Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAjA viracita TippaNa sahita zrI bhojadevakRta rAjamArtaDavRttisameta maharSi zrI pataMjali viracita pArijI 9 TI ) zabdazaH vivecatA bhAga-2 sAdagArazcaMdananavAvImatrAnusAratAvatyayAnaMjalaspArtha sasipaMkriyAzrayaM arthayAmAnAsanayathityayamakSikArArtheyo gaspAvazAsanaM zAstra madhikataMTayaM yogaHsamAdhi savasAvalomazcinammadharmarimavihitamekAyanika miti vistUmayAstra vitinAmivittapoyasarjanAnUnasamAdhinayogapavartateyaravakAyacenasisanatamapradyotayanikSiNonicalanAna karma TalAyatinirodhamanimaravaM karonimasaMprajAtiyogazmarayAyata samAvikAnagativikArAnugatanAnayAnagagammi tAnasaparivedayizyAmaH sarvatrinirodhendasatrajJAnaH samAdhisammalANAnidhiyitrapravatira yogAzra naninirodhaH sarvazavAyaruNAtasaMgrahAtApiyogaztyArayAyatecitralipramAnnisthitivazAlatvAtriyaMprarayArUhicizmatvaM rajastamAtyAMmasaSTamazyAprayatavati tadevanamasAnuvitamadhajJiAnAvarAgmAnazyavigaMvatitadevaprakSAlamAsavaraNaM sarvataHprayotamAnamanavirajImAtrayAdharmahAnavairAgya pigenavatitasvirajolavAmalapitasvarUpapraviSTasatvapuru pAnmatArayAlimAtradharmamidyadhvanipagaMlavati tatparaMprayevAnamitpAvatiyAyinAdhitizatirapariNamitmapratisakramAda ditiviSayAmAcA tAca satvaguNAmikAviyamatAviparItAdidakarayAtiritsatastaspAviracitaMtAmapiyAtiniruNastikha svasaMskazipagaMtavatisanitIjaH samAdhi-tatrakicit saMtrajJAyatarasasaMprajJAtaH sarvavAdhyAyalappanillAnAramAnaH saMgrahAtaviliSTavinAzinirokSayAgatilakSaNesamma gayazasamitiguptisAjharaNedharmayApAratvamavayogasamititva smAkamAcAryA naDalaM mArakaNejogAu jogAsaMbAvidhAvAbazini dvividhAyayogazcitinirIdhAtitarada savitamiviSayAttAvAbazikSAmAisakA visvatAvaztyAha) tarAsvarUpe'vasthAna svarUpapratiSzAnadAnAditi vivecaka 8 paMDitavarya zrI pravINacaMdra khImajI motA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 zabdazaH vivecana * mULa graMthakAra * rAjamArtaMDa TIkAkAra : zrI bhojadeva * TippaNIkAra : zrImad yazovijayajI mahArAjA : zrI pataMjali maharSi * AzIrvAdadAtA * vyAkhyAnavAcaspati, zAsanaprabhAvaka sva. pa. pU. AcAryadeveza zrImadvijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjA tathA SagdarzanavettA, prAvacanikapratibhAdhAraka sva. 5. pU. munipravara zrI mohajitavijayajI mahArAjA tathA vartamAna zrutamarmajJAtA vidvAna 5. pU. AcArya bhagavaMta zrImadvijaya yugabhUSaNasUrIzvarajI mahArAjA zrutadevatA bhavana, * vivecanakAra - paMDitavarya zrI pravINacaMdra khImajI motA * saMkalana-saMzodhanakArikA * sva. paramapUjya AcAryadeveza zrImadvijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnA sAmrAjyavartI tathA paramapUjya pravartinI sAdhvIjI rohitAzrIjI mahArAjanA ziSyaratnA sAdhvIjI caMdanabAlAzrI * prakAzaka * saMsthAnA jJAnakhAtAmAMthI A pustaka jJAnabhaMDAra/zrIsaMghane bheTa Apela che. arth gItArtha gaMga 5, jaina marcanTa sosAyaTI, phattehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-7.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 zabdazaH vivecana + vivecanakAra ke paMDitavarya zrI pravINacaMdra khImajI motA vIra saM. ra537 AvRtti : prathama vi. saM. 2067 nakala : 250 mUlya : rU. 2papa-00 F Arthika sahayoga - eka sadagRhastha taraphathI amadAvAda, : mukhya prAptisthAna : 5. / 131 hatArtha che. [3] mRtadevatA bhavana, 5, jaina marcanTa sosAyaTI, phatehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-3. navaraMga prinTarsa AsToDIyA, amadAvAda-1. phona : (mo.) 9428570401 (ghara) 26614603
