું નપું. ત્રાજવાનું છાબડું; વર પલકારો . આંખની પાંપણોનું | તરફથી કન્યાને અપાતું સ્ત્રીધન. ઊઘડવું ને બંધ થવું એ
-લ્લો ૧ ૫. મજલ, ટપ્પો પલટણ [એ.] સ્ટી. લશ્કરી |પલ્લો ૫. પાલવ; (લા.) છેડો; સિપાઈઓની ટુકડી . "
અંતર પલટાવું અક્રિ. બદલાવું. પલટવું | પવન [સં.] પુ. વાયુ, હવા; (લા.) અ.ક્રિા, સક્રિ. બદલવું. પલટો પુ. | તોર, મિજાજ

Page #139

પવાલું]
પવાલું નપું. પ્યાલું; અડધા શેરના માપનું ઠામ. મોટી નળાકાર કોઠી. -લી સ્ત્રી. નાની નળી, કોઠી પવિત્ર [સં.] વિ. શુદ્ધ, પાવન. ત્રી સ્ત્રી. બ્રાહ્મણો આંગળી ઉપર પહેરે છે એ સોના-ચાંદી-તાંબાની મિશ્ર કરડી. -તું, -તરું નપું. શ્રાવણ સુદિ ૧૧ને દિવસે ઠાકોરજીને ધરાવવામાં આવતું સૂતરનું ફીંડલું યા રેશમની ગુચ્છાવાળી માળા પશ(-સ) સ્ત્રી. પોશ, ખોળો. લી સ્ત્રી. ભાઈની બહેનને (ખાસ કરી ભાદરવાની નોમે) અપાતી ભેટ પશુ [સં., પું.] નપું. ચોપગું પ્રાણી, જાનવર, ઢોર; (લા.) અણસમઝુ પશ્ચિમ [સં.] વિ. પાછળનું; આથમણી દિશાનું; સ્ત્રી. આથમણી દિશા પસર નપું. પરોઢિયે ઢોર ચરાવવા જવાની ક્રિયા
૧૩૮
પસંદ [ફા.] વિ. ગમતું; સ્વીકારેલું. ૦ગી સ્ત્રી. પસંદ કરવું એ પસાયતું નપું. સરકાર તરફથી બક્ષિસ મળેલી જમીન. તો હું, ગામડાંઓનો સિપાઈ
[પહોર
પસ્તાવું અ. ક્રિ. પશ્ચાત્તાપ કરવો; ભૂલ કે દોષને માટે પાછળથી ખેદ કરવો. -વો પું. એવો ખેદ, પશ્ચાત્તાપ પસ્તી સ્ત્રી. નકામા રદ્દી કાગળ પહાડ છું. પર્વત, ગિરિ. -ડી સ્ત્રી. પહાડને લગતું; (લા.)વિ. પડછંદ પહાણ(-ણો) પું. પાણો, પત્થર. -ણવું સ. ક્રિ. રંગવા માટે કોરું કપડું ધોવું. -ણી સ્ત્રી. તપાસણી. -ણીપત્રક નપું. ખેતરનાં ઝાડ મોલ વગેરેની નોંધ રાખતું તલાટીનું પત્રક પહેરવું સ.ક્રિ. શરીર ઉપર ધારણ કરવું. -ણ નપું. કૂતું, બદન. - નપું. ઘાઘરાને સ્થળે આહીર મેર ચારણ રબારી વગેરે કોમોમાં સ્ત્રીઓ કેડે વીંટે છે એ વચ્ચે સાંધાવાળું બે ફાળનું વસ્ત્ર. -વેશ પું. પોશાક; કપડાં પહેરવાની રીત. પહેરામણી સ્ત્રી. કન્યાના બાપ તરફથી વરપક્ષને આપવામાં આવતી વસ્ત્રોની ભેટ; એવી રીતની ભેટ પહેરો પું. ચોકીદારી, જાપતો;
પસીનો [હિં.] પું. પરસેવો પસ્તાનું નપું. બહારગામ જવાનું મુહૂર્ત સાચવવા પોતાને ઘેરથી બીજે કોઈને ત્યાં જઈ વાસ કરવો કે પ્રવાસમાં સાથે લઈ જવાની ચીજ મૂકવી એ; (લા.) પસ્તાનામાં મૂકેલો પદાર્થ
સંભાળ. -રેગીર પું. ચોકીદાર પહેલ પું. પાસાની સપાટી પહેલવાન પું. કુસ્તીબાજ, મલ્લ; (લા.) શૂરવીર પહેલું વિ. પ્રથમ, આદિમાં રહેલું. -લ સ્ત્રી. આગેવાની કરવી એ; શરૂઆત. -લાં અ. અગાઉ પૂર્વે પહોર છું. સાડાસાત ઘડી કે ત્રણ

Page #140

પહોળું
૧૩૯
પિાકીટ
કલાકનો દિવસ-રાતનો આઠમાંનો | -ચિયું નપું. નાનું ફાળિયું, ધોતલી પ્રત્યેક સમય, પ્રહર • | પંજરી સ્ત્રી, પંચાજીરી પહોળું વિ. પનાદાર, પગતું; ખૂલતું, પંજેટી સ્ત્રી. ખેતીનું એક કાંસકી મોકળું; છૂટું પથરાયેલું. -ળાઈ સ્ત્રી. | આકારના ફણાવાળું ઓજાર, પહોળાપણું
ખંપાળી પહોંચવું સક્રિ. -ના સુધી જવું, પૂગવું; પંજો [ફા.) ૫. આંગળાં ને હથેલીનો આંબવું; ટકવું. પહોંચ ઋી. બનેલો ખુલ્લો અવયવ; હિંગ્ન પશુનો પહોંચવું એ; પાવતી, રસીદ; (લા.) નહોરવાળો એવો અવયવ; (લા.) શક્તિ; સમઝશક્તિ
પકડ પહોંચો સ્ત્રી. હાથનું કાંડું. -ગી સ્ત્રી. પંડિત સિં] પં. શાસ્ત્રનો જાણકાર કાંડામાં પહેરવાનું પુરુષનું એક વિદ્વાન; સાક્ષર; ઉત્તર ભારતમાં જાળીવાળું ઘરેણું. ચિયું નપું, એવું નામે બ્રાહ્મણ હરકોઈ, પંડો બાળકનું ઘરેણું
પતિયાળું વિ. સહિયારું પળ ., નપું. સ્ત્રી, ઘડીનો સાઠમો પંતુજી પું. માત્ર છોકરાં ભણાવી ભાગ, ક્ષણ
જાણનાર શિક્ષક; (લા.) વેદિયો પળી સ્ત્રી. ઘી તેલ લેવાનું લોખંડનું | પંથે પુ. માર્ગ, રસ્તો. છેક પં. દેશનો સાધન, મોટું પાતળું
અમુક વિભાગ, જિલ્લો, પ્રાંત પંખી નપું. પાંખવાળું પ્રાણી, પક્ષી. | પંપ [અં.] પું. હવાના દબાણનું યંત્ર, -ખો પં.
વિષ્ણો (એ રીતનો વીજળી | હવા ભરવાનું સાધન; પાણીની ડંકી; વગેરેનો પણ)
પેટ્રોલ ભરવાનું યંત્ર પંગત સ્ત્રી. પંકિત, હાર પંપાળવું સક્રિ. વહાલથી કોઈના પંથ સિં.] વિ. પાંચ; નપું. કોઈ | શરીર પર હાથ ફેરવવો; (લા.) ખોટું વાતનો નિવેડો લાવવા બેઠેલું બે કે | ઉત્તેજન આપવું વધુ માણસોનું મંડળ; પું. એમાંનો પાક [સં.] . પાકવું એ; રસોઈ; પ્રત્યેક પુરુષ. -ચાત સ્ત્રી. (લા.) | ખેતીની નીપજ; ગોળચોપડી. છેવું નકામી કૂથલી. ચાયત સ્ત્રી. પંચનું | અ.ક્રિ. પરિપક્વ થવું; નીપજવું; મંડળ. -ચાંગ (સં.) નપું. જોશીનું ગૂમડાં વગેરેનું ભરાઈ રસીના રૂપમાં ટીપણું જેમાં તિથિ વાર નક્ષત્ર યોગ થવું; નીવડવું. -૬ વિ. પાકેલું, અને કરણ મહિનાવાર આખા | પકવ; (લા.) હોશિયાર ર્ષનાં આપવામાં આવ્યાં હોય. |પાકીટ [.] સ્ત્રી. પૈસા રાખવાની

Page #141

પાખંડ
૧૪)
પાડું, પાડરડું
ગજવામાં રખાય એવી નાની થેલી; રાજગાદી, કડી સ્ત્રી. પાટિયાનો દફતર; પરબીડિયું
ટુકડો. oડો . પાટિયાનો સાંકડો પાખંડ [સં.] . ઢોંગ, દંભ; (લા.) જાડો ટુકડો. વલી સ્ત્રી. બાંકડો. તરકટ. -ડી [સં] વિ. ઢોંગી, દંભી; Oલો છું. જમવા બેસવાનો નાનો (લા.) તરકટી
બાજોઠ. -ટિયું નપું. લાકડાની પાગરણ નપું. પથારી માટેનાં ગોદડાં પહોળી અને ઓછી જાડાઈની મોટી ગાદલાં વગેરે
ચીપ; નિશાળમાં શિક્ષક જેના પર પાગિયો ૫. મદદગાર; કૂવામાં ચાક ખડીથી લખી સમઝાવે છે તે ઊતરતાં ઝાલવાને માટે બાજુમાં લાકડાનો ઘાટ; છાતીનું પ્રત્યેક રાખેલો વધારાનો નાડો
પાંસળું. -ટી સ્ત્રી, લોખંડની પટ્ટી; પાઘડી ઝી. માથાનો ફીંડલાના પત્થરની સ્લેટ; જમીન, ગરાસની
આકારનો એક પહેરવેશ; (લા) જમીન. -ટીદાર ૫. જમીનદાર; નવાજેશ, સરપાવ, ડું નપું. પાઘડી (લા.) કણબી પટેલ. -ટો . પટ્ટીના (કટાક્ષમાં)
આકારનો લોખંડનો કે લૂગડાનો પાચન સિં] નપું. હજમ થવું એ ઘાટ; રેલનો પાટડો; (લા.) પાછું વિ. પાછળનું અ. વળી, | બંદોબસ્ત પાછળથી. છ૮-છો)તર,-૬ વિ. પાટરે સ્ત્રી. આંકના ઘડિયા બોલી જવા મોસમના પાછલા ભાગનું. -છલું એ વિ. પાછળ રહેલું; બાકીનું; પૂર્વનું, પાટુ સ્ત્રી. લાત પહેલાનું. -છળ અ. પછવાડે, પાઠ [સં.] . બોલી જવું એ; સ્તુતિ પછાડી
સ્તોત્ર વગેરેનું રોજનું વાચન; પાજ સ્ત્રી. પાળ, સેતુ; દીવાલોના | નિશાળમાં વિદ્યાર્થીનું રોજનું ભણતર છોકામ વગેરે માટે બાંધવામાં થાય એટલો પાઠ્યપુસ્તકનો આવેલી ખપેડાઓની માંડણી વિભાગ; શબ્દો કે વાક્યની પાજી [ફા.) વિ. નીચ પ્રકૃતિનું લુચ્યું; | ગ્રંથમાંની યોજના; નાટકના પાત્રનું
હલકું પાટપું. મોટો વિસ્તાર; પટ્ટ; આખું | પાઠવવું સક્રિ. મોકલવું થાન, તાકો; સ્ત્રી. મોટો પહોળો પાઠું નપું. અદીઠ ગૂમડું; કુંવારનું લેખું બાંકડો; નદી કે જળાશયની સાંકડી પાડ મું. ઉપકાર પાણી ભરેલી લાંબી ગાળી; પાડું, પાડરડું નપું. ભેંસનું બચ્યું.
કામ

Page #142

પાડો.
૧૪૧
પિાન
-ડાયું. ભેંસનું નર બચ્યું; ભેંસનો | પ્રમાણે નો પૃથ્વી નીચેના સાત નર, મહિષ. -ડી સ્ત્રી, ભેંસનું માદા | લોકમાંનો છેલ્લો લોક; પૃથ્વીનું બહુ બચ્યું
ઊંડું પેટાળ પાડોર . પા, મહોલ્લો પાત્ર [સં.] વિ. નપું. યોગ્ય, લાયક; પાડોપુ. આંકના ઘડિયા
નપું. ઠામ, વાસણ; નદીના બે કાંઠા પાડોશ જુઓ “પડોશ.”
વચ્ચેનો ભાગ, પટ; (નાટકમાં) પાણ સ્ત્રી. સંખ્યાંકમાં આખાનો ચોથો | જેનો વેશ લેવામાં આવે છે. છતા ભાગ; એ દર્શાવનારી ઊભી | સિં] સ્ત્રી. યોગ્યતા, લાયકાત લીટા !”
પાથરવું સક્રિ. બિછાવવું . –ણ,-હ્યું પાણી નપું. જળ; (લા.) નૂર, તેજ; નપું. પાથરવા માટેનું જાડું કપડું, (હથિયારની) ધાર આપવી એ; બંગણ; મરનાર પાછળ ખરખરે તીર્ણતા; પોરસ, શૂરાતન; ટેક; આવનારાઓ માટે પાથરવામાં સોના રૂપાનો ઢોળ. -ણિયારી સ્ત્રી. આવતું કપડું. પાથરો પં. કાપણી પાણીની હેલ લાવનારી સ્ત્રી, કર્યા પછી આડો નાખેલો મોલ. -ણિયારું નપું. પાણીના ઠામ પથારો . મોટી પથારી; (લા.) રાખવાની પત્થર યા લાકડા વગેરેની | મોટો વિસ્તાર. પથારી સ્ત્રી, નાનું માંડણી; (લા.) વિ, શક્તિશાળી. | પાથરણું, બિછાત પાણ(Cણે)ત નપું. ખેતરમાં પાણી | પાદર, પાધર નપું. ગામની ભાગોળ પાવાની ક્રિયા. પાણ(-ણ)તિયો, | આગળનું મેદાન; (લા.) ઉજ્જડ -પાણેતી ૫. ખેતરમાં પાણી | પાદરી [પોર્ચ્યુ.] . ખ્રિસ્તી ઉપદેશક વાળનારો
પાદવું સક્રિ. વા-છૂટ કરવી. પાદ પં. પાતરું નપું. પાંદડું; જૈન સાધુનું | વા-છૂટ લાકડાનું વાસણ; પતરવેલિયું. -ર પાધરું વિ. સીધેસીધું, પાંસરું. દોર . સ્ત્રી. ખાટલામાં વાણની ચાર ચાર | વિ. સીધું, પાંસરું સેરની હાર. -રી સ્ત્રી. મગ મઠ | પાન સિં] નપું. પીવું એ વગેરેનાં પાંદડાંનો ભૂકો. -ળ સ્ત્રી, પાન નપું. પાંદડું પુસ્તકનું પાનું પતરાવળું . .
(મરાઠી અસરે); નાગરવેલનું પાતળું વિ. જાડું નહિ એવું પ્રવાહી પાંદડું, તંબોળ. ૦ખર સ્ત્રી. મહાપ્રકારનું આછું
ફાગણની ઋતુ, હેમંત ઋતુ. -નિયું પાતાળ સિં.] નપું. પૌરાણિક માન્યતા | નપું. કાગળનું છૂટું પાનું; (લા.)

Page #143

પાની,
૧૪૨
પિારેટ(-6)
નસીબ-ભાગ્યનું પાનું. -નું નપું. | માંડણી. આકારનું પગના સ્થાનનું હસ્તલિખિત પુસ્તક બેઉ બાજુનાં | પશું; મકાનની નીમ " પૃષ્ઠ થઈને એક; છાપેલાનું પ્રત્યેક | પાયરી સ્ત્રી. પગથી; (લા.) પૃષ્ઠ; ગંજીફાનું પતું; ચપ્પ વગેરેનું | દરજજો, પદવી ફળું; લીલા રંગનું એક રત્ન, પડ્યું. પાયરી [પોર્ચ્યુ.] સ્ત્રી, આફૂસ કેરીની -નેતર નપું. કન્યાને પરણતી વખતે | છેડે અણીવાળી એક મીઠી જાત પહેરવાનું કિનારીએ અને વચ્ચે પાયેલી સ્ત્રી. અનાજ માપવાનું એક વચ્ચે રાતી ભાતવાળું સફેદ વસ્ત્ર | માપ, પાલી પાની સ્ત્રી, પગના તળિયાનો એડી | પાર [સં.) . છેડો; કાંઠો; (લા.) ઊંડો બાજુનો ભાગ
મર્મ. દર્શક [સં.] જેમાંથી આરપાર પાનો પં. બચ્ચા તરફના પ્રેમને લીધે | જોઈ શકાય તેવું
છાતીમાં દૂધનું ઊભરાઈ આવવું; પારકું વિ. બીજાનું; બીજું; (લા.) (લા.) નિર્બળને ચડાવવામાં આવતો | અજાણ્યું જુસ્સો
પારખવું સ. ક્રિ. ઓળખી લેવું. પારખું પાપ [સં.] નપું, ખરાબ કૃત્ય; (લા.) | નપું. પરીક્ષા, કસોટી. પારેખ .
ફૂડ કપટ; અણગમતી વ્યક્તિ.-પી | સોના ચાંદી વગેરેનો આંક કાઢી સિં] વિ. પાપ કૃત્ય કરનારું | આપનાર ને વેચનાર વેપારી; પાપડ ૫. અડદ મગ વગેરેના | (અવટંક) પરીખ; વાળંદ
લોટમાંથી બનતી રોટલી ઘાટની એક | પારણું નપું. બાળકને સુવડાવવાની પતલી વાની (જે શેકીને ખવાય છે). | ચાર પાયાવાળી નાની હિંડોળાખાટ oખાર, ડિયો ખાર ૫. પાપડમાં પારણું નપું. ઉપવાસ વગેરેને અંતે અને દાળ શાકમાં નાખવામાં લેવામાં આવતું ભોજન વગેરે ક્રિયા આવતો ખારો. -ડી સ્ત્રી, વાલ- પાર(-૨)ધી પું. શિકારી
એળિયાની શિંગ, પાંદડી | પારવું વિ. અલગ અલગ પાડેલું; પામર [સં.] વિ. શુદ્ર, હલકું; (લા.) | પાંખું. -વાણ સ્ત્રી. પગતાઈ કંગાલ, રાંક; તુચ્છ અને સાંકડા | પારસી પુ. ઈરાનમાંથી ગુજરાતમાં
આવેલો જરથોસ્તી સંપ્રદાયનો પામવું સક્રિ. પ્રાપ્ત કરવું, મેળવવું; | અનુયાયી; એ જાતનો આદમી.
(લા.) સમઝવું, કળી જવું -સણ સ્ત્રી. પારસીની સ્ત્રી પાયે પું. પગ. -યો છું. ખુરશી વગેરે પારેટ(-4) વિ. વિયાયા પછી દૂઝવાની
મનનું

Page #144

૧૪૩
પારેવું.
[પાળું મુદત લગભગ પૂરી થંવા આવી હોય |પાવતી સ્ત્રી, પહોંચ, રસીદ
એ સમયનું દૂઝણું ઢોર • • પાવરધું વિ. ખૂબ હોશિયાર, કુશળ પારેવું નપું. કબૂતર
પાવલી સ્ત્રી. ચાર-આનીનો સિક્કો. પારો ૧ ૫. એક વજનદાર પ્રવાહી | -લું નપું. ચાર-આનીનો સિક્કો; સફેદ ખનીજ
ઊભી બેસણીવાળી ઉપર ચામડાના પારો ૫. માળાનો કે એવો ગોળ | પટાવાળી ચાંખડી મણકો; આંખો ઊઠી હોય ત્યારે પાવળિયો છું. જુઓ “પાળિયો.” ઉપચારમાં દૂધનાં પોતાં ભરવામાં પાવળું નપું. નાની પળી આવે છે એ
પાવો પુ. નાની વાંસળી; આગગાડી પાલખી સ્ત્રી. સુખપાલ, માણસો | જેવા વાહનની સિસોટીનો અવાજ ઉઠાવી લઈ જઈ શકે છે એવું ખુલ્લું પાસ પં. સ્પર્શથી થતી અસર કે ઢાંકેલું વાહન. -ખ રૂરી. પાસ [૪] પં. રજાચિઠ્ઠી; વિ. ઇમારતની દીવાલોને છો વગેરે ! પરીક્ષામાં ઉત્તીર્ણ કરવા બાંધવામાં આવતી પાજ, પાસું નપું. પડખું; (લા.) પક્ષ. -સે પાલર વિ. પહેલા વરસાદનું (પાણી) | અ. નજીક, બાજુમાં; તાબામાં પાલવ ૫. સાડીનો છેડો; પાઘડી |પાસો ૫. ચોપાટ વગેરે રમતોમાં વગેરેનો ભરેલો છેડો
વપરાતો આંકવાળો દરેક લંબચોરસ પાલવવું અજિ. પોસાવું, પરવડવું | ટુકડો (હાથીદાંત કે લાકડાનો) પાલી સ્ત્રી. અનાજનું એક માપિયે પાળ સ્ટી. તળાવ કે સરોવરનો પાલો પુ. વૃક્ષનો તોડી કાઢેલો કૂંપળ | ઢોળાવવાળો કિનારો; પ્રવાહીને
વગેરેનો ચારો; ગાડાં ગાડી ઉપરનું રોકવા કરવામાં આવતી આડ. • વાંસનાં છોતાં વગેરેનું ઢાંકણ -ળિયું નપું. એક જ ધોરિયાથી પાવઠી સ્ત્રી. વાવ-કૂવા ઉપર પાણી | પવાતો ક્યારાઓનો સમૂહ; ઘીનો ખેંચવાની પગાંવાળી ગોળાકાર ઘાડવો રચના (જે પર રેંટની માળ હોય પાળિયો ૫. સ્મારક તરીકે મરનારની
વિગત કોતરી હોય એવો ખાંભો, પાવડી સ્ત્રી. ચાંખડી, પાદુકા; | પાવળિયો
(કસરતમાં) દંડ પીલવાનું સાધન પાળી સ્ત્રી. છરી પાવડો . પતરાંઘાટનો પહોળો પાળી સ્ત્રી, વારો; વારાનો સમય ખરપડો
પાળું વિ. પગે ચાલીને જતું

Page #145

પાંકડું
૧૪૪ પાંકડું વિ. ગર્ભધારણ કરવાની વય | કિનારી
આવી હોય છતાં ગર્ભધારણ ન કરી | પાંપળું વિ. નિર્બળ, પોચું. -ળાં નપું, શક્યું હોય એવું (ઢોર)
બ.વ. નિર્બળ પ્રયત્ન પાંખ સ્ત્રી, પક્ષી વગેરેનો ઊડવાનો પાંશ-સ)રું વિ. પાધરું, સીધું; (લા.)
અવયવ; છાપરાનો બેઉ બાજુનો | સરળ બુદ્ધિનું બહાર પડતો ભાગ; લશ્કરની બેઉ | પાંસળું નપું. છાતીના માળખાનું પ્રત્યેક બાજુમાંની દરેક. oડી સ્ત્રી ખીલેલી | હાડકું. -ળી સ્ત્રી. નાનું છે તે પાંસળું કળીમાં છૂટું પડતું દરેક દળ. oડું | પિચકારી સ્ત્રી. પાણીની કે ઘૂંકની સેડ; નપું. ડાળની બાજુમાંથી ફૂટતું નાનું | પાણીની કે રંગની સેંડ ફેંકવાનું ડાળું. ખિયું નવું. કાતરનું પાનું | સાધન પાંગત સ્ત્રી. ખાટલાનો કે પથારીનો | પિતું [સ. . બાપદાદા વગેરે પૂર્વજ. પગ બાજુનો ભાગ
-તા [સં] પુ.બાપ. -તામહ સિં.]. પાંખું વિ. તાણાવાણા પારવા પડેલા | પૃ. દાદો. -તામહી [સં.] સ્ત્રી.
દેખાય એવું; પારવું ? દાદી. -તરાઈ વિ. સમાન પૂર્વજોના પાંગરવું અ. કિ. અંકુર - કોંટા ફૂટવા | વંશનું, ભાયાત, ભયાતી પાંગરું નપું. ઘોડિયાની ખોઈના છેડા | પિત્ત સં.] નપું. કાળજામાં પેદા થતો બંધાય છે એ દોરીવાળી લાકડાની | કડવો પીળો પાચક રસ આડી
પિત્તળ નપું. તાંબા અને જસતના પાંગળું વિ. લંગડું; (લા.) અશક્ત | મિશ્રણથી બનતી ધાતુ; (લા.) પાંજરું નપું. પીંજરું; અદાલતમાં | ચીડિયું; નાલાયક વ્યક્તિ
ન્યાયાધીશને જવાબ આપવા સાક્ષી | પિપૂડી સ્ત્રી. ફેંકીને વગાડવાની કે આરોપી ઊભો રહી શકે એ | ભૂંગળી; (લા.) ખુશામતની હાજી પીંજરા જેવી જગ્યા. -રાપોળ સ્ત્રી. | હા કરવી એ નપું. જ્યાં ઢોરને સાચવી સંભાળ | પિય(૨)ર નપું. સ્ત્રીનાં મા-બાપનું લેવામાં આવે છે તે જગ્યા ઘર, મહિયર પાંથી સ્ત્રી. સેંથી
પિયળ સ્ત્રી. સ્ત્રીએ કપાળમાં કરેલા પાંદડી સ્ત્રી, વાલ-ઓળિયાની શીંગ, | કંકુની આડ, પીળ પાપડી; કાનનું એક ઘરેણું. હું નપું. | પિયો પં. ચોપડો, આંખમાં બાઝતો ઝાડ-વેલ-છોડનું પતું | સફેદ મેલ * પાંપણ સ્ત્રી. પોપચાંની વાળવાળી | પિંડ (સં.]૫. ગોળો, પીંડો; પિતૃઓને

Page #146

પીગળવું
૧૪૫
પિ(-પિં)જવું નિમિત્તે લોટની વાળવામાં આવતી પિરસણિયો પુ. પીરસવાનું કામ ગોળી; (લા.) શરીર. ડી સ્ત્રી. કરનાર પુરુષ. પીરસ્યું નપું. પગના ઘૂંટણથી નીચેના ભાગનો ભોજન-સમારંભમાં ભોજન ન પાછલો માંસલ ભાગ, પીંડી. -ડો | કરવા આવનારને મોકલવામાં ૫. ગોળો
આવતું ભોજન પીગળવું અ.ક્રિ. ઓગળવું; (લા.) પીલવું સ. ક્રિ. નિચોવાય એમ દાબી
દયાથી (દિલનું) ઢીલું પડવું | કચરી પીસવું; (કપાસને) લોઢવું; પીછો !. પૂંઠ, કેડો
કચડવું; (લા.) દુ:ખ દેવું પીટવું સ.કિ. ખૂબ મારવું; મુએલાં પીવું સ.કિ. પ્રવાહીનું પાન કરવું; પાછળ છાતી કૂટવી
(બીડી હુક્કો વગેરેમાંથી) વરાળ પીઠન સ્ત્રીબજાર; (લા.) | મોમાં લેવી; (લા.) ગાંઠવું. પાવું બજારભાવ. -હું નપું. લાકડાં ઘી દારૂ | સ. ક્રિ. (પ્રેરક) પિવડાવવું. પિયાઉ વગેરેની દુકાન
નપું. પાણીનું પરબ, પણી સ્ત્રી. પીઠ સ્ત્રીવાંસો
પીવાની ક્રિયા. પણું નપું. પીવાનું પીઠી સ્ત્રી. લગ્નાદિ પ્રસંગે વરકન્યાને | પ્રવાહી
ચોળવામાં આવતું હળદરનું પ્રવાહી પીસવું સ.જિ. ભૂકો થાય એમ કચડવું; પીડા (સં.) સ્ત્રી. દુઃખ, કષ્ટ. -ડવું | (ગંજીફાને) ચીપવું, ફીસવું સક્રિ. દુઃખ દેવું, કનડવું. -ડ સ્ત્રી. | પીળું વિ. હળદરના રંગનું. -ળાશ પીડા; પ્રસવની વેદના, વેણ | સ્ત્રી. પીળાપણું. ળિયો !. “કમળો” પીઢ વિ. પ્રૌઢ, મોટી ઉંમરનું
નામનો રોંગ પીઢર,-ઢિયું નપું. જેના ઉપર ધાબુ | પ(-પિં)ખવું સ. ક્રિ. (પાંખ કે જાળાં 'કરવા પાટિયાં કે લાદી પાથરવામાં | વગેરેને) વિખેરી નાખવું; (લા.) આવે છે તે આડું
મહેણાં ટોણાં મારવાં પીપ [હિ.] નપું. પર, રસી | પીં(-પિં)ગળું વિ. માંજરા રંગનું, પીપર [પો.] નપું. લાકડાનું કે પીળચટ્ટ
ધાતુનું નળાકાર મોટું વાસણ | પીં(-પિં)છ, છું નપું. પંખીની પાંખનું પીર [ફા.) ૫. મુસ્લિમોમાં પવિત્ર | દરેક પાંખડું. -છી સ્ત્રી. પીંછાના
ગણાતો પુરુષ (ખાસ કરી સૈયદ) | Uડાના ઘાટની ચિત્રકારની કલમ પીરસવું સક્રિ. જમવા માટે ભાણા | પી(-પિં)જવું સ. ક્રિ. રૂના રેસા છૂટા વગેરેમાં વાનીઓ મૂકવી. | કરવા. -ણ નપું. પીંજવાની ક્રિયા

Page #147

પીં(-પિ)ડલો ૧૪૬
પૂતળું (લા.) વાતને નકામી ચૂંથવી એ. પુષ્કળ [સં.] વિ. ઘણું -ણી સ્ત્રી. રથ કે ગાડાના પૈડાં પુસ્તક સિં] નપું. ચોપડી, ગ્રંથ. ઉપરનું ઢાંકણ. પીં(-પિં)જામણ નપું. પુસ્તિકા (સં.) સ્ત્રી. નાની ચોપડી. પીંજવાનું મહેનતાણું પી(-પિ)જારો, પુસ્તકાલય સિં. ., નપું.] નપું. ૫. પીંજવાનો ધંધો કરનારી એક | ગ્રંથાલય, લાઇબ્રેરી જાતનો આદમી. પ(-પિં)જારી,-રણ પૂગવું સ. ક્રિ. પહોંચવું, આંબવું સ્ત્રી. પીંજારાની સ્ત્રી
પૂ/-૫-૫)છ, oડું નપું. વાનર પશુ પીં(-પિ)ડલો જુઓ પોદળો. પીંડોળું | વગેરેનું પીઠ ઉપરનું દોરડા જેવું
જુઓ “પિંડ.' ' 'ઝૂલતું અંગ. કડી સ્ત્રી, નાનું પૂછડું પુખ્ત [ફા.) વિ. પાકટ ઉમરનું; (લા.) પૂછવું સ.કિ. પ્રશ્ન કરવો, સવાલ ઠરેલ (માણસ)
કરવો; તપાસ કરવી; જવાબ પુણ્ય સિં.]નપું. સત્કર્મ, સત્કર્મનું ફળ | માંગવો; (લા.) સલાહ લેવી; પુત્રસિં.] દીકરો. ત્રિકા [સં.] દીકરી; લેવામાં-ગણતરીમાં લેવું. -ગાઈ,
પૂતળી. -ત્રી સિં. સ્ત્રી. દીકરી | -પરછ સ્ત્રી. પૂછવાની ક્રિયા પુનમિયું જુઓ પૂનમ'માં. પૂજવું સક્રિ. પૂજા-અર્ચા કરવી. પૂજા પુરવઠો, પુરવણી જુઓ ‘પૂરવું'માં. | સિં.] સ્ત્રી, જન [સં.] નપું. અર્ચન પુરાણ સિં.] નપું. જૂની દેવકથાઓ પૂછ્યું.-૫)ઠ સ્ત્રી. શરીરનો પાછલો
અને મનુષ્યકથાઓ જેમાં છે તેવો | ઢાંઢાથી ઉપરનો ભાગ; (લા.) જૂનો તે તે સંસ્કૃત ગ્રંથ (બધાં મળી | પીછો, કેડો ૧૮ પુરાણ છે.)
પૂડલો, પૂડો છું. લોટ કે દાળના પુરાતત્ત્વ સિં.નપું. પહેલાંના સમયની ખીરાની તળેલી પૂરી
ઐતિહાસિક વસ્તુઓ-વિષયો- પૂડો છું. રોટલા-રોટલી-પૂરીનું ઉપરનું ઇતિહાસ વગેરે
પડ; કોઈ પણ ચીજનું ઊપસેલું પડ; પુરાતન સિં.] વિ. પ્રાચીન; જૂનું, |
મધપૂડો જર્જરિત
પૂણી સ્ત્રી, કાંતવા માટેનો પીંજેલા રૂનો પુરાવો છું. સાબિતી
વણીને બનાવેલો ગોળ લાંબો આકાર પુરાંત સ્ત્રી. સિલિક, બેલેન્સ (હિસાબી પૂતળું નપું. માટી પત્થર લાકડા કે ચોપડામાં), પ્રાંત
ધાતુની બનાવેલી માણસ પશુ પુરુષ સિં.] ., નર, મરદ; વ્યક્તિ | વગેરેની આકૃતિ કે મૂર્તિ. -ળી સ્ત્રી. પુરોહિત સિં] પુ. ગોર
પૂતળાનો નાનો સ્ત્રીઘાટ

Page #148

[પેની
ચામડીની સપાટી; (લા.) ગર્ભાશય; પોતાનું સંતાન; અંતર, મન. -ટું નપું. કોઈ પણ વસ્તુનો અંદરનો ભાગ. -ટારો પું. જૂના પ્રકારની મોટી પેટી (પૈડાંવાળી). પેટાળ નપું. અંદરનો પોલો ભાગ, પેટી સ્ત્રી નાનો મજૂસ; દીવાસળીની ડાબલી. -ટિયું નપું. પેટપૂરતું અનાજ કે વેતન પેટલું અ.ક્રિ. અગ્નિ સળગવાની શરૂઆત થવી. પેટાવવું સ.ક્રિ. (કર્મક) પેટે એમ કરવું પેટા વિ. અંતર્ગત રહેલું જથ્થો-માલસામાન. | પેઠે અ. -ની માફક, -ની જેમ પેડુ,-ઢું નપું. ફ્રૂટીની નીચેનો ભાગ. -હું નપું. દાંતના મૂળનો ભાગ. · -ઢી સ્ત્રી. શરાફની દુકાન; વેપારીની કોઠી; વંશપરંપરા. -ઢો પું. પત્થરનો ઊંચો ચોતરો (ચણ વગેરે નાખવાનો). -ઢલો પું. ઈંટ-માટીપત્થરની પડદી, પાર્ટિશન. -ઢેલી સ્ત્રી.* ચૂલા વગેરેની નાની બેઠી ઓટલી
પેણી
સ્ત્રી. તાવડી; (લા.) એક પછી એક જમવા બેસવાનો ક્રમ. -ણો પું. મોટી તાવડી
પે(-પે)ધવું અ.ક્રિ. લાગ મળવાથી ઘૂસવું; ટેવાવું
પેન [અં.] સ્ત્રી. કલમ; પથ્થરપેન; સીસાપેન; બૉલપેન પેની સ્ત્રી. (પગની) પાની
પૂનમ]
પૂનમ સ્ત્રી. મહિનાના અજવાળિયાનો પંદરમો દિવસ, પુનમિયું વિ. પૂનમને લગતું; પૂનમે પૂરું થતું પૂરવું સ.ક્રિ. ભરી કાઢવું; ગોંધવું; કેદ કે અટકાયતમાં રાખવું; પૂરું પાડવું. -ક [સં.] વિ. પૂરણી કરનારું. -ણ [સં.] નપું. પૂરવાની ક્રિયા, પૂરણી પૂરવાની કે પૂરેલી ચીજ વસ્તુ. -ણી સ્ત્રી. પૂરવાની વસ્તુ.(ઈંટ રોડાં માટી વગેરે). પૂરું વિ. પૂર્ણ, સમાપ્ત; (લા.) પહોંચેલું, શક્તિ-બુદ્ધિશાળી. પુરવઠો પું. જરૂરિયાત પૂરી પાડવા જોઇતો પુરવણી સ્ત્રી. પૂર્તિ, પરિશિષ્ટ. પૂર્ણ [સં.] વિ. પૂરું, સમાપ્ત. પૂર્તિ [સં.] સ્ત્રી. ઉમેરણ; પુરવણી, પરિશિષ્ટ પૂરી સ્ત્રી. જુઓ ‘પોળી.’
પૂર્વ [સં.] વિ. પ્રાચીન; આગળનું; ઉગમણી દિશાનું, ઉગમણું પૂળો પું. ઘાસ કે ચારાનો મોટો ઝૂડો. ળિયું નપું. નાનો પૂળો પૂંજણી સ્ત્રી. ભીંડી કે સૂતરની નાની સાવરણી. પૂંજી સ્ત્રી. મૂડી, દોલત. | પૂંજો પું. કચરો
|
પૃથ્વી [સં.] ધરા, જમીન; જમીનનો ગોળો
૧૪૭
પેચ [ફા.] પું. આંટો, ફેર; (લા.) દાવ, યુક્તિ; પતંગની લડાઈમાં દોરીઓની પડતી આંટી પેટ નપું. જઠર; જઠર ઉપરની

Page #149

પેપડો.
૧૪૮
પોપટ
ભાગ
પેપડો છું. પીપળાનું ફળ. -ડી સ્ત્રી | પોખરો પુ. જાજરૂ કે મુતરડીની બેઠક પીપરનું ફળ
પીગળ . ભોપાળું, પોલ પે! વિ. સ્કૂર્તિ વગરનું, લેલું પોચું વિ. નરમ, દબાવવાથી દબાય પેરવી [
ફાસ્ત્રીતજવીજ, ગોઠવણ; ! એવું; ઢીલું, શિથિલ; (લા.) યુક્તિ
| બીકણ, ડરકણ . પેલું સર્વ. સામે આંગળીથી બતાવાય | પોટલું, (-લું) નપું. નાની ગાંસડી.
એવું, ઓલું; આવતા કે ગયા પરમ | -કી(લી) સ્ત્રી, ખૂબ નાની ગાંઠડી. (ત્રીજા) દિવસનું; આવતા જન્મનું 1 -લો ૫. મધ્યમસરની ગાંઠડી, પેશાબ [ફા.) ૫. મૂત્ર ·
મોટલો પેશી (સં.) સ્ત્રી. માંસનો મોટો કણ; | પોટિસ સ્ત્રી. ગડગૂમડ ઉપર બાંધવામાં ફણસ ખજૂર જેવાનો ગળવાળો | આવતી લોટની લૂગદી
- | પોટો૧.પુ. ફાનસનો ગોળો પેસવું અક્રિ. દાખલ થવું, ગરવું. | પોટો છું. (લા.) ચકલાનું બચ્ચું પેસાડવું સક્રિ. (કર્મક) દાખલ | પોઢવું અ.ક્રિ. લેટી ઊંઘ કરવી. કરવું. પેસારો પં. પ્રવેશ | પોઢાડવું સક્રિ. (કર્મક) સુવડાવવું પે(-૨)ડો(-ઢો) ૫. દૂધના માવાની | પોણું વિ. કોઈ પણ વસ્તુ વગેરેના બનાવેલી એક વાની
ચારમાંના ત્રણ ભાગનું પેતરો પં. (લા.) દાવ; યુક્તિ પોત નપું. કપડું. -તિયું નપું., -તડી પૈધવું જુઓ “પધવું.”
સ્ત્રી. નાનું ફાળિયું, પંચિયું. -તીકું પૈકી અ. -માંનું, -માંથી (ગણતરી | વિ. પોતાનું અંગત માલિકીનું. માટે)
| -તું નપું. પાણીમાં ભીંજવેલા પૈડું નપું. ચક્ર (ગાડાં વગેરે વાહનનું) | કપડાનો કકડો. -તે સર્વ. જાતે, પંડે પૈસો ૫. ત્રણ પાઈની કિંમતનો | | પોથી સ્ત્રી. નાની પુસ્તિકા; પતરાં સિક્કો; (લા.) ધન, દોલત. | આકારની હાથલખી ચોપડી; એવી -સાદાર વિ. ધનવાન, દોલતમંદ | ચોપડીઓની નાની પોટલી પોક સ્ત્રી. બૂમ પાડીને રોવું એ. | પોદળો પં. ગાય ભેંસના છાણનો -કાર પં. બૂમ. અવાજ; (લા.) | પીંડલો ફરિયાદ. કે પોક અ. ખૂબ પોક | પોપચું નપું. આંખનું પાંપણવાળું ઢાંકણ મૂકીને
પોપટ પં. શુક, સૂડો. -રો પં. ચણાની પોકળ વિ. પોલું; (લા.) ખોટું | કે એવી ભરેલી શીંગ

Page #150

પોપડો. ૧૪૯
પ્રજા પોપડો ૫. પડ (ઊપસેલું). -ડી સ્ત્રી. | પોળ સ્ત્રી. શેરીનો કે રાજમહેલ જેવાં
નાનો પોપડો : મકાનનો માઢવાળો દરવાજાનો પોપું, પલું વિ. પોચા સ્વભાવ કે ભાગ; (દરવાજાવાળો) મહોલ્લો હિલચાલનું
પોળી સ્ત્રી, લોટની તળેલી નાની પોપૈયું જુઓ “પપૈયું.'
રોટલી, પૂરી પોરસ પું. ખુશાલીનો ઉફરાંટો. -સલું પોંક પં. દાણે ભરાયેલાં ડૂડાંને શેકી વિ. પોરસાય એવું. સાવું અ.ક્રિ. | કાઢેલા દાણા; (લા.) મારપીટ વખાણ વગેરેથી ફુલાવું પોંખવું સ.કિ. માંગલિક કાર્યોમાં હળ પોરો પં. પાણીમાં પડતી બારીક | મુસળ રવૈ અને ત્રાકથી વિધિપૂર્વક જિવાત
સંમાન કરવું (વર કે કન્યાનું કે પોરોર પં. વિસામો ખાવો એ, થાક બેઉનું); (લા.). માર મારવો. શું ખાવો એ
નપું. પોંખવાની ક્રિયા, પોંખવામાં પોલાદ [ફ.] નપું. ખરું લોઢું, | કામ લાગતી હળ મુસળ રવૈ ને ગજવેલ. -દી વિ. (લા.) ખૂબ ! ત્રાકની ઝૂડી મજબૂત
પૌંઆ, વા કું., બ.વ. શેકેલી કાચી પોલીસ એિ.] કું., સ્ત્રી. સિપાઈ | ડાંગરના કચડી કરેલા પતલા દાણા પોલું વિ. વચ્ચે ખાલી. - સ્ત્રી. | (જેનો ચેવડો બને છે.)
ખામી. લકું નપું. મોટી ચોલી, પ્યાદું નપું. શેતરંજમાંનું સિપાઈનું -લવું નપું. રૂની નાની થેપલી. | મહોરું -લાણ નપુ. પોલાપણું; પોલો ભાગ પ્યાર પુ. પ્રેમ, વહાલ. -રું વિ. વહાલું પોવું અ. ક્રિ. ગાય ભેંસનું હગવું પ્યાલું નપું, -લો છું. પવાલું. -લી સ્ત્રી. પોશ છું. સ્ત્રી. ખોબો
નાનું પવાલું; (લા.) દારૂની ખાલી પોશાક [ફા.) ૫. પહેરવેશ; પ્રકરણ [સં.] નપું. પ્રસંગ, વિષય;
પહેરવાનાં વસ્ત્ર; (લા.) પહેરામણી | ગ્રંથનો તે તે વિભાગ પોષવું સક્રિ. ભરણપોષણ કરવું. પ્રકાશ સિં] પં. અજવાળું, તેજ; -ણ [સં.) નપું. ગુજરાન | (લા.) ખુલાસો, વિવરણ પોસાવું અ.ક્રિ. પરવડવું; માફક પ્રગતિ (સં.સ્ત્રી. આગળ વધવું એ, આવવું. -ણ નપું. માફક આવવું આગેકૂચ એ, પરવડવું એ
પ્રચાર [સં] પું. ફેલાવો, પ્રસાર પોહ સ્ત્રી. મોટું પરોઢિયું પ્રજા સિં.] સ્ત્રી. જનતા, લોકસમૂહ;

Page #151

પ્રણામ
રૈયત; સંતતિ. સત્તાક [સં.] વિ. જેમાં પ્રજાના જ પ્રતિનિધિઓ કારોબાર કરે તેવું (રાજ્ય) પ્રણામ [સં., પું.] નપું. નમસ્કાર પ્રત સ્ત્રી. ગ્રંથનું મૂળ લખાણ; ગ્રંથની નકલ; અ. કિંમતે, ભાવથી પ્રતિજ્ઞા [સં.] સ્ત્રી. સોગંદ, પણ પ્રતિનિધિ [સં.] પું. -ને બદલે મૂકવામાં આવતો માણસ, અવેજી માણસ પ્રતિબંધ [સં.] પું. વાંધો, અટકાયત, રુકાવટ પ્રતિબિંબ [સં.] નપું. પડછાયો પ્રતિમા [સં.] સ્ત્રી. મૂર્તિ પ્રતિષ્ઠા [સં.] સ્ત્રી. આબરૂ, મોભો; મૂર્તિની વિધિ પ્રમાણે સ્થાપના. -ષ્ઠિત [સં.] વિ. આબરૂદાર પ્રતિષ્ઠા કરેલું પ્રત્યે અ. તરફ પ્રદક્ષિણા [સં.] સ્ત્રી. મૂર્તિ કે મંદિર વગેરેને જમણી બાજુથી પૂરો એક ફેરો ફરવો એ
૧૫૦
પ્રધાન [સં., નવું.] વિ. મુખ્ય; પું. દીવાન, કારભારી; રાજ્યનો મંત્રી. ૦૫૬ [સં.], ૦૫દું નપું. પ્રધાનનું
સ્થાન
[પ્રાર્થના
|પ્રભુ [સં.] પું. માલિક, સ્વામી; પરમેશ્વર, ભગવાન પ્રમાણ [સં.] નપું. પુરાવો, સાબિતી; માપ; ધોરણ
તરકટ, કાવાદાવા
પ્રબળ [સં.] વિ. ખૂબ બળવાન પ્રભા [સં.] સ્ત્રી. મોભો, ઑ, પ્રતાપ પ્રભાત [સં.] નપું. સવાર, પ્રાતઃકાળ
પ્રમાદ [સં.] પું. ગફલત; આળસ પ્રમુખ [સં.] પું. મુખ્ય માણસ; સભાપતિ, અધ્યક્ષ
|
પ્રયત્ન [સં.] પું. મહેનત પ્રયોગ [સં.] પું. ઉપયોગ; અજમાયેશ, અખતરો. -જવું સ.ક્રિ. રચવું પ્રવાસ [સં.] હું. મુસાફરી. “સી [સં.] વિ. મુસાફર
પ્રશ્ન [સં.] પું. સવાલ; વિચારવા માટેનો મુદ્દો
પ્રસન્ન [સં.] વિ. ખુશ, સંતુષ્ટ, રાજી પ્રસંગ [સં.] પું. યોગ, અવસર;
સહવાસ, સંગ; પ્રકરણ, વિષય પ્રસાદ [સં.] પું. મહેરબાની, પ્રસન્નતા; દેવને ધરાઈ ગયેલું નૈવેદ્ય. -દી સ્ત્રી. પ્રસાદરૂપમાં રહેલું, પૂજ્યોએ વાપર્યા પછી સેવકો-શિષ્યો વગેરે માટે રહેલું
|
પ્રસિદ્ધ [સં.] વિ. જાહેર, પ્રગટ. -દ્ધિ [સં.] સ્ત્રી. જાહેરાત
પ્રાચીન [સં.] વિ. ખૂબ જૂનું, પુરાતની
પ્રપંચ [સં.]પું. જગત, દુનિયા; (લા.) | પ્રાણ [સં.] પું. જીવનશક્તિ; શ્વાસ
પ્રાયશ્ચિત્ત [સં.] નપું. પાપ ટાળવા માટેનો કર્મકાંડનો વિધિ
પ્રાર્થના [સં.] સ્ત્રી. અરજ, આજીજી; ઈશ્વરસ્તુતિ

Page #152

પ્રાંત
૧૫૧
ફિરસે
પ્રાંત સિં. પું. પું. છેડો; તાલુકા કે | ફટાણું નપું. લગ્ન વગેરેમાં ગવાતું જિલ્લા કરતાં મોટો દેશનો વિભાગ; | અશ્લીલ ગાણું
સ્ત્રી. પુરાંત, સિલક (ચોપડામાં) | ફટાયો છું. મુખ્ય રાણીથી નહિ જન્મેલો પ્રિય સિં] વિ. વહાલું. ૦તમ સં.] [ રાજકુમાર; વાંટો લઈ ભાઈઓથી જુદો ૫. પતિ
પડેલો રાજકુમાર અને એનો વંશજ પ્રેક્ષક [સં.] વિ. જોનારું; સભાઓ | ફડક સ્ત્રી. (લા.) બીક, હેબત; -કો વગેરેમાં માત્ર સાંભળવા કે નાટકો | ૫. ચકલી વગેરેનો ઊડવાનો વગેરેમાં માત્ર જોવા આવનાર | અવાજ; ફડાકો; (લા.) પું. ગપ પ્રેમ સિં, પું, નપું.] ૫. હેત, વહાલ; | ફડચો !. નિકાલ, તોડ; લવાદી; ચાહ. માળ વિ. પ્રેમવાળું, હેતાળ | સમાધાન
ફતેહ [અર.] સ્ત્રી. જીત, વિજય
ફરકવું અ. ક્રિ. આછું જવું; (લા.) ફઈ સ્ત્રી, જુઓ “ફોઈ.”
નજીકમાંથી પસાર થવું ફકીર [અર.. (મુસલમાન) સાધુ | ફરજ [અર.] સ્ત્રી. કર્તવ્ય, ધર્મ. ફક્કડ વિ. લોકલાજની પરવા વિનાનું, } -જિયાત વિ. ફરજ તરીકેનું
સ્વછંદી; (લા.) વરણાગિયું; સુંદર 1 ફરફર સ્ત્રી. વરસાદની બારીક ઝણ ફજેત [અર.) વિ. બદનામ. -તી સ્ત્રી. | ફરવું અ. ક્રિ. આમતેમ કે ગોળ ગોળ બદનામી. તો . ફજેતી; (લા.) | ચાલવું; હવા ખાવા ટહેલવા જવું; કેરીના ગોટલાં-છાલ ધોઈને કરવામાં બદલી જવું, પલટવું. ફેરવવું સક્રિ. આવતી કઢી
(કર્મક) ફરે એમ કરવું. ફરકડી, ફટકવું અ. જિ. (લા.) ચસકવું; વંઠી ફેરકણી સ્ત્રી, ફરે એવું રમકડું. જવું. ફટકો પૃ. ચાબુકનો ઝટકો; | ફરી(oથી) અ. વળી, બીજી વાર ચાબુક, કોરડો; (લા.) ખોટ, | ફરશી(-સી) સ્ત્રી. કુહાડી; સુથારનું નુકસાન. ફટકારવું સક્રિ. ફટકે | એક ઓજાર ફટકે મારવું; (લા.) સખત ઠપકો | ફરસબંદી [ફા.સ્ત્રી. પત્થર બેસાડેલી આપવો. ફટકિયું નપું. એક જાતનું | જમીન ચીડિયું, કાચનું મોતી; (લા.) એના | ફરસું વિ. ચણા વટાણાના સ્વાદનું. જેવા દાણાવાળું એક ચેપી દર્દ (ખાસ -સાણ નપું. ચણાના વેસણનું કરીને બાળકોને થાય છે). ફટાકડો, | મુખ્યત્વે ખાવાનું; એવા સ્વાદની ફટાકિયો પુ. ગલબો, ટેટો બીજી બનાવટ–ઢોકળાં વગેરે

Page #153

ફિરાળ]
૧૫૨
ફિાળ
ફરાળ નપું. ફલાહાર
વચ્ચે નાખવાની ચીપ; (લા.) ફરિયાદ [ફા.) રૂરી. જાલ્મ કે | વિન, નડતર :
ગેરઇન્સાફ સામેની અરજ | ફાટવું અક્રિ. બે ચીરા થઈ શકે એમ ફલાણું [અર.] સર્વ. અમુકતમુક ! તૂટવું; (લા.) છકી જવું. ફાટ સ્ત્રી. ફસ સ્ત્રી. શરીરમાંની મુખ્ય મુખ્ય ફાંટવું એ; તરડ; (લા.) . નાડી
અણબનાવ, ફાટફટ સી. ફરકવું અ.ક્રિ. નાહિંમત થઈ બેસવું; અણબનાવથી જુદા પડવું એ. ફાડવું
છટકવું. ફસડાવું અ.ક્રિ. “ફસડ સક્રિ. (કર્મક) ફાટે એમ કરવું. ફાડ દઈને પટકાવું • સ્ત્રી, ફાટ, તરડ. ફાડું નપું. છોડું. ફસવું, ફસાવું અ.કિ. સપડાવું; | ફાડિયું નપું. છોડું; છોલ; ચીરી, ભરાવું; (લા.) ઠગાવું. ફસામણી ફડશ; (લા.) અડધો રૂપિયો
સ્ત્રી. ફસાવવું એ કે ફસાવું એ ફાતડો છું. હીજડો. ડું વિ. (લા.) ફળ (સં.નપું. પરિણામ; વનસ્પતિનું | હીજડા જેવું, નમાલું
બીજવાળું કોટલું. -ળું નપું. હથિયાર | ફાનસ [ફા.) નપું. કાચના ગોળાવાળો કે ઓજારનું પાનું
| કે આવરણવાળો દીવો ફળી સ્ત્રી. શેરી. -ળિયું નપું. નાનો | ફાફડો છું. એક જાતની પહોળી ચપટ મહોલ્લો
શીંગ; ચણાના વેસણની એક જાતની ફંડ [એ.] નપું. ઉઘરાણું, ફાળો; | મોટી પોળી ઉઘરાણાથી બનાવેલી મૂડી (જનો ફાયદો [અર.] પુ. લાભ; નફો. ઉપયોગ સાર્વજનિક કામમાં -દાકારક [+ફા.) વિ. લાભકારક કરવાનો હોય.)
ફારસ [એ.] નપું. ગમ્મત, પ્રહસન ફંદ [ફા.), દો . કાવતરું; (લા.). | ફાલતુ [હિ.] વિ. પરચૂરણ; વધારાનું દુર્વ્યસન
ફાલવું અકિ. પ્રફુલ્લ થવું (ઝાડ ફાકવું સ. ક્રિ. ભૂકા જેવો પદાર્થ મોમાં | વગેરેનું); વધવું, પુષ્ટ થવું. ફાલ પું. મૂકવો, બૂકવું. -ડો . બૂકડો, | ઝાડ વગેરેનું કોરવું, મોલની વૃદ્ધિ ફાકવું એ. ફાકી સ્ત્રી. ફાકવા | ફાવવું અ.ક્રિ. ગોઠવાવું, અનુકૂળતા માટેની દવાનું ચૂર્ણ
| આવવી; સફળ થવું. -2 ટી. ફાગ કું., બ. વ. હોળીના શૃંગારિક | ફાવવું એ
કે અશ્લીલ બોલ; એવું ગીત | ફાળ સ્ત્રી. મોટી છલાંગ. -ળો પં. ફાચર [ફા.) સ્ત્રી. લાકડાની બે લાકડા | હિસ્સો; વહેંચણી; ઉઘરાણું, ફંડ,
| શાગ; ચડાઇ લક

Page #154

ફાળ૨].
૧૫૩
ફિરસદ
ટીપ. 0કો ૫. ચકડોળ; | ગળેટૂંપો. ફાંસલો પુ. ફાંસો; ફાંસો આગબોટમાં ત્રીજા વર્ગનાં ઘાલવાનું દોરડું, પાસલો. ફાંસિયું ઉતારુઓને બેસવાની સપાટ જગ્યા. નપું. ફાંસો ઘાલવાનું દોરડું. ફાંસી ૦વવું સર્કિ. વિભાગ કરી વહેંચવું, સ્ત્રી. ગળે ફાંસલો નાખી કરવામાં વાંટવું
આવતી મોતની આકરી સજા ફાળ૨ ૫. કાપડનો લાંબો ચીરો; ફિકર [અર.] સ્ત્રી, ચિંતા; કાળજી (ચોફાળ વગેરેમાં હોય છે તેવો). | ફિક્કુ વિ. પ્રકાશન, નિસ્તેજ; મોળા -ળિયું નપું. નાનું ધોતિયું પંચિયું; સ્વાદનું (લા.) ફેંટો
ફિટકાર ૫. ધિક્કાર ફાંકડું વિ. ફક્કડ; છેલબટાઉ ફિશિ(-સિDયારી સ્ત્રી. બડાઈ, ફાંકું નપું. પહોળું કાણું. -કો . (લા.). પતરાજી તોર, ગર્વ
ફીકું વિ. જુઓ ‘ફિક્યું. ફીકાશ સ્ત્રી. ફાંગું વિ. આંખે ત્રાંસું (આમાં બેઉ | ફિક્કાપણું આંખોની કીકીઓ વચ્ચેનું અંતર વધુ | ફીટવું અ.કિં. ટળવું, મટવું, પતવું; નજીક હોય છે.)
(લા.) સામે થવું ફાંટ સ્ત્રી, લૂગડાની કામચલાઉ જોળી ફીણવું સક્રિ. ખૂબ ઘુમરડી પરપોટા (ખાસ કરી ખેતરમાં કૂંડાં લણતી | થાય એમ એકતાર કરવું. ફીણ વેળાની); પોટલી, ગાંસડી. -ટિયો નપું પ્રવાહી ઉપર થતા પરપોટારૂપ ૫. લૂગડામાં ભરવામાં આવતો દેખાય ઊભો દોરો. -ટુનપું. (લા.) શાખા | ફીસુ વિ. ફિÉ; ઢીલું; ઝટ છટકી જાય
ફાંટો. -ટો પુ. ફાંટિયો; શાખા | એવું • (લા.) કીનો
| ફીં(-ફિં)ડલું નપું. દોરા નાડા વગેરેનું ફાંદ સ્ત્રી, પેટનો ઊપસતો ભાગ, ઘૂંદ, 1 વાટેલું બીંડલું -દો ૫. દૂદ; (લા.) પ્રપંચ | ફ(-ફિં,-ફે)દવું સ. ક્રિ. વેરણછેરણ ફાંકું નપું. ડાફોળિયું, વલખું " | કરવું, ચૂિંથવું ફાંસવું સક્રિ. ગાળો ઘાલવો, ફાંસો | ફુક્કો ૫. ફૂલકો, રબર વગેરેની ફૂલે નાખવો; છાલ ઊતરે એમ ઉતરડી | એવી બનાવટ, મૂત્રાશય નાખવું ફાંસ સ્ત્રી. લાકડા વગેરેની | ફુગાવું, ફુગાવો જુઓ “ફૂગવું'માં. ઝીણી છોઈ; (લા.) આડખીલી. | ફુટકળ વિ. પરચૂરણ, પ્રકીર્ણ ફાંસો ખું. દોરડાનો પાસલો; | ફુરસદ [અર.] સ્ત્રી. નવરાશ

Page #155

૧૫૪
ફુલાવું ફુલાવું જુઓ ફૂલવું.”
આંખમાં પડેલું ટપકું, ફૂલું. ફૂલું ફુવારો [અર. પું. પાણીની સંડો ઊડે નપું. આંખમાં પડેલું ટપકું. ફુલેકું એવી યાંત્રિક રચના
નપું. લગ્ન કે જનોઈ અને સુન્નત ફુવો છું. જુઓ ફોઈમાં.
જેવા માંગલિક પ્રસંગે ચડાવવામાં ફૂઈ સ્ત્રી, જુઓ ‘ફોઈ.”
આવતો વરઘોડો (છોકરા-છોકરી ફૂગવું, ફુગાવું અ.ક્રિ. ઊબ વળવી. | બેઉ માટે આવાં ફુલેકાં ચડે છે. લગ્ન ફૂગ સ્ત્રી, ઊબ. ફુગાવો છું. (લા.) [ કે જનોઈ પહેલાંના દિવસોમાં તો, નાણાંના રૂપના કાગળના ચલણમાં | દેવની રવાડી પણ ચડે છે.). ફુલેલ થતો અતિ ઘણો વધારો : નપું. સુગંધીવાળું તેલ. ફુલણજી વિ. ફૂટવું અક્રિ. ખીલવું, ઊગવું; ફાટ | (લા.) વખાણથી ફુલાય એવું, પડે એમ તૂટવું; જોરથી ફાટવું; | પોરસીલું (લા.) દગો દેવો. ફૂટ સ્ત્રી. કોંટા | ફૂવડ વિઝી. આળસુ અને ગંદી સ્ત્રી ફૂટવા એ; ફાટ, ભંગાણ; (લા.). લૂંટ-ફુ)કવું સક્રિ. મોઢાની હવા બહાર ફાટફૂટ, વેર; ફાટ પડી હોય એવું] મારવી; ફૂંકીને વગાડવું; (લા.) પાકું ફળ (ચીભડું વગેરે). ફૂટડું વિ. | દેવાળું કાઢવું; સળગાવી દેવું. ફૂખૂબસૂરત, દેખાવડું. ફોડવું સક્રિ. | (-કું)ક સ્ત્રી. મોઢાથી પવન ફેંકવો (કર્મક) ફૂટે એમ કરવું. ફોડ પુ. | એ; (લા.) પ્રાણ, શ્વાસ. રેં(લા.) ખુલાસો. ફોડો છું. ફોલ્લો; | ($)કાવું અ. જિ. પવનનું ખૂબ ઊપસેલો જમીનનો ભાગ. ફોડલો | વાવું ૫. ફોલ્લો. ફોડલી સ્ત્રી, ફોલ્લી | (કું)ફવવું અ.ફ્રિ. ફૂંફાડા મારવા. ફૂદડું નપું. ગોળ ગોળ ફરવું એ; નાના | ફૂં(હું)ફવાટો(ડો), (-ડું)ફાટો
ગોળ ઘાટની ચકતી. ડી સ્ત્રી, નાનું | (ડો) ૫. સાપ વગેરેનો મોંમાંથી ફૂદડું ફરવું એ; નાની ચકતી. ફૂદું | જોરથી શ્વાસ કાઢવાનો અવાજ, નપું. પતંગિયું
(લા) દંભ; ક્રોધ ફૂમકું,-તું નપું. કલગી ઘાટનું છોગું | ફેણ સ્ત્રી. સાપની ફણા, ફૂલવું, ફુલાવું અક્રિ. પદાર્થની અંદર | ફેફરું નપું. વાઈનું દર્દ
હવાવાળું પોલાણ વધવું; ઊપસવું; | ફેફસું નપું. શરીરમાં હવા ભરવાનવપલ્લવિત થવું; (લા.) હરખાવું. | કાઢવાનું છાતી નીચે આવેલું અંગ ફૂલ નપું. ખીલેલું પુષ્પ; કાનનું એ (જમણું અને ડાબું એમ બે ફેફસાં છે.) ઘાટનું એક ઘરેણું મૂસેંદ્રિયની ટોપી; / ફેર પું. તફાવત, ફરક; તમ્મર; પેચ,