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ para prAptisthAna . - amadAvAda : - vaDodarA : gItArtha gaMgA zrI sorInabhAI dinezacaMdra zAha zrutadevatA bhavana, 5, jaina marcanTa sosAyaTI, 'darzana' I-69, lIsApArka sosAyaTI, phattehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-380007. vibhAga-2, rAmezvara sarkala, subhAnapurA, = (079) 29904911, 32911431 hAITenzana roDa, vaDodarA-390023. R (0265) 2391696 muMbaI : zrI nikuMjabhAI Ara. bhaMDArI zrI himAMzubhAI ena. zeTha viSNu mahala, trIje mALe, e-2/41, azoka samrATa, trIje mALe, garavAre pevelIyananI sAme, daphatarI roDa, gauzALA lena, bInA kvelarsanI DI-roDa, carcageTa, muMbaI-400010. upara, malADa (I.) muMbaI-400097. (022) 22814048 8 (022) 32438434 (mo.) 9322214851 zrI lalitabhAI dharamazI 302, caMdanabALA epArTamenTa, javAharalAla naherU roDa, sarvodaya pArzvanAthanagara, jaina derAsaranI pAchaLa, muluMDa (vesTa), muMbaI-400080. 8 (022) 25680614, 2pa681030 - jAmanagara : zrI udayabhAI zAha C/o. mahAvIra agarabattI varksa, C-9, supara mArkeTa, jayazrI TokIjhanI sAme, jAmanagara-361001. 8 (0288) ra678513 surata : ke DaoN. praphulabhAI je. zeTha DI-1, arpaNa epArTamenTa, ke bAbunivAsanI galI, 6 TImalIyAvADa, surata-395001. 8 (0261) 3228123 * rAjakoTa : zrI kamalezabhAI dAmANI "jinAjJA", 27, karaNaparA, rAjakoTa-360001. 6 (0281) 2233120 * Bangalore : Shri Vimalchandji Clo. J. Nemkumar & Co. Kundan Market, D. S. Lane, Chickpet Cross, Bangalore-560053. # (080) (O) 22875262, (R) 22259925
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ za prakAzakIya "gItArtha gaMgA"nuM mukhya lakSya to ApaNA upakArI pUrvAcAryo jevA ke pa. pU. A. zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAja sAheba, pa. pU. upAdhyAyajI zrI yazovijayajI mahArAja sAheba Adi racita jainazAstromAM patharAyelA vividha paramArthabhUta tattvonAM rahasyonuM naya, vikSepa, vyavahAra, nizcaya sApekSa arthagAMbhIryapUrNa vizleSaNa karavAnuM che, jethI zrI jainasaMghane te te padArthonA sarvAgI bodhamAM sahAya maLe. A kArya atyaMta vistAravALuM ane gahana che, ghaNAM sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMto AmAM sahAya karI rahyAM che, aneka zrAvako ane zrAvikAo paNa sau saune yogya kAryo saMbhALI rahyAM che, te anusAra kAma bahAra AvI rahyuM che ane kramasara AvatuM raheze. daramyAna zrI saMghamAMthI jijJAsu mumukSuo tathA zrAvako-zrAvikAo taraphathI evI mAMga vAraMvAra Ave che ke pa. pU. munipravara zrI mohajitavijayajI mahArAja sAhebanAM tathA pa. pU. A. bha. zrImadvijaya yugabhUSaNasUrIzvarajI mahArAja sAhebanAM judA judA viSayo paranAM apAyelAM vyAkhyAno tathA paMDitavarya zrI pravINabhAI motAe vividha zAstrIya viSayo para karelAM vivecano chapAvIne taiyAra karavAmAM Ave to sakaLa zrI saMghane cokkasa lAbhadAyI nIvaDe. AvI vinaMtIone lakSyamAM rAkhIne TrasTe nakkI karyuM che ke AvAM vyAkhyAno tathA vivecatonAM pustako prakAzita karavA ane tene mAtra eka saMlagna pravRtti tarIke svIkAravI. A kAma gItArtha gaMgAnA mukhya lakSathI saheja phaMTAya che, bodhanI vividhatA ane saraLatAthI dRSTie paNa bhinna prakAre che, chatAM tattvajijJAsu mATe hitakArI hovAthI tema ja ati mAMgane kAraNe uparyukta vinaMtI lakSamAM rAkhIne A pravRtti cAlu rAkhela che. tattvajijJAsu jIvo mATe AvAM pustako samyajJAna-darzana-cAritranI ArAdhanAmAM upayogI thaze, tevI AzA sahita - 5, jena marcanTa sosAyaTI, phattehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-7. TrasTIgaNa gItArtha gaMgA sarva hakka gItArtha gaMgA TrasTane AdhIna che.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ gItArtha gaMgAnAM prakAzano wuluh pa. pU. munipravara zrI mohajitavijayajI mahArAjA | (moTA paMDita ma. sA.)nA pravacananAM pustako 1. Azrava ane anubaMdha 2. pudgala vosirAvavAnI kriyA 3. cAritrAcAra pa. pU. A. bha. zrImadvijaya yugabhUSaNasUrIzvarajI mahArAjA (paMDita ma. sA.) kRta, saMpAdita ane pravacananAM pustako 1. zrAvakanAM bAra vratonA vikalpo 2. yogadaSTisamuccaya 3. karmavAda karNikA 4. sadgati tamArA hAthamAM ! 5. darzanAcAra 6. zAsana sthApanA 7. anekAMtavAda 8. praznottarI 9. cittavRtti 10. cAlo, mokSanuM sAcuM svarUpa samajIe 11. manovijaya ane Atmazuddhi 12. bhAgavatI pravrajyA paricaya 13. bhAvadharma bhAga-1 (praNidhAna) 14. bhAvadharma bhAga-2 (pravRtti, viSNajaya, siddhi, viniyoga) 15. rainazAsana sthApanA 16. cittavRtti 17. zrAva re vAra vrata pUrva vivenya 18. lokottara dAnadharma "anukaMpA" 19. praznottarI
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20. kudaratI AphatamAM jainanuM kartavyA 21. dharmarakSA pravacana zreNI bhAga-1 22. jainazAsana svataMtra dharma ke saMpradAya ? 23. ninazAsana svataMtra dharma yA saMprAya ? 28. Is Jaina Order Independent Religion or Denomination ? 24. Status of religion in modern Nation State theory 26. gRhajinAlaya mahAmaMgalakArI 27. zrI upadhAna mApadezikA saMpAdaka :- pa. pU. paMnyAsa zrI arihaMtasAgarajI mahArAja sAhaba 1. pAkSika aticAra gItArtha gaMgA dvArA prakAzita anya pustakonI yAdI 1. zrI sametazikharajInI saMvedanA 2. zrI navapada ArAdhanA vidhi 3. svataMtra bhAratamAM dharma parataMtra !!!!! (gujarAtI) 4. svataMtra bhArata meM gharma parataMtra !!!!! (hindI) 5. Right to Freedom of Religion !!!!! (aMgrejI) 6. 'rakSAdharma' abhiyAna (gujarAtI) 7. Rakshadharma'Abhiyaan (aMgrejI) 8. sevo pAsa saMkhesaro (guja.) 9. sevo pAsa saMvesara (hindI) saMkalanakartA : jyotiSabhAI zAha saMkalanakartA : jyotiSabhAI zAha saMkalanakartA : dharmatIrtha rakSA samiti saMkalanakartA : dharmatIrtha rakSA samiti saMkalanakartA : dharmatIrtha rakSA samiti saMkalanakartA : dharmatIrtha rakSA samiti saMkalanakartA : dharmatIrtha rakSA samiti saMkalanakartA : jyotiSabhAI zAha saMkalanakartA : jyotiSabhAI zAha
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ gItArtha gaMgA dvArA prakAzita vivecananAM graMtho ~ ~ ~ ~ ~ vivecanakAra :- paMDitavarya zrI pravINacaMdra khImajI motA ~ ~ 4 che 1. yogaviMzikA zabdazaH vivecana 2. adhyAtmaupaniSata prakaraNa zabdazaH vivecana 3. adhyAtmamataparIkSA zabdazaH vivecana bhAga-1 4. adhyAtmamataparIkSA zabdazaH vivecana bhAga-2 5, adhyAtmamataparIkSA zabdaza: vivecana bhAga-3 6. viMzativiMzikA zabdazaH vivecana pUrvArdha 7. viMzativiMzikA zabdazaH vivecana uttarArdha 8. ArAdhaka-virAdhaka caturbhagI zabdazaH vivecana 9. samyakatva paTrasthAna caupaI zabdazaH vivecana 10. adhyAtmasAra zabdazaH vivecana bhAga-1 11. pratimAzataka zabdazaH vivecana bhAga-1 12. pratimAzataka zabdazaH vivecana bhAga-2 13. phUpadaSTAMta vizadIkaraNa zabdazaH vivecana 14. paMcasUtra zabdazaH vivecana bhAga-1 (sUtra 1-2) 15. sUtranA pariNAmadarzaka yatnaleza bhAga-1 16. paMcasUtra zabdazaH vivecana bhAga-2 (sUtra 3-4-5) 17. sAmAcArI prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-1 18. sAmAcArI prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-2 19. pratimAzataka zabdazaH vivecana bhAga-3 20. dAnadvAciMzikA-1 zabdazaH vivecana 21. mitrAdvAciMzikA-21 zabdazaH vivecana 22. yogazataka zabdazaH vivecana 23. paMcavastaka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-1 24. yogabhedadvAciMzikA-18 zabdazaH vivecana 25. yogavivekadvAciMzikA-19 zabdazaH vivecana 26. sAdhusAmayyadvAciMzikA-6 zabdazaH vivecana 27. bhikSudrAviMzikA-27 zabdazaH vivecana 28. dIkSAdvAciMzikA-28 zabdazaH vivecana 29. yogadaSTinI sajhAya zabdazaH vivecana 30. kevalibhaktivyavasthApanadvAciMzikA-30 zabdazaH vivecana 31. pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAciMzikA-11 zabdazaH vivecana