Page #156

ફેંકવું
૧૫૫
બિશ્વર
બ
આંટો; ઘેરાવો. ફેરી સ્ત્રી. | ફોલ્લો પુ. ફોડલો. -લ્લી સ્ત્રી, ફોડલી પ્રચારકાર્ય કે વેચાણ માટે ફરવું એ. | ફોશી વિ. ડરકણ, બીકણ ફેરિયો છું. પરચૂરણ ચીજો લઈ | ફોસલાવું અ. ક્રિ. વાણીથી છેતરાવું. વેચવા નીકળતો વેપારી
-વવું સ. ક્રિ. (કર્મક) છેતરવું. ફેંકવું સક્રિ. દૂર નાખવું; (લા.) ગપ્પ -મણી સ્ત્રી, ફોસલાવવું એ, મારવી
છેતરપિંડી ફેંટ [હિ.] સ્ત્રી. કેડ આજુબાજુનો કપડાનો બંધ; (લા.) હાથથી મારવામાં આવતી ઝપટ. -ટો પુ. |બકડિયું નપું. લોઢાનું નાનું તગારું પાઘડી, સાફો
પેણી ફેંસલો યું. ચુકાદો, નિકાલ, પૂર્તિ | બકરું નપું. છારું. -રી સ્ત્રી. માદા ફોઈ,૦બા સ્ત્રી. બાપની બહેન, ફઈ | બકરું. -રો પં. નર બકરું
ઈ. ફોઇયાત વિ. ફોઈને લગતું. | બકવું સ.કિ. નકામું બોલબોલ કરવું, ફોઇયારું, ક્યારું નપું. કોઈ તરફની | લવવું; સ્વપ્નમાં કે નિદ્રામાં બોલવું બક્ષિસ. ફુવો ૫. ફોઈનો પતિ | શરત લગાવવી. બકબક સ્ત્રી, ફોક વિ. રદબાતલ. -ક(-ગોટ અ. | બકબકાટ, બકવાટ ૫. નકામું
નકામું. -ક(-ગ)ટિયું વિ. નકામું, | બોલબોલ કરવું એ, લવારો. બકારી નિરર્થક; મફતિયું
સ્ત્રી. ઊલટી ફોજ ફિ.] સ્ત્રી. સેના. ૦દાર [ફ.] | બકાલ,-લી [અર.] પં. શાક વેચવાનો
૫. લશ્કરનો એક અધિકારી, | ધંધો, કરનારો, કાછિયો. -લું નપું. પોલીસ ખાતાનો એક અધિકારી; | શાકભાજી 'ઇન્સ્પેક્ટર. વેદારી વિ. કાયદાથી | બક્ષિશ(-સ) [ફા.) સ્ત્રી. ભેટ શિક્ષાપાત્ર ગુનો થાય એવું; સ્ત્રી. | બખાળો પુ. મોટો ઘાંટો; લડવાનો કે - એવી ફરિયાદ
| ગુસ્સાનો શોરબકોર, બખેડો છું. ફોતરું નપું. છાલ-છોતરું; (લા.) તુચ્છ [ ટો; મારામારી
પદાર્થ. -રી સ્ત્રી, નાનું ફોતરું; પાપડી |બખિયો [ફા.) . દોઢ વાળી એના ફોર વિ. વજનમાં હળવું; પચવામાં | ઉપર આંટી દેતો ટાંકો-ટેભો
હળવું નપું. મોટું બિંદુ-દંપર્ક; છાંટો બખોલ [ફા.) સ્ત્રી, પહાડ ઝાડ વગેરેનું ફોલવું સક્રિ. છોડ છાલ છોલી કાઢી | પોલાણ, નાનું કોતર છૂટું કરવું
બન્નર [ફા.) નપું. લોઢાનો રક્ષક

Page #157

બગડવું
૧પ૬
બિણબણવું
પોશાક, કવચ. -રિયું વિ. | બચોલિયું નપું. નાનું બાળક; સર્પનું બશ્વરવાળું
બાળક
' બગડવું અ.કિ. દૂષિત થવું, ભ્રષ્ટ થવું; | બજવું [ફા.) અ.કિ. વાદ્યનું વાગવું;
ખરડાવું; (લા.) કથળવું, વણસવું; અમલમાં આવવું કે મુકાવું. અણબનાવ થવો. બગાડ(ડો) પું. બજવણી, બજાવણી સ્ત્રી, અમલમાં બગડવું-બગાડવું એ
મૂકવું એ. બજવૈયો ૫. વાદ્ય બગબગું નપું. થોડો ઉજાશ હોય એવું | વગાડનારો ઉસ્તાદ
ટાણું, ભળભાંખળું, મળસકું | બજર સ્ત્રી, તમાકુ, છીંકણી, તપખીર બગલ [ફ.] સ્ત્રી. ખભા તળનો | બજાર [ફા.) સ્ત્રી, નપું. વેચાણ ખાડો, કાખ
| કરનારી દુકાનોનો લત્તો; (લા.) બગલું નપું. પાણીનું એક હિંન્ને સફેદ | ભાવ, દર, ખરીદ, ખપત પક્ષી. -લી સ્ત્રી. માદા બગલું. | બટકવું અ. ક્રિ. કટકવું, ટુકડા થવા. -લો છું. નર બગલું; (લા.) ઢોંગી. | બટકું નપું. મોઢામાં સમાય એવો બગભગત ૫. ભગતનો ડોળ કરી ! ટુકડો બેસનારો ધુતારો
બટ(-4)કું વિ. બેઠા ઘાટનું, ઠીંગણું બગા,૦ઈ સ્ત્રી. ઢોર કે કૂતરાં વગેરે | બટાકો,-ટો [.] . એક કંદ, પટાટો,
ઉપર બેસતી એક જાતની માખી | બટેટું, બગાસું નપું. ઊંઘ કે નિદ્રાનું જોર થતાં | બટ્ટો પુ. લાંછન; (લા.) આળ, મોટું વિકસતાં નીકળતો શ્વાસ, | તહોમત ઓબરાસિયું
બડવો ૫. જેને જનોઈની દીક્ષા બગીચો [ફા] . બાગ, ઉપવન | આપવામાં આવે છે તે બટુક બચકું નપું. છોડું પાડવામાં આવે એ | બડીકો, બહૂકો પુ. દંડૂકો રીતે કરડવું એ; કરડવાથી પડેલું | બડું [હિ.] વિ. મોટું. -ડાઈ સ્ત્રી. નિશાન; પોટકું. -કો . મોટું પોટલું | મોટાઈ. ડાશ સ્ત્રી. (લા.) પતરાજી બચવું અ.ક્રિ. ઊગરવું; સિલક રહેવું. | બણગું નપું. રણશીંગું; (લા.) - સ્ત્રી. વધારો. બચાવ ૫. ઉગારી | ગપગોળો
લેવું એ, ઉગારો; સંરક્ષણ | બણબણવું. અ.ક્રિ. માખી જેવાં બચ્યું [ફા.) નપું. નાનું બાળક પશુનું પ્રાણીઓનું ગંદકી ઉપર ઊડવું. બાળક. બચી સ્ત્રી છોકરી. બચુ છું. | બણબણાટ ૫. માખી વગેરેનો છોકરા માટે લાડવાચક શબ્દ. | ઊડવાનો અવાજ

Page #158

બતાડવું, બતાવવું
૧૫૭
બિરા(-રો)બર બતાડવું, બતાવવું સક્રિ. દેખાડવું | કરવું. બબડાટ કું. નકામું બોલબોલ બત્તી (હિ.] સ્ત્રી. દિવેટ, વાટ; દીવો | કરવું એ બથ સ્ત્રી, જુઓ ‘બાથ.’ | બર [ફા.) વિ. સફળ બદલે સ્ત્રી, જાંઘના મૂળમાં થતી એક | બરકત [અર.] સ્ત્રી. ફાયદો, લાભ;
ગાંઠ; ગરમીનો એક રોગ. | સિદ્ધિ; (લા.) સમૃદ્ધિ બદર [ફા. વિ. ખરાબ. Oબો સ્ત્રી. | બરખાસ્ત [ફા.) વિ. પૂરું, વીખરાયેલું, ખરાબ વાસ, દુર્ગધ. -દી સ્ટી. | છૂટું પડેલું (સભા વગેરે) અનીતિ; (લા.) નિંદા | બરછી સ્ત્રી, હાથાવાળું ધારવાળું એક બદન [ફા.) નપું. શરીર; પહેરણ, | નાનું હથિયાર
બરછટ વિ. (લા.) ખરબચડું બદમાશ (-સ) [ફા.) વિ. નીચ | બરડ વિ. તરત તૂટી જાય એવું પ્રકૃતિનું; દુરાચારી; લુચ્યું. -શી- | બરડવું નપું. મજાગરું (સી) સ્ત્રી. બદમાશપણું | બરડો ડું. વાંસો, પીઠ; સૌરાષ્ટ્રમાં બદલ [અર.] અ. સાટે, અવેજીમાં. | પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલો એક પહાડ ૦વું સ. કિ. ફેર-બદલો કરવો, સાટું | બરણી સ્ત્રી. ધાતુ કાચ કે ચિનાઈ કરવું. -લી સ્ત્રી. નોકરી વગેરેનો | માટીનું નળાકાર એક ઠામ ફેરબદલો. લો પુ. બદલવું એ; સાટું ! (ઢાંકણવાળું) બનવું અ.ક્રિ. થવું; મેળ હોવો; રૂપ બરતરફ [ફા.] વિ. નોકરીમાંથી કાઢી ધરવું; (લા.) ફજેતી થવી; ઠઠારો | મૂકેલું. -ફી સ્ત્રી. નોકરીમાંથી કાઢી કરવો, છેતરાવું. બનાવ ૫. પ્રસંગ, મૂકવું એ ઘટના. બનાવટ સ્ત્રી. બનાવવું એ, | બરફ [અર.] પું, નપું. હિમ; . રચના; (લા.) તરકટ રચના. | જમાવવામાં આવેલું પાણી. -ફી
બનાવવું સક્રિ. (કર્મક) કરવું; | સ્ત્રીદૂધમાંથી બનાવેલી એક . | (લા.) છેતરવું; મશ્કરી કરવી | મીઠાઈ (બરફના દેખાવની). બનેવી જુઓ “બહેન”માં. ' | બરાડવું અ.ક્રિ. ફાટે સાદે બૂમ પાડવી. બપોર પં. દિવસનો મધ્ય ભાગ. -રા | બરાડા પુ., બ. વ. બુમાટ ૫., બ.વ. બપોરનું ભોજન. બરા(-રો)બર [ફા.) વિ. સમાન, -રિયા પુ. બ.વ. આતશબાજીની | સરખું; વાજબી. -રિયું વિ. દીવાસળીની એક બનાવટ સમોવડિયું. -રી સ્ત્રી, સમાનતા; બબડવું અ.ક્રિ. “બડ બડી બોલ્યા | (લા.) હરીફાઈ

Page #159

બરો]
બરો પું. તોર, મગરૂરી; પતરાજી; તાવના ઉતારની નિશાની તરીકે હોઠના બેઉ બાજુને છેડે થતી ફોલ્લીઓ (બરો મુતરવો) બલકે, બલ્કે [ફા.] અ. એટલું જ નહિ પણ (‘પણ’ ન હોય તોયે ચાલે.) બલા [અર.] સ્ત્રી. પીડા કરતું વળગણ; -ભૂત કે વળગાડ; (લા.) એવું માણસ; મુસીબત, તકલીફ બલૈ(-લો)યું નપું. દાંતનો પહોળા
ઘાટનો ચૂડો બસ [ફા.] અ. પૂરતું, હાંઉ બહાદુર [ફા.] વિ. હિંમતવાળું શૂરવીર. -ી સ્ત્રી. શૂરવીરતા,
પરાક્રમ
૧૫૮
[બંદર
સાંભળતું; (લા.) જ્યાં વેદના ન થાય તેવું. બહેર, બહેરાશ સ્ત્રી., બહેરાટ પું. બહેરાપણું બહોળું વિ. વિસ્તારવાળું, વિપુલ. -ળપ સ્ત્રી. વિપુલતા
બળ [સ.] નપું. જોર, કૌવત. વાન, -ળિયું વિ. કૌવતવાળું |બળખો પું. ગળફો, બલગમ બળદ,-દિયો પું. ગાયનો નર; (લા.) મૂરખ
મંજૂરી
બહાવરું વિ. વિહ્વળ, બેબાકળું બહિષ્કાર [સં.] પું. તરછોડાટ ભર્યો બીજાનો કરાતો ત્યાગ; ન્યાત બહાર કે સંઘ બહાર મૂકવું એ બહુ [સં.] વિ. ઘણું બહેન સ્ત્રી. માતા-પિતાની દીકરી; કાકા-મામા-માસીની દીકરી; (લા.) કોઈ પણ બીજી સ્ત્રી. ૦૫ણી સ્ત્રી. સહિય૨. બનેવી પું. બહેનનો પતિ બહેરું વિ. કાને ન સાંભળતું કે ઓછું
બંળવું અ. ક્રિ. સળગવું; દાઝવું; (લા.) બળતરા થવી; અદેખાઈ કરવી. -તરા સ્ત્રી. દાઝવાથી થતી પીડા; (લા.) મનમાં થતી એવી • લાગણી. બળાપો પું. (લા.) સંતાપ. બાળવું સ.ક્રિ. (કર્મક) બળે એમ કરવું બળવો [અર.] પું. સત્તાધારી વિરુદ્ધનું બંડ. -વાખોર વિ. બંડખોર
બહાનું [ફા.] નપું. ખોટું કારણ, મિષ બહાર↑ [ફા.] પું., સ્ત્રી. ભપકો બહાર૨ અ. અંદર નહિ
બહાલ [ફા.] વિ. મંજૂર. -લી સ્ત્રી, બંગડી સ્ત્રી, કાચ કે ધાતુની પતલી
ચૂડી બંગલો [અં.] પું. ચારે બાજુ ખુલ્લું હોય એવું યુરોપિયન પદ્ધતિનું મકાન. -લી સ્ત્રી. નાનો બંગલો; જંગલને રસ્તે રેલના પાટા ઉપર ફાટક પાસેની પગીની ઓરડી |ખંડ નપું. હુલ્લડ. ôખોર વિ. હુલ્લડ કરવાની વૃત્તિવાળું બંદગી [ફા.] પું. સ્ત્રી. ઈશ્વરપ્રાર્થના બંદર [ફા.] નપું. સમુદ્ર કે મોટી નદીને કિનારે વહાણોની આવજાનું સ્થાન;

Page #160

બંદૂક
૧પ૯
બાતમી
એવા સ્થાનવાળું ગામ. -રી વિ. | બગીચામાં થતું (શાકભાજી) બંદરને લગતું . | બાઘુ વિ. (લા.) ગતાગમ વિનાનું, બંદૂક [અર.], બંધૂક સ્ત્રી. દારૂ વતી | મૂઢ. -ઘડ વિ. બાવું. -ઘડો (લા.) ગોળી મારવાની નાળ. -કિયો પુ. | પુ. વાઘ જેવું બિહામણું માણસ બંદૂકવાળો સિપાઈ; એક જાતનો | બાચકો પાંચે આંગળાંથી ભરેલો ફટાકડો
પોસ; ચોખાની ગૂણ બંદોબસ્ત [ફા.પં. તજવીજ, વ્યવસ્થા | બાજ(-જો)ઠ પુ. સંઘાડે ઉતારેલા ચાર બંધ સિં] પુ. બાંધવું એ; બાંધવાનું ! ટૂંકા પાયાનો ચોરસ પાટલો. -ઠિયો સાધન; ગાંઠ; પાળ, પાક. બંધણી ૫. નાનો બાજઠ જુઓ “બાંધવું'માં. વન સિં.] નપું. | બાજી [ફા. સ્ત્રી. રમત; સોગઠાં બાંધવું કે બંધાવું એ; ગાંઠ; રુકાવટ. | પાનાં કે શેતરંજની રમ્મતની ચાલ; બંધાણ, બંધામણ, બંધારણ(Cણીય), | (લા.) યુક્તિ. ૦ગર વિ. જાદૂગર;
બંધિયાર, બાંધી જુઓ “બાંધવું'માં. | મદારી બંધુ સં.) પું. ભાઈ
બાજૂ [ફ.], -જુ સ્ત્રી. પડખેની ધાર; બંધૂક સ્ત્રી, જુઓ “બંદૂક.
દિશા; તરફેણ; પક્ષ બંને વિ. બેઉ
'બાઝવું સક્રિ. વળગવું બંબો [અર.] ૫. પાણીનો મોટો નળ; | બાટલી [અં] સ્ત્રી. શીશી. લો . આગ બૂઝવવા પાણી છાંટતું યંત્ર; | મોટી શીશી, ચિનાઈ માટીની મોટી ગરમ પાણી કરવાનું ચિમનીવાળું | બરણી વાસણ
બાટી હિં] સ્ત્રી. છાણાંની આંચથી બા સ્ત્રી. મા; વડીલ કે માન આપવા | શેકેલી ગોળમટોળ ભાખરી લાયક સ્કરી. ઈ સ્ટી. સ્ટરી | બાટું નપું. નીંઘલ્યા વિનાનો જુવાર (સામાન્ય); સાસુ નોકરડી. ૦ઇડી | બાજરીનો સાંઠો
સ્ત્રી. સ્ત્રી (સામાન્ય); ઘરવાળી. | બા(-બાં)ડું વિ. બેઉ આંખની કીકીઓ ૦૧લું વિ. સ્ત્રી-પ્રકૃતિનું | વચ્ચેનું અંતર જોઇયે એના કરતાં બાકી [અર.] વિ. વધેલું, બચત; | વધુ હોય એવું ખૂટતું, શેષ; સ્ત્રી. સિલક; અ. નહિ | બાણ [સં. .] નપું. તીર; શિવલિંગ;
ખેતરની હદ બતાવતો ખોડેલો બાગ [ફ.] મોટો બગીચો, ઉપવન. | પત્થર pવાન . માળી. -ગાયત વિ. | બાતમી [અર.] સ્ત્રી. ભાળ; સમાચાર

Page #161

બાથ
૧૬૦
બાવલું
બાથ સ્ત્રી. બે હાથ પહોળા કરી લીધેલી | બામ [ ] . દુખાવો દાબવા પકડ; (લા.) ટક્કર, બાથોડિયું નપું. | લગાડવામાં આવતો મલમ વલખું; (લા.) પ્રયત્ન. બથાવવું | બાર [હિ.] પં. બંદૂકનો અવાજ સક્રિ. (લા.) પચાવી પાડવું; થકવી |બારનપું. બારણું; દરવાજો; કમાડ; નાખવું. બથામણી સ્ત્રી. (લા.) | (લા.) આંગણું. ૦ણું નપું. કમાડ. પચાવી પાડવું એ
Oણે અ. બારની બહાર. -રી સ્ત્રી. બાદ [અર. વિ. કમી, ઓછું કરેલું. ! નાનો દરવાજો; જાળિયું. હું નપું.
બાકી સ્ત્રી. બાદ કરવાની | નદી સમુદ્રને મળતી હોય એ ભાગ; ગણિતની એક રીત; બાઇ કરવું એ | બંદરમાં પેસવાનો માર્ગ, બારોબાર બાદશાહ [ફ.] પં. શહેનશાહ. -હી | અ. બારણાંની બહાર રહીને વિ. બાદશાહને લગતું, સ્ત્રી. બારદાન [ફા.નપું. જેમાં માલ ભર્યો બાદશાહનો દરજ્જો; (લા.) ભારે | હોય તે ખાલી ગૂણી . ઠાઠમાઠ.
બારીક [ફા.) વિ. સૂક્ષ્મ, ઝીણું ; બાધ [સં.] ૫. રુકાવટ, ધા સિં] | પાતળું; (લા.) કટોકટીનું. -કી સ્ત્રી.
સ્ત્રી. અગડ, આખડી; માનતા | ઝિણવટ બાધવું સક્રિ. લડવું; વઢવું, ઠપકો | બારોટ પં. ભાટ-ચારણોને માટે માન આપવો
ભરેલો શબ્દ; એ નામની ભાટબાન [અર.] વિ. જામીન તરીકે | ચારણના પ્રકારની એક જ્ઞાતિનો લીધેલું. -નું નપું. જામીનગીરી કે પુરુષ સાટા પેટે અપાતું નાણું યા કોઈ | બાલ સિં] . બાલક. -ળ . ચીજ. -નાખત નપું. બાનાનું લખાણ | છોકરો. ૦૯ વિ. નાનું છોકરું. -ળા કરવામાં આવ્યું હોય એવો કાગળ | સ્ત્રી છોકરી. -ળકી સ્ત્રી. નાની બાપ પં. પિતા. પીકુ, પૂલું વિ. | છોકરી -ળોતિયું નપું. બાળક નીચે વારસામાં મળેલું. -પડું, પૂડિયું વિ. | રખાતું કપડું (લા.) બિચારું, અનાથ બાલરડું. વાળ, મોવાળા બાફવું સ. ક્રિ. પાણીમાં ઉકાળી રાંધવું; / બાલટી, દી [પોર્ચ્યુ. સ્ત્રી. પતરાની (લા.) ચૂંથી નાખવું; કાંઈકનું કાંઈ | કે પ્લાસ્ટિકની ડોલ બોલી નાખવું. બાફ છું. સ્ત્રી. બાફવું | બાવડું નપું. ખભા અને કોણી વચ્ચેનો એ; બફારો. બફારો પં. ગરમીનો | હાથ, પીંખડું ઉકળાટ
બાવલું નપું. પથ્થર કે લાકડાની

Page #162

બાવું
૧૬૧
બિના
અસલનાં આકૃતિ અને માપની મૂર્તિ | રંગી તૈયાર કરેલી એક ખાસ બાવું નપું. કરોળિયાનું જાળું પ્રકારની સાડી, ઘાટ, ઘરચોળું. બાવો !. ભેખધારી હિંદુ સાધુ બંધાણ નપું. (પેટ ઉપર કરવામાં બાસ (હિ.] સ્ત્રી. વાસ, ગંધ, દુર્ગધ આવતું) બંધારણ; બાંધવાની વસ્તુ; બાસું(-)દી સ્ત્રી. દૂધને ઉકાળી બાંધવાની ગાંઠ; (લા.) વ્યસન. ગળાશ નાખી કરવામાં આવતી બંધામણ ન., બંધામણી સ્ત્રી. નરમ વાની
બંધાવવાનું કે બાંધવાનું મહેનતાણું. બાહોશ [ફા.) વિ. હોશિયાર, બંધારણ નપું. પેટ ઉપર કરવામાં કાર્યકુશળ
આવતું બંધાણ; (લા.) ધારાધોરણ. બાંગ [ફા.) સ્ત્રી. નમાજનો સમય બંધારણીય વિ. બંધારણને લગતું. બતાવવા મુલ્લાં કરે છે એ પોકાર; બંધિયાર વિ. હવા-ઉજાશ વિના -ગી [ફા. પં. બાંગ પોકારનાર (મકાન); વહેતું નહિ એવું (પાણી). મુલ્લાં
બંધિયો મું. બાંધવા માટેનું દોરડું બંધી બાંકું,કોરું નપું. પહોળું ફાંકું-કાણું ‘ | સ્ત્રી. (લા.) મનાઈ. બાંધો પં. બંધન, બાંગ વિ. અવિવેકથી સામો જવાબ | ગાંઠ; (લા.) શરીરનું કાઠું આપનારું
બાબલાઈ સ્ત્રી. બગલમાં થતું ગૂમડું બાંટ સ્ત્રી. છૂટી લાપશી : બાંબુ [.] પું. પોલો વાંસ બાંઠિયું વિ. ઠીંગણું, બઠકું; નપું. ટૂંકું બાય સ્ત્રી. બાહુ; ખભેથી કાંડા સુધીનો ફેંટાબંધન
કપડાનો ઘાટ; (લા.) નાનો ભાઈ; બાં વિ. બા; પૂંછડા વિનાનું સહાયક. મું નપું. (ડાબા હાથે બાંદી, બાંદડી સ્ત્રી, ગુલામડી • વગાડવામાં આવતું હોઈ) બાંધવું સક્રિ. બંધ વડે ગાંઠવું; | નરઘાંમાંનું નાનું વાદ્ય, ભોણિયું અંકુશમાં લેવું; ઘડવું, બનાવવું; બિચારું [ફા.) વિ. રાંકડું, બાપડું; દુઃખી એકઠું કરવું. -કામ નપું. ચણતર | બિછાવવું સક્રિ. પાથરવું. બિછાત વગેરે કામ. બંધ વિ. વાસેલું; સ્ત્રી. પાથરવું એ; પાથરણું, જાજમ. અટકેલું; પુ. નદીમાં પાણીના સંગ્રહ | બિછાનું નપું. પથારી, પથારીનાં માટેનું બાંધકામ, ડેમ. બંધણી સ્ત્રી. | સાધન. બિછાવટ સ્ત્રી. બિછાવવું (લા.) કરાર, ઠરાવ. બાંધણી સ્ત્રી. | એ; બિછાત જુદા જુદા રંગ કરવા તે તે સ્થળે | બિના [અર.] સ્ત્રી. હકીકત, વિગત; દોરા બાંધી જુદા જુદા રંગના ક્રમે | બનાવ

Page #163

બિરાજવું. - ૧૬૨
બુિદું-ફં), બૂઠું બિરાજવું અ.ક્રિ. (લા.) શોભે એમ | ધરવામાં આવતાં પાનસોપારી. બીડું બેસવું
નપું. ઠાકોરજીને ધરવામાં આવતાં બિરાદર [ફા.પં. ભાઈ; દોસ્ત; સાથી | પાનસોપારીનું બીંડલું; પાનની બિલ [અં. નપું. ભરતિયું, આંકડો; બીડી; (લા,) સાહસિક કામ
નવા રજૂ થતા કાયદાનો ખરડો | કરવાનો સ્વીકાર બિલકુલ [અર.] અ. જરા પણ, સાવ | બીબી [ફા.) સ્ત્રી. મુસ્લિમ સ્ત્રી બિલાડું નપું. મીંદડું; (લા.) ખોટા | બીબું નપું. કોઈ આકૃતિ ઢાંળવાનું સાચા અક્ષર કે ચિતરણું. ડી સ્ત્રી. | ચોકઠું, કાચબો; આકૃતિ છાપવાનું માદા બિલાડું, મીંદડી, મીની. -ડો | કોતરેલું સાધન; છાપવાનો સીસાનો
૫. નર બિલાડું, મીંદડો | અક્ષર; (લા.) નમૂનો બિલ્લો પં. હોદ્દો કે અધિકાર યા બીમાર [ફા.] વિ. માંદું, આજાર.
સોંપાયેલું કામ બતાવનારું ધાતુને | -રી સ્ત્રી. માંદગી, આજારી ચકતું, ચાંદ
બીવું અ.ક્રિ. ભય પામવો, ડરવું. બિસાત જુઓ “વિસાત.”
બિવડા(-રા)વવું સક્રિ. (કર્મક) બિસ્તર ફા.નપું. -રો, બિસ્ત્રો પં. ( ડરાવવું. બીક સ્ત્રી. ભય, ડર બિછાનું, પથારી; પથારીનું મુસાફર | બુકાની સ્ત્રી, -નું નપું. દાઢી-ગાલ માટેનું બીંડલું ,
ઢંકાઈ જાય એવી રીતે માથે કપડું બિંદુ સિં, પુ.) નપું. ટપકું; મીંડું. | બાંધી લેવું એ
-દી સ્ત્રી. ટપકી, નાનો ચાંલ્લો | બુઝાવું અ.ક્રિ, અગ્નિ કે પ્રકાશનું બી નપું. જેમાંથી છોડ ઝાડ ઊગે છે તે | ઓલવાવું, ઠરવું. બૂઝવવું, બુઝાવવું દાણો, બીજ, કણ; (લા.) મૂળ | સક્રિ. (કર્મક) ઓલવવું, ઠારવું કારણ. બિયું નપું. બી. બિયારણ | બુટ્ટો . ભરત કે વણાટનો ફૂલગુચ્છા નપું. વાવવામાં કામ લાગે એવો | જેવો આકાર; (લા.) મનનો તરંગ. બીનો જથ્થો
-ટ્ટાદાર વિ. બુટ્ટા ભરેલું. -થ્રી સ્ત્રી. બીડ૧ નપું. ઘાસ કુદરતી રીતે આડેધડ | નાની ફૂલભાત; (લા.)અકસીર
ઊગતું હોય એવી જમીન | ઉપાય; વિ. (લા.) પહોંચેલ બીડર નપું. કાચું ભરતરીનું લોઢું | (માણસ) બીડવું સક્રિ. વાસવું, બંધ કરવું. બીડી | બુ(-), બૂઠું વિ. અણી કે ધાર તૂટી
સ્ત્રી, તમાકુ વગેરેનો નાનો વીંટલો | ગઈ હોય એવું; (લા.) જાડી બુદ્ધિનું (ધુમાડો પીવા માટે); ઠાકોરજીને | લાગણીહીન

Page #164

બુઠું(%), બૂઠું) ૧૬૩
બિતાલું બુã(, બૂટું વિ. વૃદ્ધ, ઘરડું. બુઢાપો | બૂમ [હિં.] સ્ત્રી. મોઢાથી કરાતો મોટો પું. ઘડપણ
અવાજ, બરાડા; (લા.) અફવા બુતાન [એ.] નપું. ડોરણું, બોરિયું |બૂરવું સ. ક્રિ. (ખાડા વગેરે) પૂરવું બુદ્ધિ સિં] સ્ત્રી. અક્કલ, સમઝ; / બૂરું નપું. ખાંડ-સાકરનો દળેલો ભૂકો વિચાર. ૦માન, ૦શાળી વિ. | બૂરું? વિ. દુષ્ટ, ખરાબ બુદ્ધિ કે બુદ્ધિવાળું, ડાહ્યું, શાણું
આચરણવાળું બુરખો [અર.] ૫. આંખ પર | બૂટ સ્ત્રી. ગાલ ઉપર મરાતી થપ્પડ. જાળીવાળો માથા સહિત સંપૂર્ણ | -ટિયો છું. સીમંત વખતે ભાભીને અંગો ઢાંકતો પડદો
| વિધિ અંગેની બૂટ મારતો દિયર બુંદ નપું. ટીપું; (લા.) વીર્યનું ટીપું | બુંગિયો છું. આફત વખતે એકઠાં કરવા બુંદર પું, બ.વ. જેની કૉફી બને છે અને શૂરાતન ચડાવવા વગાડવામાં તેવા એક વિદેશી દાણા
આવતો ચોક્કસ તાલનો ઢોલ બૂકવું સ. ક્રિ. (દાણા) ફાકવું. -ડો | બેગમ તિર્કી સી. ઉચ્ચ વર્ગની
૫. દાણા કે કણનો ફાકડો કે | મુસ્લિમ સ્ત્રી બૂચ નપું. એક પ્રકારના ઝાડમાંથી | બેટ છું. ચારે બાજુએ પાણીથી વીંટાયેલો
બનતો ડાટો (શીશી-શીશાઓને) | જમીનનો ભાગ, દ્વીપ, ટાપુ બૂરું વિ. બેઠા નાકનું; બેઠેલા કે વિના | બેટરી [.] સ્ત્રી. વીજળીની શક્તિ કાનનું
આપતું સાધન; કૃત્રિમ વીજળીનો બૂઝવવું જુઓ “બુઝાવુંમાં. | દીવો, ટૉર્ચ બૂટ સ્ત્રી. કાનનું ચાપવું. oડું નપું. | બેડી સ્ત્રી. કેદીને બે પગે નાખવામાં
ઘોરખોદિયું (એક હિસ્ર પ્રાણી) . આવતું લોખંડનું બંધન, જંજીર; બૂટ [અં.] પૃ. યુરોપિયન પ્રકારનો | સ્ત્રીના પગનું ચાંદીનું એક ઘરેણું; જોડો-પગરખું
(લા.) બંધન; જંજાળ બૂઠું જુઓ “બુદું.”
બેડું નપું. હાંડો કે દેગડી ને ઘડો એવાં બૂડવું અ.ક્રિ. ડૂબવું. બોળવું સક્રિ. | બે વાસણની પાણીની હેલ (કર્મક) ડૂબે એમ કરવું. બોળો પુ. | બેડો . વહાણોનો સમૂહ ગૂંદાને ખારા ખાટા પાણીમાં ડુબાડી |બેડોળ વિ. કદરૂપું રાખી કરવામાં આવતું અથાણું | બેઢંગું વિ. ઢગ વિનાનું, કઢંગું : બૂટ-બૂબુંધું નપું. જાડો દંડૂકો. બં- બેતાલું વિ. ગાયન-વાદનમાં તાલના (બ) ધિયાળ (લા.) વિ. જડ પ્રકૃતિનું જ્ઞાન વિનાનું

Page #165

૧૬૪
બેધડક
બોટવું બેધડક અ. ડર વિના, હિંમતભેર | બેસાડ(-૨)વું સક્રિ, (કર્મક) બેસે બેધ્યાન વિ. ધ્યાન વિનાનું, વ્યગ્ર | એમ કરવું. બેઠક સ્ત્રી. બેસણી; બૅન્ડ અં. નપું. સમૂહમાં વગાડવામાં | આસન; ઘણા મળી બેસવાની
આવતું યુરોપિયન પદ્ધતિનું વાદ્ય; | મંડળી; એક કસરત. બેઠાડુ વિ. (લા.) એવા બજવૈયાનું ટોળું બેસી રહેવાની ટેવવાળું. બેસણી બેફામ[ફા.) વિ. લક્ષ્ય-ધ્યાન વિનાનું; | સ્ત્રી. બેઠક બેસણું નપું. (લા.)
અ. (લા.જોયા વિના ગમે તે બાજુ મરી ગયેલાંની પાછળ લોકો ખરખરો બેફિકર, [ફ., અર.] - વિ. ફિકર | કરવા આવે છે એ વખતે બેસવામાં વિનાનું
આવે છે એ સ્થિતિ બેબાકળું વિ. ભયવ્યાકુળ, ગાભરું બેહદ [ફા.) વિ. હદ વિનાનું; પુષ્કળ, બેબી [એ.) નાનું બાળક સામાન્ય; |ખૂબ
સ્ત્રી. નાની બાળકી | |બેહાલ [ફા.) વિ. ખરાબ હાલતમાં બેભાન વિ. ભાર વિનાનું, બેશુદ્ધ | આવી પડેલું; પું, બ. વ. બૂરી દશા બેરખો છું. પહોંચાનું એક ઘરેણું; રુદ્રાક્ષ |બેહૂદું [ફા.) વિ. બેવકૂફી ભરેલું; તુલસી કે એવા પદાર્થના બાર અઢાર | અઘટિત; (લા.) નકામું
કે સત્તાવીસ પારાઓની માળા બેહોશ [ફા.) વિ. બેભાન, બેશુદ્ધ બેલ, oડી સ્ત્રી. બેની જોડી. હું નપું. બૈરું નપું. સ્ત્રી. બાઈડી. -રી સ્ત્રી. જોડિયાં બે બાળક
સ્ત્રી; પત્ની બેલી ડું. રક્ષક
બોખ સ્ત્રી. પાણી ભરવાની ચામડાની બેવકૂફ [ફા.) વિ. મૂર્ખ. ફી [ફા.] | ડોલ સ્ત્રી. મૂર્ખતા
બોખું વિ. દાંત પડી ગયા હોય એવા બેવફા [ફા.) વિ. નિમકહરામ | મોઢાવાળું બેશક [ફા.) અ. શક વિના; (લા.) |બોઘડું, રડું-રણું નપું. પહોળા મોઢાનું જરૂર, ચોક્કસ
ધાતુનું હાંડલું, વટલોઈ બેશરમ [ફા.), -મું વિ. લાજ વિનાનું બોવું ઘલું વિ. બુદ્ધિહીન, મૂર્ખ, બાવું બેશુદ્ધ વિ. શુદ્ધિ વિનાનું, બેભાન. |બોચી સ્ત્રી. ગરદન -દ્ધિ સ્ત્રી. બેભાનિયત, મૂછ | બોજ, જો . ભાર, વજન; (લા.) બેસવું અ.ક્રિ. નીચે પગ વાળી સ્થિતિ | જોખમદારી કરવી; નીતરવું; નજરમાં આવવું; બોટવું સક્રિ. હોઠથી અડકી પીવું કે લાગવું; ગોઠવાવું; અટકવું; જામવું. | ખાવું; (લા.) અભડાવવું

Page #166

બોડ.
[ભઠવું બોડ સ્ત્રી, હિંન્ને પશુઓને રહેવાની
ભ ગુફા કે કોતર
ભક્ત સિં] વિ. -ને શરણે ગયેલું; બોર્ડ વિ. માથે વાળ વિનાનું. -ડકું
ભજનિક, ભગત. -ક્તિ [સં] સ્ત્રી. વિ. વાળ વિનાનું (માથું વગેરે).
ભજન, શરણ-ભાવના. -જન સિં.] -ડિયું વિ. બોડું; કાના માત્ર વિનાનું
નપું. ભક્તિ. -જનિક વિ. ભજન બોણી સ્ત્રી. “બોનસ', ઊલટ-ભેટ; કરનારું. -જનિયું નપું. ગવાતું પહેલો વકરો
ભજન. ભજવું સક્રિ, આશરો બોદું વિ. અંદરથી પોલાણવાળું, લેવો; ભજન કરવું. ભજવવું સક્રિ.
ખોખરું; (લા.) ઢીલું, કાચું | (પ્રેરક) નાટકમાં પાત્રનો વેશ કરવો. બોધ [સં.] . ઉપદેશ. ૦પાઠ [સં.] | ભજવણી સ્ત્રી. ભજવવું એ
૫. નમૂના તરીકેનો પાઠ શિખામણ |ભક્ષ સિં] પું. ખોરાક-ક્ષ્ય સિં.] વિ. બોબડું વિ. બરોબર બોલી ન શકે એવું
ખાવાનું બોરિયું નપું. બુતાન, ડોરણું
ભગર, શું વિ. ભૂરા રંગનું બોલવું સક્રિ, મોઢેથી વાણી કાઢવી, ભગવાન સિં.1, ભગવંત ૫. પરમેઉચ્ચાર કરવો; (લા.) ઠપકો | થર; પૂજય પુરુષ આપવો. બોલ પં. ઉચ્ચાર; વચન, | ભગવું વિ. ગેરુવા રંગનું. ભગવો કું. શબ્દ; કડી કે તૂકનું ચરણ; | ભગવું પહેરનારો સંન્યાસી (લા.)મહેણું. -બાલા સ્ત્રી. (લા.) | ભજિયું નપું. વેસણના ખીરામાં ફળ વાહવાહની સ્થિતિ. બોલાચાલી | વગેરે ટુકડા મેળવી તળી બનાવવામાં સ્ત્રી. વાણીથી થયેલી તકરાર. બોલી | આવતી એક વાની ઝી. માત્ર બોલવામાં પ્રયોજાતી ભટકવું અ.ક્રિ. આટકવું, રખડવું. ગિૌણ ભાષા; બોલવાની ક્રિયા |
| ભટકાવું અ.ક્રિ. (લા.) અથડાવું. બોવું સક્રિ. વાવવું
ભાટકવું સક્રિ. રખડવું; અથડાવું , બોંબ [], ગોળો પુ. |ભટ્ટ સં.) . પૌરાણિક કથા કહેનારો દારૂગોળાનું કે રાસાયણિક હિંસક
| બ્રાહ્મણ, બ્રાહ્મણની એક અટક; લશ્કરી સાધન. ૦મારો પં. બૅમ્બ | રસોઇયો. -ટાણી સ્ત્રી. ભટ્ટની સ્ત્રી નાખવા એ. ૦૨ [.] નપું. બોમ્બ ભઠવું સક્રિ. (લા.) ધમકાવવું, ઠપકો લઈ જનારું વિમાન ,
આપવો; અ.ક્રિ. ચિડાવું. ભઠ, બ્રાહ્મણ [સં.] . હિંદુઓના મુખ્ય ચાર | -૬, સ્ત્રીધિક્કાર; અ. ધિક્કાર. વર્ણોમાંથી પહેલા વર્ણનું, વિપ્ર | ભઠ્ઠી(-ટ્ટી) સ્ત્રી. મોટી ચૂલ.

Page #167

ભડ૧]
ભરવાડ ભઠિયારું નપું. ભઠ્ઠી ઉપરની | ઊછળતી છોળ (ખાસ કરી કામગીરી
જમીનમાંથી). ભભૂકવું અ.ક્રિ. ભડ વિ. બહાદુર
સળગી ઊઠવું ભડર પું, નપું. કૂવામાંથી પાણી | ભમર સ્ત્રી, ભવું
ખેંચવાની સગવડ માટેનું ચણતર ભમરો પં. ભ્રમર (ગુંજતું કાળું ઊડતું ભડકવું અ.ક્રિ. ચમકવું, ઓચિંતું જીવડું); (લા.) પાણીના પ્રવાહમાં ડરવું. ભડક સ્ત્રી. બીક. ભડકણ | પડતો વમળ; વાળનું કૂંડાળું. -રી વિ. ડરકણ, ભડકિયું વિ. ભડકે બળે | સ્ત્રી. ભ્રમરની માદા; (લા.) નાનો એવું. ભડકો પું. તાપની છોળ, | વમળ, ઘૂમરી, ચકરી, તમ્મર અગ્નિનો ભભૂકો. ભડાકો પં. ભારે ભમવું અ.ક્રિ. ભટકવું; રખવું, ફરવું; અવાજ, ધડાકો. ભડકડું નપું. | (લા.) મગજમાં ધૂમ આવવી; ભરભાંખળું, વહેલી પરોઢ. ચલિત થવું. ભમાડ(-વીવું સક્રિ. ભડકિયો પુ. શુક્રનો તેજસ્વી તારો | (કર્મક) રખડાવવું (લા.) ભુલાવામાં (સવારે દેખાય ત્યારે)
| નાખવું ભડથું -થિયું નપું. આખું ફળ અગ્નિ | ભય ., નપું.] પં. બીક ઉપર મૂકી કરવામાં આવતું ખાદ્ય, ભર સિં.) . ભાર, બોજો; ઘાસનો
ઓળો ભણવું સક્રિય બોલવું; શીખવું; ભરખવું સક્રિ. આખું ને આખું ખાઈ વાંચવું. -કાર,-કારો પં. કાંઈક ! જેવું, ગળી જવું અવાજ થવાની આગાહી. -તર | ભરચક વિ. પૂર્ણ
સ્ત્રી. ભણવામાં આવેલું એ; શિક્ષણ | ભરડવું સક્રિ. અનાજ જાડું જાડું દળવું; ભથ્થુ,-હ્યું નપું. નોકરી ઉપર | (લા.) ભીંસમાં લેવું. ભરડકું નપું. બહારગામ કામગીરીએ ગયેલાને | જાડું જાડું દળાયેલું દાણોદૂણી, ભરડો અપાતું વધારાનું વેતન
. મજબૂત વીંટણ (સાપ વગેરેનું) ભત્રીજો પુ. ભાઈનો પુત્ર. -જી સ્ત્રી. ભરની(-નિ)ગળ પં. ભરાય ને ફૂટે ભાઈની પુત્રી
| એવું ગૂમડું; ઍવી મજબૂત ગાંઠ ભભકવું અ.ક્રિ. સળગી ઊઠવું; (લા.) | ભરપાઈ વિ. પૂરું પતાવવું એ રીતનું ગુસ્સે થવું. ભભ(-૫)કો . તેજવી | ભરપૂર વિ. પૂરેપૂરું ભરેલું દેખાવ કે શોભા, આડંબર, ભભૂકો | ભરવાડ પં. ગાય ભેંસ બકરાં ઘેટાં પં. ભડકો; પાણીની નીચેથી | ચારનારી એક હિંદુ જાતિનો પુરુષ.
ભોર

Page #168

ભરાડી
૧૬૭
ભિંડાર
૦ણ સ્ત્રી. ભરવાડની સ્ત્રી ૫. (લા.) ફજેતી. ભવાયો, ભવૈયો ભરાડી વિ. ખૂબ ખેપાની; લુચ્યું | પુ. ભવાઈ કરનારો નટ; ભવાયાનો ભરવું સક્રિ. પૂરવું, ખાલી પદાર્થમાં | ધંધો કરનારી એક મુસ્લિમ જાતનો પૂરણી કરવી; સંઘરવું; ચૂકવવું; પુરુષ એકઠું કરવું; ગૂંથવું; લાદવું. ભરાઈ ભવિષ્ય સં. “ભવિષ્ય'] વિ. આવતા સ્ત્રી, ભરામણ નપું., ભરામણી | સમયનું; હવે પછીનું; નપું. નસીબ સ્ત્રી. ભરવાનું મહેનતાણું. ભરાઉ ભવું નપું. ભમર, ભમાં વિ. ભરેલું, પુષ્ટ, દળદાર. ભરાવ- ભસવું અ. ક્રિ. કૂતરાનું બોલવું; (લા.) (-વો) . જમાવ; ભરપૂરપણું. | નિરર્થક બકવાટ કરવો ભરણ (સં.) નપું. ભરવું એ; ભસ્મ સિ., નપું.] સ્ત્રી. રાખોડી; ગુજરાન. ભરણું નપું. નાણું ભરવું | યશની પ્રસાદી રાખ; ધાતુને એ; ભરેલું નાણું. ભરત નપું. માપ, | સળગાવી કરેલી વૈદ્યકીય ખાખ પ્રમાણ; લૂગડા ઉપર ફૂલ વગેરે ભળવું અ.ક્રિ. ભેગું મળી જવું. ખીલવું એ. ભરતિયું સ્ત્રી, આંકડો, ભળાવવું અ.ક્રિ. (કર્મક) (લા.) બિલ ભરતી સ્ત્રી. ઉમેરણ; / ભલામણ કરવી; સોંપવું (ઢોરને) સમુદ્રમાં આવતો જુવાળ ભરાવું | હેવા કરવા. ભલામણ -ણી સ્ત્રી. અ.ક્રિ. (લા.) સંતાવું, છુપાવું; | ભળાવવું એ, સિફારસ સપડાવું. ભેરવવું સક્રિ. (પ્રેરક) |ભંગ [સં] પું. ભાંગી પડવું એ; ભાંગવું સાલવવું, -માં નાખવું | એ, નાશ; વિઘ્ન ભલું વિ. ભદ્ર, સાલસ; સારું; | ભંગી [સા.,-ગિયો છું. જાજરૂ વાળનાર માયાળુ. -લપણ નપું., -લાઈ સ્ત્રી. | હરિજન. -ગિયણ સ્ત્રી. ભંગી સ્ત્રી સાલસપણું. -લમનસાઈ સ્ત્રી. ભિંડક નપું. ભોંયરું; સ્ટીમરમાં ત્રીજા મનનું સાલસપણું, લા અ. વાર; | વર્ગના ઉતારુઓને બેસવાની જગ્યા, કેમ. -લી વાર સ્ત્રી. (લા.) બરકત. | ફાલકું. -કિયું નપું. નાનું ભોયરું - અ. ઠીક, સારું, છો ભંડાર સિં.) પું. કિંમતી માલસામાન ભવ સિં] . જન્મ; જન્મારો. | વગેરે રાખવાનો ઓરડો; ખજાનો.
સાગર, સિધુ સિં] પું. આ -રિયું નપું. ભીંતમાં કરેલું ગુપ્ત જન્મારા સંસારરૂપી સાગર | કબાટ; ગાડા નીચેનું નાનું હાટિયું. ભવાઈ સી. અનુકરણરૂપે થતું -રી મું. કોઠારી. -રો પં. સાધુ લોકનાટક; (લા.) ફજેતી. ભવાડો | બાવાઓના મરણ પાછળ અપાતું

Page #169

ભંડોળ
૧૬૮ "
ભિાત
સામુદાયિક ભોજન. ૦વું સક્રિ. | કવચિત જ ભંડારમાં મૂકવું; દાટવું |ભાજી સ્ત્રી, શાક કરવા લાયક છોડકે છોડનાં ભંડોળ નપું. એકઠી કરેલી મૂડી | પાંદડાં. ૦મૂળા વિ. (લા.) તુચ્છ, ભંભો છું. પાણી રાખવાનું ઊભું સાંકડા લેખામાં ન લેવા જેવી ચીજ કે વ્યક્તિ મોંનું માટીનું વાસણ. -ભલી સ્ત્રી. ભાટ છું. રજવાડામાં ગુણગાન કરનારી નાનો ભંભો
બ્રાહ્મણ જાતિનો પુરુષ; એ ઉપરથી ભંભેરવું સક્રિ. કાનમાં ખોટું સાચું ઊતરી આવેલી એક હિંદુ જાતિ, કહી ઉશ્કેરણી કરવી. ણી સ્ત્રી. બ્રહ્મભટ્ટ. ૦ણી સ્ત્રી, ભાટની સ્ત્રી. એવી જાતનો ઉશ્કેરાટ
-ટાઈ સ્ત્રી. ભાટનું કામ; (લા) ભાઈ પું. સહોદર, મા-જાયો; કાકા ફોઈ વખાણ ભરેલી ખુશામત મામા માસી વગેરેનો દીકરો; પુરુષને ભાઠું નપું. સમુદ્ર કે નદીના કાંઠાની માટે માનવાચક શબ્દ. ૦ચારો પુ. | પથરાળ ભેખડ; શેરડીનો મૂળવાળો દોસ્તી. ૦બંધ પુ. મિત્ર. વડો પુ. | ટુકડો; કપડા ઉપર કે શરીર ઉપર પુરુષ (સામાન્ય); (લા.) બહાદુર | પડેલું ચાંદલું. -ઠ સ્ત્રી. ભાઠાની માણસ. વાત વિ., પૃ. પિતરાઈ | જમીન, મોટું ભાડું ભાખરી સ્ત્રી (ખાસ કરી ઘઉંનો) જાડો ભાડું નપું. કોઈ પણ ચીજ કે સ્થાન રોટલો
વાપર્યા બદલ નાણું આપવામાં આવે ભાગ (સં.) ૫. હિસ્સો, અંશ; | એ. ભાડવાત, ભાડૂત વિ. ભાડે પુસ્તકનો ખંડ. ૦બટાઈ સ્ત્રી. | રહેનારું. ભાડૂતી વિ. ભાડે રાખેલું; મહેસૂલ તરીકે લેવામાં આવતો | પૈસા ખાતર કામ કરતું ઊપજનો ભાગ. Oલો છું. ટુકડો. ભાણું નપું. ઠામ, વાસણ; પીરસેલું તેવું સ. ક્રિ. ભાગ કરવા; ભાગાકાર | વાસણ-જમણ કરવો; નાસવું. -ગાભાગી સ્ત્રી. | ભાણેજ, ભાણો, ભાણિયો પં. બહેનનો નાસભાગ. -ગિયું,-ગીદાર વિ. | દીકરો. ભાણે(-ણ)જી, ભાણી સ્ત્રી. વેપારવણજમાં હિસ્સો ધરાવતું. | બહેનની દીકરી -ગેડુ વિ. ભાગવાની-નાસવાની | ભાત ૧ ૫. રાંધેલા ચોખા; નપું.
આદતવાળું; ભાગી જનારું, નાસેતુ | કામગીરીના સ્થાન ઉપર લઈ ભાગોળ ટી. શહેર કે ગામનો | જવામાં આવતું ભોજન (ખાસ કરી
દરવાજો; દરવાજા આગળની જમીન | ખેતરમાં)..-તું નપું. મુસાફરીમાં લઈ ભાગ્ય [સં.નપું. નસીબ. -ગેજ અ. | જવાતું ખાવાનું, ભાથું

Page #170

વેરો
ભાત | ૧૬૯
[ભાંગવું ભાત સ્ત્રી. રીત, પ્રકાર, આકૃતિનો | વાંસનું હથિયાર, બલ્લમ. -લોડું દેખાવ. -તીગર વિ. અનેક પ્રકારની | નપું. તીર; તીરનું ફળું ભાતવાળું
ભાવ સિં.] . હોવાપણું; ઇરાદો, ભાથું નપું. જુઓ ‘ભાતું.' મતલબ, વૃત્તિ, લાગણી; અભિપ્રાય, ભાથો મું. બાણ રાખવાની કોથળી ! તાત્પર્ય, ચેષ્ટા, અભિનય; પ્રેમ, હેત; ભાન [સં.) નપું. શુદ્ધિ, હોશ; (લા.) દર, કિંમત. ૦ના સિં.સ્ત્રીકલ્પના,
સ્મરણ; સમઝ; કલ્પના; સાવચેતી ધારણા; અભિલાષા, ઇચ્છા; લાગણી. ભાભી સ્ત્રી. ભાઈની પત્ની, ભોજાઈ. -વાર્થ સિં.) . તાત્પર્ય. ભાવિ સિં.] -ભુ સ્ત્રી. ભાભી (માનવાચક) નપું. નસીબ. ભાવી [સં] વિ. ભાભો પુ. વૃદ્ધ પુરુષ
ભવિષ્યમાં થવાનું. ભાવુક [સ.] વિ. ભામવું ક્રિ. વેઠ વગેરેનું કહેણ કહી | પ્રેમાળ; રસજ્ઞ આવવું. ભામ સ્ત્રી. ચામડા ઉપરનો ભાવવું અ.ક્રિ. સ્વાદ ગમવો
ભાષા [સં] સ્ત્રી. જેમાં સાહિત્યરચના ભાર સિં] . બોજો; બ.વ. ગુંજાશ. | થઈ હોય અને થતી હોય તેવી પ્રધાન -રી -રે વિ. વજનદાર, રો પુ. મોટો | શિષ્ટ બોલી (તે તે દેશ કે પ્રાંતની). ગાંસડો (ચાર-કડબનો). -રી સ્ત્રી. | Fષ્ય [સ.] નપું. વિષય સંશય પોટલી (ઘાસની). -રેવનું વિ. ગર્ભ ! પૂર્વપક્ષ ઉત્તરપક્ષ અને સમાધાન રહ્યો હોય એવું (સ્ત્રી પશુ વગેરે) | આવાં પાંચ અંગોનો વિસ્તાર હોય ભારત સિં., નપું]૫, નપું. હિંદ ભૂમિ; | એવું મોટું વિવેચન
અંગ્રેજોના ગયા પછી પાકિસ્તાન- | ભાસ [સં.] પું. આભાસ; ખ્યાલ, છાપ; હિંદુસ્તાન જુદાં પડતાં હિંદુસ્તાનનો | સરખાપણું. ૦વું અ.ક્રિ. આભાસ પ્રદેશ (સિંધ, પશ્ચિમ પંજાબ, સરહદી | થવો; દેખાવું; (લા.) સમઝાવું, લાગવું પ્રાંતો, બલૂચિસ્તાન અને પૂર્વબંગાળ | ભાળવું સક્રિ. જોવું. ભાળ સ્ત્રી. સિવાયનો પ્રદેશ). -તી સિં.] સ્ત્રી. | સંભાળ; પત્તો, ખબર, માહિતી. વૈદિકી ભાષા; વાણી, સરસ્વતી. | ભાળવણ(-ણી) સ્ત્રી. સંભાળ રાખવા -તીય સિં.] વિ. ભારતને લગતું | સોંપવું એ. ભાળવવું સક્રિ. સંભાળ ભારવું સક્રિ. રાખમાં દાબી રાખવું | રાખવા સોંપવું; સિફારસ કરવી (અનાજને): -ણ નપું. દબાણ; બોજો | ભાંખોડિયું નપું. ઘૂંટણિયે ચાલવું એ ભાલું નપું, લો ૫. અણીદાર | (બચ્ચાનું) ફણાવાળું – લાંબી લાકડી કે કઠણ | ભાંગવું અ.ક્રિ. તૂટવું; સક્રિ. તોડવું,

Page #171

૧૭૦ -
ભૂિત
ભાંડવું. કકડા કરવા; (લા.) લૂંટી પાયમાલ ભીં-ર્ભિ)ગડું નપું. ચામડી ઉપરની રૂઝનું કરવું. ભાંજઘડ સ્ત્રી. (લા.) | છોડું; માછલીની ચામડી ઉપરનું તકરાર; પંચાત
આવરણ ભાંડવું સક્રિ. ગાળો દેવી
ભીં-ર્ભિ)(-જા)વું અ.ક્રિ. ભીના થવું, ભાંડુ નપું. ભાઈ બહેન વગેરે અંતરનું . પલળવું. ભી(-ભિ)જણું નપું. તે તે સગું
માંગલિક પ્રસંગે કેસૂડાં વગેરેના રંગીન ભાંભરવું અ.ક્રિ. ગાયનું બરાડવું | પાણીથી ભીંજવવાનો પ્રસંગ ભાંભર, -, -ળું વિ. ખારાશ અને ભીં(-ર્ભિ)ડી સ્ત્રી, શણની જાતનો એક મોળાશવાળું (પાણી)
| છોડ. -ડો પં. શાકની એક લાંબી સફેદ ભિક્ષા [સં.] સ્ત્રી. ભીખ; (લા.) | શીંગ; (લા.) ગપ્પ
ભીખમાં મળેલી વસ્તુ. -મુક સિં.] | ભીં(-ર્ભિ)ત સ્ત્રી. દિવાલ. -તિયો છું. | વિ., પૃ. ભિખારી
ભીંતમાં પછાડવામાં આવતો ગોળીના ભીખવું સક્રિ. ભિક્ષા માગવી, ભીખ ! રૂપનો એક ફટાકડો.
સ્ત્રી. ભિક્ષા; (લા.) ભીખીને | ભીંત-ર્ભિ)સવું સ. ક્રિ. સખત રીતે ભીડી મેળવેલી ચીજવસ્તુ. ભિખારી વિ. પુ. | દાબવું; પીલવું. ભીં(-ર્ભિ) સ્ત્રી, ભીખ માગવાનો ધંધો કરનારું. | ભીં(ર્ભિ)સો પુ. સખત ભચરડો ભિખારણ સ્ત્રી. ભિક્ષુક સ્ત્રી ભૂકો ડું ચૂરો, ચૂર્ણ -કી સ્ત્રી, બારીક ભીડવું સક્રિ. વાસવું, બંધ કરવું; કંસીને | ભૂકો. -કેસૂકા ., બ.વ. ચૂરેચૂરા
બાંધવું, ભેટીને દબાવવું. ભીડ સ્ત્રી. | ભૂખ સ્ત્રી ખાવાની તીવ્ર લાગણી; સુધા; ગિરદી, ભીંસ; (લા.) તંગી, અછત. (લા.) તીવ્ર ઇચ્છા. -ખ્યું વિ. ભૂખની ભીડો છું. કોઈ પણ પદાર્થને ભીડવાનું ! લાગણી થઈ છે એવું યુધિત. -ખાળવું લાકડાનું કે લોઢાનું યંત્ર
વિ. ભૂખ લાગ્યા કરે એવા સ્વભાવનું ભીનું વિ. પલળેલું, આદ્ર; કાળી ઝાંય ખાઉધર. ૦મરો પં. ભૂખથી થતી મારતા રંગનું (શરીર વગેરે). | મરણ જેવી હાલત -નાશ સ્ત્રી. ભીનાપણું, આદ્રતા | ભૂખરું વિ. રાખોડી રંગનું ભીલ છું. જંગલની એક આદિવાસી | ભૂગોળ સિં.પું. પૃથ્વીનો ગોળો; પ્રજાનો પુરુષ. oડી સ્ત્રી; ભીલ સ્ત્રી. | સ્ત્રી. પૃથ્વી ઉપરના દેશપ્રદેશોની -લી વિ. ભીલ સંબંધી
અનેક પ્રકારની વિગતોને સાચવતું ભીલું વિ. તોડેલું (ભેંસનું શીંગડું) વગેરે; | શાસ્ત્ર કે વિદ્યા નપું. ગોળનો રવો
ભૂત સિં.] વિ. થયેલું, વીતેલું; નપું.

Page #172

ભૂદેવ
આકાશ વાયુ તેજ પાણી ને પૃથ્વી એ પાંચે તત્ત્વ; સચેતન પ્રાણી. માત્ર; (લા.) પ્રેત-પિશાચ. Oકાળ [સં.] પું. વીતી ચૂકેલો સમય કે યુગ. કાલીન [સં.] વિ. ભૂતકાળમાં થયેલું, પ્રાચીન ભૂદેવ [સં.] પું. બ્રાહ્મણ
|
ભૂમિ [સં.] સ્ત્રી. ધરણી; પૃથ્વી; જમીન. -મિકા [સં.] સ્ત્રી. પાયરી; નાટકના પાત્રનું તે તે ભજવણીનું કામ ; ટૂંકી પ્રસ્તાવના (ગ્રંથની) ભૂમિતિ [સં.] સ્ત્રી. રેખાગણિત ભૂરકી સ્ત્રી. (લા.) મોહની; જાદૂ મંત્ર ભૂરશી(-સી) સ્ત્રી. લગ્ન વગેરે માંગલિક પ્રસંગને અંતે અપાતી બ્રાહ્મણોને રોકડ દક્ષિણા, ભૂયસી દક્ષિણા
[ભેટવું
ભૂં(-ભું)ગળ સ્ત્રી. પોલી નળીના આકારનું ફૂંકવાનું એક વાદ્ય; નપું. ભૂંગળું. -ળી સ્ત્રી. પતરાની નાની નળી. -ળું નપું. પોલું નળાકાર (ધુમાડો નીકળવા તેમજ સિસોટી મારવા); ચિમની (મિલ વગેરે કારખાનાની) ભૂં⟨-ભું)જવું સ.ક્રિ. કડાયામાં નાખી શેકવું ભૂં(-ભું)ડ નપું. દાતરડાં ન હોય એવી જાતનું ડુક્કર. હણ, તણી સ્ત્રી. ભૂંડની માદા. ડું વિ. બીભત્સ દેખાવનું કે અશ્લીલ શબ્દવાળું; ખરાબ; (લા.) દ્વેષી ભૂં(-ભું)સવું સ:ક્રિ. છેકી કાઢવું; (લા.) જાણે થયું જ ન હોય એવું કરી નાખવું. ભૂં(-ભું)સાડવું સ.ક્રિ. (પ્રેરક) ભૂંસાય એમ કરવું ભેખ પું. સંન્યાસી કે સાધુ બાવાની દીક્ષા; દીક્ષા લીધા પછીનો પહેરવેશ; (લા.) કામ પાર પડે એ રીતે કરવાની મનોવૃત્તિ ભેખડ સ્ત્રી. કરાડ; ભાઠું ભેગ પું. મિશ્રણ. -ળું વિ. એકઠું; મિશ્ર.
|
૧૭૧
ભૂરું વિ. રાખોડી આસમાની રંગનું; ગુલાબી ગોરા રંગનું
ભૂલવું અ.ક્રિ. ચૂક કરવી, પ્રમાદ કરવો; સ.ક્રિ. વિસ્મરણ કરવું. ભૂલસ્ત્રી. ચૂક, ખામી; (લા.) ગેરસમઝ. ભુલકણું વિ. ભૂલવાના સ્વભાવવાળું. ભુલવણી સ્ત્રી. | ભૂલવું એ. ભુલભુલામણી સ્ત્રી. |
ભૂલા પડી જવાય એવી અટપટી -ગાભેગું વિ., અ. સાથોસાથ
|
રચના. ભુલાવો પું. ભૂલવું એ, ભ્રમ ભૂસકો પું. ઊંચેથી નીચે પડવું એ, ધુબાકો, ધૂબકો: ઠેકડો
ભેજ [સં.] પું. ભીનાશ ભેજું નપું. મગજ; (લા.) હોશિયાર ભેટવું સ.ક્રિ. આલિંગન આપવું; મુલાકાત કરવી; (લા.) લડવા માટે એકઠા મળવું. ભેટ સ્ત્રી. મુલાકાત, મેળાપ; બક્ષિસ, ભેટાડવું સ.ક્રિ
ભૂસું નપું. ઘઉં વગેરે અનાજની ફોતરી; ચવાણાનું એક મિશ્રણ, ભેળ ભૂંકવું અક્રિ. ગધેડાનું ભોભો કરવું

Page #173

ભેદ) ૧૭૨
મિકાન (પ્રેરક) ભેટે એમ કરવું. ભેટિયો | ભોજ પું. ભોજન-સમારંભ. ભોજન ૫. મંદિર વગેરે માટે ભેટ લાગા સિં.) નપું. જમવું એ, જમણ." ઉઘરાવનારો મુનીમ કે કાસદ. ભેટો | ભોજાઈ સ્ત્રી. ભાભી પું. મેળાપ
ભોટવો છું. માટીનો ચંબુ ભેદ સં.] પૃ. જુદાપણું, તફાવત; ભોડું નપું. સાપ વગેરેનું માથું પ્રકાર, વર્ગ; (લા.) છાની વાત; ભોણ નપું. મૃદંગમાં લગાવાતો લોટનો ફાટફૂટ, છેવું સક્રિ. આરપાર કાણું પીંડો; દર. -ણિયું નપું. નરઘાંમાંનું પડે એમ ફેંકવું; વચ્ચેથી બે ભાગ | નાનું, બાયું પડે એમ તોડવું. નદી વિ. (લા) , ભોયું નપું. મૂળિયાંનો ઝૂડો રહસ્યમય
|ભો વિ. (લા.) જડ સ્વભાવનું ભેરવાવું અ.ક્રિ. સંડોવાવું, ભેરુ છું. ભોપું વિ. મૂર્ખ ભોપાળું નપું. પોકળ, સાથીદાર
પોલ; ભારે ગોટાળો ભેળવવું સક્રિ. ભેગું કરવું, મિશ્રણ ભોમિયું વિ. જાણકાર. -યો . સ્થળ
કરવું; સામેલ કરવું. ભેળ પુ. | પહાડ વગેરેની જાણકારીવાળો પુરુષ મિશ્રણ; ભેગ; ભેલાડ; એક ચવાણું, ભોળું, ળિયું વિ. ફૂડ કપટના ખ્યાલ ભૂસું. ભેલાડ . ઊગેલા મોલમાં વિનાનું, સાલસ પશુ ચરાવવાં એ; બગાડ | ભોંકવું સ. ક્રિ. અણીદાર પદાર્થથી ભેંશ(-સ) સ્ત્રી. ડોબું, મહિષી (એક | વીંધવું
દૂધાળું કાળી ચામડીનું મોટું પ્રાણી) | ભોડું વિ. ક્ષોભ પામેલું. ઠપ સ્ત્રી. ભોગ [સં.) . ભોગવવું-માણવું એ; | ભાંઠાપણું, ક્ષોભ
ભોગવવાની સામગ્રી; દેવને ભોંય સ્ત્રી. ભૂમિ, જમીન, શરીરની ધરવાની સામગ્રી; પુષ્ટિમાર્ગીય | ચામડીની સપાટી મંદિરોમાં બપોર પછીના ભ્રમ [સં. ૫. સંદેહ. Oણ સં.] નપું. ઉત્થાપનનાં દર્શન બાદનું દર્શન | ફરવું એ. Oણા સ્ત્રી, ભ્રમ, ભ્રાંતિ (લા.) માઠી દશા; બલિદાન. ૦વટો ભ્રષ્ટ સિં.) વિ. ઊંચેથી પડેલું; (લા.) પું. ભોગવવાનો હક્ક; માલિકી હક્ક | વટલેલું ભોગળ સ્ત્રી, જિલ્લા વગેરેનાં દરવાજાબારણાની અંદરની બાજુએ
મ' ભરાવવામાં આવતું આડું લાકડું કે મકાન [અર.] નપું. ઘર, પાકું બાંધેલું આગળો
રહેઠાણ

Page #174

મ-મોકોડો
૧૭૩
મિઠ
મ(મ)કોડો છું. કીડીના વર્ગનું કાળું મજબૂત [અર.] વિ. દેઢ; સબળ,
જીવડું; ત્રોડાનો કે ઝાંઝર વગેરેનો | શક્તિમાન. -તી સ્ત્રી. મજબૂતપણું પ્રત્યેક આંકડો, મંકોડો. ડી સ્ત્રી, નાનો મજરે [અર.] અ. સાટે, પેટે મકોડો, મંકોડી
મજલ [અર. સ્ત્રી. એક દિવસની મક્કમ વિ. દેઢ ચિત્તનું, સ્થિર વિચારનું | મુસાફરી જેટલું અંતર; મજલ પૂરી થાય મખમલ [અર.) નપું. સ્ત્રી, એક જાતનું એ મુકામ; (લા.) મુસાફરી, ટપ્પો રેશમી કાપડ
મજા,-ઝા [.] સ્ત્રી. આનંદ, લહેર, મગજ" [ફા.) નપું. ખોપરી અંદરનો | મોજ. છેક સ્ત્રી. મશ્કરી જ્ઞાનતંતુઓનો મુલાયમ જથ્થો, ભેજું; મજાગરું નપું. મિજાગરું, બરવું ફળનું મીંજ; (લા.) બુદ્ધિશક્તિ. |મજિયારું વિ. સહિયારું, પતિયાળું, નપું.
અમારી સ્ત્રી. (લા.) માથાકૂટ | ભાગીદારી મગજરે પુ. ચણાનું વેસણ ઘી અને મજૂર પં. નપું. શ્રમજીવી દહાડિયો.
ગળપણની એક નાગરી મીઠાઈ | -રી સ્ત્રી, વૈતરું, મહેનત; (લા.) મગદળ
મજૂરીનું મહેનતાણું મગજી સ્ત્રી. કોઈ પણ લૂગડાને સીવીને મજૂસ છું. ચાર પાયાનો હાટિયાના ઘાટનો લગાવવામાં આવતી બીજા રંગના | ઊભો માટીનો કે લાકડાનો જૂની કાપડની પટ્ટી
પદ્ધતિનો કબાટ (જેમાં દૂધ દહીં વગેરે મગદળ ૫. મગના લોટનો મગજ જેવો | રહે ને ઉપરની સપાટી ઉપર ગાદલાં લાડુ; મગજ
ગોદડાં મૂકવામાં આવે.) મગર, મચ્છછ૭) પં. પાણીનું એક મટકું નપું. કઠોળમાં પડતી એક જિવાત હિશ્ન મોટું પ્રાણી
મટકુ નપું. પાણીનું માટલું. કી સ્ત્રી. મચક સ્ત્રી. ડગવું એ, પાછું ઠવું એ. નાનું માટલું, મથની, મટુકી
-કો . (લા.) ગર્વ મટકું નપું. આંખની પલક. મટમેટાવવું મચકોડવું, મચડવું સ.કિ. મરડવું, | સક્રિ. આંખના પલકારા કરવા આંબળવું
મટવું અક્રિ. આળસવું; દૂર થવું; બંધ મચવું અ.ક્રિ. તલ્લીન થવું, મંડવું, | થવું; રોગમુક્ત થવું જોસમાં આવવું
મટૂકી જુઓ ‘મટમાં. મચ્છ-છ૭) ૫. ડાંસ. મછરું મછલું મટોડું જુઓ “માટી માં.
નપું. બારીક ઊડતી જિવાત મિઠ [સં. પું. સાધુનો આશ્રમ; વિદ્યાનું મછવો છું. સઢવાળું મધ્યમ પ્રકારનું હોકું | મથક

Page #175

૧૭૪
મઠા(-4)રવું
મિમરો મઠા(-4)રવું સક્રિ. ટીપીને કે રંદો | (લા.) મહેનત; માથાફોડ , ફેરવીને સપાટ બનાવવું ટાપટીપ | મદ (સં.) . ગર્વની મસ્તી, કેફની કરવી
ખુમારી. દીલું વિ. મદમસ્ત મઠો છું. દહીં ભાંગીને બનાવેલો રગડ, | મદદ [અર. સ્ત્રી. સહાયતા. ૦ગાર, જાડી છાશ
૦નીશ [+ફા. વિ. સહાયક મડદું [ફા.), મહું નપું. મૃત દેહ, શબ. | મદાર [અર.] પું. આધાર - મડાગાંઠ સ્ત્રી. (લા.) છોડી છૂટે | મધ નપું. મધમાખીઓએ એકઠો કરેલો નહિ એવી ગાંઠ
રસ. -ધિયું વિ. મધ જેવું મીઠું મઢ ડું. માતાનું સ્થાનક. -ઢી સ્ત્રી | મધ્ય [સં.] વિ. વચ્ચેનું નપું. વચલો સાધુબાવાની નાની ઝૂંપડી. -ટૂલી | ભાગ. pકાલીન (સં.વિ. વચ્ચેના સ્ત્રી. નાની છાપરી
યુગમાં થયેલું. ૦મ સિં. વિ. મણકો પુ. વેહવાળો ગોળ કે લાંબો વચ્ચેનું ધ્યાહ્ન સિં] પું, બ.વ. પારો; અંકોડો
બપોરનો ભાગ મણા સ્ત્રી, ઊણપ, ખામી | મન [સં.] નપું. ચિત્ત, અંતઃકરણ; મત [સ, નપું.] . અભિપ્રાય; } (લા.) ઇચ્છા. મનસ્વી [સં.) વિ.
સંપ્રદાય. -તું, તું નપું. કબૂલાતની | સ્થિરધી, બુદ્ધિવાળું; (લા.) સહી. -તાદાર વિ. (વેપારીને | મનમોજી; તરંગી ત્યાંનો) ખાતેદાર; ગામમાંથી | મનખો છું. મનુષ્ય તરીકેનો જન્મારો સરકારને ભરણું ભરાય એની સાખ | મના [અર.], 0ઈ સ્ત્રી. બંધી, નિષેધ કરનારો
મનાવવું મનામણું જુઓ. “માનવુંમાં. મતલબ [અર.] સ્ત્રી. આશય; | મનુષ્ય [સ., ૫. પું, નપું. માણસ તાત્પર્ય, ભાવાર્થ. -બી, બિયું વિ. | મફત [અર.) અ. વગર પૈસે, કાંઈ
પણ ખર્ચ કે મળતર વિના; ફોગટ. મતા [અર., -ના સ્ત્રી. માલ-મિલકત નું, અતિયું વિ. મફત લઈને મતિ સં. સ્ત્રી, બુદ્ધિ, અક્કલ વાપરનાર; ફોગટિયું; મફતનો માલ મથક નપું. મુખ્ય સ્થાન, કેંદ્ર | ખાનારું મથવું સક્રિ. વલોવવું અ.ક્રિ. (લા.) | મફલર (અં. નપું. ગલપટો પ્રયત્ન કરવો; મંડવું. -ની સ્ત્રી. | મભ(-ભ, ભીમ વિ. મોઘમ વલોણાની ગોળી; નાની માટલી | મમરો પં. ચોખાની ધાણીનો દાણો; (ઠંડા પાણીની). મથામણ સ્ત્રી. | (લા.) ઉશ્કેરણીનો બોલ
સ્વાર્થી

Page #176

મમળાવવું]
[મવાલ
મમળાવવું સક્રિ. મોંમાં આમતેમ |મરવો પું. નાની કાચી કેરી; તુલસીની
ફેરવવું
જાતનો એક છોડ
૧૭૫
મરકવું અ.ક્રિ. આછું હસવું, મલકવું. મરકલું, મરકલડું નપું. મરકવું એ મરઘું નપું. કૂકડું. -ઘી સ્ત્રી. માદા કૂકડું. -ઘો પુ. નર કૂકડું મરચું નપું. રસોઈમાં એક ઉપયોગી તીખી શીંગ. -ચી સ્ત્રી. મરચાંનો છોડ; મરચાંના આકારનું એક દારૂખાનું મરજાદ સ્ત્રી..મર્યાદા, મલાજો; સભ્યતા; વૈષ્ણવ-પુષ્ટિમાર્ગ સંપ્રદાયની ખૂબ શુદ્ધિ જાળવનારી એક આચાર-પ્રણાલી. -દી વિ. પુષ્ટિમાર્ગીય મરજાદ પાળનારું મરજી [અર.] સ્ત્રી. ઇચ્છા. -જિયાત વિ. મરજી પ્રમાણેનું
મરડવું સ.ક્રિ. મચડવું; આમળવું. મરડ સ્ત્રી., પું., મરડાટ પું. મરડાવું એ; (લા.) ગર્વ; રીસ; લટકો. ડો પું. કાચો આમ પડે એવો ઝાડાનો રોગ અતીસાર. -ડિયો છું. માટીથી મિશ્રિત પ્રકારની ઝીણી કાંકરી, મરબી મરદ [ફા. મ] પું. મર્દ, આદમી, પુરુષ; (લા.) બહાદુર માણસ મરવું અ.ક્રિ. નો પ્રાણ નીકળી જવો, નાશ પામવું; (લા.) ખુવાર થવું; · નુકસાન ભોગવવું. -ણ [સં.] નપું. મરવું એ; મૃત્યુ, મોત. મરો છું. (લા.) મોતના જેવી સ્થિતિ, હેરાનગતી. મરકી સ્ત્રી. ગાંઠિયો તાવ, લૅંગ
મરસિયો [અર.] પું. મૃત્યુગીત, રાજિયો મરહૂમ [અર.] વિ. મરણ પામેલું, સ્વર્ગસ્થ; કૈલાસવાસી; વૈકુંઠવાસી મરા(-રે)ઠો પું. મહારાષ્ટ્ર દેશનો વાસી કે વતની. -ઠણ સ્ત્રી. મરાઠા સ્ત્રી. મરાઠી વિ. મહારાષ્ટ્રને લગતું; સ્ત્રી. મહારાષ્ટ્રની ભાષા મરામત સ્ત્રી. જીર્ણોદ્ધાર, સમારકામ મરોડ પું. (અક્ષરનો) વળાંટ મર્મ [સં., નવું.] નપું. શરીરમાંનું સુકોમળ સ્થાન; પું. ભેદ, છૂપી વાત; તાત્પર્ય; રહસ્ય મલક(-કા)વું અ.ક્રિ. મંદ મંદ હસવું. મલકાટ પું. મલકવું એ, આનંદ. મલકૂડુંવિ. સહેજમાં મલકી જાય એવું; (લા.) ખુશામતિયું મલપતું વિ. ઉમંગથી ઠઠારે ધીમે ધીમે
ચાલતું
|
મલમ [ફા.] પું. ગડગૂમડ વગેરે ઉપર ચોપડાતી દવાની લૂગદી મલાઈ [ફા.] સ્ત્રી. દૂધની તર મલાજો [અર.] પું. મર્યાદા, અદબ; મર્યાદા બતાવવાની ક્રિયા
મલોખું નપું. સાંઠાનો ટુકડો; રેંટિયાની માળ ખસી ન જાય એ માટે બે ઢીંગલી વચ્ચે ખોસાતી સળી |મલ્લ [સં.] પું. પહેલવાન મવાલ(-ળ) વિ. નરમ કે સમાધાન

Page #177

મવાલી.
૧૭૬
મિહેતો
કારક વૃત્તિનું
ચકચૂર. -સ્તી સ્ત્રી. મસ્તપણું, મવાલી [ફા. પું. ભિખારી; કંગાળ; (લા.) તોફાન (લા.) ગુંડો
મહંત . મોટો સાધુ, મઠાધિકારી મશક [ફા.) સ્ત્રી, પાણી ભરવાની મહા,ીન સિં. વિ. મોટું. -હિમા [સં.] ચામડાની કોથળી
૫. મહત્તા; પ્રતાપ, યશ . મશાલ[અર.સ્ત્રી. લાકડી ઉપર ચીંથરાં મહાત જુઓ “માત'. વીંટી–તેલ ઊંગી સળગાવવામાં |મહાલ [અર. ૫. પરગણાનો એક આવતી દીવી. ૦ચી છું. મશાલિયો | ભાગ, તાલુકો. કારી . મહાલનો મશિ(-સિDયાઈ જુઓ “માશી- | વહીવટદાર (સી)માં.
| |મહાલવું સા.ક્ર. માણવું, વરણાગિયા મશી,-સી સિં.] સ્ત્રીમેશ; કાજળ; ! થઈ ફરવું
ગુવાર વગેરેમાં પડતી કાળી જિવાત |મહાવત . હાથીનો હાંકનાર મશ્કરી [અર. સ્ત્રી. મજાક, ઠકો, મહાવરો [અર.] પું. આદત, ટેવ,
ટોળ. -હું વિ. ઇટ્ટાખોર | અભ્યાસ, મસ પુ. ચામડી ઉપર ઊગી આવતો મહિનો [ફા.) પુ. વરસનો બારમો
કાળો દાણો. -સો . મસહરસના | ભાગ, માસ; (લા.) માસિક પગાર રોગનું તે તે નાનું આંચળ . મહિયર નપું. સ્ત્રીને માતાનું ઘર, મસર સ્ત્રી મેશ, કાજળ. સોતું નપું. | પિયર. મહીમાટલું નપું. લગ્ન પછી
માલું, રસોઈ કરતાં ન દઝાય એ | વિદાય વખતે મહિયરમાંથી કન્યાને માટે વપરાતો કપડાનો ડૂચો | અપાતું માટલું : મસળવું સક્રિ. ઘસીને ચોળવું, મહિયારી સ્ત્રી. છાશ વેચનારી
ગદળવું, મર્દન કરવું મહિલા સિં. સ્ત્રી, (કોઈ પણ) સ્ત્રી મસાણ નપું. મડદાં બાળવાની જગ્યા, મહેણું નપું. માર્મિક વચન, ટોણો સ્મશાન
મહેતર છું. ભંગીનો મુખી; ઝાડુવાળો મસાલો [અર.Jપું. તેજાના; રસોઈમાં | ભંગી (સામાન્ય). ૦ણ,-રાણી સ્ત્રી. ધમધમાટ આવે એ માટેનો | ભંગિયણ તેજાનાનો ભૂકો; સામગ્રી-સાધન મહેતલ [અર. સ્ત્રી. મુદત, (વચ્ચેનો) મસીદ [અર.] સ્ત્રી. મસ્જિદ, | સમય
મુસ્લિમોનું પ્રાર્થનાસ્થાન |મહેતો . શિક્ષક; ગુમાસ્તો, કારકુન; મસ્ત, -સ્તાન [ફા.) વિ. મદમાતું, | મુનીમ. તાજી છું. મુખ્ય શિક્ષક;

Page #178

મહેનત]
૧૭૭ મુનીમ. -તી સ્ત્રી. મુખ્ય સ્ત્રીશિક્ષક | સરખાઈ, જો ગવાઈ; સગવડ. મહેનત [અર.) શ્રી. શ્રમ; પ્રયત્ન. મેળવણ નપું. દૂધમાં નાખવાનું -તાણું નપું. મહેનતનો આર્થિક બદલો. આખરણ. મેળો ૫. ઘણાં માણસોનું -તુ વિ. મહેનત કરનાર
એકઠાં થવું એ એકઠાં થઈ માણવાનો મહેમાન [ફા.) પું, નપું. પરોણો. ઉત્સવ. મેળાપ છું. મળવું એ, ભેટો.
ગીરી, -ની સ્ત્રી, પરોણાગત, મેળે અ. આપોઆપ, મતે, જાતે, પડે અતિથિસત્કાર
મળી સ્ત્રી, પૈડાની નામાં ઊંચેલા મહેર, બાની [ફા. સ્ત્રી. કૃપા, દયા. | દિવેલનો થતો ધૂળવાળો ચીકણો
Oબાન [ફા.) વિ. કૃપાળુ, દયાળુ મેલ; હનુમાનની મૂર્તિ ઉપરનો મહેરામણ ૫. મહા અર્ણવ - મહા- સિંદૂર ને તેલનો મેલ; ગોદડાંની સાગર, દરિયો
થપ્પીનું ખોળિયું, એ ખોળિયામાંનો મહે(હો) [અર.] પું, -લાત સ્ત્રી. | ગોદડાંનો સમૂહ
રાજા- બાદશાહની હવેલી, રાજમહેલ મંકોડો,-ડી સ્ત્રી, જુઓ ‘મકોડો.” મહેસૂલ [અર. સ્ત્રી. જમીન ઉપરનો મંગળ (સં.) વિ. શુભ; ૫. એ નામનો
કર; રાજ્યની કુલ આવક . | આકાશી એક ગ્રહ અને વાર મહોર [ફા.) સ્ત્રી. છાપ; છાપવાળો | મંજન સિં.] નપું. માંજવું એ; દાંતે
સોનાનો સિક્કો, ગીની; ચલણી | દેવાનું ચૂર્ણ સિક્કો. -હું નપું. શેતરંજનું સોગઠું; | મંજીરાં નપું., બ.વ. કાંસીજોડાં મૂર્તિના મુખ ઉપર ચડાવવામાં આવતો | મંજૂર [અર.] વિ. કબૂલ, માન્ય; સોના-ચાંદીનો મુખાકૃતિ ખોભરો. બહાલ -રો છું. સાપના તાળવામાં થતો એક |મંડપ સિં.) . માંડવો; (લા.) રામદે
ચપટો ગોળ પદાર્થ; મોખરાનો ભાગ પીરના પંથનો ઉત્સવ-મેળો મહેલ્લો, મહોલ્લો [અર.] પું. પા પાડો; |મંડળ સં.) નપું. ગોળ ઘેરાવ; ટોળું; મોટી ફળી
પ્રાંત, પ્રદેશ. -ળી સ્ત્રી, નાનું મંડળ, મળ સિં.) . મેલ, કચરો; વિષ્ટા | ટોળી મળવુંઅ.ક્રિ જોડાવું, ભેળું થવું એકરૂપ | મંડવું અ.કિ. મચ્યા રહેવું થવું; સમાન હોવું; હાથ લાગવું. | મંતવ્ય સિં] નપું. મત, માન્યતા મેળવવું સ. ક્રિ. (કર્મક) મળે એમ | મંત્ર (સં.) . મંત્રણા, મસલત; વેદની કરવું. મેળ પુ. મળતાપણું, બનાવ, | ઋચા; દૈવી શક્તિને સાધ્ય કરવાના સંપ, રોજનો આવકજાવકનો હિસાબ; | શબ્દોનો સમૂહ

Page #179

૧૭૮
માત્ર
મંદ [સં.] વિ. ધીમું; ઢીલું. દી સ્ત્રી. | મારવાનો ને વેચવાનો ધંધો કરનાર.
કમીપણું; બજારના ભાવની પડતી | માછણ સ્ત્રી, માછી સ્ત્રી '' મંદવાડ જુઓ “માંદુંમાં. માજી સ્ત્રી, બ.વ. વૃદ્ધ નારી મંદિર સિં. નપું. દેવાલય, વિદ્યાનું)! (માનાચક) ધામ
માજી [અર.] વિ. નોકરીમાંથી ફારેક મા સ્ત્રી માતા, જનેતા; કોઈ પણ વૃદ્ધ | થયેલું, નિવૃત્ત
સ્ત્રી. વ(-વી)તર નપું., બ.વ. માઝા સ્ત્રી. મર્યાદા, હદ માબાપ
માટે અ. વાસ્તે, સારુ, કાજે મા(-માં)કડ,નણ પુ. પથારીમાં થતો રાતો માટી સ્ત્રી. પૃથ્વી-જમીનની ધૂળ, માંસ. જીવ
માટ,૦લું નપું. માટીનું મોટું મટકું, માખ, ખી સ્ત્રી. એક ઊડતું નાનું જીવડું, 1 નાનો ગોળો. -ટલી સ્ત્રી. નાનું માટલું. મક્ષિકા
મટોડું નપું. કાંકરીના ભેગવાળી માટી માખણ નપું. દહીં વલોવવાથી નીકળતો માઠું વિ. અમંગળ, ખરાબ, અશુભ;
પદાર્થ, નવનીત; (લા.) ખુશામત | (લા) કાંઈક ઓછું; નપું. દુભવણ માગ કું. મારગ, ખાલી જગ્યા; મોકળાશ | માઢ પું. દરવાજા ઉપરનું ઢાંકેલું માળિયું મા(-માંગવું સક્રિ. યાચવું, પાછું | અઢિયું નપું. ઉપરમાળ અગાશીમાં આપવા કહેવું માંગ સ્ત્રી. માગવું એક | ધાબાવાળું નાનું બેત્રણ બાજુ દીવાલ (લા.) જરૂરિયાત; અછત. મા- | વિનાનું ચણતર (-માં)ગણી સ્ત્રીએ માગવુંએ; ખેતરમાં માણવું અ.ક્રિ. મહાલવું, ભોગવટો ખળાં તૈયાર થતી વખતે યાચકો તેમજ | અનુભવવો . વસવાયાં વગેરેને અપાતી દાણાની માણસ છું. નપું. મનુષ્ય. -સાઈ સ્ત્રી. ભેટ. માગણે નપું. લેણું, કરજ. | (લા.) સજ્જનતા માગણિયાત વિ. લેણદાર. માગું નવું. માત [અર. વિ. હારી ગયેલું, પરાસ્ત, સગાઈને માટે વર કે કન્યાની માગણી ! મહાત કરવી એ
માતા સિં. સ્ત્રી. મા, જનેતા; દેવી; માછલી સ્ત્રી, હું નપું. એક જળચર | શીતળા. સુશ્રી સ્ત્રી, મા (માનાર્થે). પ્રાણી. લો ૫. સોનું ઘડવા આપતી માત્ર સિં./અ. કેવળ, દક્ત. ત્રાસિં] વેળા માલિકને સોની તરફથી એ જ સ્ત્રી. માપ, પ્રમાણ; ધાતુની ભસ્મ, સોનાનો જેનમૂનો કણરૂપે આપવામાં | ખાખ; એ-ઓ અને ઐ-ઔ ઉપર આવેછેતે. માછી,૦માર છું. માછલાં મુકાતું નિશાન; પિંગળમાં વસ્વરના

Page #180

માથું]
ઉચ્ચારણ જેટલો સમય. સ્ત્રી સ્ત્રી, સ્વરની નિશાની
૧૭૯
[મારવું
(પ્રેરક) માને એમ કરવું; રિસામણું છોડાવવું. મનામણું સ્ત્રી. રિસામણું છોડાવવું એ. માનીતું વિ. મનગમતું;
માનપાત્ર
|
માથું નપું. શિર, ભૂંડ; ગરદનથી તાલકા સુધીનો શરીરનો ભાગ; મથાળાનો ભાગ, ટોચ. -થે અ. ઉપર. -થોડું નપું. ઊભા રહેતાં માથું ઢંકાઈ જાય એટલું પાણીનું ઊંડાણ. -થાભારે વિ. (લા.) કોઈથી ન દબાય એવું ઉદ્દંડ માદળિયું નપું. મૃદંગ-પખાજના ઘાટનું નાનું ગળામાં પહેરવામાં આવતું પોલું ચકતું. માદળું, -ણું નપું. ભેંસ પાણીવાળા ખાડામાં પડી રહી ગંદકી કરે છે એ
માપવું સ.ક્રિ. પ્રમાણ ચોક્કસ કરવું; (સામાની શક્તિ વગેરેનો) અંદાજ લેવો. માપ નપું. માપવું એ; પ્રમાણ. -પિયું નપું. અનાજનું માપ કરવાનું વાસણ. -પું નપું. દૂધ માપવાનું સાધન, પળી; વર્ષ માટેનો લાગો (ખાસ કરી અનાજના રૂપમાં ખેડૂત તરફથી અપાતો)
માદા [ફા.] સ્ત્રી. માણસ સિવાયનાં પ્રાણીઓની સ્ત્રી જાતિ; બારણાંના બરડવામાં બારના પાટિયા ઉપર રહેતી બરડવાની પટ્ટી માધુકરી [સં.] માગવામાં આવતી ભિક્ષા
માફ [અર.] વિ. ક્ષમા કરેલું. -ફી સ્ત્રી. ક્ષમા, દરગુજર, મુક્તિ માફક [અર.]વિ. અનુકૂળ, રુચતું-ગમતું મામલો [અર.] પું. પરિસ્થિતિ; કટોકટીનું
|
સ્ત્રી. ઘેર ઘેર ફરી
ટાણું
મામો હું. માનો ભાઈ. -મી સ્ત્રી. મામાની પત્ની. -મેરું નપું. મોસાળું,
મામા તરફથી શુભ પ્રસંગે ભાણજાંને મળતી ભેટ; (લા.) એ પ્રસંગનો
વરઘોડો
માધ્યમ [સં.] નપું. વ્યવહાર માટે વપરાતું વચ્ચેનું સાધન
|
માન [સં., પું.] નપું. અભિમાન; આબરૂ, પ્રતિષ્ઠા; આદર; તોલ, માપ. -ની [સં.] વિ. અભિમાની. -ન્ય [સં.] વિ. માનવા લાયક, પૂજ્ય માનવ [સં., પું.], -વી નપું. માણસ. · હતા [સં.] સ્ત્રી.(લા.) માણસાઈ માનવું સ. ક્રિ. સ્વીકારવું, કબૂલ કરવું; આદર આપવો. -તા સ્ત્રી. બાધા,
અગડ, આખડી, મનાવવું સક્રિ. | મારવું સ.ક્રિ. (‘મરવું’નું કર્મક) પ્રહાર
|
માયા [સં.] સ્ત્રી. ઈશ્વરની એક પ્રબળ
શક્તિ, યોગભાયા; શાંકર વેદાંતમાં – જેનાથી આ જગત અને જગતના પદાર્થ દેખાય છે તેવી મિથ્યાદર્શન કરાવનારી અનાદિ શક્તિ; (લા.) છળ, પ્રપંચ; મમતા, હેત; ધન, દોલત

Page #181

મારફત
૧૮૦
[માળ
કરવો; હત્યા કરવી; (લા.) ચોરી | માવઠું નપું. કમોસમનો વરસાદ (ખાસ કરવી, ખૂંચવી લેવું. માર છું. મારવું] કરી માઘ મહિનાની આજુબાજુનો) એ, પ્રહાર, મારણ સિં.] નપું. | માવું અ.ક્રિ. સમાવું મારવાનો તાંત્રિક પ્રયોગ; ઝેરી કે કેફી | માવો ૫. દૂધને ઉકાળી કરવામાં આવતો પદાર્થની અસરનું નિવારણ; હિસ્ર | ઘટ્ટ પદાર્થ (જમાંથી પેંડા વગેરે બને પશુએ ખાવા માટે મારેલું પશુ. | છે); ફળનો ગરમ મારામારી સ્ત્રી, મારવામાં પરિણમતો | માશી(સી) સ્ત્રી, નાની બહેન. -સો પું. ઝઘડો. મારો પં. મારી નાખવાનો ધંધો ! માસીનો ધણી. મશિ(સિ)-યાઈ વિ. કરનારો; ઉપરાઉપરી ફેંકવા-મારવાની | માસીને લગતું, માસીનું ક્રિયા
માસ[સં.૫ મહિનો. -સિક (સં.વિ. મારફત [અર.] અ. વચમાં રાખીને | મહિનાનું નપું. મહિને પ્રસિદ્ધ થતું દ્વારા; સ્ત્રીઆડત, દલાલી. -તિયો | ચોપાનિયું, મહિને કરવામાં આવતું પું. આડતિયો, દલાલ
શ્રાદ્ધ. સીસો પે મરેલાં પાછળ વર્ષ માર્ગ સિં.) પં. રસ્તો, ઉપાય; પંથ, પૂરતાં દર મહિને કરવામાં આવતાં સંપ્રદાય. -ર્ગી વિ. રામદેવપીરના | શ્રાદ્ધ અને બ્રહ્મભોજન પંથનું અનુયાયી; એ પંથના બાવાની |માસ્તર [એ. પું. મહેતાજી, શિક્ષક
| (પોસ્ટ રેલ મિલ વગેરેમાં)અમલદાર માલ [અર.] . સામાન; ઢોરઢાંખરા |માહિત [અર.], ૦ગાર [ફા.) પું.
૦ધારી વિ. ૫. ઢોરઢાંખર પાળવાનો | વાકેફગાર. -તી, ૦ગારી સ્ત્રી. ધંધો કરનાર રબારી-ભરવાડ વગેરે | વાકેફગારી, જાણકારી : જાતિનું. ૦પાણી નપું, બ.વ. (લા.) |માહે [ફા.) અ. -નો મહિનો મિષ્ટાન્ન
માહ્યરું નપું. માતાને ઘેર લગ્ન વખતે માલાફૂલિયું જુઓ ‘વગડું.” વરકન્યાને બેસવાને માટેની માંડણી કે માલિ-લોક [અર.] . સ્વામી, શેઠ, મંડપ; એ રીતે માંડણીમાં વરકન્યાને પરમેશ્વર. -કી સ્ત્રી સ્વામીપણું, ધણી- | બેસવાની ક્રિયા టు
માળ પુ. મેડો, મજલો. ૦મું નપું. માલિશ[ફા.](સ) સ્ત્રી. શરીરને મલમ સળિયા કે દોરડામાં પરોવી કે બાંધી ચોળી ઘસવું એ
કરવામાં આવેલો કાચો આકાર; ખાલી માલૂમ વિ. જાણવામાં આવેલું માળા કે પાંજરા જેવું ખોખું, હાડપિંજર. માવજત [અર.] સ્ત્રી. સંભાળ | Aવું સક્રિ. છાપરું છાજવું. ત્રણ

Page #182

માળા
નપું. છાજ. માળિયું નપું. સરસામાન રાખવા છાપરા કે ધાબાની નીચે કરેલો મેડો. માળો પું. પક્ષીનું ઘર; ઘણાં માણસ રહી શકે એવી અનેક માળવાળી મોટી મહોલાત (મુંબઈમાં હોય છે એવી)
૧૮૧
[મિયાં
માંડણી સ્ત્રી. ગોઠવણી; માલની ઊભણી. માંડ,માંડ અ. મહામુશ્કેલીથી, જેમ તેમ કરી. માંડવાળ સ્ત્રી. હિસાબ કે ઝઘડાનું નિરાકરણ
માંડવો પું. મંડપ; (લા.) દીકરી, કન્યા. -વી સ્ત્રી. નાનો મંડપ; નવરાત્રિમાં દીવા મૂકવા કરેલી માંડણી; જકાત વસૂલ કરવાનું થાણું; મુખ્ય બજાર; ભોંયશિંગ, મગફળી
માંકડ પું. જુઓ ‘માકડ.’ માંકડું નપું. લાલ મોંનું વાંદરું. -ડી સ્ત્રી. માંકડાની માદા; ઘંટીના ઉપલા પડમાં બેસાડેલો લાકડાનો ટુકડો; ગોળી ઉપર ચપસીને બેસતો રવૈયાનો ભાગ; ઢોર બાંધવાની મોળીમાં ગાળામાં રહેતો લાકડીનો ટુકડો; હળમાંની ઉપરને છેડે ખોસેલી નાની ડાંડી; ઘોડીની એક જાત માંગલિક [સં.] વિ. શુભ પ્રસંગનું માંચડો પું. મંચ, ઊંચી માંડણીની બેઠક. માંચી સ્ત્રી. નાની ચોરસ ખાટલી કે માંડણી
માંદું વિ. બીમાર, આજાર. માંદ નપું., માંદગી સ્ત્રી, બીમારી, આજારી. માંદલું વિ. માંદું રહ્યા કરે એવું. મંદવાડ પું. લાંબી ચાલેલી માંદગી માંસ [સં.]નપું. શરીરમાંની માટી. ૦૯ [સં.] વિ. માંસે ભરેલું, મજબૂત
|
|
સ્નાયુવાળું મિજાગરું નપું. જુઓ ‘મજાગરું.’ મિજાજ [અર.] પું. ગુસ્સાવાળો સ્વભાવ; (લા.) પ્રકૃતિ, તબિયત. -જી વિ. મિજાજવાળું
મિતિ [સં.] સ્ત્રી. તિથિ (હિંદુ મહિમાની) | મિત્ર [સં. નવું.] પું. દોસ્ત
માંજર સ્ત્રી. તુલસી ડાંગર વગેરેની મંજરી માંજરું વિ. બિલાડીના જેવી લીલી ભૂરી
|
કીકીવાળું
મિનાર, -રો પું. [અર.] મસીદોના આગલા ભાગમાં પાતળા સ્તંભના આકારનું રહેલું બાંધકામ, ટોડો મિનિટ [અં.] સ્ત્રી. કલાકનો સાઠમા ભાગનો સમય
માંજવું સ.ક્રિ. ઊટકવું; ઘસીને સાફ કરવું. માંજો પું. કાચ પાયેલી દોરી માંડવું સ.ક્રિ. ગોઠવવું, મૂકવું; લખવું, નોંધવું; શરૂ કરવું. માંડ સ્ત્રી. શોભા માટે ગોઠવેલી માંડણી કે ઉતરડ.
|
|
મિયાં [હિં.] પું. મુસ્લિમ ગૃહસ્થ; એનું સંબોધન
માળા [સં.] સ્ત્રી. હારડો, શૃંખલા; ક્રમિક સંકલના. -ળી પું. ફૂલઝાડ ઉછેરનારો ને ફૂલની માળા બનાવનારો. -ળણ૨ સ્ત્રી. માળીની સ્ત્રી

Page #183

મિલ,
૧૮૨
| મુજરો મિલ [.] સ્ત્રી. યંત્રથી ચાલતું (મોટું | બહાર સમઝવા ન દે એવું કાપડનું અને નાનું તેલ કે અનાજ | મીં(મિ)દડું નપું. બિલાડું, મનડું. -ડી
પીસવાનું કે પાણી કાઢવાનું) કારખાનું | પૃ. માદા મીંદડું કૂવા વગેરેમાંથી પડેલો મિલકત [અર.] સ્થાવર જંગમ પૂંજી ! પદાર્થ કાઢવાનું અનેક આંકડિયાવાળું મિશ્ર, શ્રિત સિં.) વિ. ભેળવેલું; | સાધન. -ડો . નર મીંદડું, બિલાડો ભેળસેળવાળું
મુકાદમ [અર.] ૫. મજૂર-કામની મીટ સ્ત્રી. મટકું માર્યા સિવાયની નજર | દેખરેખ રાખનાર મીઠું વિ. ગળ્યા સ્વાદનું મધુર સ્વાદનું મુકાબલો [અર.] પું. સરખામણી; યુદ્ધ -ઠાઈ સ્ત્રી. મિષ્ટાન્ન
છે વગેરેમાં સામનો મીઠું નપું. લૂણ, નમક મુકામ [અર.]૫, નપું. રહેઠાણ; પડાવ, મીણ નપું. મધપૂડામાંથી મધ કાઢી લીધા | ઉતારો ' '
પછી કાઢવામાં આવતોચીષ્ણો પદાર્થ. મુક્તિ સિં] સ્ત્રી. મોક્ષ; છુટકારો. -ક્ત -ણિયું નવું. મીણ ચડાવેલું કાપડ | સિં.) વિ. છૂટું મનડું મીની જુઓ ‘મીંદડું.” મુખત્યાર [અર.] વિ. પૂરો પ્રતિનિધિ. મીં(મિ)ચવુંસ.કિ. આંખોનું બંધ કરવું. | નામું નપું. મુખત્યાર બનાવવાનું મીં-મિ)ચામણાં નપું, બ. વ. મીંચવું | લખત. -રી સ્ત્રી. મુખત્યારપણું સત્તા ખોલવું એ એના વડેકરવામાં આવતી મુખ સિં] નપું. મોટું; ચહેરો; આગલો ઇશારત
ભાગ; નદી સમુદ્રમાં કે જ્યાં મળતી મીં(-મિ)જ નપું. કોટલામાંનું બીજ | હોય તે ભાગ. -ખિયો ૫. પુષ્ટિમાર્ગીય મીં(મિ)ડલો છું. માથાના વાળની સેરોને | મંદિરનો મુખ્ય સેવા કરનારો
એકઠો વળ આપી ગૂંથવી એ; એનો | અધિકારી. -ખી પૃ. ગામનો પટેલ. આકાર. -લી સ્ત્રી, નાનો મીંડલો | -ખ્ય સિં.] વિ. પ્રધાન, મોખરે રહેલું મીં(-મિોડું નપું. પોલું બિંદુ, શૂન્ય. મી. મુગટ . માથા ઉપરનો પાઘના (મિ)ડવવું સક્રિ. ખાતાવહીમાં આકારનો એક શણગાર; રાજાનો ખાતા ખતવતાં જતાં રકમ નીચે મીંડાં | તાજ, મુકુટ કરવાં
મુગટો પું. અબોટિયું, રેશમી વસ્ત્ર (પુરુષ મીં(-મિ)ઢળ નપું, પું. લગ્ન પ્રસંગે | માટેનું). -ટી સ્ત્રી. નાનો મુગટો વરકન્યાને જમણે કાંડે બાંધવામાં મુચરકો તિક] ૫ જામીનખત આવતું એક સૂકું ફળ; મદનફળ મુજબ [અર. અ. પ્રમાણે; પેઠે, જેમ મીં(મિ)ટુંવિ. પર્દુખવું, મનનો આશય મુજરો [અર.] શું વાંકા વળીને કરવામાં

Page #184

મુડદું]
[મૂઠ
આવતી સલામ; એ નિમિત્તે કે | મુલ્લાં [અર.] પું. મુસ્લિમ પંથનો માંગલિક પ્રસંગોના દિવસોમાં પુરોહિત સવારસાંઝ વગાડવામાં આવતાં ઢોલ
|
શરણાઈ
૧૮૩
મુશાયરો [અર.] પું. કવિસંમેલન (અરબી-ફારસી પદ્ધતિની કવિતાનું) મુશ્કેલ [અર.] વિ. અઘરું, કઠણ. -લી સ્ત્રી. મુસીબત
મુસદ્દી [અર.] પું. મુત્સદ્દી, રાજદ્વારી
મુડદું [ફા.] નપું. મરેલું શરીર, શબ,
મહે
મુતરડી, મુતરણું, મુતરાણું જુઓ ‘મૂત્ર’માં.
[પુરુષ
મુદત [અર.] નક્કી કરેલો સમય; સમયનો ગાળો
|
મુદ્દલ [અર.] નપું. મૂળ થાપણ, મૂડી; અ. તદ્દન; બિલકુલ; જરાપણ, સાવ મુદ્દો [અર.] પું. પુરાવો, પ્રમાણ, મૂલ હકીકત; તાત્પર્ય
મુસદ્દો [અર.] પું. લખાણનું કાચું માળખું, ખરડો મુસલમાન [અર.] પું. ઇસ્લામનો અનુયાયી, મુસ્લિમ મુસાફર [અર.] પું. પ્રવાસી, વટેમાર્ગુ,
|
યાત્રી
|
મુદ્રક [સં.] પું. છાપનાર. -ર્ણ [સં.] નપું. છાપવું એ; છાપ. -ણાલય [સં. હું., નપું.] નપું. છાપખાનું. મુદ્રા [સં.] સ્ત્રી. છાપ; સિક્કો; વીંટી; હાથે કે શરીરનાં અંગો પર મારેલી સાંપ્રદાયિક ચિહ્નોના રૂપમાં છાપ; નિશાન મુનિ [સં.] પું. ઋષિ
મુનીમ [અર.] પું. પેઢીનો મુખ્ય મહેતાજી મુરતિયો જુઓ ‘મૂરત’માં. મુરબ્બી [અર.] પું. વડીલ
મુરબ્બો [અર.] પું. ચાસણીમાં આંથેલો કે ચડાવેલો કેરી આંબળાં વગેરેનો પાક મુલક [અર.] પું. દેશ મુલતવી [અર.] વિ. મોકૂફ
મુલાકાત [અર.] સ્ત્રી. મેળાપ, સમાગમ મુલાયમ [અર.] વિ. સુંવાળું, નરમ
મુસીબત [અર.] સ્ત્રી. અડચણ, તકલીફ મુસ્લિમ [અર.] વિ. ઇસ્લામપંથનું; પું.
મુસલમાન
મુહૂર્ત [સં.] નપું. માંગલિક કામનું શુભ ટાણું
મુંજ [સં.] નપું. દર્ભ જેવું એક પોચું ઘાસ મૂ⟨-મુ)ઉં વિ. મરી ગયેલું મૂકવું સ.ક્રિ. મુક્ત કરવું; છોડવું; સ્થાપિત કરવું, રાખવું, ધરવું; પહેરવું, ચડાવવું, ઘાલવું
મૂછ સ્ત્રી. પુરુષને ઊપલા હોઠ ઉપર ઊગતા વાળ; સિંહ સાપ બિલાડી વગેરે પ્રાણીને નાક પાસે થતા એવી
જાતના વાળ
મૂઠ સ્ત્રી. મૂઠી; તલવાર વગેરેનો હાથો; એક મેલો માંત્રિક પ્રયોગ. -ઠી સ્ત્રી.

Page #185

૧૮૪
મિડો
હથેલીનો બીડો. ઠો . મોટી મૂઠી | સ્થાન. ળાડું, ળિયું નપું. જડ. મૂડી સ્ત્રી. વેપાર ઉદ્યોગમાં રોકવામાં | ળી સ્ત્રી. ઝીણા ઝીણા મૂળના ફણગા.
આવતી થાપણ, પૂંજી. વેદાર !.| -ળો પં. શાકમાં વપરાતું એક મૂળ પૈસાદાર, કવાદી વિ. માત્ર પૈસા જ મૂંગું વિ. જેની બોલવાની ઇંદ્રિય અને એકત્રિત કરવા અને બીજાનાં હિત ન | સાંભળવાની ઇંદ્રિય કામ નથી કરતી વિચારવાં એવા પ્રકારનું (માણસ- તેવું; બોલતું બંધ રહેલું, શાંત ધનિક)
| મં(મું)જી [અર. વિ. કંજૂસ મૂઢ સં.વિ. મૂંઝાઈ સ્તબ્ધ બની રહેતું; | મૂંટ-મુંઝાવુંઅ ક્રિ. મોહમાં કે ગૂંચવણમાં (લા.) મૂર્ખ, ઠોઠ
• પડવું. મૂં(મું)ઝ સ્ત્રી, ઝારો છું. મૂત્ર સં], મૂતર નપું. પેશાબ મુતરડી શ્વાસ મૂંઝાવાનો એક રોગ, મેં
સ્ત્રી. પેશાબખાનું, મૂતરવું અકિ. | (મુંઝવવું સંક્રિ.(કર્મક) મૂંઝવણમાં પેશાબ કરવો. મુતરણું વિ. વારંવાર નાખવું, અકળાવવું. મેં(મુંઝવણ પેશાબ જનારું. મુતરાણું વિ. પેશાબની સ્ત્રી. અકળામણ, ગભરામણ
જેને હાજત થઈ છે તેવું | મૂં(મું):વું સક્રિ મુંડન કરવું, બોડવું; મુમતી સ્ત્રી જૈન સાધુઓ મોઢે બાંધે છે | (લા.) છેતરવું ચેલો બનાવવો. મેં એ કપડાનો ટુકડો
(-મું)ડ, ડી સ્ત્રી, -ડો છું. માથું, મૂરત નપું મુહૂર્ત, સારું ટાણું. મૂરતિયો | માથાનું તાલકું મૂં(મું)ડાવવું સક્રિ.
૫. (લા.)કન્યા માટે શોધાતો વરત (પ્ર.) મૂંડાય એમ કરવું (લા.) ખૂબ મૂર્ખ [સ.વિ. બેવકૂફ, બુદ્ધિહીન; મહેનત કરવી. મૂ-મું)ડામણ નપું. (લા.) અભણ. -ખઈ સ્ત્રી. મૂર્ખતા. મૂંડવાનું મહેનતાણું. મેં(મું):ણ નપું. -ખું મૂરખું વિ; મૂર્ખ
મુંડન, માથું બોવું એ. મૂ-મુંડકુંવિ. મૂચ્છ(સં.સ્ત્રી. બેશુદ્ધિ. -ચ્છિત સં. | બોડા માથાવાળું નપું. મૂડ બેશુદ્ધ, બેભાન
મૃગ સં.), અલી નપું. હરણિયું મૂર્તિ સં.) સ્ત્રી. ધાતુ પત્થર લાકડું | મેખ [ફા.) સ્ત્રી. ખીલી; ફાચર વગેરેનું કોતરેલું બાવલું, પ્રતિમા, | મેઘ સં. પું. વરસાદ. વેલી વિ. સ્ત્રી. સ્વરૂપ; સાધુ વ્યક્તિ)
ઘેરાં વાદળાંવાળી (રાત) : મૂલ્ય સં.નપું. કિંમત, મૂલવવું સક્રિ. | મેજ [ફા.) સ્ત્રી. નપું. ટેબલ
મૂલ્ય કરવું (લા.) કદર કરવી | મેડો છું. ઉપરનો માળ; માળિયું. ડી મૂળ સિં] નપું. વનસ્પતિની જડ; 1 સ્ત્રી. ઉપરનો નાનો માળ; મંડાણ, પાયો; નદીનું નીકળવાનું | અગાશીવાળું મકાન; અગાશી

Page #186

૧૮૫
મેથી,
મોજે મેથી સ્ત્રી. એક બિયું કે એની ભાજી. મોકાણ સ્ત્રી. મરેલા પાછળનું કાણ-થિયું નપું. મેથીનો હવેજ ભરી | કૂટણું; (લા.) પીડા, આફત બનાવેલું અથાણું (કેરી ગુંદાં વગેરેનું) મોકૂફ [અર.] વિ. રહેવા દીધેલું, મેદસિં.) . ચરબી
મુલતવી રાખેલું મેદની સ્ત્રી. મનુષ્યોની ભીડ મોકો [અર.] ૫. પ્રસંગ, લાગ મેદાન [ફા.) નપું. ખુલ્લી સપાટ જમીન /મોક્ષ સિં.) . મુક્તિ, છુટકારો મેરાઈ પું. દરજી
| મોખ પુ. મોકો, લાગ, પ્રસંગ મેરા(-૨)યું નપું. દિવાળીમાં ઊંબાડિયાં | મોખરો પં. આગળનો ભાગ, મહોરો;
જેવી કરવામાં આવતી દીવડી | સૈન્યનો આઘલનો ભાગ મેલવું સક્રિ. મૂકવું. મેલાણ નપું. | મોગરો છું. એક ફૂલ-છોડ, કુંદ; નાના
રકમનો કે દેવામાં છુટકારો મુકામ | ઘૂમટ કે શિખર જેવો આકાર; દીવાની મેલ પુ. શરીર ઉપરનો સૂકો ગંદવાડ; | વાટનો ઉપરનો સળગી ગયેલો ગઠ્ઠો;
ગંદકી. oડી સ્ત્રી. એક મેલી દેવી. | એક શાક. -રી સ્ત્રી. હથોડી જેવું -લું વિ. મલિન, ગંદું; (લા.) કપટી | લોઢાનું કે લાકડાનું ઘંટ વગાડવાનું કે મેવો [ફા.) ૫. લીલાં સૂકાં ફળ ખાંડવાનું ઓજાર; એક શાકની શીંગ. મેશ(-સ) સ્ત્રી. મશી, કાજળ -૨ સ્ત્રી. પલાળીને જેની ફોતરી કાઢી મેહ,-હુલો પુ. વરસાદ, મેઘ નાખી છે તેવી દાળ, છડિયાર દાળ. મેળવવું મેળ, મેળવણ, મેળો, મેળાપ | રેલ વિ., નપું. મોગરાનું તેલ જુઓ “મળવુંમાં. -
| મોઘમ વિ. મભમ; મૂંઢ (માર) મેંઠું નપું. ઘેટું. -શ્રી સ્ત્રી. માદા ઘેટું. -ઢો મોચી પુ. ચામડાં-જોડા સીવવાનો ધંધો : ૫. નર ઘેટું
• | કરતી જાતનો માણસ, જણસારી મેંદી [ફ. સ્ત્રી, હેન, એક વનસ્પતિ | મોજ [અર.] સ્ત્રી. આનંદ; (લા.) મેંદો [ફા] . ઘઉને પલાળી સૂકવી | મરજી. નજી, જીલું વિ. આનંદી દળી ફોતરી ઉડાડી કરવામાં આવતો મોજડી [ફJસ્ત્રી. નાજુક કે સબવાળી બારીક લોટ, પરસૂદી
પગરખી : મૈયત [અર. સ્ત્રી. મરણ; મડદું | મોજણી સ્ત્રી. જમીનની માપણી મોઈ સ્ત્રી. ગિલ્લી, ગલી મોજું અર.] નપું. હાથ-પગનું ઢાંકણ મોક્લવું સક્રિ. રવાના કરવું પહોંચાડવું મોજું [ફ.] નપું. પાણીનો તરંગ. મોકળું વિ. મુક્ત, છૂટું, બંધન રહિત, | જો પુ. મોટો (દરિયાઈ) તરંગ ખુલ્લું
મોજે [અર.] અ. મુકામ કે ગામ

Page #187

મોટું ૧૮૬
મોરસ મોટું વિ. મહાન, જબરું, (લા) ઉદાર, | આંખની કીકી ઉપર જેમાં પડ બાઝે સખી; પ્રતિષ્ઠિત; અગત્યનું, | છે તેવો રોગ. તૈયો છું. મોતીચૂર મહત્ત્વનું. ટપ, ટમ,ટાઈ શ્રી. | (લ) મોટાપણું. -ટિયાર છું. મોટો કે જુવાન | મોદી [અર.] પુ. અનાજ ઘી તેલ વગેરે છોકરો
ઘરસામાન વેચતો વેપારી; નેસ્તી મોટલો પં. ગાંસડો. -લી સ્ત્રી. ઘાસ | મોભવું છાપરા કે ધાબાના આધાર માટે વગેરેની નાની ગાંસડી
વચ્ચે એક કરા ઉપરથી બીજા કરા મોડ પુ. શુભ પ્રસંગે સ્ત્રીને કપાળે મુંજની | સુધી પહોંચતું આડસર. -ભારિયું, કે એવી સળીઓનો ભરેલો ઘાટ |. -ભિયું નપું. છાપરા ઉપર મોભની બાંધવામાં આવે છે એ; (લા.) | માથેની નળિયાની કિનારીઓ ઢાતું, જોખમદારી. Oબંધો પું. જેને માથે | નળિયાનું તે લેઢાંકણ(મોટાં નળિયાં). મુગટ બાંધ્યો છે તેવો તાજો જ જુવાન | ભી . (લા.) ઘરનો મુખ્ય માણસ બહાદુર રાજા; વરરાજા મોભો છું. [ફ.] પ્રતિષ્ઠા, આબરૂ; મોડું વિ. નક્કી કરેલા સમય પછીનું | દરજ્જો
અસૂરું નપું. અસૂર, મોડા થવું એ | મોર', ૦લો છું. મયૂર પક્ષી મોટું નપું. મુખ, મોં. ઢિયું નપું. સૌથી | મોર પં. આંબા આંબલી વગેરેની ઉપરનો ભાગ, ઢાંકણું; દીવાબત્તીની | ફૂલમાંજર, ૦૬ અ.કિ. માંજર વાટ જેમાં રહે છે તે ભાગ; રેટિયાનું ! આવવી, કોરવું ત્રાક તથા ચમરખાં રહે છે એ ચોકઠું, | મોર૩ અ. આગળ, પહેલાં, મોખરે ઢોરના મોઢા ઉપર બાંધવામાં આવતી | મોરચો[ફા.પં. મોખરા ઉપરની લશ્કરી કોથળી
યૂહરચના મોત નપું. મૃત્યુ, મરણ
મોરડો ડું. ઘોડા બળદ ગાય વગેરેને મોતી નપું. છીપમાંથી નીકળતી એક | બાંધવાનું ઘાટીલું દોરડું, ગાળિયું. દરિયાઈ કિંમતી ચીજ, મુક્તા. | મોરી સ્ત્રી. ગાય ભેંસને બાંધવાનું ૦ચૂર ., બ.વ. કળીના લાડુ. | દોરડું. મોરડી સ્ત્રી, નાનો મોરડો ૦ઝરો પં. શરીરે ઝીણી ફોલ્લીઓ | મોરલી સ્ત્રી. નાની ઊભી તૂબીનું એક થઈ આવે છે એવો એક કાતિલ | વાઘ, મુરલી; વાંસળી રોગ. વતિયું નપું. છાપરાનાં નેવ | મોરસ સ્ત્રી. (મૂળ “મોરિશિયસ તેમજ કરાની કિનારીએ નાખવામાં | ટાપુમાંથી આવતી હતી એ કારણે) આવતું પાટિયું. -તિયો છું. મોતિયું; | દાણાદાર ખાંડ

Page #188

મોરાપી]
[તિ
મોરાપી પું. બાતમીદાર; ગુનેગારને શોધી | મોહ [સં.] પું. મૂંઝવણ; બેહોશી; ભ્રમ,
અજ્ઞાન; પ્યાર, આસક્તિ. વું સ. ક્રિ. મોહ પામવું; વારી જવું મોળિયું નપું. કપડાંની બાંયે કે પાઘડીને છેડે ચોડવામાં આવતો કસબી પટ્ટો મોળુંવિ. કોઈ પણ જાતના વિશિષ્ટ સ્વાદ વિનાનું; ફિક્કું; (લા.) ઢીલું, પોચું, કમતાકાત, મોળ સ્ત્રી. ઊલટીનો હીબકો, મોળપ સ્ત્રી. મોળાપણું મોં નપું. મોઢું. બદલો પું. મૌખિક સોદો; વળતર. સૂઝણું નપું. પરોઢિયું મોઘું વિ. ભારે કિંમતનું; (લા.) દુર્લભ, અતિપ્રિય. -ઘવારી, -ઘાઈ સ્ત્રી., -ઘારથ(-ત) નપું. મોંઘું હોવું કે મળવું એ
|
મૌન [સં.] નપું. ભૂંગાપણું; મૂંગાપણાનું વ્રત
મ્યાન [ફા.] નપું. ધારવાળા હથિયારનું ઘરું મ્યાંનો [ફા.] પું. એક જાતની પાલખી મ્યુનિસિપાલિટી [અં.] સ્ત્રી. સુધરાઈ ખાતું, સુધરાઈ, નગરપાલિકા
૧૮૭
કાઢનાર
મોરિ(-રૈ)યો છું. સામા જેવું એક ખડધાન્ય મોરી [ફા.] સ્ત્રી. ગંદા પાણીની નીક,
ખાળ
મોલ પું. ખેતર વગેરેમાં ખીલતો પાક મોલવી [અર.] પું. મુસલમાન વિદ્વાન મોલો પું. વનસ્પતિમાં પડતી એક કાળી જિવાત
મોવડ કું., સ્ત્રી., મોવાડું નપું. મોખરાનો ભાગ. મોવડી વિ. મોખરાનું; પું. અગ્રેસર
મોવાળો પું. વાળ
મોવું સ.ક્રિ. લોટમાં તેલ ઘીનો પાસ આપવો; તેલ-દિવેલથી અનાજને પાસ આપવો. મોણ, મોવણ નપું. મોવાની ક્રિયા; મોવાની ક્રિયામાં નાખવાનું ઘી તેલ દિવેલ વગેરે
મોસમ [અર.] સ્ત્રી. ઋતુ. -મી વિ. ઋતુનું મોસરિયું નપું. બુકાનું (મોઢે બંધાતું) મોસલ [અર.] પું. સરકારના હુકમથી તેડવા આવેલો ને તાકીદ કરનાર
અમલદાર
મોસંબી સ્ત્રી. (મોઝાંબિક ટાપુમાંથી પ્રથમ | ય, યે અ. પણ
આવેલું તેથી) લીંબુની જાતનું એક જરા યજમાન [સં.] પું. માંગલિક કર્મ કરનાર
મોટું મીઠું ફળ .
ગૃહસ્થ; સત્કાર કરનાર ગૃહસ્થ
|
મોસાળ નપું. મારું પિયર. -ળિયું નપું. મોસાળ પક્ષનું. -ળું નપું. મામેરું. મોળાઈ વિ. મોસાળને લગતું
યજ્ઞ [સં.] પું. એક વૈદિક હોમવિધિ; (લા.) સેવા અર્થે કરેલું જાહેર કર્મ યતિ [સં.] પું. યોગી; જૈન સાધુ, જતિ;