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32. jJAnasAra zabdazaH vivecana 33. saMthArA porisI sUtrano bhAvAnuvAda ane hiMsASTaka zabdazaH vivecana 34. jinamahattvadvAciMzikA-4 zabdazaH vivecana 35. samyagdaSTidvAciMzikA-15 zabdazaH vivecana 36. yogalakSaNadvAciMzikA-10 zabdazaH vivecana 37. muktiadveSaprAdhAnyadvAciMzikA-13 zabdazaH vivecana 38. apunabaMdhakadvAciMzikA-14 zabdazaH vivecana 39. yogadaSTisamuccaya zabdazaH vivecana bhAga-1 40. yogadaSTisamuccaya zabdazaH vivecana bhAga-2 41. yogadaSTisamuccaya zabdazaH vivecana bhAga-3 42. adhyAtmasAra zabdazaH vivecana bhAga-2 43. adhyAtmasAra zabdazaH vivecana bhAga-3 44. yatilakSaNasamuccaya prakaraNa zabdazaH vivecana 45. daivapuruSakAradvAciMzikA-17 zabdazaH vivecana 46. tArAditrayadrAviMzikA-22 zabdazaH vivecanA 47. kutarkagrahanivRttidvAaizikA-23 zabdazaH vivecana 48. saddaSTidvAciMzikA-24 zabdazaH vivecana 49. paMcavastuka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-2 50. mArgadvAciMzikA-3 zabdazaH vivecana 51. dezanAdvAciMzikA-2 zabdazaH vivecana pa2. jinabhaktidvAciMzikA-5 zabdazaH vivecana pa3. yogAvatAradvAciMzikA-20 zabdazaH vivecana 54. yogamAhAbhyadvAciMzikA-26 zabdazaH vivecana 55. sajjanastutidvAciMzikA-32 zabdazaH vivecanA 56. pUrvasevAdvAciMzikA-12 zabdazaH vivecanA 57. IzAnugrahavicAradvAciMzikA-16 zabdazaH vivecanA 58. klezatAnopAyadvAciMzikA-25 zabdazaH vivecana 59. vinayadrAviMzikA-29 zabdazaH vivecana 60. zrI sImaMdharasvAmIne vinaMtIrUpa 125 gAthAnuM stavana zabdazaH vivecana 61. pratimAzataka zabdazaH vivecana bhAga-4 62. paMcavastaka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-3 63. paMcavastaka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-4 64. gurutattvavinizcaya zabdazaH vivecana bhAga-1 65. gurutattvavinizcaya zabdazaH vivecana bhAga-2 66. muktidvAciMzikA-31 zabdazaH vivecana
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67. yogasAra prakaraNa zabdazaH vivecana 68. zrI sImaMdharasvAmInuM 350 gAthAnuM stavana zabdazaH vivecana bhAga-1 69. zrI sImaMdharasvAmInuM 350 gAthAnuM stavana zabdazaH vivecana bhAga-2 70. tattvArthAdhigamasUtra zabdazaH vivecana bhAga-1 71. SoDazaka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-1 72. pratikramaNa hetugarbhita svAdhyAya zabdazaH vivecana 73. kathAdvAtriMzikA-9 zabdazaH vivecana 74. adhyAtmasAra zabdazaH vivecana bhAga-4 75. adhyAtmasAra zabdazaH vivecana bhAga-5 76. adhyAtmasAra zabdazaH vivecana bhAga-6 77. navatattva prakaraNa zabdazaH vivecana 78. 150 gAthAnuM hUMDInuM stavana zabdazaH vivecana 79. paMcavastuka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-5 80. paMcavastuka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-6 81. SoDazaka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-2 82. amRtavelanI moTI sajjhAya ane nizcaya-vyavahAra garbhita zrI zAMtijina stavana tathA zrI sImaMdharasvAmI stavana zabdazaH vivecana 83. paMcavastuka prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-7 84. AnaMdaghana covIzI zabdazaH vivecana 85. pIsUtra zabdazaH vivecana 86. dharmaparIkSA prakaraNa zabdazaH vivecana bhAga-1 87. upadezarahasya zabdazaH vivecana bhAga-1 88. upadezarahasya zabdazaH vivecana bhAga-2 89. upadezarahasya zabdazaH vivecana bhAga-3 90. pAtaMjalayogadarzana zabdazaH vivecana bhAga-1 91. pAtaMjalayogadarzana zabdazaH vivecana bhAga-2 gItArtha gaMgA aMtargata gaMgotrI graMthamALA dvArA prakAzita graMtho 2. dharmatIrtha bhAga-2 1. dharmatIrtha bhAga-1 Zi
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra zabdazaH vivecana bhAga-2nA saMkalananI veLAe prAstAvika pAtaMjalayogasUtramAM yoganI vyutpatti 'yuk samAgho'thI svIkRta che. bhASyakAra vyAsanA anusAra yoga ane samAdhi paryAyavAcI che. sUtrakAra pataMjalie paNa saMprajJAta ane asaMprajJAta A baMne prakAranA yoganA mATe 'samAdhi' padano prayoga karelo che. maharSi pataMjaline 'yoga' zabdathI 'paramasamAdhi' artha abhipreta che. paramasamAdhirUpa yoganI sthiti cittavRttiono pUrNa nirodha thayA pachI saMbhavita che. tethI 'cittavRttionA nirodha'ne yoga kahyo che. A paribhASA anusAra cittavRttiono pUrNa nirodha tyAre ja saMbhave ke jyAre vRttionI sAthe tenA saMskArono paNa nirodha thaI jAya. A daSTithI ekAgrAvasthAmAM thavAvALA yogane 'saMprajJAta' ane niruddhAvasthAmAM thavAvALA yogane 'asaMprajJAta' kahIne