Page #189

યત્નો
સ્ત્રી. પિંગળમાં છંદમાં આવતો આંતરિક વિરામ યત્ન [સં.] પું. મહેનત
યશ [સં., નપું.] પું. જશ, કીર્તિ. -સ્વી [સં.] વિ. નામાંકિત યંત્ર [સં.] નપું. સંચો. યાંત્રિક [સં.] વિ. યંત્રને લગતું; (લા.) કૃત્રિમ યાચવું સ. ક્રિ. ભીખ માગવી. યાચના [સં.] સ્ત્રી. ભિક્ષા, માગણી યાતના [સં.] સ્ત્રી. દેહપીડા યાત્રા [સં.] સ્ત્રી. તીર્થસ્થાનોમાં જવું એ, જાત્રા. -ત્રી, હળુ વિ. જાત્રાળુ યાદ [ફા.] સ્ત્રી. સ્મરણ, ટાંચણ. ગાર વિ. યાદ રહે એવું. દાસ્ત સ્ત્રી. સ્મરણ-શક્તિ. -દી સ્ત્રી, વિગતવાર ટાંચણ, નોંધ
|
રકઝક સ્ત્રી. (લા.) તકરાર; વાણીની ખેંચાખેંચી-તાણખેંચ
૧૮૮
[રખડવું
ઉપાય; ચિત્તવૃત્તિનો નિરોધ; અવસર, પ્રસંગ. -ગ્ય [સં.]વિ. લાયક; ઘટતું, છાજતું. -ગ્યતા [સં.] સ્ત્રી. લાયકાત યોજવું સ.ક્રિ. જોડવું; યોજના કરવી. -ક [સં.]'વિ. યોજના કરનાર. -ના [સં.] સ્ત્રી. ગોઠવણ, વ્યવસ્થા; આયોજના, સંકલના
યાર [ફા.] પું. દોસ્ત; આશક યાળ [તુર્કી] સ્ત્રી. સિંહની કેશવાળી યુક્તિ [સં.] સ્ત્રી. તદબીર, કરામત;
તર્ક
યુગ [સં.] પું. સત્ય ત્રેતા દ્વાપર અને કળિ એવા ચાર પૌરાણિક યુગોમાંનો દરેક; (લા.) જમાનો યુદ્ધ [સં.] નપું. લડાઈ
યુનિવર્સિટી [અં.] સ્ત્રી. વિશ્વવિદ્યાલય, વિદ્યાપીઠ
|
યુવક [સં.] પું. જુવાન. -તિ, -ની [સં.] સ્ત્રી. જુવાન સ્ત્રી. યુવાન [સં. યુવા] યુવક. યુવાવસ્થા [સં.] સ્ત્રી. જુવાની યોગ [સં.] પું. જોડાણ; મેળાપ; (લા.)
| યોનિ [સં.] સ્ત્રી. સ્ત્રી જાતિનું ઉત્પત્તિસ્થાનનું અંગ; આદિ કારણ; દેવ મનુષ્ય પશુ પક્ષી વગેરેની તે તે
જાતિ
૨કમ [અર.] સ્ત્રી. મોટી સંખ્યામાં નાણું; સંખ્યાનો આંક; (લા.) દાગીનો, ઘરેણું વગેરે કિંમતી ચીજ; (લા.) લુચ્ચાઈ વગેરેમાં નમૂનેદાર માણસ રકા(-૩)બી [ફા.]સ્ત્રી. અડાળી, છીછરી નાની તાસક
રક્ત [સં.] નપું. લોહી. વાહિની [સં.] સ્ત્રી. લોહી વહેનારી નસ. પિત્ત [સં.] નપું. હાથ-પગનાં આંગળાંમાંથી લોહી-પરુ નીકળવાનો ચેપી રોગ રક્ષક [સં.] વિ. રક્ષણ કરનાર. - [સં.] નપું. રથવું એ. -વું સ.ક્રિ. બચાવવું, પાળવું, સાંચવવું. રક્ષા [સં.] સ્ત્રી. રક્ષણ; રાખડી; રાખોડી રખડવું અક્રિ. ભટકવું, રઝડવું. -પટ્ટી

Page #190

રખરખવું.
૧૮૯
રિતવા
સ્ત્રી. રખડ ખડ કરવું એ. રખડાલ, | સિલાઈનું ગોદડું રખડુ વિ. ભટકતું, રઝડતું | રજિસ્ટર અં] નપું. નોંધપત્રક રખરખવું અને ક્રિ. અગ્નિની જાળ | રજૂ[અર.], "વિ. નજર સામે રાખેલું,
નીકળતી રહેવી, ધગધગવું હાજર કરેલું, ૦આત સ્ત્રી. રજૂ થવું રખે અ. કદાચ
કે કરવું એ રખેવાળ, રખેવાળી, રખોપિયો, રખોપું | રઝળવું અકિ. રખડવું. પટ્ટી સ્ત્રી. -લું જુઓ “રાખવુંમાં.
રખડપટ્ટી રગ [ફા. સ્ત્રી. નસ; (લા.) વલણ | રટવું સક્રિ. વારેવારે બોલવું. -ણ નપું, રગ અં] પં. નપું. ખાસ પ્રકારનો | ણા સ્ત્રી. રટવું એ ગરમ ધાબળો, બનૂસ
રડવું અ.ક્રિ. રોવું, રુદન કરવું. રડારોળ રગડવું સક્રિ. પ્રવાહીને જાડું ચૂંટવું; ! સ્ત્રી, પોકેપોક મૂકી રોવું એ
ચોળવું; (લા.) ખૂબ મહેનત કરાવવી. | રડ્યું ખડ્યું વિ. ભૂલું પડેલું વેરવિખેર . રગડ, ડો ૫. જાડો પ્રવાહી પદાર્થ | થયેલું ભાગ્યેજ કોઈ રગદોળવું સ. ક્રિ. ધૂળમાં ખરડાય એમ | રઢ સ્ત્રી. લગની; (લા.) આગ્રહ, હઠ.
. | -ઢિયાળું વિ. સુંદર દેખાવનું રગવું સ. ક્રિ. કરગરવું, નાચવું. રગિયું | રણ નપું. રેતીનું મેદાન
રગીલું વિ. રગવાના સ્વભાવનું | રણ સિં., ] નપું. સંગ્રામ, લડાઈ; રઘવાટ પું. ઉતાવળમાં થતો ગભરાટ. | લડાઈનું મેદાન
ટિયું વિ. રઘવાટ કરવાની ટેવવાળું | રણકવું અ.ક્રિ. ભેંસનું બરાવું. રણકાર, રચવું સ. કિ. બનાવવું. રચના સિં] ન રણકો . ધાતુની વસ્તુનો ગમે એવો સ્ત્રી. બનાવટ; ગોઠવણ
ખડખડાટ; અવાજ પૂરો થયા પછી રચ્યુંપચ્યું વિ. (લા.) તલ્લીન, મશગૂલ | નીકળતો કંપતો સૂર રજ સિ., નપું] સ્ત્રી. બારીક કણ; ધૂળ; | રણવાસ પું. રાણીઓને રહેવાનું સ્થાન,
(લા.) વિ. થોડું, જરાક. જિયું નપું. | રાણીવાસ, જનાનો રજ રાખવાની ડબી, રેતદાની રતન નપું. આંખની કીકી રજકો પું. મેથીની જાતનું એક ઘાસ, | રતલ [અર.] સાડા આડત્રીસ તોલાને ગદંબ
આશરેનું વજન; એ વજનનું કાટલું. રજા [અર.] સ્ત્રી. પરવાનગી; છૂટી; | -લી. વિ. એક રતલના માપનું સુખસંદ
| રતવા પુ. ચામડીનો એક ગંભીર પ્રકારનો રજાઈ સ્ત્રી. થોડા રૂવાળું ઘાટીલી | વાત-રોગ
કરવું
ગર. ગોઠવણ
|

Page #191

રતાળુ
* ૧૦૦
રિવૈયો
સુંદર
રતાળુ નપું અંદરથી કિરમજી ઝાંઈ મારતું | ખાણ નપું. (લા.) મારફાડ, તોફાન,
ખરસટ છાલનું એક કંદ; લીસી હુલ્લડ, ધિંગાણું. ઝટ સ્ત્રી. (લા.) કિરમજી કે સફેદ છાલનું બીજું કંદ, | તડામાર ઝડી. -ણ સિં] નપું. સક્કરિયું
રમવાની ક્રિયા. –ણી (સં.સ્ત્રી. સુંદર રતી સ્ત્રી, ચણોઠી જેટલું વજન સ્ત્રી. રમણિક વિ. સુંદર. રમણીય રતાંધળું રોવાઈ જુઓ “રાતમાં ! સિં.] વિ. સુંદર, મનોહર. રમાડવું રતૂમડું, રતૂટતુંબડું જુઓ ‘રાતું માં. સ.ક્રિ. (કર્મક) રમે એમ કરવું; (લા.) રત્ન સિં] મણિ વગેરે કિંમતી પથર; ) બનાવવું, છેતરવું રમ્ય સં.] વિ.
(લા.) ઉત્તમોત્તમ વસ્તુ | રથ સિં. પુ. ધૂમટવાળું ચાર પૈડાંનું એક | રમૂજ સ્ત્રી. મન ખુશ થાય એવી ગમ્મત,
વાહન; લડાઈની ગાડી | વિનોદ; (લા) મશ્કરી રદ [અર.] વિ. નકામું ગણેલું, બાતલ | રવડવું અ. ક્રિ. રખડવું, આથવું; ધંધા
કરેલું. દિયો . કહેલી વાતને રદ | ધાપા વિના રઝડવું કરે એવો ખુલાસો. નદી વિ. નકામું | રવદ સ્ત્રી, પું, બ.વ. શરત, હોડ રદબાતલ ગણેલું (કાગળનું લખાણ | રવાઈ સ્ત્રી, રવૈયો . દહીં વલોવવાનો કપડાં વગેરે).
મંથન-દંડ રફતે રફતે [.] અ. ક્રમે ક્રમે, ધીમે | રવાડી સ્ત્રી. ઉત્સવના દિવસોમાં દેવધીમે
મૂર્તિને નાની પાલખીમાં લઈ ભજનરજૂ અિરબી], ફુ નપું. તૃણવાનું કામ. | કીર્તન સાથે કાઢવામાં આવતી
૦ગર વિ. ટૂણવાનું કામ કરનાર | શોભાયાત્રા દેવની એ પ્રસંગની રફેદફે અ. અસ્તવ્યસ્ત; ફનાફાતિયા પાલખી. ડોપું. (લા.) ખોટી આદત, રબડી [હિં.] સ્ત્રી. બાસુંદી રબ-બ્બ) [અં. નપું. એક ઝાડના | રવાના [અર.), નેઅ મોકલેલું, વિદાય
રસનો બનતો સ્થિતિસ્થાપક પદાર્થ | કરેલું. -નગી સ્ત્રી. રવાના થવું એ, રબારી પું. ગુજર પશુપાલક જાતિનો પુરુષ | વિદાયગીરી (ઉત્તર ગુજરાતનો; હૂણ પશુપાલક | રવી [અર.] વસંતઋતુ. ૦પાક છું. આ જાતિનો પુરુષ (સોરઠના દરિયા- | ઋતુમાં થતું અનાજ કિનારાનો). રણ સ્ત્રી. રબારી સ્ત્રી | રવેશ [ફા.પં. બહાર પડતો ઝરૂખો રમવું અદિ. ખેલવું, આનંદ પામવો. | રવૈયું નપું. નાનો ગોળ ભુદ્દો (રીંગણું) -કડું નપું. રમવાની વસ્તુ, મિલોનું. | રવૈયો [ફા.) . રિવાજ, શિરસ્તો
છંદ

Page #192

રવો.
૧૯૧
રિંગ
રવો પું. કણીદાર લોટ; ધાતુના રસનો | રસીદ [ફ.] સ્ત્રીએ પહોંચ; પાવતી
જામી જઈ બનેલો કણ; ગોળની રસ્તો [ફા. પુ. માર્ગ; (લા.) ઉપાય ચાકી, ભીલું
રિસ્સો ડું જાડું દોરડું. સ્ત્રી સ્ત્રી. દોરડી રસ સિં.) પં. પ્રવાહી પદાર્થ; ફળ ફૂલ રહેમ [અર.] સ્ત્રી. દયા, મહેરબાની ડાળી વગેરેમાં રહેતું પ્રવાહી; ધાતુનું રહેવું અ.ક્રિ. વસવું; ઠરવું, ટકવું; ઓગાળેલું પ્રવાહી; પારો; (લા.) | સમાવું, થોભવું, અટકવું; શેષ વધવું; જીભને થતો સ્વાદનો અનુભવ; કોઈ | જીવવું. રહીશ વિ. રહેવાસી. રહેઠાણ પણ વસ્તુ જોવા સાંભળવાથી થતો | નપું. રહેવાનું સ્થાન, વાસ. રહેણાક આનંદાસ્વાદ; એ રીતનો કાવ્યાસ્વાદ) | વિ. રહેવામાં વપરાતું (ઘર). રહેણી પ્રીતિ, આનંદ. -સિક સિં], સીલું | સ્ત્રી. રહેવાની રીત. રહેવાશી(-સી) વિ. રસ ધરાવતું. રસાકશી(સી) | વિ. રહીશ, વતની
સ્ત્રી. ચડસપૂર્વક ખેંચાખેંચી. | રળવું સક્રિ. કમાવું. -તર ન. કમાણી. રસાયન (-ણ) નપું. ધાતુ પારા | રળાઉ વિ. રળતું, કમાતું; નફો થાય વગેરેની ભસ્મવાળી દવા. | એવું રસાયનવિદ્યા સં] સ્ત્રી, રળિયાત વિ. ખુશી, પ્રસન્ન. રળિયામણું રસાયનશાસ્ત્ર સિં.] નપું. ભૌતિક | વિ. સુંદર, મનોહર પદાર્થોના ગુણધર્મની ચર્ચા કરતું | રંગ સં. ફા.) . લાલ પીળો વગેરે શાસ્ત્ર, રસી સ્ત્રી. પ. રસોવું. શાક ઝાંઈની ભૂકી કે પ્રવાહી, એનો દેખાવ; અથાણાં મુરબ્બા વગેરેનું રગડદાર | (લા.) આનંદ, મસ્તી; કેફ, નશો; પ્રવાહી. રસોઈ સ્ત્રી. રાંધવામાં આબરૂ, વટ. ૦વું સ.કિ. રંગ આવેલી સામગ્રી; રાંધવાની ક્રિયા. ચડાવવો. ૦ત સ્ત્રી. રંગની છટા. રસોઇયો, રસોયો પુ. રાંધનાર. Oભૂમિ સિં] સ્ત્રી. નાટ્ય-ભૂમિ, રસોયણ સ્ત્રી. રાંધનાર સ્ત્રી. રસોડું થિયેટર”. Oભેદ સિં] . જાતપાત નપું. રાંધવાની જગ્યા, રાંધણિયું. વગેરે વચ્ચેનો ભેદ, ગાઈ શ્રી. રસોળી સ્ત્રી. શરીરની ચામડી ઉપર રંગામણ. -ગાટ કું. રંગવાનું કામ અને
ઊપસી આવતો એક ગાંઠિયો રોગ કળા. -ગાટી . રંગવાનું કામ રસાલો [ફા] . ઘોડેસવાર પલટન; કરનારો. -ગીન ફિ.] વિ. રંગેલું. (લા.) રાજા રજવાડાં કે અમલદાર -ગીલું વિ. આનંદી, રસિયું; તેમજ શ્રીમંત અને આચાર્યનો છેલબટાઉ. -ગોળી સ્ત્રી. જમીન ઉપર પરિવાર
રંગો પૂરી ભાત પાડવી એ

Page #193

રંજ.
૧૯૨
રિાજી
રંજ [ફા.) ૫. દિલગીરી, ખેદ, દુખ. | સ્વરોના પલટામાંથી ઊભી થતી -જાડ પં. બગાડ, નુકસાન; કનડગત. | સ્વતંત્ર દરેક તાનબાજી; એવાજ, -જાડવું, સ.કિ. કનડગત કરવી | સૂર. Oડો ! (લા.) ગાવાનો કે રંડીબાજ જુઓ “રાંડમાં. | રડવાનો લાંબો સાદ રાઈ સ્ત્રી. એક જાતના મસાલાનાં બી. રાચવું અ.ક્રિ. શોભવું; રાજી થવું. -ચતું નપું. દહીંમાં રાઈની વાટેલી | રાય, રાચરચીલું નપું. ઘરવખરી લુગદી નાખી કાચાં ફળો વગેરેની | રાજગરો પં. ફરાળમાં કામ આવતું
કાતરી નાખી કરેલી એક વાની | એક ખડધાન્ય રાક્ષસ સં.) ૫. તામસ પ્રકૃતિનો એક | રાજા સિં.) પું. રાજ્ય કરનાર પુરુષ; પૌરાણિક જાતિનો પુરુષ. -સી સિં] [ ગંજીફાનાં પત્તાંમાંનો બાદશાહ; સ્ત્રી. રાક્ષસસ્ત્રી; વિ. રાક્ષસને લગતું; } (લા.) ભોળો ને ઉદાર સ્વભાવનો (લા.) ગંજાવર,
પુરુષ. -જકારણ (સં.) નપું. રાજરાખસ્ત્રી. બળવાને અંતે રહી જતી રજ, વિષય. -જધાની [સં.] સ્ત્રી. વાની. બોડી વિ. રાખના રંગનું રાજ્યનું પાટનગર. -જભોગ સિં.] સ્ત્રી. રાખ, વાની. છડી સ્ત્રી. ૫. પુષ્ટિમાર્ગીય વૈષ્ણવ મંદિરમાં અનિષ્ટમાંથી બચવાની ભાવનાએ | બપોર પહેલાં ધરાવવામાં આવતો બળેવને દિવસે બાંધવામાં આવતો મુખ્ય ભોગ. રોગ સિં] પુ. સુશોભિત ફૂમતાંવાળો દોરો; પ્રથમ ક્ષયનો રોગ, ઘાસણી, ટી.બી.. ગર્ભવતી થતી સ્ત્રીને કોડે પાંચ મહિને શાહી, જશાહી વિ. સ્ત્રી. રાજાની બાંધવામાં આવતી માંગલિક દોરી કે મરજી પ્રમાણેના શાસનવાળું રાજ્ય. ચાંદીની પટ્ટી
-જસભા સિં. સ્ત્રી. ખાસ વર્ગના રાખવું સક્રિ. રક્ષણ કરવું, પાળવું, | પ્રતિનિધિઓની ધારાસભા. બચાવવું; સંઘરવું; ધારણ કરવું; | -જસ્થાન [સં.) ૫. જ્યાં રાજાઓનું ખરીદવું. રખેવાળ વિ. ચોકીદાર. | રાજ્ય હતું તેવો રાજપૂતાનાનો રખેવાળી સ્ત્રી. ચોકી કરવી એ. | પ્રદેશ. -જ્ય સં.) નપું. રાજસત્તાની રખોપિયો પં. ગામ કે ખેતરોનો | હકૂમતનો પ્રદેશ રખેવાળ, રખોપું,-લું નપું. ચોકી કરવી |રાજિયો છું. મરેલાને ઉદ્દેશી ગવાતું
| શોકગાન, મરસિયો , રાગ સં.આસક્તિ, મોહ; (લા.) |રાજી [અર. વિ. ખુશ; સ્ત્રી. ૦પો છું.
બનતી, મેળ; ક્રોધ; ગાનની સાત | રાજી હોવાપણું, ખુશીપો
એ

Page #194

રાડ
૧૯૩
રિાહત
ક ૧ અમનો અN
રાડ સ્ત્રી, બૂમ, અવાજ; (લા.) તકરાર, | ચોકીદાર, (મૂળ સહ્યાદ્રિના વતની કજિયો; ફરિયાદ
ઘાટી લોકો મુંબઈમાં આવી ચોકી રાહું નપું. જુવાર બાજરીનો સાંઠો | અને ઘરકામ કરવા લાગ્યા એ રાણી સ્ત્રી. રાજાની પત્ની; રાજગાદી | ઉપરથી)
પર બેઠેલી સ્ત્રી; ગંજીફામાં રાણીનું | રાયકો . રબારી (ગુજર) પાનું. વાસ. રણવાસ, જનાનો | રાવ સ્ત્રી. ફરિયાદ; ચાડી રાણો પું. રાજપૂત રાજા; (લા.) ગોલા | રાશ સ્ત્રી. બળદ અને ઘોડાનું દોરડું રાણાની જાતનો પુરુષ
રાશ સ્ત્રી. વ્યાજમુદલ રાત સ્ત્રી. રાત્રિ રોવાઈ, રાતોરાત અ. | રાશિ સિં] સ્ત્રી. ર૭ નક્ષત્રોનાં દર રાતે ને રાતે. રતાંધળું વિ. રાતે ન ! સવાબે નક્ષત્રે એક એવાં બાર ઝૂમખાનું દેખતું
પ્રત્યેક “મેષ' વગેરે રાતું વિ. લાલ રંગનું. રતૂમડું, તૂર રાશી વિ. ખરાબ, નપાવટ
(૮)બડું વિ. લાલાશ પડતું | | રાષ્ટ્રસિં] નપું. એક જ શાસન નીચેનો રાન નપું. જંગલ, -ની વિ. ગલી | દેશ. Oધ્વજ સિં.) . રાષ્ટ્રનો વાવટો. રાફ, oડો . ઉધઈએ કરેલો ઉકેરો (જમાં પતિ સિં] . રાષ્ટ્રનો માનવંત સાપ ઉંદર વગેરે રહે). રાફી સ્ત્રી. | પ્રમુખ. Oભાષા; સિં. સ્ત્રી. આખા હાથીપગાનો રોગ ,
રાષ્ટ્રમાં વ્યવહારને માટે સ્વીકારાયેલી રાબ, oડી સ્ત્રી, કાંજી, ઘેંસ | મુખ્ય ભાષા; હિંદી. -ષ્ટ્રિયસિં.) વિ. રાબેતો [અર. . ધારો, રિવાજ | રાષ્ટ્રને લગતું રાÉ વિ. (લા.) અણઘડ, જડ જેવું . રાંસ સિં૫. એક ગાણા-બજાણા સાથેનું 'જાડું મોટું
: નૃત; એવા નૃત્તમાં ગવાતું ગીત. oડો રામ સિં] . ઇક્વાકુ વંશના રાજા | પુ. બનેલા ઐતિહાસિક બનાવની દશરથનો પાટવી પુત્ર-એક હકીક્ત સાચવતું લાંબું ગીત; સ્ત્રીઓ ઈશ્વરાવતાર; પરશુરામ; બળરામ; | મળી રાસ ગાતાં ગોળાકારે તાલમાં (લા.) પ્રાણ, જીવ; બળ, તાકાત. | ૦પાત્ર સિં] નપું. શકો. મૈયો | રાહ[ફા.પં. રસ્તો, માર્ગ, સ્ત્રી. રીત, ૫. સૂંઢ વિનાનો કોશ (કૂવામાંથી | ચાલ; (લા.) વાર, પ્રતીક્ષા. વેદારી પાણી ખેંચવાનો). મો . (લા) | વિ. રસ્તે ચાલનારું વટેમાર્ગ ઘરકામ કરવાવાળો નોકર. -મોશી | રાહત [અર. સ્ત્રી. દુઃખ કે તકલીફમાં (સી) મિરા. પં. પહેરેગીર, | અપાતી મદદ

Page #195

રાંક, કી
રાંક,-કું વિ. ગરીબ, નરમ પ્રકૃતિનું; (લા.) ભિખારું
રાંગ [ફા.] સ્ત્રી. કોટ-કિલ્લાની દીવાલ; ઘોડેસવારી; ઊભા બે પગ વચ્ચેનો કોલો
૧૯૪
રાંટું વિ. પગની આડે પગ આવે એમ ચાલતું. રાંટ સ્ત્રી. પગની એ જાતની વાંકાઈ
[રૂખ
સ.ક્રિ.(કર્મક) ખુશ· કરવું. રિઝવણી સ્ત્રી. ખુશ કરવું એ રીત સ્ત્રી. પ્રકાર, ચાલ; રિવાજ, રસમ; (લા.) કરિયાવર
રીબવું સ. ક્રિ. જુલમ કરવો, કચડવું. રિબાવણી સ્ત્રી. જુલમ રીસ સ્ત્રી. ગુસ્સો. રિસાવું અક્રિ. ગુસ્સો કરવો; રીસમાં અલગ જઈ રહેવું કે બેસવું. રિસામણી સ્ત્રી. લાજાળુનો છોડ (જેને અડકવાથી પાંદડાં તરત બિડાઈ જાય છે). રિસામણું નપું. રિસાવાની ક્રિયા રીં(-રિ)ખવું અ. ક્રિ. ઘૂંટણિયે ચાલવું (બાળકનું) રીં(-રિ)છ નપું. શરીરે ખૂબ વાળવાળું કાળા રંગનું એક હિંસ પ્રાણી રુઆ(-વા)બ [અર.] પુ. રોફ, પ્રભાવ, ઑ રુક્કો [અર.] પું. મકાન વેચાણ-ગિરો વગેરનો દસ્તાવેજ, ખત · રુખસદ [અર.] સ્ત્રી. બરતરફી, ફરજિયાત રજા
|
|
રાંડવું અ.ક્રિ. ધણીનું મરી જવું, વિધવા, થવું. રાંડ સ્ત્રી. (લા.) વેશ્યા સ્ત્રી. રંડીબાજ વિ. પું. વ્યભિચારી પુરુષ રાંઢવું નપું. દોરડું રાંધવું સ. ક્રિ. ખોરાક પકવવો. -ણ સ્ત્રી. રસોઈનો ધંધો કરનારી સ્ત્રી. -ણિયું નપું. રસોડું; -ણું નપું. રાંધવાની ક્રિયા; રસોડું રાંપ, છડી સ્ત્રી. ખેતરમાં નકામું ઊગેલું ઘાસ કાઢી નાખવાનું ઓજાર. -પી સ્ત્રી. મોચીનું પહોળા | પાનાનું એક ઓજાર રિક્સા [અં.] સ્ત્રી. માણસથી ખેંચાતી બે પૈડાંની ગાડી; ત્રણ પૈડાંની માણસ બેસી ચલાવે ને ત્રણ માણસ પાછળ બેસી શકે એવી યાંત્રિક ગાડી રિઝવણી જુઓ ‘રીઝવું’માં. રિબાવણી જુઓ ‘રીબવું’માં. રિવાજ [અર.] પું. ચાલ, ધારો, રસમ રિસામણી, રિસામણું જુઓ ‘રીસ’માં. રીઝવું અ.ક્રિ. ખુશ થવું. રીઝ સ્ત્રી. ખુશી, આનંદ; સંતોષ. રીઝવવું
રુચવું અ.ક્રિ. ગમવું. રુચિ [સં.] સ્ત્રી. ગમો, ઇચ્છા, ભાવ રુઝાવું જુઓ ‘રૂઝવું’માં. રુવાંટી, રુવાંટું(-ડું) જુઓ ‘રૂવું’માં, |રુશવત સ્ત્રી. લાંચ |રૂ(-) નપું. બી કાઢી લીધેલો કપાસ; આંકડાની એ રીતની વસ્તુ |રૂખ [ફા.] સ્ત્રી. બજારનું વલણ;
•

Page #196

૧૯૫
રૂઝવું, રુઝાવું
રિલ, વે ભાવતાલ
સોનાની ટપકી. રેખા સિં.] સ્ત્રી. રેખ, રૂઝવું, રુઝાવું અક્રિ. શરીર પરના | લીટી, આંકો. રેખાંશ સિં] . ઉત્તર
ઘારામાં ચામડી આવવી. રૂઝ સ્ત્રી. | અને દક્ષિણ ધ્રુવમાંથી પસાર થતી રુઝાવું એ
નકશામાંની રેખા રૂઠવું અ. ક્રિ. ગુસ્સો કરવો રેચ [સં.) ૫. જુલાબ; ચોમાસામાં રૂડુંવિ. રૂપકડું, સુંદર, ઉત્તમ. -ડપ સ્ત્રી. | પાણીની ભીનાશથી જમીનમાંથી ઉપર રૂડાપણું
છૂટતી પાણીની ફૂટ. છેક સિં.] વિ. રૂઢ [સં.) વિ. ઘણા સમયથી વપરાશ | જુલાબ કરે એવું થયે દઢ બનેલું. -ઢિ સં.સ્ત્રી. રૂઢ રેજો [ફા.) ૫. કોરા કાપડનો ટુકડો થયેલો રિવાજ .
રેડવું સક્રિ. પ્રવાહીની ધાર કરવી; રૂપસિં.નપું. આકાર, દેખાવ; (લા.) | નીચેના પદાર્થ ઉપર પડે એ રીતે સૌંદર્ય પ્રત્યયો લાગી થયેલું | નાખવું. રેડ૧ ૫. જાડું રગડા જેવું શબ્દસ્વરૂપ. ૦રેખા સિં.સ્ત્રી. આછો રિડર [.] પોલીસની ધાડ ખ્યાલ, ટૂંકું ધ્યાન. -પાળું વિ. સુંદર રેડિયો (અં.] પું. દોરડાં વિના અવાજને રૂપવાળું. -૫ નપું. ચાંદી નામક ધાતુ. | દૂર સુધી પહોંચાડનારું યંત્ર પિયો ૫. સોળ આનાની અને નવા રેડો છું. વાછડો; નર હરણ (કાળિયાર - ૧૦૦ પૈસાની કિંમતનું નાણું | નહિ) રૂબરૂ [ફા.અ. સમક્ષ, હરભરુ રેઢું વિ. સંભાળ વિના રખડતું. -ઢિયાળ રૂમાલ [ફા.) . હાથ માં લોવાનો | વિ. ધણી વિના રખડતું; (લા.જ્યાં - કાપડનો ટુકડો
• | ત્યાં રખડતું, રખડુ રૂ-૩, ૨)વું નપું. શરીર ઉપર ઊગતા રેણ નપું. ધાતુ-પદાર્થોની સાંધનું ઝારણ
નાના વાળમાંનો દરેક. રૂટ-૨)વાંટી, રેતી સ્ત્રી. વેળુ, પત્થરનો ઝીણો ભૂકો. 'રુવાંટી સ્ત્રી. તદ્દન ઝીણાં રૂવાં. રૂ| -તાળ વિ. રેતીમય, રેતીથી ભરેલું.
()વાટું(), રુવાટું(-) નપું. રૂવું | -તિયું નપું. રજિયું, રજપાત્ર રૂસણું નપું. રિસામણું
| રેફ (સં.) . અક્ષર પર ચડતી “ર()ગું નપું. આંસુનું ટપકું કારની માત્રી ૩(૩) છું, છડું નપું. ટૂંકો વાળ કે તાંતણો રેબઝેબ અ. પસીનાથી નીતરતું હોય , j(૨)ધવું સ. ક્રિ. ગૂંગળાવવું; રોકવું. | એમ
૩૯૨)ધામણ સ્ત્રી. ગૂંગળામણ રેલ૧, ૦૩ અં. સ્ત્રી. યંત્રથી ચાલતી રેખ સ્ત્રી. રેખા; (લા.) દાંતે જડાવેલી આગગાડી. Oભાડું નપું. આગગાડીમાં

Page #197

રેલાવું]
૧૯૬
જવા આવવાનું નૂર. વે-લાઇન [સં.] | રૈયત [અર.] સ્ત્રી. પ્રજા
સ્ત્રી. રેલમાર્ગ
રેલાવું અ.ક્રિ. પાણીનું ફરી વળવું. રેલરે સ્ત્રી. પાણીનું પૂર. રેલ-સંકટ નપું. પાણીના પૂરથી ઊભું થયેલું લોક અને જાનમાલ ઉપર સંકટ. રેલો પું. પાણીનો આછો તદ્દન સાંકડો પ્રવાહ. રેલમછેલ સ્ત્રી. પાણીનું ફરી વળવું એ; (લા.) પુષ્કળતા
રેવડી સ્ત્રી. શેકેલા કે કાચા તલની ખાંડ કે ગોળની ચાસણીની એક વાની; (લા.) ફજેતી
રેવવું સ. ક્રિ. રેણ કરવું, ઝારવું રેવાલ વિ. કૂદે નહિ છતાં વેગવાળી (ઘોડાની ચાલ)
રૅશન [અં.] નપું. ભાગે પડતું નક્કી કરેલું સીધું-સામાન રેશમ [ફા.] નપું. એક જાતના કીડાની લાળમાંથી બનેલા તંતુ, હીર. -મી વિ. રેશમના તંતુથી બનેલું રેસો [ફા.] પું. ઝાડ-ફળ-ફૂલનો તાંતણો. -સાદાર વિ. રેસાવાળું ફેંકડો છું., -ડી સ્ત્રી., નાની બળદગાડી રેંટ છું. વાવ-કૂવામાંથી પાણી કાઢવાનું ઢોચકાંવાળું ચક્ર-યંત્ર, પાવઠી. -ટિયો પું. હાથે સૂતર કાંતવાનું ચક્ર- યંત્ર ગેંડલો, રેલ્લો પું. નાનો વાછડો. રેંડલી, રેલ્લી સ્ત્રી, નાની વાછડી ભેંસવું સ. ક્રિ. હથિયારથી ચીરી ફાડી નાખવું, કતલ કરવી
[રોજ
રોકવું સ.ક્રિ. અટકાવવું; આંતરવું; (લા.) કામે વળગાડવું, નોકરીમાં રાખવું; વેપાર ધંધામાં નાખવું (નાણું વગેરે). રોક, ટોક સ્ત્રી. રુકાવટ; વિ. રોકડું. રોકડ વિ. રોકડું; નપું. રોકડા પૈસા. રોકડમેળ પુ. રોકડી આવક જાવકના હિસાબનો ચોપડો. રોકડિયું વિ. રોકડો જ (ઉધાર નહિ એવો) વેપાર કે લેવડદેવડ કરનારું. રોકત સ્ત્રી. રોકવું એ. રોકાણ નવું. રોવું એ; રોકાવું એ; ખોટીપો. રુકાવટ સ્ત્રી. રોકવું એ, અટકાયત
|
રોગ [સં.] પું. શરીરમાં થતો બગાડ, વ્યાધિ. ચાળો પું. રોગનો ફેલાવો. -ગી [સં.], ગિયું -ગીલુંવિ. રોગવાળું બીમાર. રોગિષ્ઠ [સં.]વિ. ખૂબ રોગી રોગાન [ફા.] પું. તેલ મીણ લાખ વગેરેનું એક જાતનું મિશ્રણ (લૂગડાં પર લગાવવાનું) | રોણું વિ. નર્યું, કેવળ
રોચક [સં.] વિ. મનને ગમે એવું રોજ [ફા.]પું. દિવસ; નપું. (લા.) એક દિવસની મજૂરી; અ. હંમેશાં. વગાર પું, ગારી સ્ત્રી. કામધંધો. છત્તીશી [ફા.] સ્ત્રી. રોજનાં કામોની કે અનુભવોની નોંધણી- એવી નોંધણીની પુસ્તિકા. બરોજ [ફા.] અ. રોજ રોજ. મેળ પું. દરરોજના હિસાબનો ચોપડો. -જી સ્ત્રી. રોજગાર; રોજની

Page #198

રોજો]
[લખવું
લ,-લું) વિ. ઝટ ઝટમાં રોઈ પડે એવું રોશની [ફા.] સ્ત્રી. દીવાઓનો સામટો પ્રકાશ; વરણાગી; શાહી (લખવાની) રોષ [સં.] પું. ક્રોધ, ગુસ્સો રોળવું સ.ક્રિ. ચોળવું; રગદોળવું. રોળ પું. જુલમ, કેર
|
બંધ કબર. મુસલમાનનો દિવસ વખતનો મઝહબી ઉપવાસ (જેમાં પાણી તો શું, પણ થૂંક પણ ગળે ન ઉતારાય.) (રમજાન માસનો) રોઝ નપું. ઘોડાને મળતું પણ ફાટેલી ખરીવાળું હરણની જાતનું પશુ. -ઝી સ્ત્રી. એક જાતની ઘોડી
૧૯૭
આવક; ગુજરાન
રોજો [અર.] પું. મુસલમાન ગુરુ કે
નવાબ-બાદશાહની સારી ઇમારત–
રોટલો પું. હાથે કે થાપીને બનાવેલી ભાખરી. -લી સ્ત્રી. વણીને બનાવેલી પતલા પડની ભાખરી
રોંચું વિ. રાખું, રોલું
|
રોઢું નપું. બપોર પછીનું ટાણું. -ઢો પું. રોઢું; (લા.) રોંઢાનું જમણ
રોલું વિ. બાથું, મૂર્ખ, રોંચું રોવું અ.ક્રિ. રડવું; સ.ક્રિ. ને રડવું. -શું નપું. રડવું એ, રુદન. -તડ(-ડું,
લ
લકવો [અરબી] પું. શરીરનું એકાદ અંગ જકડાઈ જવાનો રોગ, પક્ષ(-ક્ષા)વાત
|
લક્ષ્મી [સં.] સ્ત્રી. ધનની દેવી, વિષ્ણુપત્ની; ધન, દૌલત; શોભા
રોઠું નપું. સુકાઈ ચીમળાઈ ગયેલું કાચું સોપારી. -ઠો પું. સોપારીનું ફળ; રૂઝ રોડું નપું. ઈંટનો તૂટેલો ટુકડો રોદણું નપું. (લા.) વીતકની કથની રોન [અં. ‘રાઉન્ડ’] સ્ત્રી. રાતે ચોકી માટે ફરવું એ; (લા.) રોનની પોલીસ રોનક [અર.] સ્ત્રી. ભપકો રોપવું સ. ક્રિ. ખોડવું; વાવવું. રોપ [સં. પું. રોપવા માટે તૈયાર કરેલ રોપો. રોપણી સ્ત્રી. રોપવું એ, વાવણી. રોપો પું., રોપું નપું. છોડ રોફ [અર.] પું. રુવાબ, ભપકો, દબદબો; (લા.) સરસાઈથી કરવામાં આવતી દબાવી
લક્ષ્ય [સં.] વિ. ધ્યાનમાં લઈ શકાય એવું; નપું. લક્ષ, ધ્યાન; ધ્યેય; નિશાન
|
|
લખલૂટ વિ. (લા.) પુષ્કળ, બેશુમાર લખવું સ.ક્રિ. કલમ કે કલમ જેવા સાધનથી અક્ષર કરવા. -ણું નપું. સ્ત્રીને છૂટા-છેડાનો કાગળ લખી આપવો એ. લખાઈ સ્ત્રી. લખવાની ઢબ; લખવાનું મહેનતાણું. લખાણ નપું. લખવું એ; લખેલી વિગત વગેરે. લખાવટ સ્ત્રી. લખવાની ઢબ. લખિતંગ, લિખિતંગ કે લિ. (ટૂંકમાં)
લક્ષણ [સં.] નપું. ગુણ-ધર્મ; વ્યાખ્યા; નિશાન, ચિહ્ન; બ.વ. (લા.) ઢંગ,
આચરણ

Page #199

લખોટવું.
૧૯૮
લિડત
વિ. લખનાર, હાથદસ્કત કરનાર | સ્ત્રી. કરમોડાવું એ, મચકોડ, લચકો (પત્ર વગેરેમાં)
પું. લોચો; ખીચડી જેવી નરમ દાળ લખોટવું સક્રિ. લાખ ચડાવવી, લાખનો | લચ્છી(-છો) ૫. માંજો પાયેલી દોરીની
ઓપ આપવો. લખોટો છું. સરકારી | આટલી કાગળિયાંનો સીલબંધ વીંટો; મોટી લટ સ્ત્રી. થોડા વાળની સેર; વડવાઈ; લખોટી. લખોટી સ્ત્રી, કાચ પથ્થર | દોરાની ફુલ મોતીની સેર -ટિયું નપું. વગેરેની નાની રમવાની ગોળી, ઠેર | વાળની સેર લગ, લગણ, લગી, લગત, લગતું, | લટકવું અ.કિ. ટીંગાવું, ઝૂલતા રહેવું લગરીક, લગવાડ, લગાડવું લગાતાર, (લા.) રખડી પડ્યું. લટકસ્ત્રી. (લા.) લંગાર, લગાવ, લગોલગ, લગીર | છટા, ખૂબી જુઓ લાગવુંમાં.
લજવવું લજામણી જુઓ લાજવુંમાં. લગડી સ્ત્રી. સોના ચાંદીની પાટ કે નાનું | લજાવું જુઓ લાજવું.” ચોસલું-ગચિયું
લટકણ(-ણિયું) નપું. લટક્યા કરે છે; લગન1,ની સ્ત્રી. આસક્તિ | કાનનું એક લટકતું ઘરેણું. લટકલગભગ અ. નજીકમાં; આશરે ! સલામ સ્ત્રી. દિલ વિનાની કરેલી લગામ [ફા.) સ્ત્રી. ઘોડાના મોંમાં સલામ. લટકું નપું. હાથને ખભેથી નાખવામાં આવતું લોઢાની કડીઓનું વાળી ફેરવવાનું નખરું. લટકો . ચોકડું પકડવાની દોરી કે ચામડાની | લટકું, નખરું. લટકો-મટકો છું. હાથ પટ્ટી સાથેનું); (લા.) અંકુશ; પકડ | ખભા અને આંખનો ચાળો. લટકાળું લગેજ [એ.નપું. રેલવે કે સ્ટીમરનાં | વિ. લટકો કરનારું લટકો કરવાની ઉતારુઓનો સામાન
| ટેવવાળું લગ્ન સં.), લગન નપું. પરણવું એ, | લટાર સ્ત્રી. લહેરથી ફરવું એ વિવાહ; કોઈ પણ પ્રહ એક રાશિમાં | લટ્ટ વિ. (લા.) ખૂબ આસક્ત હોય એવી રહે એટલો સમય; (લા.) શુભ કાર્યનું | રીતે ઢીલું ઢીલું વર્તનાર આશક મુહૂર્ત; પરણવાનું મુહૂર્ત. લગ્નસરા | લ(-૪) વિ. જાડું અને મજબૂત. લઠિયું
સ્ત્રી. વિવાહગાળો. લગનિયો છું. | વિ. લટ્ટ; નપું. ગાડાની નીચેની લાટ લખેલા લગ્નનો પડો લઈ આવનારો (જેમાં ધરી રહે છે). લો(કો) ૫. બ્રાહ્મણ કે કાસદ
ગાડી કે ગાડાનાં પૈડાંની ધરી; જાડો લચકવું અ.ક્રિ. લચી પડવું સાંધામાંથી માદરપાટ; (લા.) લ માણસ; ડંગોરું અંગનું ખસી જવું, કરમોડાવું. લચક | લડત સ્ત્રી. લડવાડ

Page #200

લડવું
૧૯૯
લિબદો
લડવું વિ. પુખ્ત ઉમરનું (કટાક્ષમાં) લપસવું. લપટાવું અક્રિ. (લા.) લડવું અ.
ક્રિએક બાજુ નમી પડવું આસક્તિથી ફસાવું. લપેટવું સકિ. લડવું સ.કિ. લડાઈ કરવી; ઠપકો દેવો, (કર્મક) પટ્ટો કે પાટા જેવું કાંઈ વઢવું કોર્ટે ચડવું. લડવાડ સ્ત્રી. લડત. વીંટવું. લપેટો પુ. વીંટવું એ; લડાઈ સ્ત્રી, યુદ્ધ, લા.) બોલાચાલી. ઢાંકણ, આવરણ; વાળંદ દાઢી ઉપર લડવાડિયું વિ. ઝઘડા કરવાના | અસ્ત્રો ફેરવે છે એ ક્રિયા સ્વભાવવાળું, ઝઘડિયું. લડાયક વિ. | લપડાક, લપાટ સ્ત્રી. હથેલીથી ભરાતો લડી શકે એવું; લડાઈના ખપમાં આવે ! તમાચો. લપડાવવું સક્રિ. લપડાક એવું. લડવૈયો છું. યોદ્ધો. લડાલડ- | મારવી (ડી) સ્ત્રી. વઢવાડ
લપલપ સ્ત્રી. બકબક -પાટ . લઢવું સકિ. લસોટવું. -ણ નપું. સ્ત્રી. | બકવાટ. પિયુ વિ. લપલપાટ લસોટવું એ; ટેવ, આદત, કામ | કરનારું. લપૂડું વિ. વાતોડિયું; કરવાની પદ્ધતિ
લપલપિયું લણવું સક્રિ. કણસલાં કાપી ઉતારવાં; | લપાવું અ ક્રિ. છુપાઈને બેસી જવું; (લા.) ફળ મેળવવું. -ણી સ્ત્રી. | સોડમાં ભરાવું; અડોઅડ દબાઈને કણસલાં કાપી ઉતારવાં એ, વાઢ | બેસવું લત સ્ત્રી. લગની ટેવ, આદત, વ્યસન | લપેડવું સક્રિ. થાપ ચોપડવી. લપેડો છું. લતાડ, લોડ . થાકને લઈને શરીરને | જાડી થાપ ,
થતી કળતર વગેરેની પરેશાની | લપોડ, શંખ વિ. ખોટી ડંફાસ મારનાર લતો, લત્તો [ફા.) . મહોલ્લો, | લફરું નપું. વિન કરનારી નડતર; એવી ફળિયું, પા, પાડો
નડતર કરનારું માણસ વગેરે લથડવું અ.કિ. ઠોકરાઈને કે અશક્તિને | લફંગું તુકી) વિ. લંપટ, વ્યભિચારી; લીધે ગોથું ખાવા જેવું થવું, બોલતાં | દગલબાજ, કપટી અચકાવું (માંદગીમાં) દૂબળું પડી | લબ, લબ અ. નિરર્થક બોલ બોલ જવું. લથડિયું નપું. લથડવું એ, | કરવામાં આવે એમ. લબકાવવું અડબડિયું
સક્રિ. લબ લબ કરી ખાઈ જવું. લપ સ્ત્રી. વળગણ, ઉપાધિ, લફરું. | લબલબાટ પુ. લબ લબ કરવું એ -પિયું વિ. લમ કરનારું. લપસિંદર | લબડવું અક્રિ. લટકવું. લબડધક્કે અ. નપું. (લા.) નકામી લાંબી વાત | (લા.) ધમકાવીને, ગોદાવીને લપેટવું અ.ક્રિ. કાદવ વગેરેથી | શબદો વિ. પ્રવાહીથી તદ્દન તરબોળ
Aટી

Page #201

૨૦૦
લબરકો
લિંગડ(ડું) લબરકો પૃ. જીભ કાઢી કાઢી ચૂસવું એક | લવારું નપું. બકરીનું બચ્ચું (લા.) તોછડાઈથી વધારે પડતું બોલવું લવારો જુઓ ‘લવવુંમાં.
લવારો છું. મોગરાની જાતનો એકવડા લબાચો છું. મેલાં ફાટેલાં લૂગડાંનો જથો; | ફૂલનો છોડ
(લા.) ભાંગી તૂટી ઘરવખરી લવિંગ નપું. એક તેજાનો; (લા.) એ લબાડ વિ. જૂઠું બોલવાની આદતવાળું; | આકારનું “સ્ટવ' વગેરેમાં વપરાતું
જુઠાણુંચોરી વ્યભિચાર વગેરે કરવાની | સાધન ટેવવાળું. ડી સ્ત્રી. લબાડપણું લશ્કર [ફ.] નપું. સેના. -રી વિ. લમણું નપું. બંને આંખની બાજુનો કાન |. લશ્કરને લગતું સુધીનો સહેજ ખાડાવાળો સુકોમળ |લસરવું અ.કિ. લપટવું, -કો . લસરવું ભાગ; (લા.) વિચારશક્તિ; મગજ | એ લય (સં.) પું. નાશ; સંગીતની લે લસોટવું સક્રિ. ઘસીને ચૂંટવું લલકારવું સક્રિ. લાંબે સ્વરે આલાપથી લસ્સી સ્ત્રી દૂધ-પાણીનું શરબત, આછી ગાવું. લલકાર ૫. લલકારવું એ; | છાશ લલકારવાની તાન - લહરિ-રી) સિં] સ્ત્રીલહેર, નાનું મોજું લલચાવવું જુઓ ‘લાલચમાં... | લહાણ, ણી સ્ત્રી. ખુશાલીને પ્રસંગે લલાટ સિં] નપું. કપાળ, ભાલ | અપાતી ભેટ. -શું નપું. ખુશાલીને લલિત સં.વિ. સુંદર, મનોહર, કળા | પ્રસંગે ભેટની વહેંચણી; એવી ભેટનો | સિં.] શ્રી. ચિત્રકળા ગાનકળા | પદાર્થ. -વ, નવો ૫. ખુશાલીના લેખનકળા વગેરે–મનને આનંદ પ્રસંગનો ઉપભોગ આપનારી તે તે કળા
લહિયો છું. લખવાનું કામ કરનાર; લવવું સક્રિય બોલ-બોલ કરવું. -રી સ્ત્રી. | લખવાનો ધંધો કરનાર બોલ બોલ કરવું એ; (લા.) જીભ. લહે સ્ત્રી. લગની લવારો છું. બોલ-બોલ કરવું એ લોકવું અ.ક્રિ. વાણીનો મોહક મરડાટ લવાજમ [અર.] નપું. ફી, સભ્ય ફી; | કરવો. લહેકો પું. લોકવું એ વર્તમાનપત્રો વગેરેની મુદતબંધી લહેર સ્ત્રી. લહરી, મોજું; (લા.) સહેલ, ખરીદ-કિંમત
ચમન. -રિયું નપું. દરિયાઈ મોજાની લવાદ [અર.] પૃ. ઝઘડતા બે પક્ષોના | ભાતની રંગબેરંગી સાડી. -રી વિ. સમાધાન માટે નિમાતું પંચ. -દી સ્ત્રી. | આનંદી; ઇચ્છી, ઉડાઉ * લવાદપણું, લવાદનું કામ લંગડ(-) વિ. કપાયેલા કે ખોટા એક કે

Page #202

લંગર)
[લાગવું
બે પગવાળું, લૂલું; ખોટું. -ડાવું અક્રિ. ખોડાંગવું. ડી સ્ત્રી. (લા.) જેમાં ખોડાંગતાં ચાલવાનું છે તેવી એક રમત. -ડો પું. કલકત્તા બાજુ થતી હાફુસ કેરીની એક જાત
|
બાળી મૂકે એવું (હિમ); ગડાકુ બનાવવાનું ખાપણાવાળું ગચિયું લાખ૧ વિ. એકસો હજાર (સંખ્યા) લાખ૨ે સ્ત્રી. ખાખરો પીપળો બોરડી વગેરે ઉપર થતા કીડાઓએ બનાવેલો તરત સળગી ઊઠે એવો એક પદાર્થ લાખું નપું. શરીર ઉપર જન્મથી પડેલું સપાટ કાળાશ લેતું ચાઠું; વિ. (લા.) વગર નોતરે ખાવા આવનારું. -ખેણું વિ. લક્ષણવંતું
૨૦૧
|
લંગર [ફા.] નપું. વહાણ કે સ્ટીમરોને એક સ્થળે ઊભી રાખવા પાણીમાં નખાતું મોટા આંકડિયાવાળું સાધન; સ્ત્રીઓના પગનું એક ઘરેણું, ઝાંઝર; (લા.) લાંબી હાર, લંગાર. વું અ. ક્રિ. નાંગરવું, લંગર નાખી પડવું. લંગાર સ્ત્રી. લંગર જેવી લાંબી હાર લંગોટ પું. કચ્છો; સ્ત્રી. લંગોટી. ટી સ્ત્રી. લૂગડાની ગુહ્ય ભાગને ઢાંકી રહે એવી રીતે ખોસાતી ચીરી. -ટિયું વિ. લંગોટી પહેરતું-નાની ઉમરનું. -ટિયો પું. (લા.) બચપણના સમયથી ચાલ્યો આવતો મિત્ર
લાગવું અક્રિ. અથડાવું, વાગવું, સંબંધ કે સ્પર્શ થવો; (લા.) લાગણી કે અસર થવી; જણાવું; ભાસવું, દેખાવું; શરૂ કરવું; બંધ બેસતું થવું. લાગ છું. આધાર, ટેકણ; (લા.) તાકડો, દાવ; યુક્તિ. લાગટ(-૪) અ. સતત, ચાલુ, લગાતર. લાગઠું નપું. ગાઢો સંબંધ; પરાયાં સ્ત્રી- પુરુષોનો ગેરકાયદે સતત સંબંધ. લાગણી સ્ત્રી. (લા.) મનની વૃત્તિ કે ભાવ; દયા, સમભાવની વૃત્તિ.
લાગણી-પ્રધાન વિ. માત્ર માનસિક વૃત્તિથી જ કામ કરનારું (વિચાર કર્યા વિના). લાગત સ્ત્રી. થયેલું ખર્ચ; મૂળ કિંમત; જકાત-દાણ. લાગતું, વળગતું વિ. કોઈને કોઈ રીતે સંબંધમાં આવેલું. લાગભાગ પું. સંબંધી તરીકેનો હિસ્સો. લાગલગાટ, લાગલાગટ(-6) અ. સતત ચાલુ. લાગલું વિ., અ. તરત જ. લાગુ વિ. વળગેલું; બંધ બેસતું; અ. ચાલુ,
લંઘન [સં.] નપું. (લા.).ભૂખ્યા રહેવું એ, લાંઘણ
લંઘાવું અક્રિ. લંગડાવું
લંઘો પું. શરણાઈ વગાડવાનો ધંધો કરનાર. -ધી સ્ત્રી. રાજિયા ગાઈ મરણ પાછળ કુટાવવાનો ધંધો કરતી બાઈ લંપટ વિ. વ્યભિચારી, વિષયી લંબાઈ જુઓ ‘લાંબું’માં. લાકડું નપું. ઝાડનો સૂકો અવશેષ; (લા.) નડતર. -ડી સ્ત્રી. લાકડાની કે વાંસનેતર-લોખંડની સોટી. લક(-ક)ડિયું વિ. લાકડાનું બનેલું; (લા.) ઝાડને

Page #203

૨૦૨
લાચાર)
લાલ જારી, લાગો છું. હકસી; કરવેરો. લગ લાડવો . મિષ્ટાન્નનો ગોળો; (લા.) સ્ત્રી. મોભને ટેકણ; સૂતરની આંટી. | ગોળમટોળ પદાર્થ, પીંડો , , લગણ, લગી અ. સુધી. લગત વિ. | લાત સ્ત્રી. પગથી મારવું એ, પાટુ લગતું; અ. લાગીને, સાથે. લગતું | લાતી સ્ત્રી. બંદર ઉપરની વખાર વિ. સંબંધી. લગવાડ સ્ત્રી. (લા.) | લાદવું સક્રિ. ભાર ભરવો (ઊંટ ગધેડાં પ્રીતિ, સંબંધ. લગjનપું નક્કી કરેલા વગેરે ઉપર), લાદ સ્ત્રી. ઘોડાં ગધેડાંની દરે દરરોજ દૂધ વગેરે વસ્તુ લેવી એ. | વિષ્ટા, લાદી સ્ત્રી, પથ્થરની પાતળી લગાડવું સક્રિ. (કર્મક) લાગે એમ | ચપટી તકતી. લાદેડો, લાદોડો છું. કરવું. લગાતાર અ. લાગલગાટ. • લાદવામાં આવતો ગાંસડો લગાર, રેક, લગીર, લગરીક વુિં | લાધવું અક્રિ. હાથ લાગવું, જડવું, અ. જરાક. લગાવ ૫. લગાડવાનો | મળવું; અ.ક્રિ. વહાણનું પાણીને પદાર્થ (મીણ વગેરે). લગોલગ અ. | તળિયે જડાઈ જવું છેક અડીને
લાપરવા [ફા.) વિ. બેપરવા લાચાર [ફા.) વિ. નિરુપાય; પરવશ; | લાપશી(-સી) સ્ત્રી. ઘઉંની એક મીઠી (લા.) ગરીબ, રાકે
વાનગી, બાટ, કંસાર લાજવું અ.ક્રિ. લજાવું, શરમાવું. લાજ | લા(-લાં)પી, -બી સ્ત્રી. બેલતેલ અને
સ્ત્રી, શરમ, લાજાળુલજામણી સ્ત્રી. | સફેદ કે ખડીની બનાવેલી લૂગદી રિસામણીનો છોડ. લાજાળું વિ. | લાફો [ફા.પં. તમાચો; બારી-બારણાંમાં શરમાળ. લજવવું સક્રિ. (કર્મક) | જડાતો લાકડાનો આડો ટુકડો શરમાવવું
લાભ [.] . પ્રાપ્તિ; ફાયદો લાટ સ્ત્રી, લાકડાની ધરી. -ટી સ્ત્રી. | લાય, હ્ય સ્ત્રી. આગ; બળતરા લાકડાં વેચવાનું પીઠું. -રો છું. સાબુ કે | લાયક [અર.] વિ. યોગ્યતાવાળું ઉચિત, પતરાનો પટ્ટો
યોગ્ય; (લા.) બંધ બેસતું. -કાત, -કી લાઠી સ્ત્રી, જાડી લાકડી, ડાંગ | સ્ત્રી. યોગ્યતા લાડ નપું. હુલાવી ફુલાવી-હસાવી રમાડી | લાયરી સ્ત્રી, બોલ બોલ કરવુંએ, લવારો રાજી રાખવું-ઉછેરવું એ; એવું વર્તન. | લાર સ્ત્રી. લાંબી હાર
કું લાડ(ક)વાયુંવિ. જેને ખૂબલાડ | લારી [એ. સ્ત્રી. ઠેલીને ચલાવવાની લડાવવામાં આવે તેવું. લાડી સ્ત્રી. | હાથગાડી (સાદી કે માલ ભરવાની) દીકરી. ડીલું વિ. લાડકવાયું. લાડો લાલ [ફા.) વિ. રાતું. -લી સ્ત્રી. ૫. દીકરો; વરરાજા
લાલાશ; (લા.) શરીરનું જોમ

Page #204

લાલ
૨૦૩
લીં-લિં)બડો
લાલ (સં.) ૫. પુત્ર. -લી સ્ત્રી, પુત્રી. | એવું -લો ૫. પુત્ર; પઠાણ. લાલન નપું. | લાંબું વિ. માપ સમય વગેરેમાં ઘણું.
લાડલડાવવાં એ. લાલાં નપું, બ.વ. | લંબાઈ સ્ત્રી. લાંબાપણું - (લા.)આગલી જાહોજલાલી-ની યાદ | લિજ્જત [અર.] સ્ત્રી, લહેજત, સ્વાદ લાલચ સ્ત્રી. લાલસા, લોભ, લાંચ. | લિપિ [સં] સ્ત્રી. અક્ષરો લખવાની રીત લલચાવવું સક્રિ. લાલચ આપી | લિલાઉં, મ [પોર્ચ્યુ.] નપું. હરાજી ભોળવવું. લાલચુ વિ. લાલચની લીખ સ્ત્રી. માથામાં પડતી જૂની ઈંડાર આશા રાખતું
લીટી સ્ત્રી, રેખા; પંક્તિ. -ટો પુ. રેખા લાવવું સક્રિ. લઈ આવવું, આણવું લીમડો જુઓ લીંબડો.” લાશ(-સ) ૧ તિક] વિ. બરબાદ, લીરો છું. કપડાનો લાંબો ચીરો પાયમાલા
| લીલ પુ. સ્ત્રી. શેવાળ; પં. નીલોત્સર્ગમાં લાશ(-સ) [ફ.] સ્ત્રી. મડદું | પરણાવવામાં આવતો આખલો લાસું વિ. લીસું. લાસરિયું વિ ઘડીકમાં લીલા [સં. સ્ત્રી. રમત, ક્રીડા; અદ્ભુત પૈસા ન કાઢે એવું
ખેલ લાહી સ્ત્રી. ઘઉં આરાલોટ કે ચોખાના | લીલું વિ. હર્યા રંગનું ભીનું, તાજું; લોટની ખેળ
| (લા.) ખૂબ માલદાર. -લવો !. લાળ સ્ત્રી, મોઢામાંથી નીકળતો-ઝરતો | કઠોળની લીલી શીંગ. -લાશ સ્ત્રી. ચીકણો પ્રવાહી પદાર્થ. -ળી સ્ત્રી. | લીલાપણું. લીલીસૂકી સ્ત્રી. (લા.) મોઢાની અંદરની કંઠનળી ઉપરની | ચડતી-પડતી નાની જીભ જેવી સી; કાનનું ચાપવું, લીસું વિ. લાસું, સુંવાળું. લિસોટો છું. ઘંટની જીભ. -ળો પં. અંગારો “ | લીટો લાંઘવુંઅ.ક્રિ. ખોરાક ખાધા વિના રહેવું. | લીં(-લિોટ નપું. સેડાં, નાકનો ચીકણો
-ણ નપું. લાંઘવું એ, ઉપવાસ. -ણું | મળ - નપું. કોઈ અર્થ સરે એ માટે લાંઘવા | લીં(-લિ)ડું છું. ગોળ બંધાયેલી વિષ્ટા બેસવું એ
(ધોડા ગધેડા ઊંટ વગેરેની). ડી સ્ત્રી. લાંચ સ્ત્રી, રુશવત. -ચિયું વિ. લાંચ | નાની ગોળીના રૂપની વિષ્ટા (ઉંદર
લેવાની વૃત્તિવાળું, લાંચખોર | લાંછન સિં.] નપું. નિશાન, ચિહ્ન; | લીં(-લિ)પવું સક્રિ. લેપ કરવો, ખરડવું. (લા.) એબ, કલંક
–ણ ( ગૂંપણ) નપું. લીંપવું એ લાંપડું વિ. કળ ઢીલી પડી ગઈ હોય | લીં-લિં)બડો છું. એક વૃક્ષ, લીમડો.

Page #205

*
૨૦૪
લી-લિંબુ
લિપવું લીંબોળી સ્ત્રી, લીંબડાનાં ફળ માલ. લુ-લું)ટણિયું વિ. લૂંટ કરવાની લીં-લિ)બુ[અર.] નપું. એક ખાટુંફળ. | વૃત્તિવાળું. લુટ-લૂંટારુ(-રો) ૫. લૂંટનો
લીંબુડી સ્ત્રી, લીંબુનું ઝાડવું ધંધો કરનાર, ધાડપાડુ લુચ્ચું વિ. કપટી, ખધું વ્યભિચારી, લૂણ નપું. મીઠું, લવણ. -ણી સ્ત્રી, ખાટી
મસ્તીખોર. -ચ્ચાઈ સ્ત્રી. લુચ્ચાપણું | ભાજી. -ણો પૃ. જમીન વગેરે ઉપર લુછણિયું જુઓ લૂછવુંમાં. લાગતો ખાર. લુણારી સ્ત્રી. લગ્ન લુટણિયું લુટારુ(-રો) જુઓ લૂંટવુંમાં. વખતે વરને માથેથી લૂણ ઉતારનારી લુણારી જુઓ લૂણ'માં.
બહેન; (લા.) બહેન લુહાર છું. લોઢાકામ કરનાર કારીગર; લૂમ સ્ત્રી. ફળનું ઝૂમખું. તેનું નવું., એ જાતનો પુરુષ. ૦ણ સ્ત્રી લુહારની વખો પં. નાની લૂમ
લૂલું વિ. લંગડું. -લી સ્ત્રી. (લા.) જીભ લુંગી [હિં.] સ્ત્રી. લાંગ ન વાળવામાં લૂંટ-લું) છવું જુઓ લૂછવું.”
આવે એ રીતે વીંટીને પહેરાતી ધોતી લૂંટ-લુંટવું લૂ-લીટણિયું -લુંટારુ લૂ-લુ),૦બ સ્ત્રી. ઉનાળામાં આવતો (રો), લૂંટ-લું)ટ જુઓ લૂટવુંમાં.
ગરમ પવનનો ઝપાટો લેખસં.પુ. લખાણ, શિલા કે તાંબાના લૂઓ, લુવો ૫. વણવા માટે લીધેલો | પતરા ઉપરનું લખાણ; (લા.) વિધિનું કણકનો ગોળવો
લખાણ; નિબંધ વગેરેના રૂપનું લૂખસ સ્ત્રી. શરીરે ખંજવાળનો એક રોગ લખાણ; ખત, રુક્કો, દસ્તાવેજ. ક લૂખું વિ. ચીકોશ વિનાનું, રૂક્ષ, રસ સિં.વિ. લેખ લખનાર. -ખિકા [સં.] વિનાનું (ભોજનમાં) સાથે કોઈ સ્ત્રી. સ્ત્રી લેખક, વન સિં] નપું. પ્રવાહી ન હોય એવું લા.) નિર્ધન, | લખવું એ; લખાણ. ૦ની [સં. ખાલી
સ્ત્રી. લેખણ, કલમ. છેવું સક્રિ. લૂગડું નપું. વસ્ત્ર, કપડું
ગણતરી કરવી; ગણતરીમાં લેવું; લૂગદી સ્ત્રી, પ્રવાહી સાથે લસોટી | માનવું, ગણકારવું. મું નપું. મોઢે
કરવામાં આવતો મલમ જેવો પદાર્થ | ગણાય એવો ટૂંકો હિસાબ; ગણતરી; લૂ, (-લું)છવું સક્રિ. લોવું, પોંછવું; (લા.) ગજું. એ અ. ગણતરી પ્રમાણે ચોપડવું. લુછણિયું નપું. લૂછવાનું લેટવુંઅ.ક્રિ. એક બાજુપડી રહેવું, આડા સાધન
| | પડવું, સૂવું * લૂટ-લું)ટવું સ. કિ. ઝૂંટવી લેવું. લેપવું સક્રિ. ચોપડવું. લેપ સિં.) પું. લૂ-લુંટ સ્ત્રી. લૂંટવું ; (લા.) લૂંટનો થપેડો, ચોપડવું એક ચોપડવાનો લૂગદી

Page #206

લેવલ]
જેવો મલમ. લેપડો પું. પોપડો. લેપાવું અ.ક્રિ. (કર્મણિ) (લા.) આસક્ત થવું લેવલ [અં.] નપું. સમથળપણું, સપાટપણું; (લા.) સપાટી ઉપર ચડેલી સમથળ ઊંચાઈ
૨૦૫
[લોથ
પામેલા પાછળ ખરખરે જવું એ. લૌકિક [સં.] વિ. આ લોકને લગતું લોખંડ નપું. લોઢું. -ડી વિ. લોખંડનું બનાવેલું; (લા.) ઘણું જ મજબૂત; દેઢ નિશ્ચયવાળું; અણનમ
લેવુંસ.ક્રિ. ગ્રહણ કરવું, પકડવું, ઝાલવું; સામેલ કરવું; સ્વીકારવું; ખરીદવું; રાખવું; મૂકવું; કરવું. -ણદાર વિ. લેણાવાળું. -ણદેણ સ્ત્રી. લેવડદેવડનો સંબંધ. -ણિયાત વિ. લણું માગનાર. -ણું નપું. આપેલું કે ધીરેલું પાછું લેવું એ; માગણું. “તાણ સ્ત્રી. (લા.) હાયવોય. -વડદેવડ સ્ત્રી. ઉછીનું લેવા દેવાનો સંબંધ. -વડાવવું સ.ક્રિ. (પ્રેરક) લે એમ કરવું; (લા.) ધમકાવવું. -વાદેવા પું., બ.વ., સ્ત્રી. લેવાનો અને દેવાનો સંબંધ. લેવાવું અ.ક્રિ. (કર્મણિ) (લ.) શરીરનું સુકાવું
લોચ [સં.] પું. માથાના વાળ ટૂંપવા એ લોચો હું. લોંદો; (લા.) ગોટાળો,
|
ગરબડ; તકરાર, વાંધો-વચકો લોટ પું. આટો, બારીક ભૂકી. -ટિયું વિ. લોટ માગનારું ભિક્ષુક લોટવુંઅ.ક્રિ. આળોટવું. ણ નપું, લોટવું એ; સ્ત્રી. કેળની એક જાત (જે લગભગ જમીન સમી રહે છે) લોટો પું. કળશો. -ટી સ્ત્રી. નાનો કળશો; ગંગા-યમુનાનાં પવિત્ર પાણીને પૅક કરી લાવવામાં આવતો કુંભ-ળશો. -ટકો પું. ખાસ કરી જાજરૂ જવામાં કામ લાગતો માટીનો કળશો. -ટિયો પું. દાઉદી વહોરો (શિયા મુસ્લિમ પંથનો) લોડાવવું સ.ક્રિ. ડોલાવવું (ખાસ કરીને હાથને)
|
લોઢ પું. પાણીનો પહોળો મોજો લોઢવું સ.ક્રિ. ચરખાથી (રૂને) પીંજવું લોઢું નપું. લોખંડ. -ઢાં નપું. બ.વ. લોઢાંનાં ઓજાર. -ઢી સ્ત્રી. લોઢાની તવી, પેણી લોથ સ્ત્રી. મડદું, લાશ; (લા.) તદ્દન થાકી ગયેલું; ઉપાધિ. -થારવું સ.ક્રિ. સખત માર મારવો, લમધારવું
લેંઘો પું. નાડીવાળો સરખી ચાડનો સૂંથણો; સ્ત્રીનો પઠાણી ઘાટનો સૂથણો. -ઘી સ્ત્રી. નાનો લેંઘો લોક [સં.] પું. જગત; જનતા, જનસમૂહ; નપું. બ.વ. ઊતરતા વર્ગની હિંદુ પ્રજા. વમત [સં., નપું.] પું. લોકોનો અભિપ્રાય, પ્રજામત. વાયકા સ્ત્રી. લોકોમાં ચાલતી વાત, અફવા. સાહિત્ય [સં.] નપું. માત્ર | લોકમાં જ પરંપરાએ મોઢે ઊતરી આવેલું સાહિત્ય. લોકિક સ્ત્રી. મરણ

Page #207

લોભ,
૨૦૬
વચ્ચે વચમાં,વચોવચ
લોભ સિં.) પું. લાલચ. -ભાવું અ.ક્રિ. | નપું. પ્રશંસા જૈન સાધુ કરે છે એ લોભમાં પડવું, મોહ પામવું. ભી | વ્યાખ્યાન સિં], ભિવું વિ. લોભવાળું વખાર સ્ત્રી. માલસામાન રાખવાની જરા લોહ સિં. નપું. લોઢું. ૦ચુંબક નપું. | મોટી જગ્યા, ગોદામ. રિયો
લોઢાને ખેંચવાની શક્તિવાળું ખનિજ. | વખારવાળો (વેપારી) : -હિયું નપું. તાવડી, પેણી વખોડવું સક્રિ. નિંદા કરવી, વગોવવું લોહી નપું. શરીરમાંનું રાતું પ્રવાહી, વગ . સ્ત્રી ઓળખાણ રુધિર, ખૂન; (લા.) ખાનદાન, કુળ. વગડવું અક્રિ. વાઘનો અવાજ થવો, ૦૭(-લોહાણ વિ. લોહીથી બજવું. વગાડવું સક્રિ. (કર્મક) ખરડાયેલું. અહિયાળ(-ળું) વિ. | બજાવવું , લોહીવાળું; જેમાં લોહી વધુ વહી જાય વગડો પુ. વેરાન જંગલ. -ડાઉ વિ. તેવું બનાવ, ક્રાંતિ વગેરે) | વગડામાં થનારું, જંગલી
વગçવિ. લેપરું, માલાકૂલિયું નપું. ફારું
વગર [અર. અ. વિના, સિવાય વકરવું અ.ક્રિ. વિકાર થવો; (લા.) વિઘારવું સક્રિ. ઘી કે તેલમાં મરચાં રાઈ ઉશ્કેરાવું; વિફરવું
| હિંગ મેથી વગેરે કકડાવી છમકારવું. વકરો પં. વિક્રય, વેચાણ, વેચાણથી | વઘારે છું. છમકારવું એ. વઘારણી મળેલી રકમ
સ્ત્રી. હિંગ. વઘારિયું વિ. વઘાર વકાલત [અર.. જુઓ “વકીલમાં. | દીધેલું નવું. માત્ર વઘાર દઈ ઉતારી વકી સ્ત્રી, સંભવ
લીધેલ કાચું શાક-મૂળા પોપૈયાં વગેરેનું વકીલ [અર.] ૫. સનંદવાળો વિચક(-કા)વું અ. ક્રિ. વચ્ચેથી છટકી ધારાશાસ્ત્રી; એક રાષ્ટ્રનો બીજા | જવું (લા.) રિસાવું, માઠું લાગવું રાષ્ટ્રમાં રહેતો એલચી. લાત સ્ત્રી. | ડાવું
વકીલનો ધંધો, વકાલત વચન સિં] નપું. શબ્દ, વેણ; (લા.) વક્કર [અર.Jપું મોભો, વજન, લાયકી | પ્રતિજ્ઞા, કૉલ. -નિકા સ્ત્રી. પ્રમાણ વક્તા સિંપં. બોલનાર, ભાષણ કે | માટેનું અવતરણ 'કથા કરનાર
વચ્ચે વચમાં,વચોવચ અ. કોઈ બે વખત [અર.) . સમય; (લા.) તક; | પદાર્થોના અંતરાલ ભાગમાં. વચાળું
માઠી હાલત; વાર; ફેરો | નપું. વચ્ચેનો ભાગ, ખાઉં. વચેટ વિ. વખાણવું સક્રિ. પ્રશંસા કરવી. વખાણ | ભાઈ ભાંડુઓમાં મોટાં અને નાનાં

Page #208

વછિયાત
૨૦૭
વણસવું
વચ્ચેનું. વચલું વિ. વચ્ચેનું વચગાળો | કરવો. વટાવ ૫. વટાવવાની ૫. વચાળું; વચ્ચેનો સમય થોડક્સી વછિયાત પું, નપું, બ.વ. માલ | વટેમાર્ગુ છું., નપું. મુસાફર
ખરીદવા બહાર ગામથી આવેલો | વડું નપું. અડદની વાટેલી દાળની એક વેપારી; બહાર ગામડેથી હટાણું કરવા | તળેલી વાની. -ડી સ્ત્રી, ચણા ચોળા આવેલું માણસ
વગેરેની દાળના લોટની એક વાની વછૂટવું અક્રિ. છૂટીને દૂર પડવું, ઊડવું. વર્ડર વિ. ઉમરે મોટું. -ડ સ્ત્રી. સમાન વછૂટું વિ. વિખૂટું. વછોડવું સ. ક્રિ. | ઉંમર. -ડપણ નપું. ઉંમરે મોટાપણું. (કર્મક) વછૂટે એમ કરવું
-ડવો ૫ પૂર્વજ, બાપદાદો. -ડાઈ સ્ત્રી. વછેરું . ઘોડા કે ગધેડાનું બચ્ચું. મોટાઈ; (લા.) બડાઈ, પતરાજી. -રો પં. નર વછેરું. -રી સ્ત્રી. માદા | -ડિયું વિ. સરખી ઉંમરનું; (લા.) વછેરું
હરીફ, પ્રતિસ્પર્ધી. ડીલ વિ. મોટેરું, વજન [અર.] નપું. ભાર, બોજ; તોલ; | મુરબ્બી; પૂર્વજ
(લા.) મોભો * વઢવું સક્રિ, ઠપકો આપવો; લડવું. વજે [અર.] સ્ત્રી. ખેતરમાં પાકેલા| -કણ (-ણું) વિ. કજિયાખોર. -વાડ
અનાજનો સરકારી વિજય–ભાગ, | સ્ત્રી. કજિયો, તકરાર. -વાડિયું વિ. - ગણોત .
કજિયાખોર વટ પું. સ્ત્રી. ટેક; ગર્વીલું વર્તન. ૦હુકમ | વણજારો છું. એક વેપાર જાત
[અર.] પુ. ખાસ સત્તાથી કાઢેલો હુકમ | વણવું સ. ક્રિ. (દોરા-દોરી-દોરડાંને) વટકવું અ. ક્રિ. રીસમાં ઢોરનું દોહવા ન ! આમળવું; વળ દેવો; સાળ વડે કાપડ દેવું; (લા.) છટકવું, રીસે ભરાવું. | બનાવવું, ગોળાકાર સીધું કે ચપટ થાય
વટક સ્ત્રી. નુક્સાનીનું વળતર એમ કરવું (સેવ પોળી રોટલા વગેરે). વટલ(-લા)વું અ.ક્રિ. હલકી મનાતી -કર ૫. વણવાનો ધંધો કરનાર જાતિ કે પંથમાં જવું; એવા સાથે (હરિજનોની એક જાત). -તર સ્ત્રી. ભોજન લઈ ભ્રષ્ટ થવું. વટાળ,-ળો વણવું એ, વણવાની ભાત. વણાઈ પું વટલાવવુંએ; વટલાવવાની પ્રવૃત્તિ | સ્ત્રી. વણવાની રીત; વણવાનું વટલોઈ સ્ત્રી, તાંબડી
મહેનતાણું. વણાટ પું. વણતર. વાણો વટવ્સ ક્રિ. ઓળંગવું અ.ક્રિ. સમયનું | પુ. વણતાં નખાતો આડો તાર પસાર થવું
વણસવું અ.ક્ર. વિનાશ થવો; બગડવું. વટાવવું સક્રિ. નાણાંનો ફેરબદલો | વણસાડવું સ. ક્રિ. (કર્મક) બગાડવું

Page #209

વણિક]
વણિક [સં.] પું. વાણિયો વતન [અર.] નપું. જન્મભૂમિનું ગામ કે સ્થળ; ઇનામમાં મળેલી જાગીર. દાર વિ. જાગીરદાર. -ની વિ. રહીશ, રહેવાસી
૨૦૮
[વરવું?
વધાઈ આપનાર, સારા સમાચાર આપનાર. વાધણી સ્ત્રી. બાળકને આવતી એડકી | વન [સં.] નપું. જંગલ, વગડો. વાસ [સં.] પું. વનમાં જઈ રહેવું. વનસ્પતિ [સં., પું.] સ્ત્રી. ઝાડ છોડ વેલી વેલા કંદ મૂળ વગેરે ઉદ્ભિજ્જ, ઓષધિ. વનસ્પતિ-ઘી નપું. તેલીબિયાંના તેલને થિજાવી બનાવેલો ઘીના દેખાવનો સ્નિગ્ધ પદાર્થ
વદિ [સં.], વદ અ. અંધારિયામાં, કૃષ્ણ પક્ષમાં; સ્ત્રી. અંધારિયું, કૃષ્ણપક્ષ વધ [સં.] પું. કાપી નાખવું એ, કતલ. વધવું॰ સ.ક્રિ. વધ કરવો, મારી નાખવું
વધવુંરે અ.ક્રિ. સંખ્યા કદ માપ વગેરેમાં મોટું થવું; બાકી રહેવું, બચવું; (લા.) આગળ જવું. વધુ સ્ત્રી. વધારો.
વફાદાર [અર., ફા.] વચનને વળગી રહેનારું; સ્વામિભક્ત. -રી સ્ત્રી. વફાદારપણું
વધઘટ સ્ત્રી. વધારો-ઘટાડો. વધાઈ, વર [સં.] પું. પરણનારો માણસ;
વધામણી સ્ત્રી. (લા.) ખુશીના સમાચાર; ખુશીના સમાચાર લાવનારને અપાતી ભેટ. વધારવું સ.ક્રિ. (કર્મક) વધારો કરવો, ઉમેરવું લાંબું કરવું; બાકી રાખવું, બચત કરવી. વધારે અ. અધિક, વધુ, વિશેષ. વધારો પું. ઉમેરો; (લા.) નફો; સિલક; બચત; પુરવણી (છાપાની). વધાવવું સ.ક્રિ. (કર્મક) ચડતીનો આનંદ બતાવવો; હર્ષભેર આવકાર આપવો. વધાવો પું. વધાવવાની સામગ્રી; (દાણા જોવામાં) એક દાણો. વધાવું નપું. મંગળ ભેટ, ચાંદલો. વધુ વિ. વિશેષ. વધૂકું વિ. વધારે પડતું. વધેરવું સ. ક્રિ. બલિદાન
વરદાન. ઘોડો પું. વરની સવારી; એવી જાતનું ફુલેકું; (લા.) ફજેતી. વું સ. ક્રિ. વરણી કરવી; પરણવું. oણી સ્ત્રી. પસંદગી. વરૂ(-રો)ણી સ્ત્રી. કર્મકાંડમાં જપ પાઠ વગેરે તેમજ કર્મમાં સહાયક તરીકે પસંદગી. વરોઠી સ્ત્રી, વરવાળાં તરફથી અપાતું લગ્નની ખુશાલીનું જમણ વરણાગી સ્ત્રી. ભપકો, શોભા;
શોભાયાત્રા
|
વરત સ્ત્રી. કૂવામાંથી કોસ ખેંચવાની નીચેની દોરડી વરતવું અ. ક્રિ. વર્તન રાખવું, ચાલવું; સ.ક્રિ. ઓળખવું; ઉકેલવું. વરતારો પું. ભવિષ્ય-કથન આપતાં કાપવું કે ફોડવું. વધૈયો છું. /વરવું॰ સ. ક્રિ. જુઓ ‘વર’માં.

Page #210

વરવું]. ૨૦૯
વિવડાવું વરવું વિ. વિરૂપ, કવ્યું, બેડોળ ચડતા વર્ણની સ્ત્રીમાં કે ચડતા વર્ણના વરસ નપું. વર્ષ-૧૨ મહિનાનો સમય. | પુરુષથી ઊતરતા વર્ણની સ્ત્રીમાં ઉત્પન્ન -શી(સી) સ્ત્રી. વાર્ષિક શ્રાદ્ધ અને થયેલું બાળક). -ર્ણાશ્રમ [સં.) . ભેંજન, ૦વુંઅ.ક્રિ. વરસાદનું પડવું હિંદુઓના ચાર વર્ણ અને આશ્રમની વરસાદની જેમ પડવું; (લા.) સક્રિ. મર્યાદા. -Íતર [સં.] નપું. જુદો વર્ણ છૂટથી આપવું કે વેરવું. સાદ પું. વર્તન સં.] નપું. આચરણ. વર્તવું અ.ક્રિ. વાદળાંમાંથી પાણીનું પડવું એ. | આચરણ કરવું. વર્તણૂક સ્ત્રી. -સોવરસ અ. દર વર્ષે
રીતભાત, ચાલચલગત. વોવ છું. વરંડો પુ. ઢાંકેલી ત્રણ બાજુ કે આગલી | બીજાની સાથેની રીતભાત બાજુ ખુલ્લી ઓસરી
વર્તમાન સિં. વિ. ચાલુ કામનું, વરાધ સ્ત્રી. નાનાં બાળકને છાતીમાં | આધુનિક. ૦પત્ર સિં.] નપું. છાપું,
શરદીનો રોગ, બ્રૉકો ન્યૂમોનિયા | સામયિક વરા(-ળા)પ સ્ત્રી વરસાદ આવી ગયા વર્તુલ(ળ) [સ.નપું. ગોળ કૂંડાળું, ગોળ પછી ઉઘાડ નીકળવો એ
આકૃતિ વરાળ સ્ત્રી. પાણીનું વાયુરૂપ રૂપાંતર; વર્ષ સં.) નપું. બાર માસનો સમય. (લા) હૃદયની દઝ. ૦મંત્ર નપું. | ષ[સં.] સ્ત્રી. વરસાદ. -ર્ષાસન સં.] વરાળની મદદથી ચાલતો સંચો | નપું. ગુજરાન માટે મળતી વાર્ષિક વર્ગ સિં.] ૫. મોટા સમુદાયનો એક | જિવાઈ. વાર્ષિક સિં.]વિ. વર્ષને લગતું
ભાગ; જાત પ્રમાણે પાડવામાં આવતો વલણ જુઓ “વળવુંમાં. વિભાગ; શ્રેણી, વેવિગ્રહ સિં] પું. વલૂરવું સ. ક્રિ. ચામડી ઉપર ખણવું. સમાજમાં ઉચ્ચનીચ વગેરે વચ્ચેનો | વલૂર સ્ત્રી, ચળ, ખરજ. વલૂરો પં. ઝઘડો. -ર્ગીકરણ (સં.) નપું. વર્ગવાર | નહોર ને નખનો ઉઝરડો . જુદા પાડવાનું કાર્ય
વલે [અર.] સ્ત્રી. દશા, હાલત વર્ચસ સિં.] નપું. આભા, ઓ, પ્રભાવ વલોવવું સ. ક્રિ. મંથન કરવું, માખણ વર્ણ સં.) . રંગ, વાન; તે તે સ્વર | કાઢવું. વલોણું, વલોવણું નપું.
અને વ્યંજન; રૂપ; , સ્ત્રી. હિંદુ | વલોવવાનુંસાધન; વલોવવાની ક્રિયા. સમાજમાંની કક્ષાવાર ચાર જાતિમાંની | વલોપાત . (લા.) અધીરાઈથી થતો દરેક વન સં.) નપું. ખ્યાન; પ્રશંસા. | માનસિક ઉલ્કાપાત; ભારે રોકકળ.
વવું સક્રિ. વર્ણન કરવું. સંકર | વલોપાતિયું વિ. વલોપાત કરનારું સિં.] વિ. ઊતરતા વર્ણના પુરુષથી વિવઢાવું અ.ક્રિ. પવનની અસરથી
તળવં'માં.

Page #211

વશ
૨૧૦
વિહેવાર ભીનાશ ઊડતી જતી હોય એવી | મૂળ વિષય; સ્ત્રી. ચીજ, પદાર્થ રીતની સ્થિતિ હોવી (આમાં ભીનાશ | વસ્ત્ર (સં. નપું. કપડું : '
તદ્દન દૂર નથી થઈ હોતી.) | વહાણ, વહાણવટું, વહાણોટ જુઓ વશ સં.વિ. તાબે, શરણે, અંકુશ નીચે; “વહેવું માં. મુગ્ધ. -શીકરણસિં] નપું. વશ કરવું વહાણું નપું. પ્રભાત, સવારે એ; વશ કરવાનો જાદૂ કે માંત્રિક વિહાર સ્ત્રી. (લડાઈ કેઝઘડામાં આવતી) પ્રયોગ
સહાય, કુમક વસટાળું નપું. વિષ્ટિ, સમાધાનનું કહેણ | વહાલું વિ. પ્રિય, ગમતું. વહાલ નપું. વસમું વિ. મુલ, આકરું " | પ્રેમ, હેત; વાત્સલ્ય. વહાલપ સ્ત્રી. વસવસો . કરવાનું કામ કર્યું હોત તો ! હેત. વહાલમ પુ. પ્રિયતમ, પતિ.
ઠીક એવા પ્રકારની માનસિક લાગણી | વહાલેશરી વિ. હિત ઇચ્છનારું વસવું અ.ક્રિ. રહેવું. -તિ સિં.) સ્ત્રી. | વહી [અર.] સ્ત્રી. ખુદાનો સંદેશો; વાસ, રહેઠાણ. વસવાટ પુ. વસવું | નામાનો ચોપડો; વંશાવળીનો ચોપડો. એ. વસ્તી સ્ત્રી. વસેલી પ્રજા, વસાહત | વટ ૫., કારભાર, વ્યવસ્થા. સ્ત્રી. મૂળ સ્થાનેથી ખસી બીજે સ્થાને ૦વટદાર છું. વહીવટ કરનાર..૦વટી થયેલો સામુદાયિક વાસ. વાસવું! સ્ત્રી. વહીવટને લાગતું. અવંચો !. સક્રિ. (કર્મક) વસાવવું; બંધ કરવું વંશાવળી રાખી વાંચનારો બારોટ (ઘર બારણાં વગેરે). વાસ (સં.) ૫. | વહેમ [અર. પું. સંદેહ, શક; ભ્રમ. રહેવું-વસવું એ રહેઠાણ. વાસી [સં] | માવું અ.ક્રિ. વહેમમાં પડવું. મી, વિ. રહેવાસી. વાસુ છું. ખેતરમાં રાત! મીલું વિ. વહેમથી ભરેલું રહેનારો રખોપિયો
વહેરવું સક્રિ. કરવત વડે કાપવું. વહેર વસાણું નપું. સુવાસિત પદાર્થો (તેલમાં ૫. વહેરવું એ; વહેરતાં પડેલો, ભૂકો; કે પાકમાં નાખવાના)
ફાટ, ચીરો, -ણિયો છું. વહેરવાનું કામ વસૂકવું અ.કિ. (ગાય ભેંસ બકરી | કરનારો કારીગર. વહેરાઈ,
વગેરેનું) દૂધ દેતાં બંધ થવું | વહેરામણી સ્ત્રી, વહેરામણ નપું. વસૂલ [અર.] અ. ચૂકતે થાય કે થયેલું પહેરવાનું મહેનતાણું હોય એમ (માગણાની રકમ). વહેલું વિ. સમય પહેલાંનું ઉતાવળું, –લાત સ્ત્રી. વસૂલ થવું કે કરવું એ | જલદી વસૂલ થવા-કરવાની રકમ, મહેસૂલ | વહેવાર છું. વ્યવહાર સંબંધ જાળવનારું વસ્તુ સિ., નપું. નપું. નાટક કે કથાનો | વર્તન; (લા.) આચરણ. -૨ વિ.

Page #212

વહેવું]
વ્યવહારમાં ચાલી શકે એવું, વ્યવહા વહેવું અ.ક્રિ. પ્રવાહ ચાલવો; વીતવું; (લા.) વંઠી જવું; ખમવું, વેઠવું; ઊંચકવું. -ણ નપું. વહેવું, પ્રવાહ ચાલવો એ; પ્રવાહ. -ળો પું. નાનો પ્રવાહ. -ળિયું નપું. નાનો વહેળો. વહાણ નપું. મોટો મછવો, નાવ. વહાણવટું નપું. વહાણ ખેડવાનો ધંધો. વહાણોટ પું. ખલાસી, ખારવો વહેંચવું સ.ક્રિ. હિસ્સા પાડવા, વાંટવું. -ણ, -ણી સ્ત્રી. વાંટવું-વહેંચવું એ વહોરવું સ.ક્રિ. ખરીદ કરવું; (લા.) જોખમ ઉપાડવું; જૈનોમાં શ્રાવકને ત્યાંથી સાધુએ ખાદ્ય લઈ આવવું. -ત સ્ત્રી. વહોરવું એ; (લા.) જોખમ. વહોરો પું. (વેપાર વણજ કરનારો વેપારી – એ ઉપરથી) નાગર વાણિયા વગેરેમાં એક અટક; મુસલમાનોમાં શિયાપંથી લોટિયા-દાઉદ જમાતનો પુરુષ; મુસલમાન સુન્નીપંથનો એ નામથી ઓળખાતી જાતનો પુરુષ. વહોરી સ્ત્રી. વહોરાની સ્ત્રી વળગવું અ. ક્રિ. બાઝવું, ચોંટવું, લપેટવું; (લા.) આગ્રહથી કામે લાગવું. - નપું. વળગેલો પદાર્થ; (લા.) ભૂતપ્રેતનો વળગાડ. -ણી સ્ત્રી. લૂગડાં | મૂકવાનો છાપરામાં કે ધાબામાં દોરીએ
આડો બાંધેલો વાંસડો. વળગાડ પુ. વંકાવું જુઓ ‘વાંકડું’માં. (લા.) ભૂતપ્રેત વગેરેની છાયામાં | વાઈ સ્ત્રી. વાયુરોગ, ફેફરું આવી જવું એ. વળગાડવું સક્રિ. | વાગવું અક્રિ. વાજવું, બજવું, (વાદ્યનો)
[વાગવું
(પ્રેરક) વળગે એમ કરવું; (લા.) માથે
નાખવું વળવું અ.ક્રિ. વાંકા થવું; મરડાવું; પાછા ફરવું; ઊપજવું, ચાલવું; બંધાવું. વળ પું. આમળો; આંટો, ફેર; વગ; અંટસ, કીનો; આગ્રહ; વટ; સાંધામાં ઘલાતી ગાંઠ. વલણ નપું. વૃત્તિ; વળતર. વળતર નપું. બદલા તરીકે વાળી આપવાનું કે મજરે આપવાનું હોય એ. વળદાર વિ. વળવાળું. વળાકો પું. વલણ. વાળવું સ.ક્રિ. (કર્મક) વાંકું કરવું; નમાવવું; પાછા ફેરવવું; આકાર કરવો; કચરો કાઢવો; ઢાંકી દેવું; રસ્તો કરવો. વ(-વો)ળાવવું સ. ક્રિ. (કર્મક) કન્યા કે વહુને સાસરે મોકલવી. વળામણ નપું. વાળવાનું મહેનતાણું; વાળતાં નીકળેલો કચરો. વળામણું નપું. વળાવવું એ; વિદાય, વ(-વો)ળાવિયો, વળાવો પું. રસ્તામાં સંભાળ રાખનાર. વળાંક કું. માર્ગ જ્યાં વળતો હોય તે ભાગ; (અક્ષર કે લેખનનો) મરોડ. વિળયું નપું. સોના કે ચાંદીનું બાળકના પગનું ઘરેણું. વળી૧ અ. આમ થયા પછી. વળું નપું. જમીનનું પડ
પું. છાપરાનું મોટું અણઘડ પીઢ.
-ળીને સ્ત્રી. નાનો વળો
૨૧૧
વળો

Page #213

વાગોળવું
૨૧ ૨.
વિાડિયું
અવાજ નીકળવો; ઈજા થવી, જખમ | વાછ(૦૨)ડી સ્ત્રી. માદા વાછડું થવો; ટકોરાનો અવાજ થવો-સમય | વાજબી [અર. વિ. યોગ્ય, ઘટતું થવો
વાજિંત્ર નપું. કોઈ પણ પ્રકારનું વાદ્ય. વાગોળવું સક્રિ. પશુનું ખાધેલું પેટમાં વાજુંનપું. વાઘ; સૂરવાળું હાર્મોનિયમ,
જઈ પાછું મોમાં આબે ચાવવું (લા.) | ગ્રામોફીન ધીમે ધીમે ખાઈ વાર લગાડવી. |વાજોવાજ અ. ઝપાટાબંધ, વેગથી વાગોળ નપું. ઓગાળ વા(વા)જોડું નપું. પવનનું તોફાન વાગોળ સ્ત્રી. વડ-વાંદરું (પક્ષી) |વાટ સ્ત્રી. રસ્તો, માર્ગ, (લા.) રાહ, વાગ્દાન સિં] ન. વેવિશાળ, સગાઇ • | પ્રતીક્ષા વાઘ છું. એક હિંસક પ્રાણી-બિલાડીની વાટ સ્ત્રી. દિવેટ; ગાડા કે રથના પૈડા
જાત. Oણ સ્ત્રી. વાઘની માદા | ઉપર ચડાવવામાં આવતો લોખંડનો વાઘરી છું. ગુજરાત-સૌરાષ્ટ્રની દાતણ | પાટો; ટ્યુબ-ટાયર (સાઇકલ વગેરેનાં) વેચવા–મધઝરવું વગેરે કામ કરનારી વાટ(ડ)કો પુ. ધાતનું ઊભી દીવાલનું જાતિનો પુરષ; (લા.) મેલો ગંદો કે છાલિયું. કી સ્ત્રી, નાનો વાટકો લુચ્ચો માણસ. -રણ સ્ત્રી. વાઘરીની વાટવું સ.કિ. બારીક ભૂકો લસોટીને
સ્ત્રી વાઘો છું. ઠાકોરજીને ચડાવવામાં આવતું વાટાઘાટ સ્ત્રી. મસલત, ભાંજઘડ
કોઈ પણ સીવેલું વસ્ત્ર . વાડ સ્ત્રી. ખેતર કે બાગ વગેરેને ફરતી વાચા સિં.] સ્ત્રી, વાણી. વાચક સિં] | કાંટા વગેરેની આડશે. વાડ(-ઢ૧) ૫. વિ. દર્શક, બોધક; વાંચનાર. વાચન શેરડીનું ખેતર. ડી સ્ત્રી, બગીચો; સિં.] નપું. વાચવું એ. વાચના સિં.] ઉનાળામાં પાણી પાઈને કરેલું જુવાર
સ્ત્રી. ગ્રંથની ઇબાદત, પાઠ વગેરેની વાવણીવાળું ખેતર; ન્યાતની વાછટ, વાછંટ સ્ત્રી, પવનથી ઊડતી વંડી. ડો ૫. ઘર નજીકનો ઘાસ પૂળા વરસાદની ઝીણી છાંટ, ટિયું નપું. રાખવાનો ખુલ્લો વાડ કરેલો ભાગ; વાછટ રોકવા કરવામાં આવતું છજું. વાઘરી વગેરે જ્યાં શાક વાવે છે તેવું વાછૂટ સ્ત્રી. પાદવું એ
નાનું ખેતર; બકરાં ઘેટાં પૂરવાની વાછરું નપું. ગાયનું બચ્યું. -રો પુ. | જગ્યા; ખુલ્લામાં જાજરૂ બેસી શકાય
શીતળા માતાનો વાછડાની આકૃતિનો | એવો આંતરેલો ભાગ; (લા.) તડ, દેવ. વાછ(૦૨)ડું નપું. ગાયનું બચ્યું. | પક્ષ; નાનો લત્તો વાછ(૦૨)ડો ૫. નર વાછડું. વાડિયું નપું. ખજૂર ભરવાનું સાદડીનું
કરવો

Page #214

વાઢવું
૨૧૩
વિાર રે
છાલકે
*
ખાવાના પદાર્થનો); ગાન વગેરેની વાઢવું સક્રિ. ઓજસ્વતી કાપવું; (લા.) | નમૂનેદાર ચીજ ઘસાતું બોલવું. વાઢ ધું. વાઢવું | વાની સ્ત્રી. રાખ (ઊભેલા મોલને) એ; કાપ; જખમ. | વાનું નપું. ચીજ, જણસ. ની સ્ત્રી. વાઢ૧ પૃ. જુઓ “વાડીમાં. | (જમણની) ચીજ વાણિયો પુ. વણિક. -વેણ, નયણ, | વાપરવું સ.ક્રિ. ઉપયોગ કરવો; ચાણી સ્ત્રી, વણિક સ્ત્રી, વાણોતર | (જૈનોમાં) પદાર્થ ખાવો, ભોજન કરવું ૫. ગુમાસ્તો
- પીવું. વાપર પં, વપરાશ પું, સ્ત્રી. વાણી (સં.) સ્ત્રી. વાચા, બોલી
ઉપયોગ વાણો જુઓ ‘વણવુંમાં.
વામ સ્ત્રી. વાંભ, બે હાથ ખભા વાત સ્ત્રી. વારતા; વાતચીત. -તૂન | સમાંતર લંબાવતાં થતું માપ
(તો)ડિયું વિ. વાત જ કર્યા કરનારું | વામર સિં] ડાબુ વાતાવરણ સં. નપું. પૃથ્વીને વીંટાઈને | વામણું વિ. ઠીંગણું, નીચા ઘાટનું રહેલું વાયુનું આવરણ; (લા.) રામવુંસ. ક્રિ. (તોફાન વખતે વહાણ ન આજુબાજુની પરિસ્થિતિ | ડૂબે એ માટે ભાર ઓછો કરવા) વાદ (સં.) ૫. ચર્ચા, શાસ્ત્રાર્થ; તકરાર; | સામાનને દરિયામાં ફેંકી દેવો
હઠ, જિદ્દ; જ્ઞાન વિજ્ઞાન વગેરેનું | વાયકા સ્ત્રી. વાત; અફવા સિદ્ધાંત વિશેનું તારણ. અવિવાદ [સં] | વાયડું વિ. પેટમાં ગેસ ઉત્પન્ન કરે એવું; ૫. સામસામા સવાલ જવાબ. | (લા.) આડા ટારડા સ્વભાવનું, હઠીલું. -દાવાદી સ્ત્રી, વાદ-વિવાદની | -ડાઈ સ્ત્રી, વાયડાપણું ખેંચાખેંચી; અદેખાઈ ભરેલું વાયદો પુ. સોદાની મુદત; અવધિ અનુકરણ. -દી [સં.) વિ. ગાતાં ગાતાં | વાયુ (સં.] . પવન. વાયરો પં. ફૂકાતો જે સ્વરથી સપ્તક બાંધવામાં આવે છે | પવન. વાયલ વિ. (લા.) મનનું તે સ્વર; ૫. સાપના ખેલ કરનારી! તરંગી જાતનો આદમી. દણ સ્ત્રી, વાદીની | વાયું નપું. વાધું, નાનો વહેળો
સ્ત્રી. દીલું વિ. (લા.) હઠીલું, વાર . ત્રણ ફૂટનું માપ મમતી, જિદ્દી
| વાર સિં.પું. અઠવાડિયાનો દરેક વાધણી જુઓ ‘વધવુંમાં. | દિવસ. -રંવાર સિં.), રોવાર અ. વાન . શરીરનો) રંગ. -ની સ્ત્રી. રાખ | હરઘડીએ જયારે ને ત્યારે. વાનગી સ્ત્રી. નમૂનો (ખાસ કરીને | -રોવારિયુંનપું. દિવસ ગણીને દિવસ

Page #215

વારવી.
ર૧૪
વાહ, વવાહ
વારને હિસાબે ગણવામાં આવતું વ્યાજ ! દાણાનો નીચે ઢગલો થાય વારવું સ. ક્રિ. અટકાવવું, રોકવું, મના વાવવું. ક્રિ ઉગાડવા માટે જમીનમાં કરવી; (લા.) ઓવારણાં લેવાં; ફિદા બી ડાળી કે રોપાં ધોવાં. -ણી સ્ત્રી. થઈ જવું. -ર સિં.નપું. વારવું એ; } વાવવું એ; (લા.) વાવણી કરી નિવારવાની ક્રિયા. –ણું નપું. વરવધુ ન શકાય એટલો વરસાદ. -શું નપું. પરણીને ગયા પછી કન્યાવાળાં એ | વાવવું એ. વાવેતર નપું. વાવવું એ; બેઉને તેડી લાવે છે. વાર સ્ત્રી. | વાવેલું એ વિલંબ, સમય, વખત. વારી સ્ત્રી. | વાવાઝોડું જુઓ “વા(વા)જોડું.” ક્રમ, વારો, પાળી. વારો પં. ક્રમ . | વાવું અ. ક્રિ. (પવનનું) ફૂંકાવું (શરીરે વારંટ (વોરન્ટ) અિં. નપું. કચેરી કે | ટાઢની) અસર થવી
અદાલતમાં હાજર થવાનું સરકારી | વાશ સ્ત્રી. શ્રાદ્ધભોજન વખતે કાગડાને ફરમાન; એવા ફરમાનનું કાગળિયું, | ખવડાવવા નાખવામાં આવતું ખાવાનું વૉરન્ટ
કાગવાશ વાર્તા સિં] સ્ત્રી. સમાચાર, ખબર; વાસ, વાસી, વાસુ જુઓ વસવુંમાં. નાની કથા
| વાસર સ્ત્રી. ગંધ; દુર્ગધ. -સી વિ. વાલ પું, બ.વ. વાલોરના દાણા; } આગલા દિવસનું ઊતરી ગયેલું-બગડી
ઓળિયાના દાણા; ત્રણ રતી જેટલું | ગયેલું; આગલા દિવસનું વપરાયેલું તોલ (ત્યાં એ.વ.માં પણ). -લોળ | પડેલું
સ્ત્રી, જેમાંથી વાલ થાય છે તે શાક | વાસણ નપું. ઠામ, પાત્ર વાલી [અર. ૫. રક્ષક-પાલક વડીલ |વાસના સિં.] સ્ત્રી, પૂર્વ (જન્મ)ના વાવ સ્ત્રી. મોટો પહોળો કૂવો; | સંસ્કારોથી મજબૂત બનેલી કામના પગથિયાંવાળો મોટો કૂવો. ડું નપું. | વાસી-સિં, સીં)હું નપું. ઝાડુથી સાફ વાવના પાણીથી જ્યાં પાઈ પાક તેમજ | કરવું એ; ઢોરનાં છાણ મૂતર વગેરે ફળફૂલ વગેરેનાં ઝાડ-છોડ ઉછેરવામાં | સાફ કરવાં એ; એવો પડેલો કચરો આવે છે તેવું ખેતર
વાહન સિં.) નપું. આવજા કરવા માટે વાવટો પું. ધ્વજા. -ટી સ્ત્રી, નાની ધ્વજા | વપરાતું બેસવાનું સાધન; વિચાર વાવડ કું. સમાચાર; ભાળ, પત્તો | લાગણી વગેરે બોલીને પ્રકટ કરવાનું વાવલવું સક્રિ. કણસલાં સહિતના | સાધન, માધ્યમ દાણાને સૂપડામાંથી એવી રીતે નીચે વાહ, વાહ અ. આશ્ચર્યનો ઉદ્ગાર; નાખવા કે ફોતરી ઊડી જાય અને સ્ત્રી. સારી એવી કીર્તિ

Page #216

વાહિયાત
૨ ૧૫
વિકસવું
વાહિયાત અ. વિ. વ્યર્થ, નકામું; સ્ત્રી. | વાંટવું સક્રિ. વહેંચણી કરવી. વાંટ ૫. વાયડાપણું :
હિસ્સો, ભાગ. વાંટો પુ. વાંટ; વાળ છું. કેશ, મોવાળો. -ળંદ છું. વાળ | ગરાસમાં આપવાનો કે મળેલો કાપવાનો ધંધો કરનાર જાતનો પુરુષ. | જમીનનો ટુકડો -ળો ડું. હાથ પગ વગેરેમાં ફોડો | વાંઢું વિ. જેનું સગપણ નથી થયું એવું પડી એમાંથી નીકળતી તાંતણા જેવી | (સ્ત્રી કે પુરુષ), વારું, અપરિણીત જિવાત; એનો રોગ
વાંદર(-રો) પુ. વાનર. -રી સ્ત્રી. માદા વાળવું જુઓ “વળવુંમાં.
વાનર. -રું નપું. વાનર (સામાન્ય) વાળ નપું. સાંકનું ભોજન | વાંદવું સક્રિ. પવિત્ર કે પ્રસાદી પદાર્થને વાળો પુ. ધાતુનો તાર. -ળી સ્ત્રી, કાન | માન આપવું; પ્રસાદનો કણ મોંમાં
નાકમાં પહેરવાની સોના ચાંદી કે | મૂકવો કે માથે ચડાવવો પિત્તળ વગેરેની કડી
| વાંધો પુ. બાધા, હરકત; વિરોધ; (લા.) વાંકડું-ડિવુંવિ. વળાંક લેતું (વાળ વગેરે) | ઝઘડો, તકરાર વાંકુંવિ. સીધું-સપાટ નહિ એવું, ગોળાંક | વાંભ સ્ત્રી. બે હાથ પહોળા કરી જેટલી લેતું; (લા.) કુટિલ; વિરુદ્ધ પડેલું નપું. | લંબાઈ થાય તેટલું માપ, વામ વાંકાઈ; વાંધો; ગેરસમઝ. વાંક ! | વાંસ ૫. સોટા જેવો એક જંગલી છોડ; ગુનો, અપરાધ; સ્ત્રીઓના હાથનું એક | એનો સોટો, બાંબુ; સાતથી આઠ હાથ ઘરેણું. વાંકાઈ સ્ત્રી, વાંકાપણું. વંકાવું જેટલું માપ. oડો ! વાંસનો સોટો. અ. ક્રિ. વાંકું થઈ જવું *
oળી સ્ત્રી. બંસી; રૂપિયા ભરવાની વાંધું નપું. કોતર, વાયુ-વાંગળું લાંબી પાતળી કોથળી (કેડ ઉપર વાંઘો પુ. વર્ગ, પ્રકાર
બાંધી લેવાય). Oલો . સુતારનો વાંચવું સક્રિ. લખેલું ઉકેલી બોલવું | ચપટો કુહાડો. વાંસો ખું. બરડો, પીઠ,
એ; લખેલું મનમાં ઉકેલવું એ | વાંસે અ. પાછળ, વાંસલું વિ. વાંચવું સ. ક્રિ. વાંછવું; (લા.) ભાખવું | પાછળની બાજુએ રહેલું; પછી થયેલું, વાંછવું સ. ક્રિ. ઇચ્છવું
પાછળનું વાંઝ,૦ણી,-ઝિયણ સ્ત્રી, સંતાન ન થતાં વિકરાળ સિં.] વિ. ભયાનક, હોય એવી સ્ત્રી, વંધ્યા. ઝિયું વિ. | બિહામણું જેને સંતાન નથી થયું એવું પુરુષ કે વિકલ્પ સિં.) પું. તર્કવિતર્ક, સંદેહ,
| બેમાંથી સ્વીકારવા જેવી વાત કે વસ્તુ વાંઝો પું. વણકર; દરજીની એક જાત |વિકસવું અક્રિ. ખીલવું
લકવાગળ
|

Page #217

વિકાર.
૨૧૬
" [વિનાશ
વિકાર સિં] . ફેરફાર; શારીરિક કે | છૂટા થવા દેવું એ, રવાનગી માનસિક બગાડ
વિદેશ સિં.) પું. પરદેશ. -શી સિં. વિ. વિકાસ (સં.૫. ખીલવું એ, ઉત્ક્રાંતિ | પરદેશી વિખવાદ ૫. (લા.) વેરઝેર ઉત્પન્ન થાય | વિદ્યા સિં] સ્ત્રી. જ્ઞાનકોઈ પણ શાસ્ત્ર એવી સ્થિતિ; ઝઘડો
| કે કળાની સુઝ; તે તે શાસ્ત્ર કે કળા. વિખેરવું જુઓ વીખરાવુંમાં. | પીઠ સ્ત્રી વિશ્વવિદ્યાલય: વિદ્યાર્થી વિગત સ્ત્રી છૂટે છૂટી હકીકત, બીના. | સિં] નિશાળિયો. વિદ્યાર્થિની [સં.]
૦વાર અ. છૂટે છૂટી તપસીલવાર | સ્ત્રી. ભણતી છોકરી. વિદ્વાન સિં.] વિગ્રહ (સં.) . યુદ્ધ; ઝઘડો; આકાશમાં વિ. વિદ્યાવાળું, જ્ઞાની
વાદળાંનો જમેલો, વઘરો : વિધવા સિં] સ્ત્રી. રાડેલી સ્ત્રી વિઘોટી જુઓ “વીવું.”
વિધાન સિં. નપું. વિધિ, કરવું એ; વિદન સિં.) નપું. અડચણ, નડતર; શાસ્ત્રની આજ્ઞા; રાષ્ટ્રનું બંધારણ. સંકટ, મુશ્કેલી
| સભા સં.સ્ત્રી. રાષ્ટ્રને માટે કાયદા વિચરવુંઅ ક્રિ. આમતેમ ફરવું. વિચાર | બાંધતી વરિષ્ઠ સભા સિં] પું. મનથી ચિંતવવું એક ઉદ્દેશ, વિધિ સિં. પું.] . બ્રહ્મા, સ્ત્રી, આશય; મનસૂબો. વિચારવું અ.ક્રિ. | ભાગ્યદેવતા, વિધાતા; પું, સ્ત્રી. વિચાર કરવો, ચિંતવવું
શાસ્ત્રાજ્ઞા; સંસ્કાર; પંથનો ક્રિયાકર્મ વિચિત્ર સિં. વિ. વિલક્ષણ; અદ્ભુત; વિધુર સિં] પું. જેની સ્ત્રી મરી ગઈ તરેહવાર
હોય તેવો પુરુષ, રાંડેલો પુરુષ વિજય સિં] . જીત, ફતેહ. -થી વિ. વિનય સિં.] પું. કેળવાયેલ સ્થિતિ; | વિજયવાળું
વિવેકનવી સિં] વિ. વિવેકવાળું. વિજોગ પં. વિયોગ, છૂટા થવાપણું | મંદિર સિં. નપું. “આર્ટ્સ કોલેજ વિજ્ઞાન સં.) નપું. બ્રહ્મ વગેરે અલૌકિક | વિનવણી જુઓ વીનવવુંમાં. પદાર્થોનું જ્ઞાન; શાસ્ત્રીય જ્ઞાન; | વિનંતિ,-તી સ્ત્રી. વિજ્ઞપ્તિ, વિનવણી, ભૌતિક પદાર્થોની સૂક્ષ્મતાનો વિચાર | આજીજી, અરજ કરતું શાસ્ત્ર, “સાયન્સ' વિના સિં.) અ. વગર, સિવાય વિટમણા, વિટંબણા સ્ત્રી. મુશ્કેલી; | વિનાશ સિં.) પું. ભારે નાશ. છેક સં.] સંતાપ, દુઃખ
વિ. નાશ કરનારું. -શિકા સિં.સ્ત્રી. વિતાડવું જુઓ વીતવુંમાં. લોઢાના બશ્વરવાળી લડાયક પ્રકારની વિદાય વિ. વળાવેલું સ્ત્રી. માણસને | આગબોટ

Page #218

વિભાગે
૨૧૭
વિસામો
| વિરહ
વિભાગ (સં.) . ભાગનો પણ ભાગ, | વિવૃતિ સં.) સ્ત્રી. ટીકા, વિવરણ ભાગલો, ખંડ
વિવેક સિં. . સારું–શું નરસું એ વિમાન [સં.] નપું. આકાશયાન, | જોવાની સમઝ; સભ્યતા ભરેલું વર્તન, આકાશી વાહન; સાધુ સંતોની વિનય; (લા.) કરકસર. -કી સિં.]
નનામી-ઠાઠડી (માનાના ઘાટની) વિ. વિવેકવાળું, વિનયી. વિવેચન વિમાસવું અ ક્રિ. પસ્તાવું. ત્રણ સ્ત્રી. | સિં.) નપું. સ્પષ્ટીકરણ –ગુણદોષ જુદા પસ્તાવો; ઊંડી ચિંતા
પાડી વિવરણ કરવું એ વિયોગ સં.પુ. જુદા પડવું એ, વિજોગ, | વિશેષ સિં] . વધારો; વિ. વધારે.
વિશેષણ સિં.] નપું. વધારો કરે એવો વિરલ સિં., લેવિ. ભાગ્યેજ મળે એવું | શબ્દ. વિશેષ્ય સિં.] વિ. નપું. જેનો વિરહ (સં.) પું. સ્નેહીઓનું છૂટા પડવું | વધારો થાય તેવો શબ્દ એ, વિજોગ
વિશ્વ . સર્વ.] નપું. સૃષ્ટિ, જગત. વિરામ (સં.) પું. થોભવું-અટકવું એક | વિદ્યાલય સં. ] નપું. વિદ્યાપીઠ, વિસામો. ૦વું અ. ક્રિ. થોભવું, | ‘યુનિવર્સિટી અટકવું
વિશ્વાસ સં.] . ભરોસો; ખાતરી; વિરોધ સિં] . સામનો કરવો એ; | શ્રદ્ધા, આસ્થા. -સી વિ. (લા.) ખ્રિસ્તી (લા.) શત્રુવટ; તકરાર. ધી સિં.] પંથમાં માનનારું. -સુ વિ. ભરોસો વિ. વિરુદ્ધનું દુશ્મન
| રાખી રહેનારું વિલ [અં. નપું. વસિયતનામું | વિષ (સં.) નપું. ઝેર વિલંબ સિં. પુ. વાર લગાડવી એ, ઢીલ . વિષમ સં.વિ. અસમાન; (લા.) વિલાપ સિં] . મોટેથી રડવું એ | મુશ્કેલ વિલાયત [અર.] નપું. વતન; (લા.) | વિષય સિં.] . ઇંદ્રિય ગ્રહણ કરી શકે
અંગ્રેજોનો પોતાનો દેશ, ઇંગ્લેન્ડ. | એવો પદાર્થ કે ભાવ; ભોગવવું એ; -તી વિ. ઇંગ્લેન્ડમાં બનેલું; (લા.) | કામભોગ; અભ્યાસ કે મનન વગેરેનો
પરદેશી; અભુત, અસાધારણ મુદ્દો. -થી સિં.] વિ. કામાસક્ત વિવરણ (સં.) નપું, ટીકા, વિવૃતિ | વિસાત [અર. સ્ત્રી. મામલત, કિંમત, વિવાદ [સં.) પં. ચર્ચા; ઝઘડો મહત્તા; (લા.) ગજું, તાકાત, ગણના, વિવાહ (સં.૫. લગ્ન; સગપણ. | ગણતરી, લેખે
-હિત સિં.) વિ. પરણેલું. વિવાડો પુ. | વિસામો પં. વિશ્રામ, થાક ખાવો એ; વિવાહ-ગાળો, લગ્નસરા
થાક ખાવાની જગ્યા; એવી જગ્યા

Page #219

વિસ્મયી
૨૧૮
- વૃિતાંત
ઉપર બાંધેલો ઓટલો (બહેનો)ભાઈ. રી સ્ત્રી. બહેન: વિસ્મય [સં] પં. અચંબો, અચરજ | -રો પં. (બહેનને)ભાઈ ' વિહાર સિં. . આનંદમાં હરવું ફરવું વીરડો છું. તળાવમાં કે નદીની રેતીમાં
એ; ક્રીડા: જૈન સાધુઓનું એક સ્થળેથી | ખોદવામાં આવતો નાનો ઢીંકવો બીજે સ્થળે જવું એ; (બૌદ્ધોનો) મઠ; વીલું વિ. ઢીલા કે નિમાણા મોઢાવાળું બિહાર રાજ્ય
| (લા.) રઝળતું વીખરાવું અ.કિ. છૂટા પડવું – છિન્ન- વીશી સ્ત્રી. પૈસા આપીને જયાં જમવાનું ભિન્ન થવું, વેરાવું. વિખેરવું સ. ક્રિ. | મળે તેવી જગ્યા, ‘લોજ’
(કર્મક) વીખરાય એમ કરવું વીસરવું સક્રિય ભૂલી જવું વિવું નપું, ઘો . પચીસેક ગૂંઠાનું વિ(-વિ)ખવું સ. ક્રિ. વેરવિખેર કરવું,
જમીનનું એક માપ. વિઘોટી સ્ત્રી. |. પીંખવું ?
વીઘા દીઠ નક્કી કરેલી રોકડ મહેસૂલ વિ-વિવેચવું સકિ. આંખ બંધ કરવી, વિ(-વિ, વીં)છળવું સ. ક્રિ. ઊટલાં કે | મીંચવું
એઠાં વાસણ પાણીથી ધોવાં. -ળાવવું વીં-વિ)છી છું. જેની પૂછડીમાં ઝેર છે ને સકિ (પ્રેરક)
એનાથી ડંખ આપે છે તેવું જંતુ. વીજ, વળી સ્ત્રી. વિદ્યુતયંત્રથી ઊભી વિ(-વિછુવા પું, બ.વ. વીંછીના કરેલી વિદ્યુત. વળિક વિ. વીજળીના આકારનું પગના પંજા ઉપરનું ઘરેણું. જેવું
છુડો છું. (લા.) આકાશમાં વૃશ્ચિક વીણવું સક્રિ. કણે કણે કરી ઊંચકવું | રાશિનો વીંછીના આકારનો વીતવું અ.ક્રિ. ગુજરવું, પસાર થવું. | તારકસમૂહ; એક કુયોગ . -ક નપું. વીતેલું હોય તેવું; દુઃખ, વ(-વિ)જણો છું. પંખો સંકટ, વિતાડવું સક્રિ. (કર્મક) વિ-વિઝવું સક્રિ હવામાં (હથિયારને)
સંકટમાંથી પસાર કરવું દુઃખ દેવું | જોરથી ફેરવવું વીનવવું સક્રિ વિનંતિ કરવી. વિનવણી વિ(-વિ)ટવું. ક્રિ. લપેટવું. વ(-વિ)ટો,
સ્ત્રી. વિનંતિ, આજીજી | વી-વિ)ટલો છું. બીંડલું. વીં(-વિજીટલી વીમો [ફા.પુ. વસ્તુ કે જીવનને નુકસાન | સ્ત્રી, નાનો વીંટો. વિ(-વિ)ટાડવું પહોંચતાં એ બદલ પૈસાથી થતી ! સ.કિ. (પ્રેરક) વીટે એમ કરવું ભરપાઈ; એનો કરાર; એ પેટે | વીં(-વિ)ધવું સ. ક્રિ. વેહપાડવો; ભોંકવું.
ભરવામાં આવતો હપતો | વિવિધ નપું. કાણું, બાકું, નાકું વીર સિં.] વિ. બહાદુર, શૂર, . વૃત્તાંત સિં] પું. સમાચાર, હકીક્ત,

Page #220

૨૧૯
વૃત્તિ
વેિપાર અહેવાલ
કરનારો વૃત્તિ સં. સ્ત્રી-મનનું વલણ, વિચાર, વેઢ પું. આંગળામાં સાંધાઓ આગળનો
(લા.) ટૂંકું વિવરણ; આજીવિકા | કાપ; વેઢ ઉપર પહેરવાનો આંટાવૃદ્ધ સં.) વિ. ઘરડું, વડીલ. -દ્ધિ [] | આંટાવાળોકરડો. વેઢલો . સ્ત્રીઓના
સ્ત્રી. વધારો; (લા.) ચડતી | કાનમાં પહેરવાનું એક ઘરેણું વેઢો . વેકળો પુ. વેકૂર–જાડી રેતીવાળો પહોળો આંગળાંનો દરેક સાંધો વહેળો, વોકળો
વેણી (સં.) સ્ત્રી. અંબોડો, છૂટો ગૂંથેલો વેકૂર સ્ત્રી જાડી રેતી
ચોટલો; અંબોડામાં ઘાલવાની ફૂલ વેલું વિ. તૂટેલા દાંતવાળું; (લા.) લુચ્ચું | વગેરેની બનાવટ; કમાડમાં જડેલી વેગ સિં] . ગતિ, ઝડપ, ગીલું વિ. | ઊભી ચીપ વેગવાળું, ઝડપી
| વેતર નપું. જાનવરોમાં પ્રત્યેક બચ્ચાનું વેગળું વિ. દૂર રહેવું, જુદું, અલગ | વિયાવું એ; એ રીતે વિયાયેલું પ્રત્યેક વેચવું સ. ક્રિ. મૂલ્ય લઈને આપવું. | બચ્યું -વાલ વિ. વેચવાવાળું. વેચાઉ વિ. | વેતરવું સકિ. ભાગ પાડવાનું કપડું વેચવા માટે કાઢેલું. વેચાણ નપું. વેચવું સીવવા માપસર કાપવું. -ણ સ્ત્રી.
વેતરવું એ; (લા.) ગોઠવણ, વેજા સ્ત્રી. (લા.) ઉપાધિ કરે એવી સંતતિ ! વ્યવસ્થા વેજું નપું. દરવાજે કે રસ્તા ઉપર વેદ (સં.) . ભારતીયોનું પ્રાર્થનાદિ વીંધવાના નિમિત્તે બંધવામાં આવતું | મૂળ પુસ્તક (એ ચાર છે ઋગ્વદ, નાળિયેર
યજુર્વેદ, સામવેદ, અથર્વવેદ). ૦ના વેઠ સ્ત્રી. ફરજિયાત વૈતરું; (લા.) પીડા, [સં. સ્ત્રી. દુઃખ,પીડા. -દાંત સં., ઉપાધિ. ૦વું સક્રિ. સહન કરવું, | ૫.] નપું. ભારતીય તત્ત્વજ્ઞાન ખમવું (લા.) નિભાવવું. -ઠિયો છું. (ઉપનિષદોમાં ચર્ચાયેલું). -દાંતી વેઠ કરનારો મજૂર
સિં.) વિ. તત્ત્વજ્ઞાની. -દિયું વિ. વેડફવું સ. ક્રિ. નકામું ખરચી નાખવું | વેદપાઠી; (લા.) માત્ર પુસ્તકિયા વેડમી સ્ત્રી, પૂરણપોળી
જ્ઞાનવાળું; મૂર્ખ વેલું સક્રિ. (આંબા વગેરે વૃક્ષ ઉપરથી વેદી (સં.) સ્ત્રી. યજ્ઞકુંડ, હોમ વગેરે વાંસડા વતી) ફળ તોડવાં. વેડી સ્ત્રી. | કરવાની ચોરસ ઓટલી વાંસડાને છેડે ફળ પકડવાની વેપાર છું. માલ વેચવા-સારવાનો ધંધો. જાળીવાળી થેલી, વેડો છું. વેડવાનું કામ | -રી વિ. વેપાર કરનારું

Page #221

વેર)
વેર નપું. શત્રુતા; દુશ્મનાવટ; (લા.) દ્વેષ. -રી વિ. શત્રુ. -રણ સ્ત્રી. શત્રુ
સ્ત્રી
વેરવું સ.ક્રિ. છૂટું છૂટું વીખરાય એમ નાખવુ. વેરણછેરણ નપુ. વેરવિખેર થઈ પાથરવું-પથરાવું એ વેરાગી જુઓ ‘વૈરાગ્ય’માં. વેરાન વિ. ઉજ્જડ
૨૨૦
વ્યાકરણ
| વેળા [સં.] સ્ત્રી. ટાણું, સમય, વખત વેળુ સ્ત્રી. વેપૂર, જાડી રેતી વેંત સ્ત્રી. હથેલીનો અંગૂઠાના નખથી ટચલી આંગળીના નખ સુધીનો પાછલો ભાગ; અ. તરત જ, લાગલું વૈતરું નપું. થાક કે કંટાળો આપે એવું કામ; મજૂરી; મજૂર
વેસણ નપું. ચણાનો લોટ વેહ પું. વીંધ, કાણું
વેરે અ. (લગ્નમાં જોડાઈને) જોડે, સાથે વેરો પું. કર, જકાત વેલ,ડી,-લી સ્ત્રી. લતા. “લો પું. મોટી
વૈદ્ય [સં.] પું. દેશી દવા જાણનાર. વક [સં.] નપું. વૈદ્યવિદ્યા. “હું નપું. વૈદ્યનું કામ, વૈદ્યનો ધંધો
|
વેલ
|
વૈભવ [સં.] છુ. જાહોજલાલી, સમૃદ્ધિ. -વી [સં.] વૈભવવાળું વૈરાગ્ય [સં.] નપું., -ગ પું. સંસાર ઉપરની આસક્તિનો અભાવ. વેરાગી પું. વૈરાગ્યવાળું
|
વેલ સ્ત્રી. (લા.) પુનર્લગ્ન કરવાની ધણી છૂટ આપે ત્યારે જ્યાં બીજે પુનર્લગ્ન કરવા બાઈ જાય તે લોકો પાસેથી મળતી રકમ. હું નપું. વહુને સાસરે લાવતાં સગાંવહાલાંનો સમૂહ; એવી રીતે લવાતું ઢાંકેલું ગાડું વેવલું વિ. વ્યાકુળ; માલાફૂલું. -લાઈ સ્ત્રી. વેવલાપણું. -લાં નપું., બ.વ. (લા.) વલખાં, ફાંફાં વેવાઈ પું. દીકરા કે દીકરીનો સસરો (પરસ્પર). -ણ સ્ત્રી. દીકરા કે દીકરીની સાસુ (પરસ્પર). વેવિશાળ, | વેશવાળ નપું. સગપણ, વાગ્યાન વેશ [સં.] પું. પોશાક, પહેરવેશ; (ભવાઈમાં) પાત્રનું ઊતરવું એ;
વૈષ્ણવ [સં.] વિ. વિષ્ણુની ભક્તિ કરનારું; એ સંપ્રદાયનું વોકળો પું.નાનો વહેળો | વોટ [અં.] પું. ચૂંટણીનો મત વોકું નપું., -કી સ્ત્રી. જુવાન ભેંસ વોળાવવું સ.ક્રિ. વળાવવું, વિદાય કરવું. વોળામણ નપું. વોળાવવું એ. વોળાવો(-વિયો) પું. વળાવો વ્યભિચાર [સં.]પું. પારકાં સ્ત્રી પુરુષનો આડો સંબંધ. -રી [સં.]વિ. છિનાળવું વ્યવહાર [સં.] પું. વહેવાર વ્યસન [સં.] નપું. દુઃખ; બૂરી લત. -ની [સં.] વિ. બૂરી લતવાળું વ્યાકરણ [સં.] નપું. ભાષાના પ્રયોગોને જાળવનારું શાસ્ત્ર
સોહાગણનાં ચિહ્ન