yoganA be bheda karelA che. bhojadeve te avasthAne saMprajJAtasamAdhi kahI che jemAM saMzaya ane viparyaya rahita dhyeya vastunuM samyag jJAna thAya che, paraMtu A avasthA asaMprajJAtasamAdhinI apekSAe nIcalI kakSAnI che; kema ke A avasthAmAM prakRti ane puruSaviSayaka bhedanI anubhUti thAya che ane dvaitabuddhi rahe che, jyAre asaMprajJAtasamAdhimAM teno paNa nirodha thaI jAya che, tyAM koI paNa vastunuM AlaMbana rahetuM nathI ane dhyAtA, dhyAna ane dhyeya traNe ekAkAra banI jAya che, badhI vRttiono nirodha thaI jAya che. maharSi pataMjalie 'cittavRttinirodha' A lakSaNamAM saMprajJAta ane asaMprajJAta baMne prakAranI samAdhino aMtarbhAva karelo che je lakSaNa mAtrathI spaSTa thatuM nathI. vAcaspati mizre 'klezAdivirodhIcittavRttinirodha' kahIne ukta yogalakSaNamAM mahattvapUrNa pariSkAra sUcita karelo che. jaina paraMparAnusAra yoga eka viziSTa pAribhASika zabda che jeno artha che - 'mana, vacana, kAyAnI surdaDha pravRtti' A pravRttinA purovartI AtmapariNAmone paNa 'yoga' kahela che. yoganA be prakAra che - zubhayoga ane azubhayoga. zubhayogathI puNyano Azrava ane azubhayogathI pApanA Azrava thAya che. A baMne prakAranA yoga karmabaMdhano kAraNa che, tethI mokSa prApta karavA mATe yoganirodhasaMvara ane pUrvabaddha karmono kSaya karavo paDe che. prAcIna jainAgamomAM mukhyapaNe 'yoga' zabda AzravanA kAraNabhUta mana, vacana ane kAyAnI pravRtti Adi arthamAM vaparAyelA che paraMtu sAthe sAthe dhyAna, samAdhi Adi vividha yaugika sAdhanonA arthamAM paNa 'yoga' zabdano prayoga thayelo jovA maLe che. yogaparaMparAmAM pracalita yama, niyama, tapa, svAdhyAya, IzvarapraNidhAna vagere paNa eka prakArathI yoga ja che.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | prAstAvika pataMjali praNIta yogasUtra upara dhArezvara bhojadeve A vRtti-TIkA lakhelI je rAjamArtaDa' nAmathI prasiddha che. pataMjalipraNIta yogasUtranA cAra pAda che : (1) samAdhipAda, (2) sAdhanapAda, (3) vibhUtipAda ane (4) kevalyapAda. tRtIya vibhUtipAdamAM AvatA padArthonuM saMkSipta kathana : dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa aMtaraMga traNa yogAMgonuM svarUpa ane aMtaraMga traNa yogAMgonI saMyamasaMjJAno nirdeza, saMyamanA viSayane pratipAdana karavA mATe nirodhapariNAma, samAdhipariNAma ane ekAgratApariNAmarUpa traNa pariNAmonuM kathana, saMyamanA baLathI utpanna thatI pUrvAtabhava, aparAMtabhava ane madhyabhava siddhionuM pratipAdana, samAdhinA AzvAsanI utpatti mATe bAhya siddhio ane atyaMtara siddhionuM kathana, samAdhimAM upayoga mATe prANajayAdipUrvaka indriyajaya ane paramapuruSArthanI siddhi mATe yathAkrama avasthA sahita bhUtajaya, indriyajaya ane sattvajayathI udbhava thayelI evI siddhionuM varNana, vivekajJAnanI utpatti mATe te te upAyono upavAsa karavApUrvaka sarvasamAdhinI avasthAnA paryata thanArA tArakajJAnanA svarUpanuM kathana ane tArakajJAnanI prAptithI cittasattva prakRtimAM vilaya thavAne kAraNe puruSane kaivalyanI prAptinuM kathana. caturtha kaivalyapAdamAM AvatA padArthonuM saMkSipta kathana:| sarva siddhionA mULabhUta evI samAdhisiddhionuM varNana, jAtyaMtara pariNAma svarUpa siddhivizeSanuM kAraNa prakRtinuM ApUraNa, dharmAdinuM pratibaMdhakamAtramAM sAmarthya, nirmANacittono asmitA mAtrathI ubhava ane nirmANacittonuM adhiSThApaka yogacitta, yogIonA cittanuM anya cittothI vilakSaNapaNuM ane teonA karmonuM alaukikapaNuM, vAsanAomAM AtaMtayanuM upapAdana, vAsanAomAM anAdipaNAnuM upapAdana, vAsanAonA anaMtapaNAmAM paNa hatu ane phalAdi dvArA hAnanuM kathana, atIta adhvAdimAM dharmonA sabhAvanuM kathana, vijJAnavAdanuM nirAkaraNa ane sAkAravAdanuM pratiSThApana, puruSanuM jJAtRtva citta dvArA saMkala vyavahAranI niSpattinuM upapAdana, citta dvArA sakala vyavahAranI niSpattinuM upapAdana, prakRtithI atirikta puruSanA sattvamAM pramANanuM upadarzana, kaivalyanA