Page #222

વ્યાજ
૨૨૧
શિરીર
વ્યાજ [સં.] નપું. નાણાં વાપરવા બદલ | શક્કરપારા !., બ.વ. ખાંડની
અપાતો રોકડ રકમનો વધારો. | ચાસણી ચડાવેલા ચણા વગેરે. Oખાઉં, વખોર વિ. વ્યાજ ખાનાર. | શક્કરિયું નપું. જાંબલું કે સફેદ રતાળુ Oખાધ સ્ત્રી, વ્યાજની ખોટ, અવટું | શગ સ્ત્રી. દીવાની જ્યોત નપું. વ્યાજે નાણાં આપવાનો ધંધો શઠ સિં.] વિ. લુચ્યું વ્યાધિ સિં..] સ્ત્રી. રોગ; (લા.) શણ સિં] નપું. ભીંડાની જાતનો એક ચિંતા
છોડ. -ણિયું નપું. શણની બનાવટનું વ્યાપક સિં.] વિ. બધે ઠેકાણે પ્રસરીને અબોટિયું; કંતાન, ગૂણિયું રહેનારું
| શણગારવું સક્રિ. સુશોભિત કરવું. વ્યાપાર સિં.] કું. હિલચાલ; (લા.) | શણગાર પં. શોભા
વેપાર-વણજ.-રી [સં.] વિ. વેપારી | શત્રુસિયું. દુશ્મન. ૦વટ સ્ત્રીશત્રુતા, વ્યાયામ સિં] પું. કસરત; મહેનત | દુશ્મની, વેર વ્રત સિં] નપું. નિયમ પ્રમાણે કરવામાં | શબ સિં.) નપું. મડદું
આવતું ઉપવાસ વગેરે કાર્ય, (લા.) | શબ્દ [સ, . અવાજ, બોલ, વચન કરવા ન કરવાનો નિર્ધાર શરણ (સં.),-હું નપું. આશ્રય, આશરો
શરણાઈ સ્ત્રી. ફંકીને વગાડવાનું નળી
જેવું વાદ્ય શક [અર.] પુ. વહેમ, શંકા. વેદાર શરત [અર. સ્ત્રી. હોડ; બોલી [+ફા.) વિ. જેના ઉપર વહેમ છે તેવું. શરદી [ફા.) સ્ત્રી ઠંડી, ભેજ; સળેખમ ૦મંદ [+ફા.વિ. શકવાળું, સંશયમાં શરબત સં. નપું. ફળના રસનું બનાવેલું રહેલું
ગળ્યું પીણું શકરો પં. બાજ પક્ષી; (લા.) પાકો શરમ [અર.] સ્ત્રી. લાજ; (લા.) - ઉઠાવગીર
પ્રતિષ્ઠા, આબરૂ. -માવું અ.ક્રિ. શકવું અ.ક્રિ. શક્તિમાન થવું; સંભવિત | લજાવું. માળ વિ. શરમાઈ જવાની થવું. શક્તિ સિં.] સ્ત્રી. બળ, તાકાત. | પ્રકૃતિનું હિંદુવિ. શરમથી ઝંખવાણું શક્તિમાન સિં] વિ. શક્તિવાળું. | પડેલું શક્ય [સં.વિ. બની શકે એવું, શરાફ [અર. . નાણાંની ધીરધાર " સંભવિત *
| કરનાર વેપારી, નાણાવટી. ફી વિ. શકોરું નપું. માટીનું બટે
શરાફને લગતું; સ્ત્રી. નાણાવટું શક્કરટેટીસ્ત્રી, ટેટી, ખડબૂચું, તળિયું. શરીર સિં] નપું. દેહ, કાયા, ડીલ

Page #223

_
શિાંત
શરૂ)
૨૨૨ શરૂ [અર.] વિ. આરંભાયેલું, ચાલુ. | શાદી [ફા.) સ્ત્રી. લગ્ન, વિવાહ
૦આત સ્ત્રી. આરંભ | શાન [અર.]સ્ત્રી. ભપકો, દેખાવ, છટા. શસ્ત્ર સિં. નપું. હથિયાર (મારવાનું). Oદાર [ફા.) વિ. ભપકાદાર, ઘાટીલું શહીદ [અર. વિ., પૃ. યુદ્ધમાં મરેલું | શાપ સિં.] . કદુવા. ૦વું સ.કિ. શાપ શહેનશાહ[ફા.૫. પાદશાહ. -હી વિ. | આપવો શહેનશાહને લગતું; સ્ત્રી. | શાબાશ [ફા.) અ. વાહ વાહ, ધન્યવાદ શહેનશાહત. -હત સ્ત્રી. શહેનશાહી, શાયર [અર. પું. કવિ. ૦રી સ્ત્રી. સાર્વભૌમતા
| કવિશક્તિ; કવિતા શહેર [ફા.) નપું. નગર, પુર. -રી વિ. શાર છું. કાણું, વેહ
શહેરને લગતું; શહેરમાં વસનારું | શાલ [ફ. સ્ત્રી. ઊનનો કિંમતી બારીક શંકા સિં] સ્ત્રી. વહેમ, શક, સંશય. | ઓઢો વશીલ વિ. વહેમાળ
શાસન સિં. નપું. અધિકાર, સત્તા; શંખ સિપું. એક દરિયાઈ પ્રાણીનું ગોળ | આજ્ઞા; શિક્ષા, સજા. -ક સં.] વિ. ઘાટનું કોટલું (જે ફૂંકવાથી અવાજ | સત્તા ચલાવનાર. શાસ્ત્ર (સં.) નપું. થાય); (લા.) મૂર્ખ
કોઈ પણ વિષયનું વ્યવસ્થિત જ્ઞાન શંભુ સિં.) પુ. મહાદેવ, શિવજી. અમેળો | આપનાર ગ્રંથ; ધર્મગ્રંથ. શાસ્ત્રી સિં.] ૫ (લા.) જુદી જુદી જાતો કે ચીજોનો | વિ., પૃ. શાસ્ત્ર જાણનાર. શાસ્ત્રીય
અવ્યવસ્થિત સમૂહ : | સિં.) વિ. શાસ્ત્ર પ્રમાણેનું શાક સં.નપું. ખાઈ શકાય એવી | શાહ [ફા.) મું. બાદશાહ, શહેનશાહ લીલોતરી (કંદ મૂળ ભાજી શીંગો ફળો | નહી વિ. શાહને લગતું વગેરે). -કાહારી સિં.) વિ. માત્ર શાહી સ્ત્રી. લખવાની રોશની વનસ્પતિજન્ય ખોરાક ઉપર જીવનાર. | શાહુકાર છું. સંપત્તિવાન, ધનિક પુરુષ.
૦પીઠ સ્ત્રી. શાકબજાર | -રીસ્ત્રી. ધનવાનપણું; (લા) લુચ્ચાઈ શાખ સ્ત્રી. આબરૂ; અટક, અવટંકનું | શાળ સ્ત્રી. ડાંગર સાક્ષી
શાળા સિં. સ્ત્રી. નિશાળ. -ળોપયોગી શખા સિં.સ્ત્રી. ડાળી; વિભાગ. મૃગ | સિં.વિ. નિશાળમાં ચાલતું | સિં. નપું. વાંદરું
શાંત સિં.] વિ. શમવાળી પ્રકૃતિનું. શાણું વિ. બુદ્ધિશાળી, ડાહ્યું. ણપણ નપું | અતિ સં. સ્ત્રી. શમતા; ઉપદ્રવનો કે બુદ્ધિ, ડહાપણ
માનસિક ત્રાસનો અભાવ; શાતા સ્ત્રી, શાંતિ, નિરાંત, સુખાકારી | ચિત્તવૃત્તિઓની સમધારણ સ્થિતિ;

Page #224

ટોચ
શિકલી. ૨૨૩
શિખર અવાજનો અભાવ; (લા.) ધીરજ, | શિલા સિં.] સ્ત્રી. પત્થરની છાંટ, લેખ ખામોશ; નિરાંત
સિં.) પું. પત્થર ઉપર કોતરેલ લેખશિકલ [અર.] સ્ત્રી. ચહેરાની આકૃતિ, લખાણ મુખાકૃતિ
| શિલ્પ [સં.]નપું. કળા, શિક્ષણ, તાલીમ; શિકાર [ફા.) પું. પશુ પંખીને રમત | બાંધકામની કળા. -લ્પી [સં.] .
ખાતર મારવાં એ; નિશાની હિંસા | શિલ્પકાર, સલાટ (લા.)ભોગ. -રી વિ. શિકાર | શિવ સિં.),Oજી પું, બ.વ. (માનાર્થે) ખેલનાર-કરનાર ,
મહાદેવજી. વરાત્રિ સિં.), ૦રાત સ્ત્રી. શિક્ષણ સિં] નપું. કેળવણી; બોધ, | માઘ વદિ ૧૪ની રાત્રિ. વલિંગ [સં.]
ઉપદેશ. શિક્ષા [સં.] સ્ત્રી, શિખામણ; | નપું. શિવનો ગોળાકાર ઘાટીલો ઊભો (લા.) સજા
પત્થર શિખર સં. નપું. ટોચ મથાળું, પર્વતની |શિષ્ટ [સં.] વિ. (લા.) વિદ્યા અને
સંસ્કારવાળું, સંભાવિત. અષ્ટાચાર શિખંડ નપું. દહીંમાંથી પાણી કાઢી નાખી | સિં. પુ. આદર-સત્કાર
ગળાશ ભેળવી કરેલી એક વાની | શિષ્ય સિં] . વિદ્યાર્થી. -ધ્યા સિં.] શિખા સિ.] સ્ત્રી. ચોટલી, શગ | સ્ત્રી. વિદ્યાર્થિની. -ષ્યવૃત્તિ સં.સ્ત્રી. (દીવાની)
વિદ્યાર્થીને મળતી નાણાંની હપતાબંધી શિખામણ, શિખાડવું, શિખડાવવું, | કે સામટી રોકડ મદદ
શિખવાડવું જુઓ “શીખવુંમાં. | શિસ્ત [ફા.) સ્ત્રી. નિયમોને બરોબર શિયાળ નપું., સ્ત્રી, ળિયું નપું. . અનુસરી કરવામાં આવતું વર્તન
કૂતરાની જાતનું એક જંગલી પ્રાણી | શીખ સ્ત્રી. શિખામણ; માંગલિક શિયાળો પું. ઠંડીની ઋતુ. -ળુ વિ. વિદાયગીરી; એવી વિદાયગીરી વખતે | શિયાળાની ઋતુને લગતું કે થતું | અપાતી ભેટ; ગોર કે બારોટ વગેરેને શિરસ્તો [ફા.) . રિવાજ, પ્રથા. અપાતી ભેટ. છેવું સક્રિ. તાલીમ -તેદાર ૫. અમલદારનો મુખ્ય | લેવી, ભણવું. ૦વવું સક્રિ. (પ્રે.) કારકુન
ભણાવવું, તાલીમ આપવી. શિખામણ શિરાવવું અ.ક્રિ. સવારનું પહેલું ભોજન | સ્ત્રી. સારી સલાહ. શિખાડવું, કરવું. શિરામણ નપું. શિરાવવું એ; | શિખડાવવું શિખવાડવું સક્રિ. (પ્રેરક) શિરાવવાનું ભોજન. શિરામણી સ્ત્રી. | શીખવવું શિરાવવું એ
શીખર . ગુરુ નાનકના ખાલસા

Page #225

શીત]
૨૨૪
સંપ્રદાયનો અનુયાયી || ઢોરના માથા ઉપરનું નાનું શીંગ કે શીત સં.વિ. ઠંડું, ટાઢું; નપું, બ.વ. | શીંગ સામાન્ય. વડી સ્ત્રી, નાનું શીંગ.
શરીરની અતિ શિથિલતામાં કે મરણ -ગું નપું. શિંગડાના આકારનું પવન થવાની પહેલાં શરીરમાંથી પસીનાની | ફૂંકી વગાડાય એવું એક વાજું, જેમ છૂટતાં પાણી. ૦ળ સિં. વિ. | રણશીંગું. -ગાળું વિ. શીંગડાંવાળું. ઠંડું, ટાઢું. ૦ળા સ્ત્રિી.] બળિયાનો -ગી સ્ત્રી. શીંગુ, રણશીંગું. ગોડી રોગ, શીળી, માતા; બળિયાના | સ્ત્રી. શીંગોડાનો વેલો (પાણીમાં જ રોગની દેવી
થાય છે). -ગોડું નપું. પાણીમાં થતા શીદ અ. શા માટે ક્યાં. ૦ને અ. શા | શીંગોડીના વેલાનું ફળ (જેના લોટનો માટે
ફરાળમાં ઉપયોગ થાય છે.) શીરો [ફા.) પૃ. ઘઉંના લોટની એક ઢીલી શુકન નપું. ભવિષ્યના શુભ-અશુભ મીઠી વાની, માનભોગ
બનાવોની આગાહીની નિશાની; શુકન શીશો [ફા.) ૫. કાંચનું ઊભું ગોળાકાર–| બતાવનારું પ્રાણી પદાર્થ કે બનાવ;
સાંકડા મોનું પાત્ર, બાટલી. -શી સ્ત્રી. ' સારું શુકન. -નિયાળ વિ. સારા નાનો શીશો
શુકનવાળું, માંગલિક શીળું વિ. શીતળ, ઠંડું; નપું. છાંયડો. | શુદ્ધ સં. વિ. સ્વચ્છ, ચોખ્ખું પવિત્ર; -ળસ નપું. શરીર ઉપર ઓચિંતો નાનાં | દોષ વિનાનું; ભેળસેળ વગરનું. નાનાં ઢીંમણાં થઈ આવવાનો રોગ. | -દ્ધિ સિં] સ્ત્રી. સ્વચ્છતા; પવિત્રતા; -ળી સ્ત્રી. શીતળાનો રોગ, માતા | પવિત્ર કરવાપણું; નિર્દોષતા; (લા.) શીત-શિં)કું નપું. અદ્ધર લટકાવી | ભાન, જાગૃતિ ચીજવસ્તુ રાખી શકાય એવો દોરી શુભ [સં. વિ. માંગલિક કાથી કે સળી-સળિયાનો ઘાટ. -કી|શુમાર [ફા.અડસટ્ટો, અંદાજ, આશરો;
સ્ત્રી. નાનું શીંકુ -કલી સ્ત્રી. બળદ | (લા.) હિસાબ, ગણતરી. -રે અ. ઊંટ વગેરેને મોઢે બાંધવામાં આવતી | આશરે, અંદાજે
શું સર્વ પદાર્થ બતાવનાર પ્રશ્નાર્થસર્વનામ; શ(-શિ)ગ નપું. પશુના માથા ઉપરનું | ક્યું અ. ખાલી પ્રશ્નાર્થ-વાચક અવ્યય;
બહાર નીકળેલું ગોળાકાર હડકું; સ્ત્રી. | ખાલી આશ્ચર્ય બતાવનાર અવય. વ્ય વનસ્પતિની બીવાળી સહેજ કે વધુ. વિ. કાંઈનું કાંઈ લાંબા આકારની પાપડી (ગોળ પણ શું વિ. જેવું હોય, ચપટ પણ હોય). oડું નપું. શૂદ્ર (સં) હિંદુઓમાં ચોથી વર્ણનો પુરુષ.
શકી.

Page #226

૨૨૫
શિક
દ્રાણી, શ્રી સ્ત્રી. શૂદ્ર સ્ત્રી | શેતરંજ [અર.] »ી. એક રમત, શૂન્ય સિં.] વિ. ખાલી; ભાન કે સંજ્ઞા | ચતુરંગ. -જી [ફ.]સ્ત્રી. એક પ્રકારનું વગરનું નવું. મી. નકાર ! તદ્દન | ભાતીગર પાથરણ; ચટાઈ ઉજ્જડપણું
શેતાન [અર.] વિ. (લા.) ભારે ક્રૂર કે શૂર, વીર સિં] વિ. બહાદુર શૂર નપું. | નીચ પ્રકૃતિનું; ખંધું લુચ્ચે શૂરાતનનો જોસ્સો. શુ વિ. બહાદુર. | શેર (ઉ) મું. ઉર્દૂ-હિંદી કવિતાનું મુક્તક શૂરાપૂરો પુ. લડાઈમાં કે ધીંગાણામાં શેર(-૧)ડી સ્ત્રી. જેમાંથી ગોળ અને અથવા ખૂન થયે મરી ગયેલો પૂર્વજ | સાકર-ખાંડ બને છે તે સાંઠાવાળી શૂળ સિં.]નપું. નાનું ભાલું, લા.) શૂળ | વનસ્પતિ
ભોંકાયા જેવું દર્દ, સ્ત્રી, બાવળનો શેરડો ડું. પગવાટ, કેડી; (લા.) લોહી લાબો કાંટો. -ળી સ્ત્રી. જમીનમાં | તરી આવતાં ગાલ ઉપર દેખાતો અણીદાર ખીલો ઊભો રાખી જેના | લિસોટો; પ્રાસકો, ઠંડું પાણી કે એવો ઉપર મૂકી માણસને મોતની સજા | કોઈ પદાર્થ પીતાં છાતીમાં થતી ઠંડકની કરવામાં આવતી તે સાધન; એ | લિસોટા જેવી અસર પ્રકારની સજા
| શેરી સ્ત્રી. સાંકડી ગલી; ફળિયું, નાની શેકવું. ક્રિ. અગ્નિ ઉપર નાખી પકવવું | પોળ કે આકરું કરવું; ગરમ કપડા કે પાણી શેલું નપું. કસબી પાલવવાળી સાડી. વતી તેમજ વીજળીથી કે ખાટલા નીચે | -લારી સ્ત્રી. સ્ત્રીઓની એક આછી અંગીઠી રાખી ગરમી આપવી; (લા.) | ભાતની રેશમી સાડી. -લારો પં. દુઃખી કરવું. શેક પું. શેકવું એ-ખાસ (લા.) પાણીમાં તરતાં ભરવામાં
કરી શરીરને ગરમી આપવી એ | આવતી લાંબી સૂતી દોટ શેખાઈ, શેખી સ્ત્રી. (લા.) બડાઈ | શેવડો . જૈન સાધુ (ધોળાં વસ્ત્રવાળો) શેઠ છું. પ્રતિષ્ઠિત વેપારી; ધંધાદારી શેવું વિ. ઢાળ પડતું; નપું. ખેતરમાંનો માલિક. -ઠિયો છું. શેઠનાતનો પટેલ. | આડો ચાસ -હાઈ સ્ત્રી. શેઠપણું. -ઠાણી સ્ત્રી. | શેષ સિં.) વિ. બાકી રહેલું સ્ત્રી. પ્રસાદી શેઠની સ્ત્રી :
| શેષ ભાગ; ભાગાકારની વધતી રકમ શેક સ્ત્રી. ઝીણી ધારા, શગ (દીવાની) | શેહ [ફા. સ્ત્રી. ઓ, પ્રભાવ; પતંગના શેડાં નપું, બ.વ. લીંટના લબકા | પેચ વખતે મૂકવામાં આવતી દોરીની શેઢો . ખેતરની ચોમેર હદ ઉપરની | ઢીલ વણખેડાયેલી પટ્ટી
| શોક સિં.) પું. દિલગીરી, સંતાપ

Page #227

શોક] ૨૨૬
સિગડી શોક સ્ત્રી, એક જ પતિની એકથી વધુ | શ્રાવિકા સિં] સ્ત્રી. શ્રાવકની સ્ત્રી સ્ત્રી (પરસ્પર)
|| શ્રેય સિં.] નપું. કલ્યાણ; ભલું, હિંત શોખ [અર. ૫. હોંશ, મોજ માણવાની | શ્રોતા સિં.) પું. સાંભળનાર તીવ્ર ઇચ્છા; (લા.) રંગબાજી. -બીન, | શ્વાન નપું. કૂતરું બીલું વિ શોખવાળું
શ્વાસ (સં.) પં. નાકથી વાયુ લેવો કે શોગટું(-) નપું. ચોપાટ વગેરેની રમતનું | મૂકવો; (લા.) દમ કે હાંફનો રોગ
લાકડાં ધાતુ કે હાથીદાંતનું અર્ધગોળ મહોર. -ટી, નઠી સ્ત્રી. શોગટા યંત્ર સિ.1 (લા) કાવતરું આકારની દવાની ગોળી . |ષ સિં. પં. નપુંસક, હીજડો શોધ [સં., .સ્ત્રી. શોધવુંએ, તપાસ, | ખોજ. વન સિં] નપું. શોધવું એ. શોધવંસ.ક્રિ. ખોજવું, ગોતવું સ્વચ્છ સઈ કું. દરજી કરવું (ધાતુ વગેરેને); પરીક્ષા કરવી. | સકરકંદ નપું. શક્કરિયું. સકરકોળું -ધાશોધ સ્ત્રી. ખોળંખોળા | નપું. મીઠું કોળું શોભા સિં.]સ્ત્રી. સુંદર દેખાવ, સૌંદર્ય | સખડી સ્ત્રી, પાણી-મીઠું-હળદર-તેલ (લા.) આબરૂ, પ્રતિષ્ઠા. શોભવું વગેરેના સંબંધવાળી ખાદ્ય સામગ્રી અ.ક્રિ. સુંદર દેખાવું, લાયક હોવું. | "(પુષ્ટિમાર્ગીય મંદિરોમાં) શોભતું, શોભાયમાન વિ. સુંદર; | સખત ફિ.] વિ. કઠણ; દઢ; કઠોર; શણગારેલું
| (લા.) નિર્દય; ખૂબ શોર ફિ.] . કલબલાટ, કોલાહલ |સખતળી સ્ત્રીએ જોડામાં અંદર શોષ સિં] પં. સુકાવું એ ગળામાં પડતું | નાખવામાં આવતી ચામડાની સુકવાણ. વુંસાદિ ચૂસી લેવું, સૂકું | પહોળી [ચીપ કરવું
સખા સિં.) પું. મિત્ર શ્રદ્ધા સં.સ્ત્રી વિશ્વાસ, આસ્થા. શ્રાદ્ધ | સખાવત [અર.] સ્ત્રી, ઉદારતા ભરેલું સિં.] નપું. મરણ પામેલા પાછળનું દાન કરવામાં આવતી શાસ્ત્રીય-ક્રિયા. સખી [અર.] દાની, ઉદાર શ્રદ્ધાળુ વિ. શ્રદ્ધાવાળું, આસ્તિક સખીર સિં.] સ્ત્રી. સહિયર શ્રમ સિં] પું. થાક મહેનત | |સગડ પં. પગેરું; (લા.) ખબર, શ્રાદ્ધ જુઓ “શ્રદ્ધા'માં.
બાતમી શ્રાવકસં.૫. જૈન મૂર્તિપૂજક ગૃહસ્થ. | સગડી સ્ત્રી, પૈડાંવાળો ચૂલો, કોયલા

Page #228

સ(-સિ)ગરામ)
સિણસણવું કે કોલસા વગેરેથી રસોઈ કરવાનો સજ્જડ વિ. ખૂબ ચપોચ૫; દૃઢ, ગોળ કે ચોરસ ઊભો લોઢાનો ચૂલો. | મજબૂત -ડો છું. મોટી સગડી
સજ્જન સિં.) ૫. સારો માણસ સ(-સિ)ગરામ પં. બળદ કે ઘોડાથી સટકવું અક્રિ. છટકી નાસી જવું.
ચાલતો મ્યાના જેવો ગાડલો સટાકો પં. સાટકો. સટોસટ અ. સગવડ સ્ત્રી. અનુકૂળતા, જોગવાઈ. | એક પછી એક તરત જ નડિયું વિ. સગવડવાળું
સટ્ટો પુ. લાભની આશાએ કરેલી હોડ સગીર [અર.] વિ. કાયદા પ્રમાણે હજી | કે એવું આર્થિક સાહસ. વરિ(-ડિ)યો ઉંમરે ન પહોંચેલું
. સટ્ટો ખેલનાર સર્ગ વિ. એક લોહીનું કે લગ્ન સંબંધ | સડક સ્ત્રી. પાકો બાંધેલો રસ્તો જોડાયેલું. -ગપણ નપું, -ગાઈ સ્ત્રી. | સડવું અ.ક્રિ. કોહી જવું; (લા.) સાવ લોહીનો સંબંધ, વર કન્યાનું વાગ્દાન, | ભ્રષ્ટ થવું. સડો પે. કોહવાણ; (લા.) વિવાહ
ભ્રષ્ટતા. સેડવવું સક્રિ. (કર્મક) સડે સઘળું વિ. બધું
એમ કરવું સચેત વિ. સાવધાન, સાવચેત | સડાક અ. ઝટ દઈને. -કો પું. ચાબુકનો સચોટ વિ. બંધબેસતું; નિષ્ફળ ન જાય ! અવાજ; સબડકો, મોંમાં કોળિયો કે એવું
પ્રવાહી મૂકતાં થતો અવાજ. સડેડાટ સચોડું વિ. સમૂળગું, સમગ્ર | અ. સડડડ કરીને સીધી ગતિએ, સજ(-જા)ગ વિ. સાવધાન, સાવચેત | સડસડાટ સજવું સં.ક્રિ. ધારણ કરવું; તૈયાર સઢ |િ ., સ્ત્રી. વહાણને ગતિ કરવું. સજાઈ સ્ત્રી. સજવું એ, | મળે એ માટે વહાણના કૂવાને છેડેથી તૈયારી; સામાન; ઘોડા ઉપર | નીચેના ભાગ સુધી ત્રિકોણાકારનું મૂકવાનો સામાન. સજાવટ શ્રી. |. બાંધવામાં આવતું વિશાળ સીવેલું સજવું એ; સજેલી સ્થિતિ. સજિયો કપડું . અસ્ત્રો. સાજવું સક્રિ. સાજ | સણકો પં. શૂળ ભોંકાતી હોય એવું દર્દ સજી તૈયાર કરવું. સાજ પું. તૈયારી; |સણગટ પું. ઘૂંઘટ કપડાં વગેરેની તૈયાર સજાવટ |સણગો ૫. કઠોળ પલાળ્યા પછી સજિયો છું. અસ્ત્રો
નીકળતો કોટો; કોંટો ફૂટેલો કઠોળનો સજીવ,૦ન સિં.] વિ. જીવવાળું, | દાણો જીવતું
સણસણવું અ.ક્રિ. સણસણ અવાજ

Page #229

સતપ
૨૨૮
સિનાતન
થવો. સણસણ ઝી. (લા.) | સદરો [અર.] પં: ટૂંકી બાંયનું ખૂલતું. બનાવની આછી ભાળ-બાતમી થવી | પહેરણ
સદવું અ.કિ. માફક આવવું સતપ વિ. થોડું થોડું તપેલું | સદસ્ય સિં.] . સભાસદ સતાણ વિ. ખેંચીને કરેલું તંગ સદાચાર (સં.) સારું આચરણ. સતાવવું સક્રિ. પજવવું. સતામણી | -રી સિં] વિ. સદાચારવાળું સ્ત્રી. પજવણી
| સદાવ્રત સિં.) નપું. ભૂખ્યાને કોરું કે સતી સિં] સ્ત્રી, પતિવ્રતા સ્ત્રી; પતિ.. પાકું અશ આપવાનું સ્થાન,
પાછળ મરી જતી કે ગયેલી સ્ત્રી | અન્નક્ષેત્ર; એવું વ્રત સતેજ સિં] વિ. વધારે સળગતું; / સદી [ફાસ્ત્રી . સૈકું (લા.) ઉત્સાહવાળું
સદ્ગત સિં.) વિ. સારી ગતિ પામેલું સત્તા સિં] સ્ત્રી, અધિકાર, અમલ, - સ્વર્ગસ્થ, મહૂમ. -તિ [સં. સ્ત્રી. શાસન; બળ, જોર
સારી ગતિ, મરણ પછી ઉત્તમ સત્ય સિં] વિ. સાચું; નપું. સાચ. | લોકની પ્રાપ્તિ -ત્યાગ્રહ (સં.) પું. સત્યના પાલનનો | સદ્ગણ (સં.) ૫. સારો ગુણ આગ્રહ; એવું વર્તન. સત્યાનાશ | સદગૃહસ્થ (સં.) ૫. પ્રતિષ્ઠિત માણસ નપું. તદ્દન પાયમાલી; (લા.) સિંદ્ધ(ધ્ધ) વિ. આર્થિક રીતે મજબૂત; નખ્ખોદ
(લા.) શક્તિમાન સત્ર સિં.] નપું. યજ્ઞનો સંપૂર્ણ સમય; |સન [અર.] ૫. ખ્રિસ્તી હિજરી વગેરે યજ્ઞ; લાંબી રજાનો વચ્ચેનો | સંવત્સર. -ને અ. સન પ્રમાણે અધ્યયન-અધ્યાપનકાળ; સદાવ્રત | સનદ [અર.] સ્ત્રી. સરકારી સત્સંગ સિં] પં. સાધુ પુરુષોની | પરવાનગી; પરવાનગી બતાવનારો સોબત. -ગી [સં] વિ. સત્સંગ | પત્ર. -દી વિ. સનદવાળું કરનારું; (લા.) સ્વામિનારાયણ | સનસનાટી સ્ત્રી. અચંબો કે ધબક સંપ્રદાયનું અનુયાયી
ખવાઈ જવાય એવો બનાવ કે એની સથવારો છું. સાથ; ઉત્તર ગુજરાત અને | અસર
સૌરાષ્ટ્રમાં એ જ્ઞાતિનો આદમી |સનાતન સિં.) વિ. કાયમનું; સદર [અર.વિ. મુખ્ય, વડું; તેનું | પરાપૂર્વથી ચાલ્યું આવતું. ૦ધર્મ તે. હુ વિ. તેનું તે, આગળ | સિં.) પું. હિંદુઓનો વેદધર્મ. ની જણાવેલું
સિં.] વિ. વેદધર્મનું અનુયાયી

Page #230

સન્નિપાત,
૨૨૯
સિમઝ(-જોવું
રહેવું
સન્નિપાત સિં], સનેપાત ૫. મરણ | ધોળાપણું, ઇંડાનો ગર. -દો પુ. નજીક થતો કફ.વાત અને પિત્તનો | તેલવાળો ધોળો રંગ સામટો ઉપદ્રવ; એવા ઉપદ્રવને લીધે | સબડકો પં. પ્રવાહી પદાર્થનો કોળિયો થતા ચાળા
કે ઘૂંટડો લેતાં થતો અવાજ સપડાવું અ.કિ. ફસાવું, પકડાવું | સબડવું અ.ક્રિ. વાસી પડ્યું રહેવાથી સપરમ્ વિ. માંગલિક, ખુશાલીનું | સડ્યા કરવું; (લા.) નકામું થઈ પડી | (દિવસ વગેરે) સપાટ વિ. ખાડા ટેકરા વિનાનું, સબબ [અર.] ૫. કારણ, હેતુ સમથળ; (લા.) તળિયાઝાટક. સબરસ (હિ.] નપું. મીઠું, નિમક, લૂણ -ટી સ્ત્રી. ઉપરનો સપાટ ભાગ | સબળ [સં.] વિ. બળવાન સપાટો છું. ઝપાટો, ઝડપ. -ટાબંધ અ. | સબૂત [અર.] ન. સત્યતા, દલીલ એકદમ, ઝડપબંધ
સબૂર [અર. સ્ત્રી. ખામોશ, ધીરજ સપાડું નપું. પાડ, ઉપકાર; ભલામણ | સભર વિ. ભરેલું; ગર્ભવાળું (ઢોર સપૂર્ચ વિ. સમૂળગું, તમામ
વગેરે) સપૂત પં. કુટુંબને યશ અપાવે એવો | સભા સં.] સ્ત્રી. મેળાવડો, પરિષદ, પુત્ર
મંડળી. ૦૫તિ સિં.) પં. પ્રમુખ, સફર [અર.] સ્ત્રી દરિયાઈ મુસાફરી; | અધ્યક્ષ. -ભ્ય સં.વિ. શિષ્ટ, મુસાફરી. -રી વિ. દરિયાઈ | વિવેકી; પુ. સભાસદ. -ભ્યતા સિં.] મુસાફરી કરતું ?
સ્ત્રી. સભ્યપણું, વિવેક. -ભાસદ સફળ સિ.) વિ. જેનો હેતુ પાર પડ્યો | [સંપું. સભાનો લવાજમથી થયેલો ન હોય તેવું
પુરુષ (કે સ્ત્રી) સભ્ય, સદસ્ય સફે [અર.] વિ. સાફ, સ્વચ્છ, પૂર્ણ, | સમ પું, બ. વ. કસમ, સોગંદ ખલાસ. Oઈ [ફ. સ્ત્રીસાફસૂફી; | સમર સિં.] વિ. સરખું. ૦ચોરસ વિ. (લા.) બડાઈ, સાફાઈ. ૦ચટ અ. | જેની ચારે બાજુ સરખા માપની છે તદન ખલાસ. સાફ વિ. સ્વચ્છ | તેવું કરેલું. સાફાંઈ સ્ત્રી. (લા.) બડાઈ, | સમછરી સ્ત્રી. સાંવત્સરિક શ્રાદ્ધ; પતરાજી .
| વાર્ષિક શ્રાદ્ધ-દિન સફાળું વિ. ફાળ પડી હોય એવું; સમઝ(-જ)વું અ.ક્રિ. જાણવું, બોધ ઓચિંતું
થવો; અર્થનું ગ્રહણ કરવું. સમઝ - સફેદ [ફા.) વિ. ધોળું. દી સ્ત્રી. | (-જ), ૦ણ સ્ત્રી. સમઝવુ એ.

Page #231

સમતળ, સમથળ.
૨૩૦
- સિમુદાય
સમઝુ(-), સમઝ(-)દાર વિ. | વિચારણા કરતું શાસ્ત્ર. શાસ્ત્રી સમઝણવાળું, ડાહ્યું. સમગ્રૂત-જૂ)તી સિં] પું. સમાજશાસ્ત્રનો વિદ્વાન.
સ્ત્રી. વિવરણ, ખુલાસો સામાજિક [સં.) વિ. સમાજને લગતું સમતળ, સમથળ વિ. સપાટ | સમાધાન સં.) નપું. નિવેડો, સમય સં. પું. કાળ, વખત; મોસમ; [ નિરાકરણ; પતાવટ; (લા.)
અવસર; લાગ; શાળામાં ભણવા | વૈષ્ણવોમાં જાહેર ભોજન સમારંભ માટે નક્કી થયેલો શીખવનારનો | ભોજનની વ્યવસ્થા. ની સિં.) વિ. વખત. સામયિક સં.વિ. સમયને મંદિરમાં વૈષ્ણવોને સમઝાવી. લગતું; નપું. વર્તમાનપત્ર; છાપું? | મંદિરની વ્યવસ્થા કરનાર અધિકારી સમયો, સમૈયો છું. અમુક એક સમાન [સં. વિ. સરખું. સામાન્ય પંથના માણસોનો મેળો. સમો છું. | સિં.] વુિં. સાધારણ સમય; ટાણું, અવસર. સામાયિક સમારવું સક્રિ. દુરસ્ત કરવું. કામ સિ.નપું. સમય પ્રમાણે કરવામાં | નપું. દુરસ્તી
આવતું ધ્યાન વગેરે (જૈનોમાં) સમારંભ સિં.) પું. મોટો મેળાવડો સમર્થ (સં.) વિ. શક્તિમાન | સમાવું, સમવું અ.ક્રિ. અંદર બરોબર સમસ્ત સિં] વિ. બધું, સમગ્ર | આવી રહેવું, માવું. સમાવવું સમસ્યા સિં] સ્ત્રી. કોયડો, ઉખાણું | સક્રિ.(કર્મક) સમાવેશ કરવો
(લા.) સાન, સંજ્ઞા : સમાવેશ સિં. પું. સમાવું એ, દાખલ સમળા(-ળી) સ્ત્રી, એક જાતના | થવું એ બાજપક્ષીની માદા
સમાસ (. પું. સમાવેશ; સંક્ષેપ; સમાગમ સિં] પું. મેળાપ; સોબત | વ્યાકરણમાં વચ્ચેથી વિભક્તિ સમાચાર સિં] પું, બ.વ. ખબર, | પ્રત્યયો લુપ્ત થયે શબ્દોનું જોડાઈ વૃત્તાંત
રહેવું સમાજ સિં.) પુ. જ્ઞાતિસમૂહ, લોક- સમાંતર સિં.] વિ. સરખા અંતરવાળું સમુદાય, જનતા. ૦વાદ (સં. મું. સમિતિ (સં.) વિ. નાની સભા, મંડળી જેમાં સમાજની જ સમગ્રપણે સત્તા સમીકરણ (સં.) નપું. સરખું કરવું રહે તેવો સિદ્ધાંત. ૦વાદી વિ. | એ – ઇફવેશન સમાજવાદમાં માનનારું. શાસ્ત્ર |સમીક્ષા [સં.] સ્ત્રી. અવલોકન, સિં] નપું. સમગ્ર સમાજના | સમાલોચના રીતરિવાજ વગેરે પર ચર્ચા સમુદાય સિં] . સમૂહ; મંડળ.

Page #232

૨૩૧
સમુદ્ર]
સિરભરા સામુદાયિક [સં. વિ. સમુદાયને | એ રકમે ભાગતાં નીકળતું, લગતું; સાર્વજનિક
“એવરેજ સમુદ્ર સિં.] પું. સિંધુ, સાગર, દરિયો | સરકવું અક્રિ. આસ્તેથી ખસવું; સમું વિ. સરખું; દુરસ્ત
લપસવું. -શું વિ. સરકી જાય એવું સમૂહ (સં.) ૫. ટોળું, સમુદાય. |સરકસ [.] નપું. જાનવરોના અને સામૂહિક [સં.] વિ. સમૂહને લગતું, | અંગકસરતના ખેલનો તમાસો સમગ્ર સમૂહનું
સરખું વિ. સમાન, બરોબર; સપાટ, સમૂળ, ગું, શું વિ. તમામ, પૂરેપૂરું, -ખાઈ શ્રી. સરખાપણું; સપૂરું .
અનુકૂળતા. -ખાવવું સ.કિ. સમૃદ્ધ (સં.) વિ. સારી રીતે વૃદ્ધિ- | મુકાબલો કરવો, તુલના કરવી. ચડતી પામેલું, સંપન્ન. -દ્ધિ સિં] | -ખામણી સ્ત્રી, તુલના
સ્ત્રી. આબાદી, ચડતી; વૈભવ, | સરઘસ [ફા.) નપું. વરઘોડાની જેમ દોલત
નીકળતો માનવ-સમૂહ, શોભાયાત્રા સમેટવું સક્રિ. પૂર્ણ કરવું, આટોપી | સરજોર [ફા.) વિ. માથું ઊંચકી લેવું
| ફરનાર; જુલમી. રી સ્ત્રી. જુલમ સમોવડ, ડિયું, ડું વિ. સરખી ઉંમર | સરત સ્ત્રી. ધ્યાન, સ્મૃતિ. ૦ચૂક સ્ત્રી. સમૃદ્ધિ વગેરે ધરાવતું, બરોબરિયું; / બેધ્યાનપણે થયેલી ભૂલ પ્રતિસ્પર્ધી '
સરદાર [ફા. પં. નેતા, આગેવાન. સમોવવું સક્રિ. ગરમ પાણીને વાપરી -રી [ફા. સ્ત્રી. સરદારપણું,
શકાય એવું કરવા એમાં ઠંડું પાણી | નેતાગીરી : ઉમેરવું. સમોવણ નપું. સમોવવું એ | સરનામું [ફા] નપું. નામ-ગામસમ્રાટ સિં.] પું. ચક્રવર્તી રાજા; મોટા | ઠામનો પત્તો; એનું લખાણ રાષ્ટ્રનો રાજા. સામ્રાજ્ય સિં.નપું. | સરપણ નપું. બાળવાનાં લાકડાં, રાષ્ટ્ર અને એના તાબાના મુલકોનું બળતણ, ઇંધણાં
એક વિશાળ રાજ્ય | સરપંચ [ફા.) ૫. પંચાયતનો વડો સર ફિ. . પત્તાની રમતમાં પડતો | સરપાવ [ફા. પં. શાબાશી બદલ હુકમ (હુકમનું પાનું; ) મુદ્દલ અને આપવામાં આવતો પોશાક મુદતના મહિનાનો વ્યાજગણતરીમાં સરભર વિ. હિસાબમાં બેઉ બાજુ, ગુણાકાર. -રાસરી, -રેરાશ વિ. | સરખું નાની મોટી રકમોનો સરવાળો કરી | સરભરા [ફ.] સ્ત્રી. આદરસત્કાર,

Page #233

સરમુખત્યાર]
૨૩૨
ખાતર - બરદાસ્ત
સરમુખત્યાર [અર.] વિ. કુલ સત્તાધારી. -રી સ્ત્રી. સરમુખત્યાર
[સલામ
સામગ્રી
સરાણ સ્ત્રી. ધાર્ડ કાઢવાનું ચક્રયંત્ર. -ણિયો પું. હથિયાર સજવાનો ધંધો કરનાર. સરાડો પું. સરાણ; (લા.) સીધો સરળ માર્ગ
સરવણી, સરામણું, સરાવવું જુઓ ‘સારવું’માં.
સરાંઠી જુઓ ‘સાંઠો’માં. સરિયામ [ફા.] વિ. મુખ્ય ધોરી (માર્ગ); (લા.) સીધું, સરળ સરેરાશ જુઓ ‘સર’માં. સરેશ(-સ) [ફા.] પું. ચામડામાંથી કે હાડકામાંથી ઉકાળી મેળવવામાં આવતો ચીકણો પદાર્થ, સરસ સરૈયો પું. સુગંધી વસ્તુઓ વેચનારો
પ
વેપારી
|
સરવડું નપું. વરસાદનું ઝાપટું (વચ્ચે રહી રહીને પડે એ રીતનું) સરવાયું, સરવૈયું [ફા.] નપું. આખા વર્ષના હિસાબનું તારણ સરવાળો હું. સંખ્યામાં સંખ્યાની, ઉમેરણી, એનાથી થતી કુલ રકમ સરવું॰ વિ. ઝટ સાંભળે એવા કાનવાળું સરવુંરે અ. ક્રિ. ખસવું, સરકવું; (લા.) પાર પાડવું. -વાણી સ્ત્રી. પાણીની ફૂટ (કૂવા વગેરેમાં આવતી), ઝરણ. સેરવવું સ. ક્રિ. (કર્મક) સરકાવવું; ધીમેથી ખસેડવું સરવો પું. હોમમાં કામ લાગતો કડછી આકારનો લાકડાનો ડોયો સરસ↑ [સં.] વિ. રસવાળું; સારું. -સાઈ સ્ત્રી. ચડિયાતાપણું; (લા.) સ્પર્ધા, ચડસાઈ સરસરે પું. સરેશ સરસવ કું., બ. વ. રાઈના આકારનાં એક તેલીબિયાં. સરશિ(-સિ)યું નપું. સરસવનું તેલ, કડવું તેલ સરહદ [ફા.] સ્ત્રી. સીમા, સીમાડો સરળ [સં.] વિ. સહેલું, સીધું; (લા.) નિષ્કપટી સરંજામ [ફા.] પું. જોઈતી સાધન
સરોવર [સં.] નપું. મોટું કુદરતી તળાવ સર્પ [સં.] પું. સાપ સર્વ,-ર્વે [સં.] સર્વ. બધું. -ર્વજ્ઞ [સં.] વિ. બધું જાણનાર; પું. ઈશ્વર. -ર્વાનુમત [સં.] વિ. બધાને કબૂલ થયેલું. -ર્વોપરિ (-રી)[સં. ‘સર્વોપરિ’] વિ. સૌથી ચડિયાતું સલાટ પું. પથ્થર ઘડનારો, કડિયો; એ જાતનો પુરુષ. -ટણ સ્ત્રી. સલાટની સ્ત્રી
સલામ [અર.] સ્ત્રી. જમણી હથેલી કપાળે ચત્તી લગાડી કરવામાં આવતી વિદેશીય પ્રકારની વંદના. -મી સ્ત્રી. સલામ આપવાની ક્રિયા;

Page #234

સલામત
૨૩૩
સિહેલ
(લા.) સલામ દાખલ આપવામાં | વેલાની સ્ત્રી આવતી ભેટ .
સસણી સ્ત્રી. બાળકને શ્વાસનો રોગ સલામત [અર.] વિ. સુરક્ષિત; (લા.) સસરો પુ. વરને વહુનો અને વહુને હયાત, તંદુરસ્ત. ૦તી સ્ત્રી. | વરનો બાપ. સાસરું નપું., સાસરી સુરક્ષિતપણું; હયાતી
સ્ત્રી. સસરાનું ઘર સલાહ [અર.] સ્ત્રી. શિખામણ, સસલું નપું. એક ચોપગું નાનું સુકોમળ
અભિપ્રાય. વેકાર વિ. સલાહ | જંગલનું પ્રાણી. લો . નર સસલું. આપનારું
-લી સ્ત્રી. માદા સસલું સલેપાટ કું. રેલવેના પાટા નીચેનો સખ્ત વિ. સોંઘું લાકડાનો પાટડો
| સહકાર [સં.] પું. સાથે મળીને કામ સલાડવું, સલાડ, ડો જુઓ “સાલમાં. | કરવું એ. -રી [સં.] વિ. સહકારથી સવડ પુ. સ્ત્રી, સગવડ, અનુકૂળતા | ચાલતું સવર્ણ (સં.) વિ. એક જ વર્ણનું; (લા.) |સહવાસ (સં.) . સાથે રહેવું એ;
ઉપરના ત્રણ વર્ષમાં સમાતું (હિંદુ) | સોબત સવળું વિ. સૂલટું
સહશિક્ષણ [સં.] નપું. છોકરા-છોકરીનું સવાર ૧ નપું., સ્ત્રી. પ્રાતઃકાળ | સાથે થતું શિક્ષણ સવાર [ફ.] વિ. ઘોડા વગેરે વાહન / સહાય સં.) પું. સહાયક, સ્ત્રી મદદ પર બેઠેલું; ૫. એવો માણસ; સહિયર સ્ત્રી. સખી ઘોડેસવાર સિપાઈ. રી[ફા.સ્ત્રી. | સહિયારું વિ. ભાગિયા-ભાગનું ભાગ સવાર થવું એ; ઘોડા વગેરે પર બેઠેલું | જુદા વહેંચાયા ન હોય એવું; નપું. ચડિયું; અમલદારનું એક ગામથી 1 પતિયાળું બીજે ગામ જવું એ; રાજશાહી સહી [અર.] સ્ત્રી. કબૂલાતના સરઘસ; (લા.) ચડાઈ, હલ્લો | હસ્તાક્ષર; વિ. ખરું; અ. કબૂલ, સવાલ [અર. પું. પ્રશ્ન
મંજૂર સવામૂરિયું વિ. એક બાળક જન્મ્યા |સહુ સર્વ. સૌ, બધાં
પછી સવા સવા વરસે આવતું બાળક | સહેજ વિ. થોડ, અલ્પ. જે અ. મેળે; સવેલું નપું. સગાઈ થઈ હોય છતાં | સરળતાથી આડે પડી બારોબાર બીજે પરણી સહેલ [અર.] સ્ત્રી. આનંદથી આમલઈ જવાય એવી સ્ત્રી; એવી રીતે | તેમ ફરવું એ; (લા.) લહેર. -લું લઈ જવાની ક્રિયા. -લી સ્ત્રી. | વિ. સરળ

Page #235

રોગ
સહેવું
ર૩૪.
- સિંચાર સહેવું સ. ક્રિ. ખમવું, વેઠવું | સંગીત સિં.) નપું. ગીત વાદન અને સળ ૫. કાપડ કાગળ વગેરે પર | નૃત્ત ત્રણે સાથે મળી થતી ક્રિયા
દબાણથી થતો આંકો સંગીન [ફા.) વિ. (લા.) મજબૂત, સળગવું અક્રિ. બળવા લાગવું ટકાઉ; નપું. બંદૂકની નળીની સળવળવું અ.ક્રિ. સળ વળ એમ થવું, | બાજુમાં ખોસાતું ધારદાર ખાંડું જરા જરા અમળાતું હાલવું. | સંગ્રહ સિં] પું. એકઠું કરવું એ; સળવળાટ મું. સળવળવું એ | સંઘરો, એકઠો કરેલો જથ્થો, વસ્થાન સળંગ વિ. છયે અંગ સલામત છે એવું, | સિં.) નપું. દેશપરદેશની જોવા
આખું; અ. અટક્યા વિના , | જાણવા જેવી વસ્તુઓ એકઠી કરી સળી સ્ત્રી, ધાતુ ઘાસ વગેરેની પતલી | સંગ્રહી રાખી બતાવવાનું સ્થાન ગોળ ચીરી; (લા.) છૂપું ઉશ્કેરવું સંગ્રામ સિં] પુ. લડાઈ, યુદ્ધ એ. -ળિયો ૫. ધાતુની મોટી સળી | સંઘ સિં.. સમૂહ, ટોળું; સળેખમ નપું. નાકમાં થતો શરદીનો | યાત્રાળુઓનું ટોળું
| સંઘરવું સક્રિ. સંગ્રહ કરવો; જતન સંકટ [સં. નપું. આફત, કષ્ટ, દુ:ખ | કરીને સાચવી લેવું. સંઘરો છું. સંકલ્પ સિં.] પુ. ઈરાદો; વિચાર; | સંગ્રહ નિશ્ચય
સંઘાડો પુ. લાકડાં હાથીદાંત વગેરેની સંકેલવું સક્રિ. આટોપવું; લૂગડાંની | વસ્તુઓનાં રમકડાં ચૂડીઓ વગેરે ઘડી પાડી એકઠું કરવું
ઉતારવાનું યંત્ર, સંઘેડો. ડિયો ડું. સંખારો ૫. પાણી ગાળતાં ગળણામાં | સંઘાડા ઉપર કામ કરનારો કારીગર રહેતું કસ્તર
સંચવું સક્રિ. એકઠું કરવું. સાંચવવું સંખ્યા સિં] સ્ત્રી. રકમ, આંકડો; | સક્રિ. સંચી રક્ષણ કરવું. સાંચવણું (લા.) ગણતરી
| નપું. તાળું સંગ (સં.) ૫. સોબત | સંચાર સિં.) પં. પ્રસાર, ફેલાવો. સંગઠન [હિ.) સમૂહને એકઠો કરી -રી સિં] વિ. ફરનાર, ભમનાર; એકસંપ થવું એ
ક્ષણિક. ૦૬ સ. ક્રિ. બળિયાં સંગમ સિં] પું. મેળાપ; બે નદીઓ | ચારવાં. સંચરામણ નપું,
મળે એ ક્રિયા અને સ્થાન સંચરામણી સ્ત્રી. નળિયાં ચારવાનું સંગાથ ૫. સાથ, સોબત (માર્ગમાં). | મહેનતાણું. સંચાર પુ. છાપરું -થી વિ. સોબતી, માર્ગનું સાથી | ચારનારો મજૂર

Page #236

સંચિત]
સંચિત [સં.] નપું. પૂર્વજન્મમાં એકઠું કરેલું કર્મ; નસીબ સંચો પું. સાંચો, યંત્ર સંજવારી સ્ત્રી. ઝાડુથી વાળવું એ સંજ્ઞા [સં.] સ્ત્રી. નામ; નિશાની; ભાન, ચેતના
સંડા(-ધા)સ નપું. જાજરૂ
સંડોવવું સ. ક્રિ. સપડાવવું, ફસાવવું, સામેલ કરવું
૨૩૫
સંત વિ. પું. સાધુ પુરુષ, પવિત્ર પુરુષ સંતાન [સં.] નપું. સંતતિ, છોકરાંછૈયાં; છોકરું, ફરજંદ
છુપાવવું સંતોષ [સં.] પુ. તૃપ્તિ; સુખ;
સમાધાન
સંદેશ [સં.], -શો પું. કહેણ; સમાચાર સંદેહ [સં.] પું. શંકા, વહેમ સંધ, સંધાણ જુઓ ‘સાંધવું’માં. સંધિ [સં., પું.] સ્ત્રી. જોડાણ; સાંધ; (લા.) સલાહસંપ સંધૂકવું સ. ક્રિ. અગ્નિ પેટાવવો સંધ્યા [સં.] સ્ત્રી. બે સમયની સંધિ; એ સંધિમાં કરવામાં આવતું વેદમાર્ગીય સૂર્યોપાસના વગેરે નિત્યકર્મ; સાંઝ
|
સંપાદક [સં.] વિ., પું. તૈયાર કરનાર; છાપવાનો ગ્રંથ વગેરે સુધારી પ્રેસમાં મોકલી તૈયાર કરનાર
સંતાપ [સં.] પું. ક્લેશ, દુઃખ; પસ્તાવો સંતાવું અક્રિ. છુપાવું (જુઓ ‘સાંતવું.’). સંતાડવું સ.ક્રિ. (કર્મક) |
|
સંપાડું નપું. પાડ, ઉપકાર સંપૂર્ણ [સં.] વિ. પૂરેપૂરું, પૂર્ણ સંપેતરું નપું. બીજાને પરગામ પહોંચાડવા માટે સોંપાયેલી ચીજવસ્તુ
|
સંપ્રદાય [સં.] પું. રીતરિવાજ, ચાલ; અર્ચના-ભક્તિ કરવાનો તે તે માર્ગ સંબંધ [સં.] પું. જોડાણ; (લા.) સગાઈ, વિવાહ. -ધી [સં.] વિ. સંબંધવાળું; સગું
સંભવ [સં.] પું., સંભાવના [સં.] સ્ત્રી. શક્યતા, સંભવિત [સં.] વિ. શક્ય. સંભાવિત [સં.] વિ. પ્રતિષ્ઠિત, આબરૂદાર સંભાર [સં.], -રો પું. અથાણાં માટેનાં હિંગ હવેજ–રાઈમેથી વગેરેનો ભૂકો. -રિયું વિ. નપું. સંભાર ભરેલું
[સંભાર
-સાશ્રમ [સં.] પું. ૪ થી સંન્યાસીની સ્થિતિ; સંન્યાસીઓને રહેવાનું સ્થળ. -સી [સં.] પું. સંન્યાસ લીધો છે એવો પુરુષ. -સિની [સં.] એવી સ્ત્રી
સંન્યાસ [સં.] પું. ત્યાગ કરવો એ; હિંદુઓમાં ૪ આશ્રમોમાંનો છેલ્લો.
સંપ પું. મેળ, એકતા. વું સ.ક્રિ. મેળ કરવો, હળીભળી રહેવું. -પીલું વિ. સંપીને રહેનારું
સંપદ, -દા, -ત્તિ [સં.] સ્ત્રી; વૈભવ, ધન-દોલત

Page #237

સંભારણું, સંભારવું]
અથાણું; એવું શાક વગેરે સંભારણું, સંભારવું ‘સાંભરવું’માં.
૨૩૬
જુઓ
સંભાળવું સ.ક્રિ. જતન કરવું, સાચવવું; (લા.) સાવચેત રહેવું. સંભાળ સ્ત્રી. જતન; (લા.) સાવચેતી
સંમત [સં.] વિ. સંમતિ આપેલું, માન્ય. -તિ [સં.] સ્ત્રી. કબૂલાત, અનુમતિ
સંમાન [સં.] નપું. આદરમાન; (લા.) પ્રતિષ્ઠા, ગૌરવ. -નિત [સં.] વિ. જેને આદરમાન આપવામાં આવ્યું છે તે. ન્ય [સં.] વિ. આદરમાન આપવા લાયક કે જેને આદરમાન અપાયું છે તેવું, માનાર્હ (‘સન્માન’ વગેરે શબ્દસ્વરૂપ અશુદ્ધ છે) સંમેલન [સં.] નપું. એકઠા થવું એ; મેળાવડો
[સાકર
સંશોધન [સં.] પું. શુદ્ધ કરવું એ, સુધારણા; શોધી કાઢવું એ, શોધખોળ. -ક, કાર [સં.] વિ. શોધખોળ કરનાર (વિદ્વાન)
સંયમ [સં.] પું. કાબૂમાં રાખવું એ, નિગ્રહ. -મી [સં.] વિ. ઇંદ્રિયોને કાબૂમાં રાખનાર સંયોગ [સં.] પું. જોડવું કે ભેગા કરવું એ; સંબંધ; અનુકૂળ સમય કે કાર્ય સંવત,-સર [સં.] પું. વર્ષ; વિક્રમનું
વર્ષ
સંવાદ [સં.] પું. એકરાગ હોવાપણું; વાતચીત
|
સંસદ [સં.] સ્ત્રી. સભા, મંડળ સંસર્ગ[સં.]પું. પાસ, સોબત; સંબંધ,
સંગતિ
“સંસાર [સં.] પું. જન્મ-મ૨ણની
ઘટમાળ; પતિ-પત્નીનું જીવન. -રી
.
[સં.] વિ. સંસારને લગતું; સંસારમાં રહેનારું. સાંસારિક [સં.] પું. સંસારને લગતું.
સંસ્કાર [સં,] પું. શુદ્ધ કરવું એ; સારા શિક્ષણ વગેરેથી મળતું સદાચારી વર્તન; શિક્ષણ, ઉપદેશ; બ્રાહ્મણો વગેરેને ગર્ભાધાનથી લઈ કરવામાં આવતો ૧૬ માંનો પ્રત્યેક વિધિ. -રી [સં.] વિ. સંસ્કારવાળું. સંસ્કૃત [સં.] વિ. સંસ્કાર પામેલું; સ્ત્રી. નપું. વેદોમાંથી ઊતરી આવેલી ભારતીયોની ગીર્વાણ ભાષા, દેવભાષા. સંસ્કૃતિ (સં.] સ્ત્રી. સામાજિક સંસ્કારની સ્થિતિ, સુધારો; સભ્યતા |સંસ્થા [સં.] સ્ત્રી. મંડળ; મંડળને બેસવાનું કાર્યાલય. ૦૫ક [સં.] વિ. સ્થાપના કરનાર. ૦૫ના [સં.] સ્ત્રી.
સ્થાપના
સંશય [સં.] ધું. શંકા, વહેમ. -યી | સંહાર [સં.] પું. કતલ; નાશ [સં.] વિ. વહેમી
સાકર સ્ત્રી. ખાંડના પાસાદાર ગાંગડા.

Page #238

સાક્ષર)
૨૩૭
સિાધન
-રિયું વિ. સાકરની ચાસણી ચડાવેલું | (લા.) લડાલડી; ભારે કામ સાક્ષર સિં.] વિ., પૃ. (લા.) વિદ્વાન; | સાડી સ્ત્રી સ્ત્રીનું રેશમી ઓઢણ; ચાલુ સાહિત્યકાર,
સાલ્લો. -ડલો . ચાલુ સામાન્ય સાક્ષાત્કાર સિં.) નપું. નજરોનજર | સાડી, સાલ્લો
જોવું-અનુભવવું એ, પ્રત્યક્ષ દર્શન | સાટુ, ભાઈ પું. સાળીનો વર સાક્ષી સિં.] વિ. પં. નજરેનજર | સાણશી(-સી) સ્ત્રી. રસોઈમાં કામ જો નાર; શાહેદ. સાક્ષી પ્રી. | લાગે એવી બે પાંખિયાંની પકડ. શાહેદી, સાખ
-સો ૫. સાપ વગેરે પકડી શકાય સાખ સ્ત્રી. શાહેદી, સાક્ષી. ખો પં. એવી બે પાંખિયાંની મોટી પકડ;
લોકનો અભિપ્રાય; આબરૂ (લા.) મુશ્કેલી, ફસામણ સાખી સ્ત્રી, રાસડા વગેરેમાં આવતો | સાથ ૫. સથવારો, સંગાથ. -થે અ. વિરામ લેવા માટેનો બે લીટીનો | સંગાથે, જોડે. -થી વિ., પં. ટુકડો (છંદ).
સહકાર્યકર; ખેતરમાં સહાયક ઊભડ સાગર સિ.] ૫. સિંધુ, સમુદ્ર ખેડૂત. ૦થીદાર વિ., મું. સાચ નપું. સત્ય. ૦૯ વિ. સાચું | સહકાર્યકર, મિત્ર બોલનારું; પ્રામાણિક -ચું વિ. ખરું; સાથરો પં. ઘાસની પથારી સત્ય બોલનારું. ચાબોલું વિ. સાચું | સાથવો છું. શેકેલા અનાજના ભૂકામાં બોલનારું. સચ્ચાઈ સ્ત્રી. સાચાપણું | ગળાશ ને ઘી ભેળાં કરેલી સૂકી સાચવણું, સાચવવું જુઓ | વાની સાંચવવું'માં.
સાથળ સ્ત્રી, જાંઘ સાજન નપું. સજજનોનો સમૂહ; | સાથિયો છું. આવી મંગળ આકૃતિ; વરઘોડામાં આવતો પ્રતિષ્ઠિત | અભણ સ્ત્રીઓ સાખને ઠેકાણે કરે નાગરિકોનો સમૂહ; (લા) પતિ | છે એ ચિહન સાજું વિ. તંદુરસ્ત; આખું, અખંડ | સાદ ૫. ઘાંટો, સૂર; બૂમ સાટું નપું. વસ્તુનો ફેરબદલો, | સાદડી સ્ત્રી. ઘાસની સળી કે તાડછાંની વિનિમય; મૂલ્ય ઠેરવવું એ. -ટવવું | કરેલી શેતરંજી, ચટાઈ સક્રિ. સાટું કરવું, બદલો કરવો; | સાદું [ફા.) વિ. ડોળડમાક વિનાનું; ઠેરવવું
સીધું; આસાન (કેદ–ભારે મજૂરી સાઠમારી સ્ત્રી. જંગલી પ્રાણીઓને | વિનાનું). -દાઈ સ્ત્રી. સાદાપણું ખીજવીને લડાવવાનો તમાશો; | સાધન સિં] . ઓજાર, હથિયાર;

Page #239

સાન
૨૩૮
(સારું
સામગ્રી; ઉપાય. -ક [સં] વિ. | અનેક પ્રકારની ચીજવસ્તુ ઉપાસના કરનારું. -ના સિં] સ્ત્રી. સામયિક, સામાયિક જુઓ “સમયમાં. સાધકનું કર્મ. નવું સ. ક્રિ. સિદ્ધ | સામવું જુઓ “સમાવુંમાં. કરવું; મેળવવું. સાધુ સિં] વિ., | સામાન [ફા. . સામગ્રી, ઉપયોગી પું. સાધન કરી સિદ્ધિ પામેલો બાવો; | ચીજો; ઘોડાનો સાજ, સજાઈ સારા ચારિત્ર્યવાળો પુરુષ. સાધ્વી | સામાન્ય સિં.] જુઓ “સમાનમાં. [સં] સ્ત્રીસાધુ સ્ત્રીનું પવિત્ર સ્ત્રી સામુદાયિક [સં.] જુઓ “સમુદાયમાં. સાન સ્ત્રી. સંજ્ઞા, ઇશારો, સંકેત; સામું વિ. સંમુખ રહેલું; વિરુદ્ધ. સમઝણ, અક્કલ
• -મસામું વિ. બરોબર સામું. મનો સાપ પું. સર્પ. પોલિયું નપું. સર્પનું | પં. સામે થવું એ, વિરોધ. -માવાળું પરડકું-બચ્યું
વિ. સામેના-વિરુદ્ધ પક્ષવાળું. સાપ્તાહિક [સં.) વિ. અઠવાડિયાને | -મ(મા)સામી અ. એકબીજાની લગતું; નપું. અઠવાડિયે એક વાર સામે. મે અ. સામું રાખી; (લા.) પ્રસિદ્ધ થતું છાપું, અઠવાડિક | મોઢા ઉપર. -મૈયું નપું. સામે સાફ [અર.] જુઓ “સફા.'] વિ. | શોભાયાત્રા જેવું લઈ જઈ કરવામાં સ્વચ્છ; (લા.)નિષ્કપટી, સૂફી | આવતો સત્કાર સ્ત્રી. વાળઝૂડ; સ્વચ્છતા. -ફાઈ સામૂહિક સિં. જુઓ “સમૂહમાં. સ્ત્રી. (લા.) પતરાજી, બડાઈ. | સામ્રાજ્ય સિં.] જુઓ “સમ્રાટ'માં. -ફી વિ. વળતર વિનાનું વ્યાજ કે | સાર સં] પું. તત્ત્વ, તાત્પર્ય; (લા.) ભાવ વગેરે); ચલમ પીવામાં છેડા | લાભ આડો રખાતો કપડાનો ટુકડો | સારવાર સ્ત્રી. (માંદાની) સેવાચાકરી સાફો . ફેંટો, ઇચ્છી પાઘડી સારવું સક્રિ. શ્રાદ્ધ કરવું, સરાવવું; સાબદું વિ. સજ્જ, સોઢેલું (માણસ) | ઉપાડી વહેવું ટપકાવવું (આંસુ). સાબિત [અર.] વિ. સિદ્ધ, પુરવાર. સરાવવું સ.ક્રિ. શ્રાદ્ધ કરવું. સરવણી -તી સ્ત્રી. પુરાવો, ખાતરીનું પ્રમાણ ત્રી. હિંદુઓમાં તેરમે દિવસે સાબુ પું. મેલ કાઢવા માટેની તેલ અને કરવામાં આવતો ઘડસાનો વિધિ. ક્ષારની બનાવટ
સરામણું નપું. શ્રાદ્ધવિધિ, સરાવવું સાબુત [અર.] વિ. સલામત સામગ્રી સં.સ્ત્રી. ઉપયોગી સામાન; | સારુ અ. માટે, વાસ્ત, કાજે ઠાકોરજીને ધરવા માટે તૈયાર કરેલી સારું વિ. સુંદર, મઝાનું; શુભ, મંગલ;

Page #240

સાર્વજનિક
૨૩૯
સિાંકળ
હિં.] બધું, અ. ભલે, ઠીક. રાસાર | ભાતનું રંગીન પંચિયું [સં] પું. સારું અને ખોટું. -રાસારી સાસરી જુઓ “સસરોમાં. સ્ત્રી. સારો મેળ
સાસુ સ્ત્રી. કન્યાને વરની અને વરને સાર્વજનિક સિં.] વિ. બધાં માણસોને | કન્યાની માતા
કામ લાગતું, સૌ જનને લાગતું સાહસ સિં.) નપું. જોખમ ભરેલું કામ; સાલ [ફા] પં. શ્રી. વર્ષ; મોસમ | જોખમ જાણ્યા છતાં ઝંપલાવવું એ. સાલ નપું. નડતર, આડખીલી; | -સિક સિં.1, -સી વિ. સાહસ કામ વીંધમાં બેસે એવો લાકડાનો | કરનાર બંધબેસતો ઘડેલો છેડો. અવું અ.ક્રિ. | સાહિત્ય સિં.) નપું. સાધનસામગ્રી: (લા.) મનમાં ખૂંચે એવી રીતે દુઃખ | જ્ઞાન વગેરેની ગ્રંથસ્થ થયેલી રચના, થવું. ૦વવું સક્રિ. (કર્મક) સાલ | | વાડ્મય. કાર સિં] વિ. ગ્રંથ નાખવું; (લા.) ખોસી મારવું; કેદ | વગેરેની રચના કરનારા વિદ્વાન પકડવું. ૦વણું નપું. (લા.) સલવાઈ | સાહેબ [અર.] માલિક, ધણી; મોટો પડવું એ; મુશ્કેલી. સાલિયું નપું. | માણસ; યુરોપિયન માણસ, સાહ્યબી સાલ; (લા.) નડતર. સલાડવું], સ્ત્રી. (લા.) જાહોજલાલી, વૈભવ સક્રિ. એક-બીજાની સાથે જોડવું. સાળ સ્ત્રી. કાપડ વણવાનું ઓજાર સલાડું નવું., ડો પં. (લા.) | સાળો પુ. પત્નીનો ભાઈ. -ળી સ્ત્રી. એકબીજાની સાથેનું અનિચ્છનીય | પત્નીની બહેન જોડાણ; એવું મરજી વિરુદ્ધનું જોડાણ સાંઈન, ઈડું નપું. સ્ત્રીઓનું પરસ્પર સાવ અ. તદન, તમામ , [ ભેટવું એ. યાંમાયાં નપું, બ.વ. સાવકુ વિ. અપર-માનું, ઓરમાયું | લગ્ન-પ્રસંગે વેવાણોનું પરસ્પર સાવચેત વિ. સાવધાન, સચેત. -તી | ભેટવું એ
સ્ત્રી. સચેતપણું; ચેતવણી સાંઈ પું. મુસ્લિમ ફકીર : સાવજ પું. સિંહ. oડાં નપું, બ.વ. |સાંકડું વિ. પહોળાઈમાં ખૂબ ઓછું; હિંગ્ન પશુઓ
(લા.) સંકુચિત મનવાળું. સાંકડ સાવધ વિ., -ધાન સિં.) વિ. સાવચેત, | સ્ત્રી. સંકડામણ. સંકડામણ નપું, - સચેત. -ધાની સ્ત્રી. સાવચેતી | (-ણી) સ્ત્રી. સંકડાઈને રહેવું એ, સાવરણી સ્ત્રી. ઝાડ. -ણો ૫. મોટી | સાંકડ સાવરણી
સાંકળ સ્ત્રી. ધાતુની કડીઓ કે અંકોડા સાવલિયું નપું. આછા વણાટનું ચોકડી- | ભેળવી કરેલી લાંબી હાર; બારી
, વડો

Page #241

સાંખવું]
२४०
[સાંભરવું બારણાં બંધ રાખવા કરેલી એવી | નેઢો ડું. ઘોની જાતનું એક પ્રાણી; હારનો ટુકડો; જમીન ભરવાનું | ગળા કે કેડ ઉપર કપડાંની ગાંઠ ૧૦૦ ફૂટનું માપ. ૦વું સક્રિ. | વાળીને પહેરવું એ જોડવું. ળિયું નપુ. અનુક્રમણી. સાંતવું, સંતાડવું સક્રિ. છુપાવવું -ળી સ્ત્રી, સાંકળની નાની સેર | (‘સંતાવુંનું કર્મક) (સોના ચાંદીની કે બીજી ધાતુની). | સાંતી સ્ત્રી, એક હળથી ખેડી વવાય -ળું નપું. (સોના ચાંદીનું) હાથ- | એટલી જમીન; નપું. હળ. -તીખું પગનું ધરેણું
નપું. હળ. -તેલું નપું. બળદને સાંખવું સક્રિય બોલ સહન કરવા | જોતરવા વપરાતું લાકડાનું ચોકઠા સાંખવું અ.કિ. માપ કરી સરખાવવું | આકારનું, પાંસરું માપવું
સાંથ સ્ત્રી. જમીન-મહેસૂલ, ગણોત; સાંગી સ્ત્રી. રથ કે મોટી ગાડીની ધરી | જમીન ખેડવા આપ્યા બદલ મળતી
અને સોટી વચ્ચેનો કઠેરાવાળો | રકમ ભાગ. -ગામાંચી સ્ત્રી. આધાર લઈ | સાંધવું સક્રિ. જોડવું; ટાંકા મારી બેસાય એવી પાટીવાળી માંચી | જોડવું. સાંધ સ્ત્રી. જોડાણ; વચ્ચેની સાં(-સા)ચવવું સ. કિ. સંઘરી રાખવું. | ફાટની નિશાની. સાંધણ નપું.
ણી સ્ત્રી. રક્ષણ. -શું નપું. તાળું | સાંધવું એ; અનુસંધાન; પુરવણી. સાંઝ(-જ) સ્ત્રી. સૂર્યાસ્તનો સમય સાંધણી સ્ત્રી. સાંધવાની રીત કે ઢબ. ->(-) -ઝરે(-જરે) અ. સાંઝને | સાંધો ૫. જોડાણનો ભાગ; સમયે. -ઝી(જી) સ્ત્રી. સાંઝે | જોડાણના ટાંકા વગેરેનો આકાર. કરવામાં આવતી ફૂલમંડળી (વૈષ્ણવ | સંધ સ્ત્રી, સંધિ, સાંધ. સંધાણ નપું. મંદિરોમાં); શુભ પ્રસંગે સાંઝ ગવાતું | જોડાણ ગીત; એવી રીતે સાંઝનો ગીત | સાંબેલું નપું. ખાંડવાનું લાકડાનું ગાવાનો પ્રસંગ
સાધન; વરઘોડામાં આગળ છોકરાસાંઠો પં. જુવાર બાજરી શેરડી વગેરેનો | છોકરીને શણગારી ઘોડા ઉપર
છોડ (લીલો કે સૂકો). -ઠી સ્ત્રી. | બેસાડવામાં આવે છે એ. -લ સ્ત્રી. કપાસ કે તલ વગેરેનો સૂકો છોડ, | ધૂંસરીની ખીલી - સરાઠી
સાંભરવું અક્રિ. યાદ આવવું. -ણ સાંઢ પું. આખલો, ખૂટ. oણી સ્ત્રી. | સ્ત્રી સ્મૃતિ, યાદ, સંભારવું સક્રિ. માદા ઊંટ, ઢિયો છું. નર ઊંટ; | (કર્મક) યાદ કરવું. સંભારણું નપું.

Page #242

સાંભળવું
-
૨૪૧
યાદગીરી; યાદગીરીની વસ્તુ કે | પોલીસ નિશાની
| સિફારસ[ફાસ્ત્રી. ભલામણ સાંભળવું સક્રિ. કાને શ્રવણ કરવું; | સિલક [અર.] સ્ત્રી, ખર્ચ જતાં બાકી (લા.) ધ્યાનમાં લેવું
વધેલી રકમ, જણશ, પુરાંત; વિ. સાંસતું વિ. થાક પછી શ્વાસ હેઠા | બચત બેસતા જાય એવું; (લા.) | સિવડાવવું, સિવડામણ, સિલાઈ જુઓ ધીરજવાળું. -તા સ્ત્રી. (લા.) ધીરજ | “સીવવું'માં સાંસારિક [સં.] જુઓ “સંસાર'માં. | સિવાય [અર.] અ. વિના, વગર; સાંસો ખું. સંશય, સંકલ્પવિકલ્પ. સાંસાઉપરાંત
પું, બ.વ. (લા.) તંગી; મુશ્કેલી સિસોટી સ્ત્રી. સીટી, મોઢેથી શી શી સિક્કો [અર.] પુ. મહોર, છાપ; | એવો અવાજ; એવો અવાજ કરવાનું મહોરવાળું ચલણી નાણું; (લા:) | સાધન. -ડી સ્ત્રી. સિસોટી. અમલ
સિસકારવું અ.જિ. સિસોટી સિગાર,રેટ [અં] સ્ત્રી. યુરોપિયન | બજાવવી. સિસકારો પં. શી શી પ્રકારની ધોળી બીડી
એવો અવાજ સિદ્ધ સં.] વિ. તૈયાર થયેલું, પ્રાપ્ત; સિસોળિયું નપું. શાહુડીનું પીછું; કાનનું
સફળ થયેલું; નિશ્ચિત; સાબિત; | એક ઘરેણું (પુરુષનું). જેણે સિદ્ધિ મેળવી હોય તેવું (સાધુ | સિંચવું સક્રિ. છાંટવું બાવા વગેરે); મુક્ત (પુરુષ). | સિંદૂર સિં.) ૫. પારો સીસું ને ગંધકની વહસ્ત સં.વિ. હથોટીવાળું, છે મેળવણીથી થતો ખૂલતા રાતા રંગનો નિષ્ણાત. -દ્ધાંત સિં.] ૫. પૂરી | ભૂકો. રિયું વિ. સિંદૂરના રંગનું વિચારણા કે અનુભવ પછી નક્કી | સિંધી વિ. પું. સિંધ પ્રાંતનું રહેવાસી; થયેલો મત કે નિર્ણય. -દ્ધિ (સં.] | સૌરાષ્ટ્રની એક મુસ્લિમ જાતનું
સ્ત્રી, સફળતા; ફલપ્રાપ્તિ, યોગથી | માણસ. -ધિયાણી સ્ત્રી, સિંધી સ્ત્રી. મળતી આઠ પ્રકારની અદ્દભુત | -ધુડો ૫. શૂરાતન ચડે એવો એક શક્તિ. સિધારવું, સિધાવવું અ.ક્રિ. | રાગ, સિંધુ રાગ (લા.) વિદાય લેવી " | સિંધાલૂણ નપું. સૈધવ નામનું ખનિજ સિનેમા [.] . ચલચિત્ર | મીઠું સિપાઈ ફિ.] પુ. લશ્કરનો માણસ, | સિંહ સિં.] પૃ. જંગલનું એક નીડર
સૈનિક; પાવાળો, પગી, ચપરાશી; | હિંસક પ્રાણી, સાવજ. -હાસન સિં.]

Page #243

સીઝવું]
નપું. સિંહની આકૃતિવાળું ચાર પાયાનું આસન સીઝવું અ.ક્રિ. (લા.) ધીમે તાપે બફાઈ કે ચડીને તૈયાર થવું સીડી સ્ત્રી. નિસરણી, નાનો દાદર સીદી [અર.] પું. આફ્રિકાનો કાળો વતની, હબસી. -દણ સ્ત્રી. સીદી
મહેનતાણું સીસું નપું. એક વજનદાર-તરત ઓગળી જાય એવી ધાતુ. -સાપેન સ્ત્રી. સીસાના પદાર્થમાંથી કરેલી સળીવાળી કલમ, પેન્સિલ
|
સીંચવું સક્રિ. વાવ કૂવામાંથી (પાણી) ખેંચવું. -ચણિયું નપું. સીંચવાનું દોરડું |ીં(-સિં)દરી સ્ત્રી. કાથીની દોરી સુકવણી, સુકવણું, સુકાવવું, સુકાવું જુઓ ‘સૂકું’માં. સુકાન નપું. વહાણ કે હોડીની પાછળનો દાંડો (જેના ફેરવવા પ્રમાણે વહાણ દિશા બદલે છે.). -ની પું. સુકાન ઝાલી બેસનારો ટંડેલ સુખ [સં.] નપું. આરામ-ચેન વગેરેનો અનુભવ. -ખાકારી સ્ત્રી. સુખચેનની સ્થિતિ. -ખી [સં.], -ખિયું વિ. સુખવાળું. પણું, -ખિયારું વિ. સુખિયું
૨૪૨
સ્ત્રી
સીધવું અ.ક્રિ. સિદ્ધ થવું. સીધું વિ. પાધરું, પાશુંરું; એક જ લીટીમાં રહેલું; (લા.) સરલ, કપટ; ભોજન માટેની કાચી સામગ્રી. -ધો પું. ભોજન માટેની કાચી સામગ્રી, સીધું સીનો [ફા.] પું. છાતીનો ફેલાવ સીમંત નપું. સેંથો; (લા.) ગર્ભિણી સ્ત્રીની પહેલી પ્રસૂતિ પહેલાંનો ઉત્સવ, અઘરણી
[સુતાર, સુથાર
સીમા [સં.] સ્ત્રી.,-મ સ્ત્રી. હદ, મર્યાદા; હદમાં આવી રહેલી જમીન. -માડો પું. સરહદ સીલ [અં.] સ્ત્રી. નપું. મહોર, મુદ્રા, છાપ; છાપ લગાડી કાગળ લાખથી બંધ કરવું; એવી રીતે બંધ કરવા માટેની લાખનું ચકતું સીવવું સ.ક્રિ. ટાંકા મારી જોડવું. -ણ નપું., -ણી સ્ત્રી. સીવવું એ. સિવડાવવું સ.ક્રિ. (પ્રેરક) સીવે એમ
કે
કરવું. સવડામ નપું. સિવડાવવાનું મહેનતાણું. સિલાઈ
સ્ત્રી. સીવવું એ; સીવવાનું |સુતાર, સુથાર પું. લાકડાં ઘડનાર
સુખડ સ્ત્રી. ચંદનનું લાકડું સુખડું નપું. ઘઉંના લોટ ઘી અને ગોળનો પાક, પાત્ર. -ડી સ્ત્રી. સુખડું; (લા.) વસવાયાં વગેરેને મળતી અનાજની હકસાઈ. -ડિયો પું. મીઠાઈ તૈયાર કરી વેચનારો સુઘડ વિ. સ્વચ્છ, ચોખ્ખું; (લા.) ચતુર ગાવું, સુગાળવું, સુગાળું જુઓ
‘સૂગ’માં.

Page #244

[સુંવાળું
ને ઘૂંટણ ઉપર ખૂલતી ચાડની ચોરણી સુરંગ સ્ત્રી. જમીનમાં કે પત્થરમાં સાંકડું વીંધ પાડી જેમાં દારૂ ભરી ફોડવામાં આવે (-જેનાથી પત્થર તૂટે તેમજ આ રીતે શત્રુનો નાશ કરવામાં પણ વપરાય - દરિયામાં પણ ખાસ રીતે સુરંગ ગોઠવાય છે.) સુરાવટ, સુરીલું જુઓ ‘સૂર’માં. સુલભ [સં.] વિ. સહેલાઈથી મળે એવું, સલનું સુલેહ સ્ત્રી. ઝઘડા કે લડાઈનો
–
સુધરવું અ.ક્રિ. શુદ્ધ થવું, સારું થયું. સુધારવું સ. ક્રિ. (કર્મક) શુદ્ધ કરવું, સારું કરવું. સુધરાઈ સ્ત્રી. ગામ કે શહેરને સાફ રાખવાને માટે કામ | કરતી પ્રજા-પ્રતિનિધિઓની મંડળી. સુધાર પું. સુધારવામાં આવે એ, શોધન. સુધારક, વિ. સમાજની બદી દૂર કરનારું કે કરવાનો મત ધરાવનારું. સુધારો પું. સુધાર; સુધારકોનું બદી દૂર કરવાપણું સુનાવણી સ્ત્રી. ન્યાયાધીશ પાસે ફરિયાદની રજૂઆતને લેવાની સ્થિતિ
અભાવ, સલાહશાંતિ; સંધિ,
સમાધાન
સુદિ]
કારીગર. ૦ણ સ્ત્રી. સુતાર સ્ત્રી સુદિ [સં.], ૪ અ. અજવાળિયામાં; સ્ત્રી. અજવાળિયું સુદ્ધાં(-ધ્ધાં), છત અ. સાથે, સહિત;
અશેષ
૨૪૩
સુન્નત [અર.] સ્ત્રી. મુસલમાનોમાં છોકરાની જનનેંદ્રિયનું ટોપચું કાપી નાખવાની મઝહબી ક્રિયા. સુન્ની [અર.] વિ. મુસ્લિમ મઝહબના એક ફિરકાનું સુપરત વિ. સોંપેલું; સ્ત્રી. સોંપણી સુયાણી સ્ત્રી. પ્રસવ કરાવનારી બાઈ,
દાયણ
.સુરમો [ફા.] પું. આંખ તંદુરસ્ત રાખવા આંજવામાં આવતો એક ખનિજ પદાર્થ, સોયરું સુરવાલ [ફા.] સ્ત્રી. નીચેથી સાંકડી
સુવાણ સ્ત્રી. રોગમાંથી મુક્ત થયાની સ્થિતિ
સુવારોગ પું. સુવાવડમાંથી થતો રોગ. સુવાવડ સ્ત્રી. બાળકને જન્મ આપવો અને એ કારણે ખાટલામાં પડી રહેવાની સ્થિતિ સુવાસણી સ્ત્રી. સૌભાગ્યવતી સ્ત્રી, એવસુ સ્ત્રી
સુવાંગ વિ. અંગત માલિકીનું, સ્વાંગ સુસવાટ, સુસવાટો જુઓ ‘સૂસવવું’માં. સુસ્ત [ફા.].વિ. આળસુ; (લા.) ધીમું. -સ્તી સ્ત્રી. આળસ, ઊંઘનું ઘેન; (લા.) મંદતા
|
સુંદર [સં.] વિ. સુશોભિત, રૂપાળું. સૌંદર્ય [સં.] નપું. સુંદરપણું; રૂપ સુંવાળું વિ. સુકોમળ, લીસું ને નરમ; (લા.) સ્વભાવનું નરમ; નપું.

Page #245

૨૪૪
બાળક જન્મવાનું સૂતક, વૃદ્ધિસૂતક. -ળા પું., બ.વ. મૃત્યુ પછીની દસમાની ક્રિયા. -ળી સ્ત્રી. પૂરી જેવી જીરું વગેરે નાખેલી એક પોચી વાની સૂકું વિ. ભીનાશ વિનાનું, શુષ્ક; દૂબળું; (લા.) પ્રેમ કે આદર-સત્કાર વિનાનું. સુકાવું અ.ક્રિ. ભીનાશ ઊડી જવી; દૂબળા પડવું. સૂકવવું; સુકાવવું સ.ક્રિ. (કર્મક) ‘સુકાપ્’ એમ કરવું. સૂકલ વિ. સુકાયેલું. સૂકો પું. તમાકુની પતરી, જરદો. સૂકગણું નપું., સૂકઘાંટી સ્ત્રી. બાળકને ગળું પડવાનો એક રોગ. સૂકલકડી વિ. લાકડી જેવું સુકાઈ એકવડી હાંઠીનું; દુર્બળ શરીરનું. સુકવણી સ્ત્રી. સૂકવેલી ચીજવસ્તુ. સુકવણું નપું. વરસાદ ચાલ્યો જતાં મોલનું સુકાવું એ
[સૂત્ર
અનુક્રમણી સૂજવું અ.ક્રિ. સોજો આવો, ઊપસી આવવું
સૂઝવું અ.ક્રિ. બુદ્ધિમાં ઊભું થવું; યાદ આવવું; દેખાવું, નજરે પડવું. સૂઝ સ્ત્રી. સૂઝવું એ, ગમ, સમઝ; પહોંચ. સૂઝતું વિ. (લા.) જે સમયે જે હાથમાં આવે કે મળી આવે તેવું (આહાર વગેરે)
સૂડવું સ. ક્રિ, મૂળમાંથી છોડવા વગેરે ખોદી કાઢવા. સૂડી સ્ત્રી. સોપારી કાતરવાનું બે પાંખિયાંવાળું સાધન. સૂડો પું. મોટી સૂડી સૂડોર પું. ગળે કાંઠલા વિનાનો પોપટ સૂણવું અ. ક્રિ. સોજો આવવો સૂતક [સં.] નપું. સગાં-સંબંધીના મૃત્યુથી પાળવામાં આવતી આભડછેટ. -કી [સં.] વિ. સૂતકવાળું
|
સૂક્ષ્મ [સં.] વિ. બારીક, ઝીણું સૂગ સ્ત્રી. ગંદકીને કારણે થતો અણગમો; (લા.) ઘૃણા. સુગાવું અ.ક્રિ. સૂગ આવવી. સુગાળ, વું, -ળું વિ. સૂગ ચડે એવી પ્રકૃતિનું સૂચન [સં.] નપું., -ના સ્ત્રી. ધ્યાન દોરવું એ; ચેતવવું એ. "ક [સં.] | વિ. ધ્યાન ખેંચે એવું; ધ્યાન ખેંચનાર. -વવું સ.ક્રિ. સૂચના | કરવી, ધ્યાન ઉપર લાવવું. સૂચિત | [સં.] વિ. સૂચવેલું. સૂચી [સં.]
સૂતર નપું. રૂ કાંતીને કાઢવામાં આવતો તાર; વિ. સૂતર જેવું સીધું. ફેણી સ્ત્રી. એક જાતની તાંતણા-તાંતણા જેવી મીઠાઈ. શાળ સ્ત્રી. એક જાતની ડાંગર. -૨ વિ. સૂતર જેવું સીધું. સૂતરાઈ સ્ત્રી. સરળતા. સૂતરાઉ વિ. સૂતરનું બનેલું. સૂતરિયો પું. સૂતરનો વેપારી સૂતળી સ્ત્રી. શણની પાતળી દોરી સૂત્ર[સં.]નપું. દોરો, તાંતણો; સૂતર; સ્ત્રી. યાદી, ટીપ; સાંકળિયું, | નિયમ, વ્યવસ્થા; ટૂંકું અર્થવાળું

Page #246

સૂધી ૨૪૫
સૃિષ્ટિ વાક્ય. Oધાર સિં.પં. નાટકનો | આકાશીય તેજસ્વી મોટો ગોળો. પ્રધાન નટ; કડિયો-સુતાર | નમસ્કાર સિં.) પું. સૂર્યને નમન; સૂધ સ્ત્રી. શુદ્ધિ, ભાન; ખબર, ભાળ. | એ નામની એક ખાસ કસરત . -ધુ વિ. સીધું, પાધરું; (લા.) સરળ સૂલટું વિ. ઊલટું નહિ એવું, સવળું; સ્વભાવનું
| ચતું. ટાવું અ.ક્રિ. સૂલટું થવું સૂનું વિ. ખાલી; ઉજ્જડ, નિર્જન, સૂવું અ.ક્રિ. આડા થઈ પડવું; (લા.) સંભાળ કે રક્ષણ વગરનું. સૂત નપું. | ઊંઘવું મીંડું. સૂનમૂન વિ. સૂનું અને મૂંગું, સૂસવવું અ.ક્રિ. સૂ સૂ એવો અવાજ તદ્દન ભાન ભૂલેલું
થવો. સૂસવાવું અક્રિ. સૂ સૂ એવો સૂપડું નપું. અનાજ ઝાટકવાનું સાધન. અવાજ થવો; (લા.) ટાઢથી ધ્રૂજવું. -ડી સ્ત્રી, નાનું સૂપડું
સુસવાટ, -ટો . જોરથી વહેતા સૂબો [અર.] પૃ. ઇલાકો, પ્રાંત; | પવનનો કે એવી કોઈ ગતિનો પ્રાંતનો હાકેમ, “ગવર્નર’. બેદાર || અવાજ [ફા.પં. સૂબાનો મુખ્ય અમલદાર; સૂ-સું)ઘવું સક્રિ. સુગંધ લેવો. ટૂં. લશ્કરમાં એક હોદાનો અમલદાર | (સુ)ઘાડવું સક્રિ. (પ્રેરક) સૂધે એમ સૂમ [અર.] વિ. મૂંજી, કંજૂસ. ૦સામ | કરવું. સૂત-સું)ઘણી સ્ત્રી. છીંકણી, વિ. તદ્દન શાંત, લેશ પણ અવાજ | પીસેલી તમાકુ, બજર કે ઘોંઘાટ વિનાનું
સૂત-સું)ઠ સ્ત્રી. સૂકવેલું આદુ સૂર પુ. સ્વર, ઘાંટો. સુરીલું વિ. સારા સૂત-સું)ડો પુ. વાંસની ચીપોનો કે ઘાંટાવાળું, સારા સ્વરવાળું. સુરાવટ | લોઢાના પતરાનો ટોપલો. -ડલો પે.
સ્ત્રી. સારો વ્યવસ્થિત ઘાંટાનો | સૂડો. ડી, -ડલી સ્ત્રી, નાનો સુંડલો અવાજ, જાગતાન
સૂ(-સું)ઢ સ્ત્રી. હાથીનો લાંબો સૂરજ પં. સૂર્ય. ૦મુખી સ્ત્રી. દિવસે | નાકવાળો અવયવ; (લા.) બંબા
ખીલતા ફૂલવાળો એક છોડ | વગેરેની પાઈપ. ઢિયું વિ. સૂંઢના સૂરણ સિં.) નપું. શાકમાં વપરાતું એક | આકારનું
ટૂં(મું)થણું નપું. પાયજામો, લેંઘો. સૂરત [અર.] સ્ત્રી. ચહેરો; (લા.) | -ણી સ્ત્રી. નાની લેંઘી. સું(સુ)થિયું યાદ, ધ્યાન,
નપું. ચીંથરાં દોરી કે મુંજ વગેરેની સૂર્ય સિં.] પું. સૂરજ–પૃથ્વીને તેમજ | મોટી ઈંઢોણી - બીજા ગ્રહોને પ્રકાશ આપતો સૃષ્ટિ સિં] સ્ત્રી. વિશ્વ, જગત

Page #247

સેકંડ(સેકન્ડ) ૨૪૬
સોગાત સેકંડ (સેકન્ડ) [એ. સ્ત્રી, મિનિટનો | રાખવું ખૂબ ઉપયોગ કરવો ૬૦ મો ભાગ
| સેસ સ્ત્રી. વરકન્યા અને સીમંતવાળી સેટ અ.) ૫. જોડી
સ્ત્રીના ખોળામાં અપાતાં નાળિયેર સેડવવું જુઓ ‘સડવુંમાં. પાન સોપારી અને રૂપિયો સેના સિં] સ્ત્રી, સૈન્ય [સં. નપું. સેળભેળ વિ. ગમે તે રીતે ભેળાઈ લશ્કર. સેનાપતિ (સં.) ૫. લશ્કરનો ગયેલું; નપું. સ્ત્રી. ગમે તે રીતે થઈ વડો. સૈનિક [સં.) ૫. લશ્કરી | ગયેલું મિશ્રણ માણસ, સિપાઈ
સેંકડો ૫. સોની સંખ્યા; સો વર્ષનો સેર સ્ત્રી, જે દોરામાં મણકા પરોવ્યા | સમૂહ, સૈકો; વિ., બ.વ. અનેક
હોય તે; એવી માળા [ સો સેરવવું જુઓ ‘સરવુંમાં. સેંથો પુ. માથા ઉપરના વાળને બે સેલવું, નપું. કુંવારપાઠાનું દાંડીવાળું | ભાગમાં વહેંચતાં વચ્ચે પડતી લીટી, ફૂલ
સીમંત. થી સ્ત્રી, નાનો સેંથો સેવ સ્ત્રી. ઘઉંની કણકની લાંબી દોરા | સૈકું છું. -કો ૫. સો વર્ષનો સમૂહ જેવી વાની; ચણાના વેસણની દોરા | સોઈ સ્ત્રી, સગવડ
જેવી તળેલી વાની | | સોઈ સ્ત્રી, સીવવાની મથળે સેવક સં.) . સેવા કરનાર, નોકર, | કાણાંવાળી અણીદાર નાની ચાકર; શિષ્ય; વૈષ્ણવ મંદિરમાંનો | લોખંડની પતલી સળી. જો ૫. અર્ચક. સેવકી સ્ત્રી. વૈષ્ણવ | એવી મોટી સળી. યણી સ્ત્રી મંદિરોના સેવકને મળતી રોકડ | મોચીનું એક ઓજાર . બક્ષિસ; વિ. વૈષ્ણવ મંદિરોમાં સોક(ગ)ટું(-ઠું) નપું. ચોપાટ વગેરે ખાતામાંથી જે બહાર નીકળી ગયું | રમતમાં વપરાતો અર્ધગોળ લાકડા હોય તેવું. સેવિકા (સં.સ્ત્રી. સ્ત્રી કે દાંતનો ટુકડો. -ટી(-ઠી) સ્ત્રી. સેવક. સેવા સિં.) સ્ત્રી. નોકરી; | નાનું સોગઠું; એ આકારની બાળકને વૈષ્ણવ મંદિરોમાં ઠાકોરની અર્ચા | ઘસી પાવાની દવાની પિંડી અને બીજી ખિજમત. સેવન સિં] | સોખમાવું અ. જિ. સંકોચ અનુભવવ; (લા.) નપું. ઉપભોગ કરવો એ, | શરમથી લોભથી પાછા હઠવું ખાવું એ
સોગન, સોગંદ [ફા.) પું, બ.વ. સેવવું સક્રિ. સેવા કરવી; (પક્ષીઓએ | કસમ, સમ, શપથ ઈંડા કે બચ્ચાંને) ઉછેરવું; (વ્યસન) | સોગાત [તુક સ્ત્રી. નજરાણાની ચીજ

Page #248

સોગ
૨૪૭
સિોળ
સોગ છું. મરણ પામેલાંની પાછળનો | માટેનું એક ફળ; (લા.) લાંચ શોક પાળવો. એ. -ગિયું વિ. સોગના સો-સો)પો છું. રાતના પહેલા પહોરને જેવાં સ્વભાવ અને વર્તનવાળું | છેડે લોકોનો ઊંઘમાં પડી જતાં થતો સોજું વિ. ઉપદ્રવ કે તોફાન ન કરે | જંપ (એવી શાંતિ) એવું; સારું; સ્વચ્છ
| સોબત [અર.]સ્ત્રી. સહવાસ, સંગત, સોજો [ફા.) ૫. સૂજી-ઊપસી આવવું | સાથે. -તી વિ. સાથીદાર સો(-સો)ટો છું. ઝાડનો સીધો પતલો | સોયો જુઓ “સોઈમાં.
દાંડો. ટી સ્ત્રી. પતલી લાકડી, છડી | સોયરું નપું. સુરમો સોડ સ્ત્રી. સૂતેલા માણસનું પડખું; | સોર(ડ) સ્ત્રી. ગંધ, વાસ સૂતેલું માણસ મોઢું ઢાંકવા ઓઢવાનું | સોરવવું અક્રિ. ગમવું, ગોઠવું પૂરું ઓઢે એ; પથારી ઉપર | સોરવું સ. ક્રિ. ઉઝરડી કે ઓછું છોલી ઓઢવાની સરળતા થાય એ રીતે | પતલું કરવું
ઓઢવાનું ગોઠવી મૂકવું એ | સોલો છું. તરંગ, તુક્કો સોણ નપું. નાની ફાચર સોવું સ. ક્રિ. સૂપડામાં નાખી આમતેમ સોણું,-ણાં નપું. સ્વપ્ન | હલાવવું. સોવાવું અ.ક્રિ. (કર્મણિ) સોદો તિર્કી] પુ. વેપાર, સાટું, | (લા.) અહીંતહીં મુશ્કેલીમાં અથડાવું વિનિમય. -દાગર [+ફ.) પું. મોટો સોસ પં. શોષ, પાણીની ગળે પડતી વેપારી; (લા) ભારે ચતુર અને | ધખ, ગળાનું સુકાઈ જવું એ. રાવું હોશિયાર માણસ; ખેપાની | અક્રિ. (લા.) સહન કરવું સ. ક્રિ. સોનું નપું. પીળી કિંમતી ધાતુ, સુવર્ણ | ચૂસી લેવું, સૂકવી નાખવું. ૦વાવું -નાર, -નારોલ, -ની ૫. સોનું | અ.ક્રિ. (લા.) ચિંતાથી દુઃખ ઘડવાનો ધંધો કરનાર કારીગર; એ | અનુભવવું વાતનો પુરુષ. નારણ સ્ત્રી. | સોહવું સક્રિ. શોભવું, દીપવું. સોહાગ સોનીની સ્ત્રી, -નેરી વિ. સોનાના | . હેવાતન; હેવાતનનાં ચિનજેવા ચળકતા પીળા રંગનું, નૈયો | ચાંલ્લો ચૂડી વગેરે. સોહામણું વિ.
૫. સોનાનો સિક્કો; ગળાનું | સુશોભિત . સોનાના સિક્કાવાળું ઘરેણું | સોહ્યલું વિ. સુલભ, સહેલું, સલખું સોનારો પં. ખાટકી
સોળ ૫. સોટી વગેરેના મારનો સોપટ અ. સીધેસીધું, પાંસરું, પાધરું | ચામડી પર પડતો સળ સોપારી સ્ત્રી. નપું, ફોફળ, મુખવાસ | સોળ વિ. ૧૦નો આંક

Page #249

કરવું
સો ૨૪૮
સ્મિરણ સોંઘું વિ. સતું. ઘવારી સ્ત્રી, | વિ. અચલ, સ્થિર; જંગમથી ઊલટું
સોંઘારથ નપું. સોધું હોવાપણું સ્થિતિ સં] સ્ત્રી. રહેવું એ હાલત સોંઢવું અ.ક્રિ. નીકળવા સાબદા – સ્થિર સિં.] વિ. અચળ તૈયાર થવું, તૈયાર થઈ નીકળવું. સ્થૂળ સિં] વિ. જાડું મોટું; સૂક્ષ્મ નહિ સોંઢાડવું સ. ક્રિ. (કર્મક) સોઢે એમ | એવું
સ્નાન [સં] નપું. નાહવું એ, નાવણ; સોંપવું સક્રિ. હવાલે આપવું, | મરણ નિમિત્તે નાહવું એ. -તક [સં.] ભાળવવું. -ણી સ્ત્રી. હવાલો | વિ. પું, કૉલેજનો વિદ્યાભ્યાસ પૂરો આપવો કે ભાળવવું એ કર્યો છે એવું; “ગ્રેજ્યુએટ સોંસરું -રવું વિ. આરપાર; કાણામાં સ્નાયુ (સં.) ૫. માંસના પટ્ટાના થઈને પાધરું
આકારનો તંતું સૌ સર્વ. સહુ, બધાં
સ્નેહ સં] . પ્રેમ, નેહ, વહાલ. સ્ટેશન [એ. નપું. આગગાડીનું મથક | અલગ્ન સિં.] નપું. માત્ર સ્નેહથી સુતિ [સં. સ્ત્રી, સ્તોત્ર સં.) નપું. | કરવામાં આવેલાં લગ્ન. -હાળ વિ. વખાણ; પ્રાર્થના
| સ્નેહી સ્વભાવનું. હી સિં.] વિ. સ્ત્રી (સં.) સ્ત્રી. નારી, બૈરી; પત્ની | નેહવાળું; સંબંધી સ્થળ સિં.] નપું. સ્થાન, ઠેકાણું સ્પર્ધા (સં.] સ્ત્રી. હરીફાઈ, સરસાઈ સ્થાન સિં.નપું. સ્થળ, ઠેકાણું; બેઠક, સ્પર્શ (સંપું. અડકવું એ; પાસ. ૦વું આસન; (લા.) પદવી; ઓદ્ધો | સક્રિ. અડકવું. -ર્શાસ્પર્શ [સં.) ૫. હોદ્દો. -નિક સં.] વિ. સ્થાનને | આભડછેટ લગતું, અમુક ચોક્કસ જગ્યા- સ્પષ્ટ (સં.વિ. ખુલ્લું દેખાય કે (રહેઠાણ)ને લગતું. પક સિં.) વિ. | સમઝાય એવું, ફુટ સ્થાપનાર. -પન સિં.)નપું. સ્થાપવું હુરણ (સં.) નપું, –ણા સ્ત્રી. મનમાં એ; પૂજા વગેરેમાં ચોખા વગેરે મૂકી | ઊગી આવવું એ. -વું અ.કિ. મનમાં કરવામાં આવતું સ્થાન. પના સ્ત્રી. | ઊગી આવવું એ; કંપવું, ફરકવું. સ્થાપન કરવું એ; મૂર્તિ વગેરેને | ટૂર્તિ સિં.] સ્ત્રી. ફુરણા; તેજી, સ્થાને સ્થાપવી એ. -પિત (સં.) વિ. | ચંચળતા સ્થાપના કરેલું નક્કી કરી મૂકેલું. સ્મરણ સિં.) નપું., યાદ, સ્મૃતિ. -પવું. ક્રિ. પ્રતિષ્ઠા કરવી; મૂકવું; | -વું સક્રિ. યાદ કરવું. સ્મારક સિં.] પ્રમાણથી સાબિત કરવું. -વર સિં. | વિ. યાદ કરાવનારું; નપું.

Page #250

સ્વચ્છ)
૨૪૯
વિકીમ
યાદગીરીનું ચિહ્ન. સ્મૃતિ સિં.] | સત્કાર
ત્રી. યાદ; હિંદુઓનું તે તે સ્વાદ (સં.) . જીભથી અનુભવાતી ધર્મશાસ્ત્ર. સ્માર્ત (સં.) વિ. સ્મૃતિઓ | લિજ્જત; (લા.) રસ, આનંદ, પ્રમાણેનો આચાર પાળનારું (હિંદુ) શોખ. -દિષ્ઠ [.વિ. સારા સ્વચ્છ [સં.) વિ. ચોખ્ખું. છતા સિં.] ]. સ્વાદવાળું. દિયું વિ. સ્વાદિષ્ટ સ્ત્રી. ચોખ્ખાઈ
પદાર્થ ખાવાની ટેવવાળું; (લા.) સ્વચ્છંદ સં.) પું. ઇચ્છા મુજબ વર્તવું | રસિક. -દલું વિ. સ્વાદિષ્ઠ; સ્વાદિયું
એ. દી સં.વિ. ઇચ્છા મુજબ સ્વાધ્યાય [સં] પુ. વેદ, વેદનો વર્તનાર, સ્વેચ્છાચારી | અભ્યાસ; અધ્યયન અભ્યાસ કર્યા સ્વતંત્ર [સં.] વિ. કોઈના તાબામાં | કરવાં એ નહિ એવું, સ્વાધીન. 9તા સિં] | સ્વાભાવિક જુઓ “સ્વભાવમાં. સ્ત્રી, સ્વાતંત્ર્ય સિ.] નપું. સ્વાભિમાન સિં. ૫] નપું. પોતાને સ્વતંત્રપણું
માટેનું અભિમાન, સ્વમાન. ની સ્વપ્ન સિં.3, -નું નવું. ઊંઘમાં જુદા ! સિ.] વિ. સ્વાભિમાનવાળું; જુદા સજીવન જેવા અનુભવ થવા | સ્વમાની એ, સોણું
| સ્વામી સિં.] પુ. ધણી, માલિક; સાધુ સ્વભાવ સિં.) . પ્રકૃતિ, તાસીર; સ્વાર્થ (સં.) પું. પોતાની મતલબ. (લા.) વિ. આદત. સ્વાભાવિક | -ર્થી સિં., ઈંલું વિ. મતલબિયું, સિં.વિ. કુદરતી, એની મેળે થતું. પોતાનો જ વિચાર કરનારું સ્વર સિ. પું. અવાજ; વ્યંજન | સ્વીકાર [સ.] છું. કોઈનું આપેલું કે ઉચ્ચારવા ભેળવાતો પ્રત્યેક ધ્વર્તિ | કહેલું લેવું એ, અંગીકાર. ૦વું સ. સ્વરાજ્ય સિં], -જ નપું. પ્રજાની | ક્રિ. અંગીકાર કરવો; કબૂલવું સત્તાનું રાજ્ય, પ્રજાસત્તાક રાજ્ય સ્વરૂપ [.] નપું. ઘાટ, આકાર; સુંદરતા; લક્ષણ; વૈષ્ણવ માન્યતા હક, હકદાર જુઓ હક્ક'માં. પ્રમાણે ઠાકોરજીની મૂર્તિ (એમાં હકારું નપું. હાક મારીને બોલાવવું એ;
સાક્ષાત્ તે તે દેવ આવી બિરાજે છે | તેડું - એ ભાવનાથી)
હકીકત [અર. સ્ત્રી. વિગતવાર ખરી સ્વર્ગ [સ, .) નપું. દેવલોક | બીના; સત્ય સ્વાગત [સં. નપું. આવકાર, આદર- | હકીમ [અર.] પૃ. યુનાની વૈદું કરનાર.

Page #251

હકૂમત
૨૫૦
હિડી
-મી સ્ત્રી, હકીમપણું, યુનાની વૈદું હઠ સં.) . ખોટો આગ્રહ, જિદ્દ. હકૂમત [અર.] સ્ત્રી, સત્તા, અધિકાર | -ઠીલું વિ. જિદ્દી, દુરાગ્રહી . ' હક્ક [અર.] પુ. હક, દાવો, અધિકાર; | હઠવું અ.કિ. પાછા ખસવું, પાછા
લાગો, દસ્તુરી; વિ. વાજબી, | પડવું. હઠેઠ અ. ‘હઠ હઠ' એવા દાવાવાળું; સાર્થક. -કદાર વિ. જેનો / ઉદ્ગારથી, ધિક્કાર સાથે હક્ક છે તેવું. હકસી, હકસાઈ સ્ત્રી હડકું નપું. કૂતરાં શિયાળ વગેરેને થતો હક્કનું લવાજમ, દસ્તૂર | એક ચેપી રોગ; એ કરડવાથી થતો હ(હ)ગવું અકિ. ઝાડે ફરવું. હગાર | માણસ ગધેડાં ઘોડા વગેરેનો એ
સ્ત્રી. પક્ષીની ચરકનો જથ્થો. હગાણું | * રોગ. હડકવા પે. હડકાનો રોગ; વિ.હગવાની ખણસવાળું. હ-[, (લા.) ગાંડો, આવેગ. હડકાવું ()ગાણી સ્ત્રી, હગવાની ખણસ. | અ.કિ. હડકવા લાગુ પડવો. હડકાયું હિંગણી સ્ત્રી. ગુદા
(-યેલ, ચેલું) વિ. હડકવા લાગ્યો હચમચવું અ.ક્રિ. હલી ઊઠવું, ડગવું. | હોય એવું. હડકી વિ. સ્ત્રી. (લા.) હચમચાવવું સક્રિ. (કર્મક) હચમચી હડકાયા કૂતરાને આવતી દોટ જેવી એમ કરવું. હચમચ સ્ત્રી., | ભારે પ્રકારની પાણીની રેલ. હચમચાટ . હચમચવું એ ' | હડકારવું સ. ક્રિ. (લા.) તુચ્છકારથી હજ [અર.] સ્ત્રી. મક્કાની જાત્રા. | બોલાવવું હાજી [અર.] . હજ કરી આવેલ હડચો !. (લા.) નુકસાન; થાક મુસલમાન. હાજિયાણી સ્ત્રી. હજ | હડતાલ,-ળ સ્ત્રી. વિરોધ બતાવવા કરી આવેલી સ્ત્રી
| કામધંધો બંધ કરી બેસવું એ. હજમ [અર.] વિ. પચેલું, જરેલું | -ળિયું વિ. જેણે હડતાળ પાળી છે (લા.) ઉચાપત કરેલું. અમો . ! એવું -મિયત સ્ત્રી. પચી જવું એ, પાચન | હડદો, છેલો છું. પ્રવાસમાં થતું કષ્ટ હજામ [અર.] પુ. મુસ્લિમ વાળંદ, હડધૂત વિ. ચારે બાજુથી તિરસ્કારાયેલું વાળંદ. 9ત સ્ત્રી. હજામનું કામ; હિડફો પુ. પૈસાની પેટી, ઇસ્કોતરો વાળ કાપવાની ક્રિયા કે એનો હડસેલવું સાકિધક્કો મારી ઠેલવું. દેખાવ; (લા.) નકામી માથાકૂટ | હડસેલો પુ. ધક્કાવાળો ડેલો હજી, જુઅ. અત્યાર લગી; હવે પણ હડી સ્ત્રી, દોટ. હડેડ વિ. (લા.) ચુસ્ત હટવું અ. ક્રિ. ખસવું
આચાર પાળનારું. હડેડાટ અ. હડૂડ હટાણું જુઓ ‘હાટમાં,
કરતુંક ને

Page #252

હણવું]
હણવું સં.ક્રિ. કતલ કરવી, મારી નાંખવું. હાણ સ્ત્રી. હાનિ; નુકસાન હત્યા [સં.] સ્ત્રી. કતલ, વધ. ૦કાંડ [સં.] પું. ભારે સંહાર, મોટી કતલ. રું વિ. હત્યા કરનારું, ઘાતકી હદ [અર.] સ્ત્રી. સીમા; અંત, છેડો. ૦૫ાર અ. સીમાની બહાર; દેશપાર, ૦પારી સ્ત્રી. દેશપાર થવાની સજા
૨૫૧
હપતો [ફા.], હફતો પું. થોડે થોડે મુદતબંધી પૈસાનું ટુકડે ટુકડે ચુકવણું હમચી, -ચડી સ્ત્રી. સ્ત્રીઓનું ગીત કે રાસ ગાતાં તાળીબદ્ધ થતું ગોળ ઘૂમરે ફરવું એ; એવા ઘૂમરામાં ગવાતું ગીત હમ(-વ)ણાં, હવડાં અ. અત્યારે, આ
સમયે
હ(-હં)મેશ,-શાં [અર.] અ. દરરોજ, નિત્ય, રોજેરોજ
હયાત [અર.] વિ. જીવંત, વિદ્યમાન. -તી સ્ત્રી. હયાતપણું, જિંદગી હર [ફા.] વિ. દરેક
હરકત [અર.] સ્ત્રી. નડતર, અડચણ; (લા.) વાંધો
હરખવું અ.ક્રિ. હર્ષ બતાવવો, રાજી થવું. હરખ પું. હર્ષ, આનંદ, રાજીપો . હરણ૧, -ણિયું, -ણું નપું. બકરીની જાતનું જંગલનું પશુ, મૃગલું હરવું સ.ક્રિ. ઝૂંટવી લઈ જવું, ચોરી
[હલક
જવું. હરણ [સં.] નપું. ઝૂંટવી લઈ જવું એ
|હરસ પું., બ.વ. ગુદામાં થતા મસા ને એનો રોગ
હરાજ [અર.] વિ. લિલામથી વેચેલું. -જી સ્ત્રી. લિલામ, જાહેરમાં કિંમત બોલાવી વધુ કિંમત બોલનારને વેચવાની ક્રિયા
|
હરાડું(-યુ) વિ., નપું. ધણી-ધોરી વિનાનું રખડતું ઢોર હરામ [અર.] વિ. કુરાનમાં જેને વિશે મનાઈ કરેલું હોય તેવું કામ કે ચીજ; નિષિદ્ધ, અગ્રાહ્ય. નું વિ. વગર હક્કનું. -મી વિ. (લા.) ખૂબ લુચ્ચું હરીફ [અરબી] વિ. પ્રતિસ્પર્ધી; વિરોધી, દુશ્મન. -ફાઈ સ્ત્રી. સ્પર્ધા, સરસાઈ હરુભરુ અ. રૂબરૂ
હતું(-યુ) વિ. લીલા રંગનું. -રિયાળું વિ. લીલા રંગની ચાદર બિછાવી હોય એવું લીલું. -રિયાળી સ્ત્રી. તાજા ઘાંસની ઊગથી હર્યા રંગની જમીન
હરોળ [તુર્કી] સ્ત્રી. લશ્કરનો પાછલો ભાગ; હાર, પંક્તિ, ઓળ; (લા.) બરોબરી
હર્તા-કર્તા [સં.] પું. વહીવટ કરનાર | હલક [અર.] સ્ત્રી. સુરાવટ, સ્વર. -કાર પું. મોટેથી બૂમ પાડવી એ. -કારો [ફા.] પું. ખેપિયો, કાસદ

Page #253

ધમાલ
હલકું. ર૫ર
હિળદર હલકું વિ. વજનમાં ઓછું; કિંમતમાં | ચાળણી (ઝીણા વીંધની)
ઓછું; પાચનમાં હળવું ઊતરતી | હવા(-વેડો છું. અવેડો, ઢોરને પાણી જાતિનું; ઊતરતા પ્રકારનું; ઊતરતા | પીવાનો જમીન ઉપરનો નાનો લાંબો
સ્વભાવનું, નીચ. -કટ વિ. નીચ | પગથિયાં વિનાનો સાંકડો કુંડ હલકુલવું અ. કિ. આમતેમ ફરક ફરક હવાલો [અર.પં. કબજો, ભાળવણી; કરવું; ધમાલ કરવી. હલકુલ સ્ત્રી. | અખત્યાર, સત્તા. -લદાર [ફા.) .
સિપાઈઓની નાની ટુકડીનો નાયક હલવું અ.કિ. હાલવું, ડોલવું. હલન-| પટેલ કે તલાટીનો સિપાઈ
ચલન નપું. હિલચાલ હવે અ. આ પછી, અત્યાર પછી હલવો [અર.] ૫. એક મીઠાઈ. | હવેજ પું. રાઈ મેથી હળદર મરચાં ને -વાઈ પં. સુખડિયો, મીઠાઈનો | મીઠાનો મિશ્ર ભૂકો, સંભાર વેપારી, કંદોઈ
હવેલી [ફા.સ્ત્રી સુંદર બાંધણીનું મોટું હલાક [અર.વિ. અથડામણથી હેરાન | મકાન; પુષ્ટિમાર્ગીય વૈષ્ણવોનું તે તે
હેરાન. -કી સ્ત્રી હેરાનગત હલાલ [અર. વિ. ઇસ્લામી | હસવું અ. ક્રિ. આનંદને લીધે મોઢાનો મઝહબમાં જેની છૂટ આપવામાં | ખિલબિલાટ થવો; ગમત માટે આવી હોય તેવું વાજબીસરનું | બોલવું; મશ્કરી કરવી. હાંસી સ્ત્રી, (લા.) મારી નાખવું એ. oખોર | મશ્કરી. હસામણું વિ. હસાવે એવું; [ફા.) વિ. હલાલ ખાનારું કસાઈ, | હસમુખું. હસારત(થ), હસી સ્ત્રી. ખાટકી
હસવા જેવી વાત; હાંસી હલેસું નપું. હોડી ચલાવવાનું સાધન | હસ્ત સિં] . હાથે. -સ્તાક્ષર કું., હલ્લો પં. ચડાઈ કરવી એ, હુમલો, બ.વ. હાથદત; સહી. તે અ. ધસારો
મારફત (હ.) હવડ વિ. અવડ, અવાવરુ હળ [સં.નપું. જમીન ખેડવાનું મુખ્ય હવન સિં. પું. હોમ, યજ્ઞ, હોમની | ઓજાર. હાળી છું. ખેડૂત; ખેતીનો આહુતિ
સાથી હવસ [અર.] ૫. કામવાસના હળદર સ્ત્રી, એક જાતનાં મૂળ કે જે હવા [અર. સ્ત્રી. પવન વાતાવરણ; | અથાણામાં કામ લાગે – આદુ જેમ;
ભેજ. વતિયું નપું. (લા.) ફાંફુ. | એના સૂકા ગાંઠિયા, એનો ભૂકો (જે ૦વું અક્રિ. લાગવો. ૦રો પુ. | દાળ શાક અથાણાં વગેરેમાં વપરાય

Page #254

હળવું]
છે). વો પું. ડાંગરમાં આવતો એક
રોગ
૨૫૩
હળવું વિ. વજનમાં હલકું; ધીમું; નરમ. -વે અ. ધીમે ધીમે હળવું અક્રિ. જીવ મળવો; ગોઠતું આવવું; ગમી જવું. હેળવવું સ. ક્રિ. (કર્મક) હળે એમ કરવું. હેળ સ્ત્રી. હેવા, આદત; ગર્ભવતીને થતી ઊલટી-ઇચ્છા વગેરે હળાહળ [સં.] નપું. કાતિલ ઝેર હંગામી [ફા.] વિ. મોસમ પૂરતું; કામચલાઉ
હંસ [સં.] પું. પાણીનું એક પક્ષી; (લા.) જીવાત્મા
હા અ. સંમતિસૂચક ઉદ્ગાર; સ્ત્રી. સ્વીકાર, કબૂલાત. રસ્તો અ. હાજ તો; ખરું, બરોબર
હાઉ છું. બચ્ચાને ભય ઉપજાવવા માટે કલ્પેલો બિહામણો જીવ હાક સ્ત્રી. હોકારો, બૂમ; ડરામણી. -કે(-કો)ટવું સ.ક્રિ. મોટેથી હાંક મારવી. હાકલવું સ.ક્રિ. હાક મારી બોલાવવું. હાકલ સ્ત્રી. બૂમ; પડકાર. હાકોટો છું. મોટેથી બૂમાબૂમ કરવી એ
હાજત [અર.] સ્ત્રી, ઝાડા પેશાબની . ખણસ; (લા.) જરૂરિયાત હાજર [અર.] વિ. મોજૂદ હોય એવું. -રાહજૂર અ. સાક્ષાત્; પ્રત્યક્ષ. -રી [ફા.] હાજર રહેવું એ,
[હાથ
ઉપસ્થિતિ
હાટ નપું. સ્ત્રી. દુકાન. વડી સ્ત્રી. નાની દુકાનડી. -ટિયું નપું. ભીંતમાંનું નાનું તાકું. હટાણું નપું. બજારમાં ખરીદનું કામ; ખરીદવા વેચવાનો ધંધો. હાટોડી સ્ત્રી. દુકાને દુકાને ફરીને માગવામાં આવતી ભીખ
હાડ નપું. હાડકું; શરીરનો બાંધો, કાઢું. હું નપું. શરીરમાંનો કઠણ સફેદ ભાગ, અસ્થિ. -ડિયો પું. કાગડો. -ડી પું. મરેલાં ઢોર ઉખેરનાર ચમાર. -ડેતું વિ. ઊંચા બાંધાનું. -ડોહાડ અ. શરીરના દરેકે દરેક હાડકે, સર્વાંગે હાથ પું. ખભાથી હથેલીનાં આંગળાં સુધીનો અવયવ; કોણીથી હથેલીનાં આંગળાં સુધીનું માપ; (લા.) પત્તાંની રમતમાં જિતાયેલો દાવ; મદદ; રંગવા વગેરેમાં દરેક પટ; સત્તા, અધિકાર, ૦છડ સ્ત્રી. હાથેથી જ છડવામાં આવે એ. ૦ધોણું નપું. અપચાના ઝાડા. ૦પ્રત સ્ત્રી. હાથથી લખેલ પોથી કે પાનાં. લાકડી સ્ત્રી. (લા.) આધાર, ટેકો. -થી પું. ગજ. ૦ણી સ્ત્રી. માદા હાથી. -થિયો પું. હસ્ત નક્ષત્ર. -થેવાળો પું. લગ્નમાં હસ્તમેળાપ. થો પું. હથિયાર-ઓજાર જ્યાંથી પકડાય એ મૂઠ કે દાંડો; ખુરશી વગેરેમાં

Page #255

હામ
૨૫૪
હાંસ
આધારનું તે તે પાંખિયું. થોહાથ ફેરવવામાં આવે છે એ; (લા.) જૂથ; અ. જાતોજાત; જેને આપવાનું હોય | ટોળું . તેના જ હાથમાં, હથેલી(-ળી) સ્ત્રી. હાલવું અક્રિ. હલવું; ચાલવું. –ચાલ કાંડાથી આંગળીનાં મૂળ સુધીની| સ્ત્રી. હાલવું ને ચાલવું એ સપાટી, હથોડી સ્ત્રી. નાનો હથોડો. હાલાક,-કી જુઓ ‘તલાક-કી.” હથોડો પુ. લોખંડના ગઠ્ઠામાં દાંડો હાલી-મવાલી ડું, (લા.) તદ્દન હલકા ભરાવેલું ઓજાર (ટીપવા- | દરજજાનો માણસ; રખડ તોડવાનું). હથોહથ અ. હાથોહાથ હાવભાવસં.) ૫., બ. વ. અર્થવાળી હામ સ્ત્રી. હિંમત
: ચેષ્ટા (નાટકમાં); સ્ત્રીનો શૃંગારિક હાય અ. દુઃખ ત્રાસ વગેરેનો ઉદ્ગાર; ચાળો
સ્ત્રી. અંતરની ઊંડી બદદુવા, શાપ હાશ અ. જંપ સંતોષ કે શાંતિનો હાર [સં] પુ. ફૂલની મોટી માળા. ! ઉદ્ગાર ૦ . મોટો હાર; ખાંડનાં |હાળી જુઓ “હળ'માં. ચકતાનો હાર. ૦બંધ અ. એક હાંકવું સ. ક્રિ. પશુ વાહન વહાણ ગાડાં હારમાં
વગેરેને ચાલતાં કરવાં; (લા.) ગપ હાર સ્ત્રી, પંક્તિ, ઓળ. -રાદોર, | મારવી
હારોહાર અ. પંક્તિમાં-હારમાં રહી હિાંજા પું, બ. વ.-જાં નપું. બ. વ. હારવું અ.ક્રિ. પરાજય પામવો. હાર | શરીરના સાંધા; (લા.) હિંમત,
સ્ત્રી. પરાજય. હારણ વિ. હારેલા | શક્તિ સ્વભાવનું
હાંડો ૫. તાંબા પિત્તળ વગેરે ધાતુનો હાલ [અર.] પૃ., બ.વ., છત [અર.] | પાણી ભરવાનો સમગોળ ઊભા દશા, સ્થિતિ. ૦હવાલ પું., બ.વ. | ઘાટનો દેગડો. ડી સ્ત્રી, નાનો બૂરી દશા
હાંડો; લટકતો દીવો મૂકવાનું કાચનું હાલરડું, હાલરું, હાલું ન. બાળકને | વાસણ. -ડલું, લ્યું નપું. માટીનું ઝુલાવતાં ગવાતું ગીત. હાલાં નપું, | પહોળા મોનું વાસણ. -ડલી, લ્લી બ.વ. “હળો હળો કરી બાળકને સ્ત્રી. નાનું હાંડલું સુવડાવવું એ
હાંફવું અ.ક્રિ. ઉતાવળે, શ્વાસ ચાલવો. હાલરું નપું. કણસલાંમાંથી દાણા | હાંફ સ્ત્રી. હાંફવું એ, થાસ. હાંફોડો નીકળે એ માટે કચડવા બળદની | પુ. આછી હાંફ જો ડીને ખળામાં ગોળ ગોળ હાંસ સ્ત્રી. કિનારી, ધાર, કોર, હાંસડી