nirNaya mATe kramasara upayogI arthanuM abhidhAna ane zAstrAMtomAM paNa pAtaMjaladarzanakAre kahela kaivalyanA svarUpano nirNaya. A rIte pAtaMjalayogasUtra bhAga-ramAM uparokta padArthanuM varNana karela che. paramapUjaya nyAyAcArya nyAyavizArada mahopAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAja sAhebe cAre pAdanA keTalAka sUtro upara jainamatAnusArI vyAkhyA karIne te te padArthonI samAlocanA karela che. temAMthI tRtIya ane caturthapAdamAM nIce mujaba padArthonI vicAraNA karela che : tRtIya pAdamAM karela padArthonI vicAraNA - sUtra-3/55 kahela kaivalyanA svarUpamAM tarka ane yukti dvArA vizeSa samAlocanA.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | prAstAvika caturtha pAdamAM karela padArthonI vicAraNA : sUtra-412 upara vizeSa samAlocanA, dravya ane paryAyasvarUpathI ja adhvatraya samAveza ghaTI zake che anyathA ghaTato nathI e kathanamAM syAdvAdathI saMgati, syAdvAdanA svIkAra vagara eka aneka pariNAmanuM duHzraddhAna, puruSanuM sadA jJAtRtvapaNuM kaI rIte saMgata thAya che tenI samAlocanA, cittanuM sarvArthapaNuM kaI rIte e kathananI samAlocanA, jJAnanuM AvArakapaNuM kaI rIte saMgata thAya che tenI carcA, kramanA lakhANamAM kramAkramaanuviddha trilakSaNapaNuM saMgata, kUTasthaniyaNAmAM mAnAbhAva, paryAyamAM cAra prakAranI sthitithI vicitrapaNuM che e pramANe pravacananuM rahasya. A pramANe uparokta padArtho upara zAstrapATho ApavA dvArA pUjaya upAdhyAyazrI yazovijayajI mahArAje samAlocanA karela che tene madhyastha puruSo taTastha daSTithI vicAraze to yathArtha tattvanI prApti jarUra thaI zakaze. gItArthagaMgAthI prakAzita thatAM dareka zabdazaH vivecanAnusAra A graMthamAM paNa avataraNikA, avataraNitArtha, sUtra, sUtrArtha ane tyArapachI teno bhAvArtha Apela che. pU. upAdhyAya yazovijayajI mahArAja sAhebe je je sUtra upara TippaNarUpa vyAkhyA karela che te vyAkhyA te te sUtranA bhAvArtha pachI tyAM ja ApIne eno paNa artha ane bhAvArtha Apela che jethI vAcakavargane samajavAmAM vizeSa upayogI thaI zakaze. paramapUjya nyAyAcArya, nyAyavizArada pU. upAdhyAya yazovijayajI mahArAje dvAtrizaddhAtrizikA aMtargata pataMjaliRSie kahelA yogamArgane kahenArI pAtaMjalayogalakSaNAtrizikA, IzAnugrahavicAradvatrizikA, yogAvatArAtrizikA, klezatAnopAyadvatrizikA, yogamAyAbhyadvAtrizikA ityAdimAM bhojadevakRta rAjamArtaDa vRttine sAme rAkhIne padArthonI vicAraNA samAlocanA karela che ane jainadarzananA pakSapAta vagara padArthanA vAstavika svarUpane jonArI dRSTithI pUjaya upAdhyAya mahArAje yatna karela che te rIte yoganA arthI jIvo madhyasthatApUrvaka prastuta graMthanA adhyayana mATe artha karaze to yogamArganI prAptimAM prastuta graMtha upakAraka banaze. mArI nAdurasta rahetI tabiyatamAM pUjayonI AjJAthI amadAvAda-rAjanagara mukAme sthiravAsa rahevAnuM thayuM. te daramyAna yogamArga-adhyAtmamArgavettA paM. zrI pravINabhAI motA pAse yogagraMthoadhyAtmagraMthonuM vAMcana karavAno, svAdhyAya karavAno, A lekhana karavAno suavasara sAMpaDyo. dvatrizaddhAtrizikA graMthanuM vAMcana paNa karyuM, temAM pAtaMjalayogaviSayaka batrIzIo AvI tyAre te te sUtro ane tenuM vivecana rAjamArtaDavRtti anusAre kholeluM, tyArapachI saMpUrNa pAtaMjalayogadarzanasUtrarAjamArtaDavRtti saha pravINabhAI pAse mayaMkabhAIe vAMcana karyuM te vakhate vivecana lakhAtuM gayuM. pharI saMpUrNa vivecananI sAMgopAMga presakopI karavAno lAbha mane prApta thayo ane pataMjaliRSinA yogaviSayaka pAtaMjalayogasUtranA vizeSa svAdhyAyano lAbha maLyo. A badhAnA mULamAM bIja ropanAra paramapUjaya adhyAtmayogI paMnyAsa zrI bhadraMkaravijayajI mahArAja sAheba tathA yogagraMthonA vAcana