Page #256

હાંસલ
[હિંસા
સ્ત્રી. ગળા નીચે છાતી ઉપ૨નું |હિસ્સો [અર.] પું. ભાગ, ફાળો હાડકું; એ સ્થાને રહે એવું સોના | હિંગ સ્ત્રી. એક પ્રકારના ઝાડનો તીખો ચાંદીનું નક્કર ઘરેણું; હાંસ ઉપરનો અને ઉગ્ર ગંધવાળો ગુંદર કે રસ, ભાંગ. હાંસિયો છું. કાગળના વઘારણી લખાણની ફરતો કોરો ભાગ; એવો ડાબી બાજુનો ચોથો ભાગ હાંસલ વિ. મળેલું; નપું. નફો, ફાયદો હાંસી જુઓ ‘હસવું’માં. હિજરત [અર.] સ્ત્રી. વતનમાંથી ચાલ્યા જવું એ. -તી વિ. હિજરત કરનારું; હિજરતને લગતું. હિજરી [અર.] વિ. મહંમદ પેગંબર મક્કા છોડી દઈ મદીને જઈ રહ્યા ત્યારથી ગણાતું (વર્ષ) હિત [સં.] નપું. ભલું, કલ્યાણ. કર, કારક, કારી વિ. [સં.] હિત કરનારું—કલ્યાણ કરનારું. ચિંતક [સં.] વિ. ભલું વિચારનારું હિમ [સં.] નપું. કુદરતી બરફ; ઘણો
૨૫૫
સખત હાર
હિમાયત [અર.] સ્ત્રી. પ્રચારનું સમર્થન ક૨વું કે ભલામણ કરવી એ. -તી વિ. હિમાયત કરનાર હિલોળો પું. તરંગનો લાંબો ઝોલો; હીંચવામાં લેવાતો મોટો ઝોલો; (લા.) ગમત, ખુશાલી. -ળવું સ.ક્રિ. ખૂબ હીંચોળવું હિસાબ [અર.] પું. ગણતરી; દાખલો; આવક જાવકનું લેખું; (લા.) વિસાત. -બી વિ. હિસાબને લગતું. -બે અ. ગણતરી કરતાં
હિંગળો,૦ક છું. ગંધક ને પારાની બનાવટનો રાતા રંગનો ભૂકો હિં(-હી)ડોળો પું. કઠેરાવાળો હીંચકો; ઝૂલો. -ળાખાટ સ્ત્રી, ખાટલાઘાટનો જરા પહોળો હિંડોળો હિંદ [ફા.] પું., નપું. ભારતનો પાકિસ્તાન-બાંગ્લાદેશ-નેપાળ સહિતનો પ્રદેશ, ભારતવર્ષ. -દી વિ. હિંદને લગતું; સ્ત્રી. ઉત્તર હિંદની મુખ્ય ભાષા, ખડી બોલી; રાષ્ટ્રભાષા; પું. હિંદનો વતની. -દુ વિ. વૈદિક બૌદ્ધ જૈન શીખ વગેરે ભારતીય સંપ્રદાયોનું અનુયાયી. -દુસ્તાન [ફા.] નપું., પું. ભારતવર્ષ -દુસ્તાની વિ હિંદુસ્તાનને લગતું; સ્ત્રી. સંસ્કૃત અરબી ફારસી અને ઉર્દૂમાંથી થયેલી હિંદીને મળતી એક ભાષા; પું. હિંદુસ્તાનનો રહેવાસી
|
હિંમત [અર.] સ્ત્રી. બહાદુરી ભરેલું જિગર. વાન વિ. હિંમતવાળું હિંસા [સં.] સ્ત્રી. કોઈ પણ જીવની હત્યા કરવી એ. -સક [સં.] વિ. હિંસા કરનાર. -ગ્ન [સં.] વિ. હિંસા કરવાના સ્વભાવવાળું (જંગલી પ્રાણી વગેરે)

Page #257

હીજડો]
હીજડો [અર.] પું. નપુંસક, પવૈયો હીણપત સ્ત્રી. હલકાઈ. હીણું વિ. વિનાનું હીબકવું અ.ક્રિ. ડૂસકાં ખાવાં. હીબકું નપું. ડુસકું
હીમજ સ્ત્રી. નાની હરડે હીર નપું. રેશમનો દોરો; (લા.) કાંતિ,
૨૫૬
હેડકી
(લા.) ફજેતો, ભવાડો હુલાવું અ.ક્રિ. આનંદમાં 'આવવું. હુલાવવું સ.ક્રિ. (કર્મક) હુલાય એમ કરવું. હુલરાવવું સ.ક્રિ. (પ્રેરક) ઝુલાવવું. હુલામણું નપું. હુલાવવું એ; લાડમાં પાડેલું બીજું નામ હુલ્લડ [હિં.] નપું. ખંડ, બખેડો, બળવો. ૦ખોર વિ. બંડખોર હૂબહૂ [અર.] અ. આબેહૂબ, તાદેશ,
અદલોઅદલ /હૂં(-હું)ડી સ્ત્રી. નાણાંની આપલે માટે દેશ-વિદેશમાં સ્થાનિક આપલે કરવા માટેની શાહુકારી ચિઠ્ઠી; ચેક. -ડિયામણ નપું. હૂંડીના વટાવનો દર. ડો પું. આખો જથ્થો; એક ગામથી બીજે ગામ વેચવા લઈ જવાતું વાછડાઓનું ટોળું હું(હું)ફ સ્ત્રી, ઉષ્મા, ગરમાવો; (લા.) આશરો, સહાય. -ફાળું વિ. હૂંફવાળું; ગરમાવાવાળું “હૃદય [સં.] નપું. હૈયું; (લા.) છાતી; દિલ, અંતઃકરણ; મર્મ, રહસ્ય. હૃદ્રોગ [સં.] પું. હૃદયનો રોગ
હુકમ [અર.] પું. આજ્ઞા, ફરમાન; ગંજીફામાં દાવનો મુખ્ય સર હુક્કો પું. જુઓ ‘હોકો’.
હુન્નર [અર.] પું. કારીગરી, કસબ. -રી વિ. કસબબાજ, કરામતી હુમલો [અર.] પું. ચડાઈ કરી જવી એ; હલ્લો, ધસારો
હજ્જત [અર.] સ્ત્રી. જિદ્દ, હઠ; હેઠું વિ. નીચેના ભાગમાં કે ભાગનું. (લા.) તકરાર -ઠલું વિ. હેઠેના ભાગમાં રહેલું, નીચલું. -ઠવાશ(-સ) અ. પવન કે પાણીના પ્રવાહની નીચેની દિશા તરફ. -ઠાણ નપું. નીચાણવાળો ભાગ, હેઠલી બાજુ તરફની જગ્યા
હુરિયો [અં.] પું. મજાક ઉડાવવી એ; હેડકી સ્ત્રી. શ્વાસની આંચકી, એડકી
તેજ
હીરો પું. તે તે બહુ મૂલ્યવાન .સફેદ પત્થરનો નાનો ટુકડો હીં(-હિં)ચવું, હીં(-હિં)ચકવું અ.ક્રિ. ઝૂલવું. હીં(-હિં)ચ સ્ત્રી. પુરુષો અથવા તો પુરુષો અને સ્ત્રીઓ મળી તાળી પાડતાં ગોળ ઘૂમરે ગીત સાથે નૃત્ત કરે એ. હીં(-હિં)ચોળવું સ.ક્રિ. (કર્મક) ઝુલાવવું હી(-હિં)ડવું અ.ક્રિ. પગથી ડગલાં ભરતાં ચાલવું. હીં(-હિં)ડાડવું સ.ક્રિ. (કર્મક) ચલાવવું, ડગલીઓ ભરાવવી

Page #258

હેડી
૨૫૭
હેડી સ્ત્રી, સમાન ઉંમરની અવસ્થા. | હેવાન [અર.] વિ. ઢોર જેવું નપું.
-ડો છું. અતિશય લગની | ઢોર. -નિયત સ્ત્રી. (લા.) પાશવતા, હેત નપું. સ્નેહ, ભાવ, પ્રીતિ, વહાલ. | જંગલિયત
-તાળ વિ. હેતવાળું, પ્રેમાળ હેવાલ [અર.] પું. અહેવાલ, વૃત્તાંત હેતુ સિં.] . આશય, ઉદ્દેશ; કારણ હેસિયત [અરબી] સ્ત્રી. તાકાત, શક્તિ હેમખેમ વિ. તદ્દન કુશળ, સહી- | હેળ, હેળવવું જુઓ “હળવુંમાં. સલામત
હૈડિયો ૫. ગળાની બહાર તરત હેરત [અર.] સ્ત્રી. નવાઈ, આશ્ચર્ય | દેખાતો ભાગ, ઘાંટી હેરવું સક્રિ. ડોકિયાં કરી જોવું; હૈિયું, ડું નપું. હૃદય; દિલ, અંતઃકરણ. નિહાળવું. ઠેરવવું સક્રિ. (કર્મક) | -યાફૂટું વિ. (લા.) મૂર્ખ, બેવકૂફ જોવું; (લા.) રોજ મુલતવી રાખવું. હોકાયંત્ર નપું. સમુદ્રમાં દિશા જાણવા હેરફેર સ્ત્રી. અદલાબદલી; અહીંનું | લોહચુંબકની સળીવાળું યંત્ર તહીં મૂકવું અને તહીંનું અહીં મૂકવું, હોકાટ-૨)વું સક્રિ. હોકારા કરવા; ફેરબદલી. હેરિયું નપું. ડોકિયું. હેરુ | (લા.) ઠપકો દેવો. હોકારો-રો) ૫. . જાસૂસ, બાતમીદાર. હરોફેરો | હેં-હી કરી દેવામાં આવતો જવાબ ૫. આંટોફેરો
બૂમ, બરાડો; (લા.) ધમકાવવાની હેલ સ્ત્રી. બોજો; વજન; વેચવા માટે ! બૂમ માલથી ભરી લાવવામાં આવતું હોકો પં. હુક્કો, પાણીનો ધુમાડો ગાડું; માથે લીધેલું બેડું; (લા.) હેલ | પીવાનું મોટું નળીવાળું એક સાધન ઊંચકવાનું મહેનતાણું; હેલકરીનું હોજ [અર.પું. મસીદનો પાણીનો કોમ. કરી મું. મજૂર, હેલ | ઊભો એક પડખે સીડીવાળો કુંડ ઉપાડનાર. વકારો, લારો છું. ! (જેમાં પાણી ભરવામાં આવે છે) ધક્કો. -લો છું. હેલારો; બોલાવવું હોજરું નપું. -રી સ્ત્રી. જઠર, ઉદર
હોટલ, હોટેલ [એ. સ્ત્રી. ચાપાણીની હેલી સ્ત્રી, સખત વરસાદ, એલી | દુકાન; યુરોપિયન ઢબની હેવા . બ.વ. આદત, ટેવ, | ઉતારાવાળી વીશી મહાવરો. છેવું વિ. આદતવાળું, હોઠ પું. મોઢાના બાંકાની ઉપરપરિચયવાળું .
નીચેની સહેજ ફૂલેલી કિનારી હેવાતણ નપું. સોહાગ; સૌભાગ્યવતી હોડ સ્ત્રી. શરત, રવદ - અવસ્થા, સૌભાગ્ય, એવાતણ | હોડું નપું. નાનો મછવો. હોડકું નપું.

Page #259

હોદ્દો]
૨૫૮
નાનું હોવું. હોડી સ્ત્રી, ખૂબ નાનું | -શિયાર [ફા.) વિ. કુશળ, નિપુણ;
સાવધ, સાવચેત; (લા.). સમગ્સ હોદ્દો ધું. હાથીની અંબાડી હોહા સ્ત્રી. (લા.) ગરબડ, ઘોંઘાટ હોદ્દોર પં. ઓદ્ધો, પદવી; અધિકાર હોળવું સક્રિ. જુઓ “ઓળવું.” હોનારત સ્ત્રી. અકસ્માત થયેલી હોળી સ્ત્રી, ફાગણ સુદિ પૂનમનો ખાનાખરાબી
તહેવાર–જે દિવસે લાકડાં છાણાં હોમ સં. પું. હવન, યજ્ઞ | વગેરે ખડકી સળગાવવામાં આવે છે હોરવું સક્રિ. દરિયામાં વહોરવું | એ માંડણી; એ તહેવાર. -ૌયું નપું. હોલવવું, હોલાણ, હોલાવું જુઓ .. હોળીમાં નાખવાનું છાણું. -ળયો છું. ઓલાવુંમાં.
હોળી ખેલનાર ઘેરૈયો હોલું નપું. કબૂતરની જાતનું એક નાનું હોંશ-સ) સ્ત્રી. ઊલટ, ઉમંગ. -શીપક્ષી. લો છું. નર હોલું. -લી સ્ત્રી. | (-સી)નું વિ. હોંશવાળું. -શામાદા હોલું
(-સા)તોંશી(સી) સ્ત્રી. તાણખેંચ હોશ [ફા.) પં. શુદ્ધિ, ભાન; પ્રાણ. | (વાણીની); ઝઘડો
વકોશ પું, બ.વ. ચેતના, ભાન. | હૂવ સં.વિ. ટૂંકુ ટૂંકા અવાજવાળું

Page #260

પુરવણી
પાયાનો શબ્દસંગ્રહ
[ સર્વસામાન્ય વ્યવહારના શબ્દોનો સંગ્રહ ] (૧૨૫૦ શબ્દો આશરે)
નોંધ : મુખ્ય શબ્દો ૧૨૬૬ આપ્યા છે. એ શબ્દોમાંથી થનારા શબ્દોનો સંબંધ અભ્યાસકને ખ્યાલમાં રહે તો વાપરવા ઘણી સરળતા થાય. આ મુખ્ય શબ્દોથી નિશાળ, બજાર, મુસાફરી, ખેતી, ઘર, ધંધા વગેરેનો સામાન્ય વ્યવહાર ચાલી શકે. શબ્દ-પસંદગીમાં સમાન અર્થવાળા શબ્દ ન બેવડાય એ દૃષ્ટિ રાખવામાં આવી છે.
૨૫૯

Page #261

અકબંધ]
અકબંધ
અકસ્માત
અક્કડ, અકડાઈ, અકડાવું
અક્ષર
અગાશી
અગિયાર, અગિયારસ
અજમો
અટકવું, અટકણ અડકવું, અડવું
અડદ, અડદિયો
અડાણી
અડાળી
અ
અઢાર
અણી, અણિયાળું, અણીદાર
અત્યારે
અને
અબીલ
અભરાઈ
અમથું, અમસ્તું
અમે, અમને, અમારે, અમારું અરધું, અરધો, અરધી
અરજી
અવળું, અવળાઈ
અવાજ
અસર, અસરકારક
અસાડ(-૩)
અસીલ
અસ્તર
અસ્તરો, અસ્ત્રો
૨૬૦
[આથમવું, આથમણું
અહીં, અહીંયાં, અહિંયાં અળાઈ
અંક, અંકોડો, અંકે
અંગ, અંગત
અંગાર, અંગારો
અંગૂછો
અંગૂઠો
અંજીર
અંતર, અંતરિયાળ, આંતરો
અંદર
અંધારું, અંધારિયું, અંધારી
આ
આ, આમને, આમનું; આવું, આવડું, આટલું, આમ
આકરું
આકાશ, આકાશવાણી
આગ, આગગાડી, આગિયો
આગલું, આગળ આગળો, આગળી
આધું
આછું, આછકડું આજ, આજે
આઠ, અઠવાડિયું, અઠવાડિક; અટ્ઠા(-ઠ્ઠા)વીસ, અડત્રીસ, અડતાળીસ, અટ્ઠ(-ઠ્ઠા)વન, અડસઠ, અઠ્યોતેર, અઠ્યાશી, અઠા(-ઢા,-ઠ્ઠા)ણુ
આડત, આડતિયો
આણં આથમવું, આથમણું

Page #262

આથવું, આથણું-અથાણું ૨૬૧ ઊિજળું, ઉજાળવું, ઉજળિયાત આટ-આં)થવું, આ(-)થણું અથાણું | ઇંચ આદુ
| ઇંદ્રિય આનો, આની આપ, આપને, આપનું આપણે, આપણને, આપણું આપવું
ઈ(-ઇ)ટ, ઈંતે-ઇ)ટાળું આરામ
ઈ(-)ડું, ઈ(-ઇ)ડાળ આરપાર .
ઈ(-ઇ)ઢોણી આરો
| ઈજા,
આલુ
ઉત્તર
શકો
કે
તે
આવડવું, આવડત
ઉછીઠું - ઉછીતું - ઉછીનું આવવું, આવક, અવરજવર, આવરો, ઉતાવળ, ઉતાવળું
આવ આશરો, આશરે
ઉદ્યોગ, ઉદ્યોગી આસો
ઉધરસ આળું
ઉપયોગ, ઉપયોગી આંખ
' , ઉપર, ઉપરિયામણ, ઉપરી, ઉપરણો આંગડી, આંગલું , ઉપાધિ આંગળું, આંગળી, આંગળિયાત ઉપાય આંધળું, આંધળિયાં
- ઉત-ઉં)મર આંબલી, આંબલિયો
ઉં(-ઊં)દર, ઉં(-ઊં)દરડી, ઉંઆંબળું
(-ઊં)દરિયું આંબો :
G(-ઊં)બર - ઉં(-ઊં)બરો
ઇજારો ઈતિહાસ ઇનામ, ઈનામી . ઇમારત, ઇમારતી ઈસ્ત્રી
| ઊકલવું, ઉકેલવું, ઉકેલ ઊકળવું, ઉકાળવું, ઉકાળો ઊગવું, ઉગાડવું, ઊગ ઊઘડવું, ઉઘાડવું, ઉઘાડ, ઉઘાડું ઊજળું, ઉજાળવું, ઉજળિયાત

Page #263

ઊપલું
ઊઠવું, ઉઠાડવું ઉઠાવવું ૨૬૨ કિડું, કડી, કડિયાળી ઊઠવું, ઉઠાડવું, ઉઠાવવું | એઠું, એઠવાડ, એઠવાડો ઊતરવું, ઉતારવું, ઉતાર, ઉતારુ, ઍપ્રિલ ઉતારો, ઉતરડ
અંજિન, એન્જિન ઊધરવું, ઉધારવું, ઉધાર, ઉધારો એંશી(-સી) ઊન, ઊનું, ઉનાળો, ઉનાળુ ઊપજવું, ઊપજ
ઓ ઊપડવું, ઉપાડવું, ઉપાડ, ઉપાડો | ઑક્ટોબર
ઓગઠ ઊપળું
. |ઑગસ્ટ ઊભું, ઊભવું, ઊભડ
ઓઘો ઊં-ઉં)ઘવું, ઊં(-ઉં)ઘાડવું, ઊં-)ઘ, ઓચિંતું ઊં(-ઉં)ઘણશી
| ઓછું ઊં(ઉ)ચું, ઊં(G)ચાઈ, ઊં(-ઉંચે, ઓજાર ઊં(ઉ)ચકવું
| ઓટો, ઓટલો G(G)ટ, ઊં(G)ટડો | ઓરડો, ઓરડી ઊં(-૧)ડું, ઊં(ઉ)ડાઈ ઓસડ, ઓસડિયું
ઓળવું
| ઓળિયો ઋણ
ઓળો
)
છે
| કચડવું, કચરવું
| કચરો એ, એમને, એમનું; એવું, એવડું, કચુંબર
એટલું, એટલે; એમ કચેરી એક, એકવીસ, એકત્રીસ, કચોરી
એકતાળીસ, એકાવન, એકસઠ, | કઠણ એકોતેર, એક્યાશી, એકાણું; | કડછી, કડછો એકઠું, એકદમ; એકધારું, એકાએક; કડવું, કડવાશ, કડવાણ એકમ
કડું, કડી, કડિયાળી

Page #264

કરવું, કઢી, કઢાયું, કાઢો ૨૬૩
કુિશળ કઢવું, કઢી, કઢાયું, કાઢો | કાટખૂણો કણ, કણિયો, કણસલું, કણી, કણીદાર | કાઢવું કદ
કાણું કપાસ કપાસી, કપાસિયો કાતરવું, કાતર, કતરણ કપાળ
કાથો, કાથી કબજો, કબજેદાર
કાન, કાનો કબાટ
કાપડ, કપડું, કાપડિયો, કાપડું, કાપડી કમળો
કાપવું, કાપ, કાપો, કાપલો, કાપલી
ક્યું
કામ
કરજ કરવું, કરણી, કરતૂક કરેણ કરોડ કલમ, કલમી કલાક કવિ, કવિત્ત, કવિતા કહેવું, કહેણ, કહેણી, કહાણી
કસરત
કળ
કંઈ, મેં
કાયદો કારકુન, કારકુની કારણ | કારતક, કાર્તિક
કારેલું | કાલ (આવતી અને ગઈ) | કાળ, કાળું, કાળાશ, કાળપ કાંઈ, કાંઈક કાંગ કાંટો, કાંટી કાંડું | કાંઠો, કાંઠલો, કંઠાળ કાંતવું કાંસકો, કાંસકી કાંસું, કાંસિયું | કિરણ કિંમત, કિંમતી, કીમત, કીમતી કીકી કીડો, કીડી કુટુંબ, કુટુંબી કુશળ
કંકુ, કંકાવટી, કંકોતરી કંકોડું, કંટોલું
કાકડી, કાકડો કાગડો કાગળ કાચ . . કાચું, કચાશ ' '
કાજુ
કાટ

Page #265

૨૬૪
-
ખીર, ખીરું
કુસ્તી, કુસ્તીબાજો કુસ્તી, કુસ્તીબાજ કુહાડો, કુહાડી
ખજૂર, ખજૂરી, ખજૂરિયો કુંડ, કૂકું)ડી, કુંડાળું, કુંડળી, કુંડળ | ખડિયો કૂટવું, કૂટો
બણવું, ખણખોદ કૂતરું, કૂતરિયું
ખબર, ખબરપત્રી કૂદવું, કૂદ, કૂદકો, કૂદાકૂદ ખમીશ કુંકું)ચી
ખરપો, ખરપિયો
ખરબચડું કેટલું, કેવડું, કેવું, કેટલુંક, કેમ ખરવું, ખેરવવું, ખેરો કેમણે
ખરાબ, ખરાબી, ખરાબો કેડ, કેડી, કેડો
ખરીદવું, ખરીદ, ખરીદી કેરી
| ખાટલો કેળ, કેળું
| ખાટું, ખટાશ કેળવવું, કેળવણી
ખાડ, ખાડી, ખાડો કોઈ, કોઈક-કોઈએક
ખાણ, ખાણિયું કોઠો, કોઠલો, કોઠાર, કોઠારી
ખાતર, ખાતરી કોણ, કોને, કોનું, કેને, તેનું ખાદી, ખાદીધારી, ખાદીભંડાર કોણી
ખાનું કોથળો, કોથળી
ખામી કોદાળો, કોદાળી
ખાર, ખારું, ખારાશ, ખારો, ખારવો કોબીજ - કોબી
ખાવું, ખાધું, ખાધેલું, ખાણી, ખાઉધર, કોયલ, કોયલી, કોયલો
ખાધ કોરવું, કોરામણ
ખાળ, નાળિયો કોરું
ખાંડવું, ખાંડ, ખાંડણી, ખાંડણિયો કોલસો
ખાંભી, ખાંભો કોશ, કોશિયો
ખિસ્સે, ખિસ્સાકાતરુ, ખીસું, કોળું
ખીસાકાતરુ • ક્યારો, ક્યારડો, ક્યારી
ખીજવું, ખીજ, ખિજાવું ક્યાં, ક્યારે
ખીજડો ખીર, ખીરું

Page #266

બીલો, ખીલી
૨૬૫ . '
ગ
ખીલો, ખીલી
| ગાર્ડન ખુરશી
ગાંડું, ગાંડિયું, ગાંડાઈ, ગાંડપણ ખૂણો, ખૂણિયો
ગિલોડી (ગરોળી), ગિલોડું (ઘોલું) ખૂન, ખૂની, ખૂનખાર ગુજરવું, ગુજરાન ખૂબ, ખૂબી
ગુનો, ગુનેગાર, ગુનેગારી, ગુનાહિત ખેડવું, ખેડ, ખેડ-ખેડૂત ગુરુ, ગુરુવાર ખેતર, ખેતી
ગુલાબ, ગુલાબી, ગુલાબજળ ખેંચવું, ખેંચાણ,ખેંચતાણ ગુલાલ ખોટ, ખોટું, ખોટી, ખોટાડું
ગેરહાજર, ગેરહાજરી ખોડવું, ખોડું .
ગોળ, ગોળો, ગોળી ખોદવું, ખોદાણ
ગ્રંથ, ગ્રંથકાર ખોરાક ખોવું
ઘઉં, ઘઉંલા, ઘઉલો
ઘડિયાળ, ઘડિયાળી ગણવું, ગણના, ગણતરી, ગણું, | ઘડો, ઘાડવો, ઘડયું ગણોત
ઘણું, ઘણુંખરું
ઘન, ઘનચક્કર ગમવું, ગમો, ગમત,
ઘર, ઘર, ઘરે ગરમ, ગરમી, ગરમાવો , ઘરડું, ઘડપણ ગલકી, ગલકું
ઘરાણું, ઘરેણું ગળવું, ગળણું, ગળ્યું
ઘસવું, ઘસારો, ઘસિયો ગંદું, ગંદકી
| ઘંટ, ઘંટી, ઘટૂડો ગંધ, ગંધાવું, ગંધાતું, ગંધારું, ગાંધી, ઘા, ઘા, ઘાત, ઘાતકી ગંધિયાણું
ઘાઘરો, ઘાઘરી ગાડું, ગાડી, ગાડલો
ઘામ ગામ, ગામડું, ગામડિયું, ગામઠી, ગામેતી, ગામોટ
ઘાટ-ઘાં)સ, ઘાસિયું ગાય, ગોવાળ, ગોવાળણ ઘાંટો, ઘાંટી ગાયન
ગધેડું
ઘારી

Page #267

ઘૂંટ-)ટવું, ઘૂંટવું)ટણ, ઘૂં(૬)ટો ર૬૬ [ચોર્બ્સ(-ખું..... ધૂળ-ધું)ટવું, ઘૂંટ-ધું)ટણ, ઘૂંટ-ધું)ટો | ચાલવું, ચાલ, ચાલી ઘેટું
ચાવવું, ચવાણું ઘેરવું, ઘેરો, ઘેરી
ચાવી ઘોડો, ઘોડી, ઘોડિયું, ઘોડાર, ઘોડાગાડી ચાળવું, ચાળણી, ચાળણ ઘોંઘાટ
ચાળીસ(-). ચિટ્ટી(-ઢી)
ચિતા ચકચકિત ચકલી, ચકલો
ચીકણું, ચીકાશ, ચીકટ
ચિંતા
ચકરી
ચીણ, ચીણો :
ચટણી
ચીજ ચડવું, ચડાઈ, ચડિયાતું ચણવું, ચણ, ચણતર
ચીતરવું, ચિતારો, ચિતરામણ ચણો
Tચીપિયો ચમચો, ચમચી
ચીભડું ' ચરબી
ચીરવું, ચીરી, ચીરો ચરવું, ચારવું, ચારો,ચરિયાણ ચું(-ચુ)માળીસ, ચુત-ચુમોતેર ચહેરો
ચૂકવવું, ચુકવણું, ચુકાદો ચંદન
ચૂડી, ચૂડો ચંદો, ચાંદો, ચંદરવો, ચાંદ, ચાંદની ચૂરમું ચંપલ
ચૂલ, ચૂલો, ચૂલી
ચેતવું, ચેતવણી ચાક
ચેવડો ચાકુ, ચાકુ
ચૈિતર, ચૈત્ર ચાખવું
ચોક, ચોકઠું, ચોકડું, ચોકડી, ચોકી, ચાટવું, ચાટણ
ચોકો ચાબુક, ચાબકો
ચોક્કસ, ચોકસાઈ - ચામડું, ચામડી
ચોખો ચાર
ચોખું-ખું), ચોખા(-બ્લા)ઈ, ચારોળી
| ચોખવટ, ચોખલિયું
ચા

Page #268

છેડો
ચોડવું, ચોડાઈ, ચોડામણ) ૨૬૭ જિવાબ, જવાબી... ચોડવું, ચોડાઈ, ચોડામણ છીછરું – છાછરું ચોથ, ચોથે, ચોરસ, ચોરસાઈ, છીં(-છિ)ડું, છીંછિોડી ચોગમ, ચોવડું, ચોવીસ(-શ), છૂટવું, છૂટ, છૂટી, છૂટું, છૂટકો, ચોત્રીસ(-શી), ચોપન, ચોસઠ, | છુટકારો ચોર્યાશી(-સી), ચોરાણું છું-છું)વું, હૂં(છુંદણું, છૂં-છું)દો ચોપડો, ચોપડી, ચોપડું, ચોપડવું ચોલી-ચોળી ચોળો, ચોળી
છેતરવું, છેતરપિ(-પી)ડી ચૌદ, ચૌદશા-સ)
છેલ્લું છોકરું, છોકરી, છોકરો
છોડ, છોડવો, છોડું છ, છવીસ(-શ), છત્રીસ(-૨), છોલવું, છોલ છેતાળીસ(-શ), છપ્પન, છાસઠ, છોત્તેર, ક્યાશી(સી), છત્રુ, છઠ, છઠું(હું), છઠ્ઠી(-8ી) . જગ, જગત છે, છું, છિયે, છે, છો; છત; છતું, | જગ્યા છતાં ,
જડવું, જડ. છટકવું, છટકું ,
જથ્થો(-ત્યો), જથ્થા(-ત્થા)બંધ છત્રી, છત
જનોઈ
જન્મ, જન્મવું-જનમવું, જન્મારો, છરો, છરી,
જન્મોજન્મ છાણ, છાણું, છાણિયું | જમણું છાતી
જમવું, જમણ છાપરું
જમીન, જમીનદાર છાપવું, છાપ, છાપું, છપામણી, | જમાનો છાપખાનું
જરા, જરીક છાયા, છાંયો, છાંયડો જરૂર, જરૂરી, જરૂરિયાત છાલ, છાલું
જલદી છાવું, છાવણી, છાજ
જલેબી છાશ(-સ), છાશિ(-સિ)યું જવાબ, જવાબી, જવાબદાર
છબી
,

Page #269

જવું ગયો, ગયેલી
*
૨૬૮
| ઝિોબો છે, જેમને, જેમનું જેવું, જેવડું, જેટલું,
જવું; ગયો, ગયેલું
જોસ
(જોળી
જાઈ
જેઠા જાગવું, જાગ, જાગરણ, જાગરિયો જાજરૂ-૨)
જોઈયે, જોઈશે, જોઇતું જાડું, જાડાઈ
જોખમ, જોખમી, જોખમાવું જાણવું, જાણ
જોડવું, જોડાણ, જોડી, જોડો, જોડણી જાત, જાતે
જેતરવું, જોતર, જોતરું : જાનેવારી
જોવું, જોણું જાપ્તો જામફળ જામવું, જામણ
| જ્ઞાન, જ્ઞાની જામીન, જામીનદાર, જામીન-બત | જ્યાં, જ્યારે જાહેર, જાહેરાત જાળ, જાળી, જાળું જાળવવું, જાળવણી
ઝઘડવું, ઝઘડો, ઝઘડાખોર જાંઘ, જાંઘિયો
ઝટકો, ઝાટકો, ઝાટકવું જાંબુ (રામણાં)
ઝડપવું, ઝડપ, ઝડપી જિવાત
ઝપાટો, ઝપેટવું જીભ, જીભી
ઝભ્ભો-ભો), ઝભલું : "
ઝાડ, ઝાડવું, ઝાડો, ઝાડ જીવવું, જીવ, જીવન, જીવતર ઝાંખું, ઝાંખી જુદું, જુદાઈ
ઝાંઝ
| ઝીણું, ઝી(-ઝિ)ણવટ જુલાઈ
ઝૂમખું, ઝુમખડું જુવાર
ઝૂલવું, ઝૂલો
ઝૂકવું, ઝુકાવ : જૂન-જુઠું, જૂ-જુઠાણું ઝૂ-ઝીટવું-ઝોંટવું જૂન
ઝેર, ઝેરીલું, ઝેરી જાત-જુ)નું, જાનવટ, જુનવાણી |ઝોબો
જીરું
જાબાની

Page #270

ડુંગળી
૨૬૯
તિપવું, તાપવું, તાપ * ટી
ડગલો
ડબો, ડબી, ડબલું ટપકવું, ટપકું
ડાઘ – ડાઘો, ડાઘુ, ડાઘિયો ટપાલ, ટપાલી, ટપાલ-ઑફિસ | ડાહ્યું, ડહાપણ ટમેટું, ટામેટું
ડાબું, ડાબેરી ટાઢું, ટાઢ, ટાઢક, ટાઢી
ડાળ, ડાળી, ડાળું ટાપશી
ડાંખળું, ડાંખળી ટાંકવું, ટાંકી, ટાંકણી, ટાંકણું, ટાંકો ડાંભો ટાંચ, ટાંચણી
ડિસેમ્બર ટિકિટ, ટિકિટ-બારી
ડૂબવું, ડૂબકે ટીકડી ટીપવું, ટીપ, ટીપણી, ટીપણું, ટીપું પૂં(-)ડું, -ડું)ડી ટુકડો, ટુકડી
ડોબું ટૂં-ટુ)કું, ટૂં-ટુ)કવવું (ડોયો ટેકવું, ટેકો, ટેકણ, ટેક, ટેકી
ડોલ, ડોલચી, ડોલચું ટેક્સ
ડોલવું, ડોલો, ડોળ, ડોળી ટેકસી
ડોસો, ડોસી, ડોસલું ટોપ, ટોપી, ટોપલી ટોળું
- ઢળવું, ઢાળવું, ઢાળ, ઢાળો
ઢાંકવું, ઢાંકણ, ઢાંકણું, ઢાંકણી ઠંડું, ઠંડક, ઠંડી
ઢીલું, ઢીલ ઠાઠ, ઠાઠડી
ઢોકળું, ઢોકળી ઠાંઠું
ઢોર હૂંઠું)ઠું, હૂ-હું)ઠવાવું, હૂ-હું)ઠિયું ાિળવું, ઢાળ, ઢોળાવ ઠેકવું, ઠેકો, ઠેકાણું ઠોઠ, ઠોઠું
તકિયો ડગ, ડગલું
તપવું, તાપવું, તાપ
ઢબ્બે
ઠામ
*
તકલી

Page #271

તબલું, તબલચી
૨૭૦
દિક્ષિણ, દક્ષિણા
તબલું, તબલચી
(-2)પન, તે(-2) ઠ, તત્તેર, તમે, તમને, તમારે, તમારું ત્યાશી(-સી), વ્યાશી(-સી), તાણ, તરફ, તરફેણ
ત્રાણા તરબૂચ
તૈયાર, તૈયારી તરવું, તારવું, તારવવું, તારો, 'તો : તરામણું, તરાપો
તોપ, તોપચી તલ, તલી, તેલ, તેલી, તેલિયું તોળવું, તોલ, તોલું. તવેથો, તાવેથો, તવો, તવી | ત્યાં, ત્યારે તળ, તળી, તળું, તળિયું . ત્રણ, ત્રમણું, ત્રેવડું તળવું, તળીચૂરી
|ત્રાક તળાવ
ત્રાજવું તંગ, તંગી
ત્રાંસું, ત્રાંસ તંદુરસ્ત, તંદુરસ્તી
ત્રી-તી)સ(-શ) તાકો, તાર્ક તાર
થડ, થડિયું તાલ, તાલકું, તાળવું તાવ, તાવડી, તાવડો
થવું, થાય, થાઓ, થશે, થાશે તાળું
થાકવું, થાક, થાકોડો તાંતણો
થાપવું, થાપ, થાપણ, થાપી, થાપો, તાંદળજો, તાંજળિયો
થાપોલિયું તાંબું, તાંબાઝૂંડી
થાળ, થાળી, થાળું તીખું, તી(-તિ)ખાશ
| થાંબું, થાંથાઈ તુવેર, તુવેરો
થાંભલો
થેપલું, થેપલી તું, તને, તારે, તારું
| થેલો, થેલી તૃતુ)રિયું
થોડું તૃ-તુ)રું, તૂતુ)રાશ થોભવું, થોભ, થોથું, થોભ તે, તેમને, તેમનું, તેવું, તેવડું, તેટલું, થોર, થોરિયું .
તુલસી
તેમ
તેર, તેરમું, તેવીશા-સ), તેત્રીસ(-શ), તે(-2)તાળીસ(-), તે- દક્ષિણ, દક્ષિણા

Page #272

દડો, દડી.
૨૭૧
[ધીરવું, ધિરાણ....
દડો, દડી
દીકરો, દીકરી દફતર
દીવો, દીવાદાંડી, દિવાળી દબવું, દાબવું, દાબ, દાબો દુકાન, દુકાનદાર દર, દરેક
દુનિયા, દુન્યવી દરાજ
દુઃખ, દુઃખી, દુખવું, દુખારો(વો) દરિયો, દરિયાકાંઠો, દરિયાઈ | દૂધ, દૂધી, દૂધિયું, દૂધપાક દલાલ, દલાલી
દૂરબિન દલીલ
દૂ-દુ)ટી દવા, દવાખાનું
દેખવું, દેખાવ, દેખરેખ, દેખાડવું દસ, દસમ, દસમી, દસમું દેવતા દહાડો, દહાડી, દહાડિયું દેવું, દે, દો, દીધું, દીધેલું; દેણ દેણું, દહીં
દેણગી; દેવાળું, દેવાળિયું દહેરું, દહેરી
દેશ, દેશી દાક્તર
દોડવું, દોડ, દોડાદોડ(ડી) દાખડો
દોરો, દોરી, દોરડી, દોરડું, દોરવું, દાખલો
દોરવવું, દોરવણી દાગીનો દાઝવું, દાઝ, દાઝિયું દાટવું, દાટ, દાટો, દાટી ધક્કો, ધકો, ધકેલવું દાડમ, દાડમી
ધજા, ધજાગરો દાઢ, દાઢી, દાઢવું
| ધરવું, ધરો, ધરી, ધારવું, ધાર દાતણ
ધર્મ, ધર્મી દાતરડું, દાતરડી
ધસવું, ધસારો દાદર, દાદરો
| ધંધો, ધંધાદાર દાવો
ધાણા, ધાણી દાળ, દાળિયો
ધાતુ દાંત, દાંતી, દાંતિયો, દાંતો, દાંતિયું ધાબું, ધાબો દિલ, દિલાસો, દિલગીર, દિલગીરી | ધીમું
ધીરવું, ધીરાણ, ધીરધાર, ધીર, ધીરુ, | ધીરજ
દિવસ
દિશા
:

Page #273

ધુમાડો
ર૭ર
નિીકળવું, નિકાલ
ધુમાડો
નવું, નવતર, નવલ, નવલકથા,
નવલિકા ધૂળ, ધૂળિયું
નસીબ, નસીબદાર ધોતિયું, ધોતલી
નહિ(-હીં), નહિ(-હીં) તો- નહિધોબી, ધોબણ
(-હીં)તર, નકર, નિત-ની)કર ધોરિયો
નહેર ધોવું, ધોણ, ધોલાઈ
નળ, નળી, નળ-નેળિયું ધોળું, ધોળવું; ધોળામણ, ધોળકાવું નંગ ધોંસરું, ધોંસરી
ભા ધ્યાન
નાક, નાકું પૂજવું, કૂજ, ધ્રુજારો, ધ્રુજારી નાખવું
નાજુક
નાટક, નાટકિયો નકલ, નકલી
નાણું, નાણાકીય નકશો
નાતાલ , નક્કર
નાનું, નાનમ નખ, નખિયું, નખલો, નખલી નામ, નામચીન, નામીચું, નામદાર, નજર, નજરબંદી
| નામી નજીક
નારંગી નણંદ, નણદોઈ—નણદીયો નાશ, નાસવું, નાઠું, નાસભાગ નથી
નાસ્તો નદી
નાહવું, નાણી, નવેરી નફો, નફાખોર
નિકાસ નબળું, નબળાઈ
નિભાવ, નભવું નમવું, નમણ, નમણું નિયમ, નિયમિત નમૂનો, નમૂનેદાર
નિર્ધાર, નિર્ધારવું, નિર્ધારિત * નર, નારી
નિવેદન, નિવેદવું, નૈવેદ્ય-નિવેદ નરમ, નરમાશ
નિશાન, નિશાની નવ, નવરાત, નવમું, નોમ, નેવુ નિશાળ, નિશાળિયો *
નીકળવું, નિકાલ
નવેમ્બર

Page #274

નીચ, નીચે, નીચે..]
ર૭૩ નીચ, નીચું, નીચે, નીચાણ, નીચલું, | પરીખ નીચાઈ • •
પરોવવું, પરોણી નુકસાન, નુકસાનકારક, નુકસાની | પર્યટન નેવુ
પલટવું, પલટો નોકર, નોકરી, નોકરિયાત | પવન નોંધવું, નોંધ, નોંધણી
પવાલું ન્યાતિ, ન્યાતીલું
| પશ્ચિમ, પશ્ચિમી ન્યાય, ન્યાયકચેરી, ન્યાયાધીશ, ન્યાયી |પસર
| પસ્તાવું, પસ્તાવો
પહાડ, પહાડી પકડવું, પકડ, પકડાપકડી | પહેરવું, પહેરણ, પહેરણું, પહેરામણી, પકવાન
પહેરવેશ પગ, પગલું, પગથી, પગથિયું, પગેરું પહેલું, પહેલ, પહેલાં પગાર, પગારદાર
| પહોળું, પહોળાઈ પછી, પછીત, પછાડી, પાછું, પાછલું, પહોંચવું, પહોંચ, પહોંચાડવું
પાછળ, પછવાડું, પાછતર, પછાત | પંખી પટ્ટી, પટ્ટો, પાટી, પાટો, પાટિયું પંદર પડ, પડી, પડો, પડીકું, પડખું પા, પાવલી, પાવલું પડદો, પડદી . * પાક, પાકવું પડવું, પડતી, પડાવ
પાઘ, પાઘડી પણ.
પાટલી, પાટલો, પાટલું પતું, પત્તો
| પાઠ પત્ર, પત્રિકા, પતરાળું, પાતળ પાણી, પાણિયા, પાણિયારી, પાણેત પદ, પદાર્થ
પાતળું પપૈયું-પોપૈયું
| પાથરવું, પથારી, પથારો, પાથરો, પરણવું, પરણેતર
પત્થા-થ્થોર, પથરો, પથરાળ પરવળ
પાન, પાનું, પાનખર, પાંદડું, પાંદડી પરવાનો, પરવાનગી
પાની, પાનો પરિણામ
પાપડી, પાપડ પરીક્ષા, પરીક્ષક
પામવું

Page #275

પાયો
૨૭૪
'પૃથ્વી
પેલું
પાંપણ
પાયો
| પૃ-૫), દૂ-મુંઠુંદૂ-મું)ઠી પાલખ, પાલખી પારખવું, પારખ, પારેખ પેટ, પેટી, પટારો, પેટાળ પાવડો, પાવડી
|પેડો, પેંડો, પેઢો પાવળું
પેઢી, પેડ-પેઢુ, પેઢુ, પેઢો . પાસે, પાસે, પાસિયો, પાસો પાળવું, પાળ, પાળી " | પેસવું. પેઠો પાંખ, પાંખું, પાંખિયું, પાંખી | પૈડું, પૈયું પાંચ, પંચ, પચીસ(-શ), પાંત્રીસ પૈસો, પૈસાદાર (-શ), પિસ્તાળીસ(-શ), પચાસ- પોચું, પોચકું (-શ), પંચાવન, પાંસઠ, પંચોતેર, પોણું, પોણિયું પંચાશી(સી), પંચાણું, પાંચમ; પોલાદ, પોલાદી પાંચીકો, પંજો - પોલું, પોલાણ
પોષવું, પોષણ પિત્તળ
પોશાક ' પિસ્તાં
પોસાવું, પોસાણ, પોસ પીઠ, પીઠક, પીધું
પોળ, પોળિયો પીઠિયું છે !
પ્યાર, પ્યારું
પ્યાલું, પ્યાલો પીવું, પીણું, પીણી, પીત પ્રકાશ, પ્રકાશન, પ્રકાશિત પીળું, પીળાશ(-સ), પીળિયો , |પ્રયત્ન પ(-પિ)છ-પી-પિ)છું, પીં-પિ)છી પ્રયોગ પીપર,
પ્રવાહ, પ્રવાહી પુરુષ, પુરુષાતન
. " પુલ
" , પ્રસાદ, પ્રસાદી પૂજવું, પૂજન-પૂજા, પૂજારી પ્રસિદ્ધ, પ્રસિદ્ધિ પૂર્ણ, પૂરું, પૂરવું, પૂરતું, પૂરણ, પ્લેટફોર્મ પુરાણ, પૂર્તિ, પૂરી :
પીપળો
પ્રશ્ન
પૂર્વ
પં-૫)છ, પં-૫) છડું, પૂ-) છડી ફક્ત

Page #276

ફટકવું, ફટકો, ફટાકો]
ફટકવું, ફટકો, ફટકો ફરવું, ફરી, ફેરવવું, ફેર ફરિયાદ, ફરિયાદી
ફળવું, ફળ, ફળાહાર-ફળાર
ફાગ, ફાગણ
ફાલવું, ફાલ, ફાલસાં
ફાંટો
ફિક્કું, ફી(-ફિ)કાશ ફી(-ફિ)ણ, ફી(-ફિ)ણવું ફુગાવો
ફૂટવું, ફૂટ, ફૂટડું
ફૂલવું, ફૂલ, ફુલાવો, ફુલણજી ફૂં(-કું)કવું, ફૂં(-કું)ફાડો કૂં(-કું)ગ, કૂં(-કું)ગાવું
ફેફસું ફેબ્રુઆરી ફેલાવું, ફેલાવ-ફેલાવો
ફેંસલો
બકરું
બકાલું, બકાલ, બકાલી
ખિયો
૨૭૫
બગડવું, બગાડ, બગાડો બચવું, બચત, બચાવ બટાટું-બટેટું
બડખો
|બદલવું, બદલો
બદામ, બદામી
બધું
[બી, બિયું
બનવું, બનાવટ, બનાવ બપોર, બપોરા, બપોરિયો
બરફ
બહાર
બહેન, બનેવી
બળવું, બાળવું, બળતરા, બળાપો
બંગડી
ફોઈ, ફુવો, ફુયારું ફોડલોફોલ્લો, ફોડલી-ફોલ્લી, ફોડવું, બાબત
ફોડ
બંદર
બંદૂક, બંદૂકિયો
બંધ, બંધી, બાંધવું, બાંધો, બાંધણી, બંધારણ, બંધિયાર
બાગ, બાગાયત બાજરો, બાજરી
બાદ, બાદબાકી
બાપ, બાપુ, બાપીકું, બાપૂકું બાફવું, બાર, બફારો
બાર, બારણું, બારી, બારોબાર -
બાવડું, બાં
બાવળ
બાસું(-સૂં)દી
બાળક, બાળકી
બાંકડો
બાંયું
બિલાડું, બિલાડો, બિલાડી
બિસ્તરો
બી, બિયું

Page #277

બૂટું, બુઢાપો
બીવું, બીક, બીકણ
ભિઠ-બેઠાઈ બીવું, બીક, બીકણ
ભાઈ, ભાઈબંધ, ભાભી-ભાભુ બુતાન
ભાખરી બુદ્ધિ, બુદ્ધિમાન
ભાગ, ભાગબટાઈ, ભાગિયું, ભાગ્ય, બુધવાર
ભાગીદાર, ભાગ્યેજ, ભાગવું,
ભાગેડ. બૂટ-બુ)દી
ભડું, ભાડૂત-ભાડવાત, ભાડૂતી બે, બાર, બારમું; બાવીસ(-૨), ભાણું બત્રીસ(-શ), બેતાળીસ(-શ), ભાણો, ભાણી, ભાણેજ , બાવન, બાસઠ, બોત્તેર, ગાશી ભાત (સી), બાણ, બેતાળાં, બેચરાવું, ભાદરવો બીજું, બીજ
ભાર, ભારવું, ભર, ભારી, ભારો , બેટ
ભાવ, ભાવવું
ભાષા, ભાષણ, ભાખવું બેસવું, બેઠું, બેસણી, બેસણું, બેઠક ભાંગવું, ભાંગવું, ભાંગફોડ, ભાંજણી બૅન્ક
ભીનું, ભીનાશ
ભીંડો , બોલવું, બોલ, બોલી, બોલાચાલી ભી(ત્મિ)ત, ભ(-ર્ભિ)તિયો, બોળવું, બોળો * ભી(બિ)હું
ભુક્કો--ભૂકો
ભૂગોળ ભજવું, ભજન, ભક્ત, ભક્તિ ભૂત, ભૂતકાળ, ભૂતિયું ભજિયું
ભૂ-ભુજીરું, ભૂ-ભુ)રાશ ભટકવું, ભટકુ
ભૂત-ભુ)લવું, ભૂલ, ભુલાવો, ભડકવું, ભડક, ભડકો, ભડાકો ભુલભુલામણી ભણવું, ભણતર
ભૂત-ભું)કવું, ભૂત-મું) કણ. ભમાં, ભવાં
ભૂ-ભું)ડ, ભૂત-ભુંડું, ભૂત-ભું)ડાઈ ભરવું, ભરણ, ભરતી, ભરતિયું ભેગું-ભેળું, ભેળ. ભલું, ભલાઈ, ભલપણ, ભલે ભેજ ભવિષ્ય
ભેટવું, ભેટ, ભેટિયો ભંડારવું, ભંડાર, ભંડારી બેઠ-ભેઠાઈ
બોર, બોરડી

Page #278

૨૭૭
ભો, ભોમિયું.]
મિલકત ભોં, ભોમિયું, ભોંતળિયું | મહોરવું, મહોર, મહોરું, મહોરો ભોજન
મળવું, મેળવવું, મેળ, મેળાપ ભોળું
મંગળ, મંગળવાર મંચ, માંચી, માંચડો
મંજન, માંજવું મકાન
મંજૂર, મંજૂરી મક્કમ
મંડવું, માંડવું, માંડણી, મંડાણ મગ, મગજ, મગદળ, મગફળી, | મંદ, મંદી, માંદું, માંદગી મગિયું
મા, મહિયર, માવતર મજબૂત, મજબૂતી
માઈલ મજૂર, મજૂરી
| માખણ, માખણિયું મઝા(-જા), મઝા(-જા)ક, મનમોઝી(- માગવું-માંગવું, માગ-માંગ, માગણ,
માગણી મઠ-મોઠ, મઠિયું કે માછલું, માછી મત, મતદાર
માણસ, માણસે મધ
માથું, મથાળું, માથાવટી, મથક મને, મારે, મારું
માનવું, માન, માન્યતા, માનતા, મમરા,
માનભોગ મરચું, મરચી *
માપવું, માપ, માપણી મરજી
માફક મરડો, મરડવું, મરડાટ મામો, મામી, મામેરું મરવું, મારવું, મરણ, મારણ, માર, માર્ચ
મારો, મરકી, મડદું-મરું, મોત મારફત, મારફતિયો મલકવું, મલકાટ
માલિક, માલિકી મલમ
માલ, માલધારી, માલું મલાઈ
માસ, માસિક, માસીસો મહિનો
માળ, માળો, માળિયું મહેનત, મહેનતુ
માંસ મહેર, મહેરબાન મહેસૂલ
મિલકત
મિનિટ

Page #279

મીઠું, મીઠાઈ]
મીઠું, મીઠાઈ મુકદ્દમો
મુખ, મુખી, મુખ્ય, મુખિયો
મુદ્દો
મુસાફર, મુસાફરી, મુસાફરખાનું મૂકવું, મુકાણ, મોકલવું, મોકળું મૂડી, મૂડીવાદ
મૂળ, મૂળિયું, મૂળો
મે
મેજ
મેડો, મેડી
મેથી, મેથિયું
મેદાન
મેલ, મેલું, મેલખોયું
મેસૂબ
યજ્ઞ
યંત્ર, યાંત્રિક
મૂ(-મુ)તર, મૂ(-મુ)તરવું, મુતરડીયાદ, યાદી, યાદદાસ્ત, યાદગાર,
યાદગીરી યોગ, યોગ્ય(તા)
યોજના
યોનિ
મેં, મને, મારું, મારે મોગરો, મોગરી મોચી, મોચણ
મોજ
મોજું
મોટર
મોટું, મોટાઈ, મોટમ-મોટપ મોતી, મોતિયો, મોતૈયો મોદી, મોદીખાનું
મોભ, મોભિયું, મોભી
મોરૈયો
૨૭૮
મોસંબી
મોસાળ, મોસાળું મોહનથાળ
મોળું, મોળપ.
મો, મોઢું, મોવાળો મોંઘું, મોંઘારથ
[રાજગરો
રકાબી
રચના, રચવું
રજ, રજિયું
રા
રડવું, રોવું, રાડ, રોકકળ રમવું, રમત, રમાડવું. રવિવાર
રવૈ, રવાઈ, રવૈયું, રવૈયો
રસ, રસાયન, રસોઈ, રસોડું, રસોયો
રસ્તો
રહેવું, રહેણી, રહેઠાણ, રહેણાક
| રંજાડ
રંગ, રંગવું, રંગારો, રંગીલું રાઈ, રાયતું
રાખવું, રખોપું, રખેવાળ, બી
રાજગરો

Page #280

રાજ્ય, રાજા..]
૨૭૯
' ', વિટાણા
રાજ્ય, રાજા, રાજકીય | લહેર, લહેરી રાત, રાતરાણી • •
લાકડું, લાકડી રાતું, રતાશ, રતૂતુ)મડું લાખ રાયણ
લાગવું, લાગ, લાગણી, લાગલું, રાશ
લગોલગ, લગભગ; લગન, લગની રાષ્ટ્ર, રાષ્ટ્રપતિ, રાષ્ટ્રભાષા | લાચાર, લાચારી રાહ, રાહદારી
લાડકું, લાડકા-લાડુ રાંધવું, રાંધણું, રાંધણ
લાડુ, લાડવો રીત
લાત રી(-રિ)ગણું
લાપશી રૂપ, રૂપું, રૂપિયો, રૂપાળું લાહી રેડિયો, રેડિયો-ઘર
લાંબું, લંબાઈ રેતી
લીટી રેલવું, રેલ, રેલમછેલ , લીલું, લીલાશ, લીલવો, લીલોતરી રેલવે
લ(-લિ)નું રેશમ, રેશમી
લીં(-લિ)બડો, લીં(-લિ)બોડી રેંટ, રેંટિયો
| લૂગડું
" રોકવું, રોકાણ, રોકડ, રોકડિયું, રોકડું લં(-લુ)ટવું, લૂંટ-લું)ટ, લૂંટ-લુ)ટારુ, રોગ, રોગી.
| લૂ-લોટરો, લૂ-લુ)ટણિયું . રોટલો, રોટલી
લેવું, લેણ, લેણું, લેણદાર, લેવાલ, રોપ, રોપવું, રોપણી, રોપું | લેવાદેવા, લાવવું રોંઢો, રોંઢા
| લેંઘો
લોઢવું, લોઢું, લોઢી, લોખંડ, લોખંડી
| લોહી, લોહિયાળ લખવું, લેખવું, લેખન, લેખ, લેખક,
લેખણ લટકવું, લટકું, લટકો
વકીલ, વકીલાત લટાર
વખત લડવું, લડત, લડાઈ
વચ્ચે, વચમાં, વચોવચ, વચેટ-વચટ લસણ
વટાણા

Page #281

વડ, વડવાઈ
૨૮૦
વ્યિવહાર-વહેવાર..
વડ, વડવાઈ
વાવ, વાવવું, વાવણી, વાવણું વડો, વડીલ
| વાસ, વાસવું, વાસો, વસવાટ, વણવું, વણાટ, વણકર
| વસવાયું વધવું, વધુ, વધારો, વસ્તુ, વધારવું, વાળ, વાળંદ, વધેરવું -
વાળુ વરસવું, વરસ, વરસાદ
વરાળ
વાંધું
વાગવું
વર્તન, વર્તમાન, વર્તમાનપત્ર, વર્તાવ વાંદરું વલણ
વાંધો વસંત
| વાંસ, વાંસો, વાંસલો વસ્તી
વિગત વસ્તુ
| વિચાર, વિચારવું વહેવું, વહેણ, વહેળો, વહાણ, વિજ્ઞાન
વહાણવટું, વહાણવટી વિદ્યા, વિદ્યાર્થી, વિદ્યાર્થિની, વહેંચવું, વહેંચણી
: વિદ્યાભ્યાસ, વિદ્યાપીઠ વળવું, વાળ, વાળવું, વાળો, વળતર વિધાન, વિધાનસભા વહીવટ, વહીવટદાર
વિનંતિ, –તી
વિમાન, વિમાન-ઘર, વિમાની વાચન, વાંચવું; વાચનાલય વિધો-વીવું, વિઘોટી વા, વાછંટ, વાછૂટ, વાછટિયું, વીજ-વીજળી
વાવાઝોડું, વાવડો, વાવડ વીસ(-શ), વશી વાજું
| વીંટવું, વીંટી, વીંટો વાટકો, વાટકી
વેગ, વેગીલું વાડ, વાડી, વાડો
વેચવું, વેચાણ, વેચાઉ, વેચાણિયું વાત, વાતોડિયું
વેણી વાદળું, વાદળ, વાદળી વેપાર, વેપારી વાપરવું, વપરાશ
વેલણ, વેલણું . વાયું-વાંગળું
વૈિદ, વૈદું, વૈદક વાર, વારવું, વારણું, વારંવાર વૈશાખ વાલ, વાલોળ
વ્યવહાર-વહેવાર, વ્યવહારુ-વહેવારુ,

Page #282

વ્યાજ, વ્યાજુ
વ્યાવહારિક
વ્યાજ, વ્યાજુ
શ
શક્તિ, શક્તિમાન, શકવું
શનિવાર
શબદિયો
શબ્દ, શરત, શરતી
શરદ, શરદી
શરમ, શરમાવું, શરમાળ શરીર, શારીરિક શહેર, શહેરી
શંકા, શંકાખોર
શાક
શાસ્ત્ર, શાસ્ત્રી
શાહી
શાંત, શાંતિ
શિખંડ
૨૮૧
શુક્રવાર
શું, શાને-શેને, શાનું-શેનું
શેઢો
શેરી, શેરડો શેલડી-શેરડી
શોક
શોખ, શોખીન
| શોધ, શોધવું શોર
શ્રદ્ધા, શ્રાદ્ધ
શ્રાવણ
શ્વાસ
સખત, સખતાઈ
સગડ
સગડી, સગડો
સ
સગવડ, સવડ
સગું, સગાઈ, સગપણ સજવું, સજાવટ
સટ્ટો, સટોડિયો સડેડાટ
સડક,
સડવું, સડો
શિરાવવું, શિરામણ
સત્તા
શિક્ષક, શિક્ષિકા, શિક્ષણ, શીખવવું, સપાટ, સપાટી
સપ્ટેમ્બર
શીખ, શિખામણ શીશો, શીશી
સફરજન
શીળું, શિયાળો, શિયાળુ, શીળી શીં(-શિ)ગ, શીં(-Üિ)ગડું, શીં
સમાચાર, સમાચારપત્ર
સમાવું, સમાવવું, સમોવું, સમોવણ
(-શિ)ગોડું
સરકાર, સરકારી
સરખું, સરખાઈ, સરખાવવું,
સરખામણી
સરગવો
સરત
સરનામું
[સરનામું

Page #283

૨૮૨
સરવૈયું
સરવાળો
સિર્ફ, સુકાવું.. સરવાળો
સામું, સામે, સામનો, સામાસામી,
સામૈયું : ' સરળ
સાર, સારું, સારપ સરેરાશ
સાળો, સાળી સવાર, સવારે
સાંકડું, સંકડાવું, સાંકડ, સંકડામણ સળ
સાંકળ, સાંકળવું, સાંકળી, સાંકળું, સળી
| સાંકળિયું સંગ, સંગત
સાંચો, સંચો . સંગીન
સાંઝ-જ), સાંઝ(-જોરે સંતરું
સાંઠો, સાંઠી સંબંધ, સંબંધી
સાંભરવું સાંભરણ સંભારવું, સંભાળ, સંભાળવું સાંભળવું : સાકર, સાકરિયું
સિક્કો સાખ, સાખિયો, સાખી
| સિગ્નલ સાચું, સચ્ચાઈ, સાચ
સિનેમા , સાજું
સિવાય સાણશી(સી)
: સિસકારવું, સિસોટી-સિસોડી, સાઠ
| સિસકારી સાત, સત્તર, સત્તાવીશ(-સ), સીડી સાડત્રીસ(-શ), સડતાળીસ, સીતાફળ સત્તાવન, સડસઠ, સિતોત્તેર, સીધું, સિધારવું-સિધાવવું સત્યાશી(સી), સતાણુ, સાતમ, સીવવું, સિલાઈ, સિવરામણ સાતમું
સીસું, સીસાપન સાથ, સાથે, સથવારો, સાથી, સુખ, સુખી, સુખિયું સાથીદાર
સુખડ સાફ, સાફસૂફ, સાફસૂફી, સાફી | સુખડી, સુખડું સાબિત
સુધી, સુધ્ધાં-દ્ધાં), વત સાબુ
સુવાવડ, સુવાવડી સામગ્રી
| સુંદર સૂકું, સુકાવું, સૂકવવું, સુવાણ
સામાન

Page #284

૨૮૩
હિસાબ, હિસાબી
સૂગ સૂગ
સૂતર, સુતરાઉ, સૂતરશાળ
સૂરજ
હક્ક, હક હગવું-હંગવું, હંગણી હજ, હાજી હજી(-) હજૂર, હજૂરિયો હજાર હડતાળ
સૂરણ સૂવું, સુએ(-વે), સુઓ(-વો) સૂ-સું)ઘવું, સૂત-સું)ઘણી સૂત-સું)ઢવું સેકંડ સેવા, સેવવું, સેવક, સેવન સેવ સો, સૈકું, સેંકડો સોગ, સોગિયું સોજું, સોજો સો(-સીટી, સો(સાં)ટો સોનું, સોનેરી, સોની, સોનારો સોપારી સોમવાર સોય, સોયો સોળ, સોળમું સોં, સોંઘારથ સોંસરું-સોંસરવું સોંપવું, સોંપણી સોંપો સૌ સ્ટેશન
હમણાં, હવડાં હા-હ)મેશ, શાં હયાત, હયાતી હરીફ, હરીફાઈ હલકું, હળવું, હલકાઈ હલવું, હાલવું, હાલ(૦ચાલ) હવા, ૦ઈ હવા(-વે)ડો
હવે
હળ હા, હાજી હાજર, હાજરી, હાજરાહજૂર હાડકું હાથ, હથેળી, હથોડી, -ડો, હાથોહાથ,
હાથો હારવું, હાર હાર હાંકવું, હાંક હાંડો, હાંડી હિત હિમ હિલચાલ | હિસાબ, હિસાબી
સ્થિર
સ્ત્રી સ્વાદ'
હકીકત

Page #285

હિં(-હી).
૨૮૪
' હોળી
'હિંત-હીંગ હિં(-હીં) ડોળો હીં(હિ) હીં(હિ)ચકો હુર હુમલો હું, હૂંફ, હૂંફાળું
| હોજરી આ હોઠ , હોડી, હોડું-થોડું હોવું, હતું, હશે, હોતું, હોત
હોળી

Page #286
BIRTH TOJS30CTPRESTO - - સંપાદક કે. કા. શાસ્ત્રી