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | prAstAvika mATe preraNA karanAra paramapUjya pravacanaprabhAvaka A. zrI kIrtiyazasUrIzvarajI mahArAja sAheba tathA jAmanagara mukAme vi. saM. 2047mAM cAturmAsa karyuM tyAre pAtaMjalayogasUtranuM adhyayana, vAMcana karAvanAra ane yogamArgaviSayaka vizeSa ruci utpanna karAvanAra paMDitavarya zrI vrajalAla upAdhyAyanuM kRtajJabhAve smaraNa karuM chuM, tema ja paMDitavaryazrI pravINabhAIe A graMthanA padArthone kholavAmAM je athAka prayatna karyo che enA dvArA pAtaMjalayogasUtranA rahasyo ane pUjya upAdhyAya mahArAje kahela samAlocanA dvArA je rahasyo prApta thayA che ane yogamArgano je vizada bodha prApta thayo ane AMzika yogapariNatino vikAsa thayo te badala temano upakAra sadA mATe avismaraNIya raheze. 4 prAMte yogamArgano samyag bodha karIne kliSTa cittavRttionA nirodha dvArA apara vairAgyathI paravairAgyane prApta karI saMprajJAta samAdhi dvArA prajJAloka-RtuMbharAprajJAne pAmIne asaMprajJAtasamAdhi arthAt vRttisaMkSaya dvArA bhavopagrAhI karmano kSaya karIne AtmAnA zuddha svarUpane prApta karI sAdi anaMtakALa sudhI svasvarUpamAM ramamANa banIe e ja zubhakAmanA. epha-2, jeThAbhAI pArka, nArAyaNanagara roDa, pAlaDI, amadAvAda-7. Aso suda-10, vi. saM. 2066, tA. 17-10-2010, ravivAra. kalyANamastu sarvajIvAnAm 5) vyAkhyAnavAcaspati paramapUjya AcArya bhagavaMta zrImadvijaya rAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnA sAmrAjyavartI tathA paramapUjya samatAmUrti pravartinI sAdhvIjI rohitAzrIjI mahArAjanA ziSyaratnA sAdhvIjI caMdanabAlAzrI ''
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / saMkalanA C pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 nI saMkalanA mokSamArgane mAnanArA sarvadarzanakArone mokSamAM vivAda nathI, paraMtu mokSanA upAyomAM te te darzanano kAMIka bheda paNa che ane kAMIka sAmya paNa che. pataMjaliRSie mokSamArga batAvavA arthe cAra vibhAgamAM yogasUtranI racanA karela che : (1) samAdhipAda, (2) sAdhanapAda, (3) vibhUtipAda ane (4) kaivalyapAda. prathama samAdhipAdamAM aMtaraMga mokSane anukULa pariNAmasvarUpa samAdhinuM varNana karela che. tyArapachI dvitIya sAdhanapAdamAM samAdhinI prAptino upAya kriyAyoga hovAthI kriyAyoganuM varNana, kriyAyogathI kSINa thatAM klezonuM varNana, jIva dvArA baMdhAtA puNyApuNyarUpa karmanuM svarUpa, phaLAdinuM varNana, prakRti ane puruSanA bhedajJAnathI vivekakhyAti thavAne kAraNe yogI karmothI kaI rIte mukta thAya che tenuM varNana, vivekakhyAtinI prApti pUrve thatAM yoganA ATha aMgonuM vistArathI batAvavAmAM Avela che. te sarvanuM varNana pAtaMjalayogasUtra zabdazaH vivecana bhAga-1mAM karavAmAM Avela che. yoganI sAdhanA karanArA yogIone yogamArganA sevanathI aneka atIndriya zaktio rUpa vibhUtio pragaTa thAya che. te vibhUtio kaI rIte pragaTa thAya che te batAvavA arthe pataMjaliRSie trIjA vibhUtipAdamAM yoganA aMgabhUta dhAraNA, dhyAna ane samAdhi A traNa jemAM varte tene saMyama e pramANenI saMjJA Apela che. jeo dhAraNA, dhyAna ane samAdhimAM yatna kare che tenA dvArA cittano nirodha kaI rIte thAya che ane cittanirodhanI pUrvabhUmikAvALA yogIo dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa saMyamane kayA kayA viSayomAM pravartAve che ane tenAthI kevI kevI atIndriya zaktio prApta thAya che te trIjA vibhUtipAdamAM batAvela che. vaLI dhAraNA, dhyAna ane samAdhimAM yatna karavAthI prApta thatI siddhio samAdhimAM kaI rIte vighnabhUta bane che ane prApta thayelI siddhio kaI rIte samAdhimAM javA mATe utsAhanuM kAraNa bane che tenuM vistArathI varNana pataMjaliRSie trIjA vibhUtipAdamAM karela che. vaLI dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa saMyamamAM karAyelA yatnathI yogI agAdha saMsArasAgarathI tarI zake tevuM tArakajJAna yogIne kaI rIte prApta thAya che ane tenA phaLarUpe puruSa prakRtithI mukta thaIne kevalasvarUpa kaI rIte bane che tenuM varNana trIjA vibhUtipAdamAM karela che. cothA kaivalyapAdamAM saMsArathI muktAtmA kaivalyasvarUpa che arthAt kevalajJAnasvarUpa nahIM paraMtu prakRtithI pRthak evA kevala puruSasvarUpa che tene batAvavA mATe pataMjaliRSie yatna karela che. vaLI trIjA vibhUtipAdamAM jema kahyuM ke dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa saMyamathI yogIone aneka siddhio prApta thAya che tema janmathI, auSadhithI, maMtrathI, tapathI ane samAdhithI paNa siddhio thAya
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / saMkalanA che ane te siddhionA baLathI yogI aneka bhavamAM bhogavavA yogya karmone kaI rIte eka bhavamAM bhogavIne sarva karmono nAza kare che te pataMjaliRSie cothA kaivalyapAdamAM batAvela che. vaLI pataMjaliRSi AtmAne kUTastha nitya svIkAre che, tethI AtmAne pariNAmI mAnatA nathI chatAM saMsAra ane mokSanI kaI rIte teo saMgati kare che tenI vistArathI carcA cothA kaivalyapAdamAM karela che, paraMtu AtmAne kUTastha nitya svIkArIne yogamArganI saMgati pataMjaliRSie je rIte karela che te kaI rIte yukta nathI tenI kAMIka vizALa carcA pUjaya upAdhyAya yazovijaya mahArAja sAhebe TippaNI dvArA karela che tenA dvArA svasvadarzana pratyenA Agrahano tyAga karIne madhyasthatApUrvaka yogamArganA paramArthane jANavA yatna karavAthI yogya jIvone prastuta graMthamAM batAvela yogamArgathI avazya yogamArganI prApti thaI zake te mATe pUjaya upAdhyAya yazovijaya mahArAje ucita yatna karela che. jainadarzananA pakSapAta vagara padArthanA vAstavika svarUpane jonArI dRSTithI je rIte pUjya upAdhyAya yazovijaya mahArAje yatna karela che te rIte yoganA arthI jIvo madhyasthatApUrvaka prastuta graMthanA adhyayana mATe yatna karaze ane vizeSa jijJAsu jIva A viSayamAM pataMjaliRSie kahelA yogamArgane kahenArI batrIzIo pAtaMjalayogalakSaNaddhAtrizikA, IzAnugrahavicAradvatrizikA, yogAvatAradvatrizikA, klezatAnopAyadvArnAizikA, yogamAyAbhyadvArnAizikA ityAdine sAme rAkhIne adhyayana karaze to vizeSa lAbha thaze. [A pAtaMjalayogasUtravALI dareka batrIzIonuM zabdazaH vivecana AnI pUrve gItArthagaMgA saMsthA taraphathI prakAzita thayela che. ] pAtaMjalayogasUtranA zabdaza: A vivecanamAM graMthakArazrInA Azaya viruddha ke pUjaya upAdhyAya mahArAjanA Azaya viruddha kAMI paNa kSati thaI hoya te badala micchA mi dukkaDuM mAMguM chuM. - pravINacaMdra khImajI motA, Aso suda-10, vi. saM. 2066, tA. 17-10-2010, ravivAra 302, vimalavihAra, sarasvatI sosAyaTI, pAlaDI, amadAvAda-7. phona : 079-32447014
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | saMkSipta TrI pAtaMjala yogasUtra pAda-3/4mAM AvatAM padArthonI saMkSipta TrIrUpe saMkalanA. aSTAMga yogamAM chaThThA cogAMgarUpa dhAraNAnuM svarUpa (pA.yo. 3/1) cittano dezabaMdha dhAraNA aSTAMgayogamAM sAtamA cogAMgarUpa dhyAnanuM svarUpa (pA.yo. 3|2) je pradezamAM cittanI dhAraNA karI che tyAM jJAnanI ekatAnatA aSTAMgayogamAM AThamA cogAMgarUpa samAdhinuM svarUpa (pA.yo. 3/3) kevala dhyeya padArthanI ja pratIti karAvavAvALA cittanA potAnA svarUpano paNa abhAva bhAse tenuM dhyAna saMyama svarUpa phaLa upayoga eka viSayamAM pravartI saMyamanA jayathI saMyamano upara uparanI rahelA dhAraNA, dhyAna prajJAloka bhUmimAM viniyoga ane samAdhinI tAMtrikI evI saMyama saMjJA dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa cogAMga aMtaraMga ane bahiraMga (pA.go. 3/0-8) yamAdi pAMca yogAMgonI apekSAe dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa yogAMga aMtaraMga nirbejasamAdhi pratye dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa yogAMga bahiraMga
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | saMkSipta TrI nirodhapariNAma (pA.yo. 3/9-10) svarUpa vyutthAnanA saMskArano abhibhava cittanA nirodhanA saMskArathI ane nirodhanA saMskArano prAdurbhAva prazAMtavAhitAnI prApti ane nirodhakSaNamAM cittano anvaya te nirodhapariNAma samAdhipariNAma (pA.yo. 3/11) cittano nirodhapariNAma pragaTa thayA pachI sarvArthatAno kSaya ane ekAgratAno udaya te cittano samAdhipariNAma ekAgratApariNAma (pA.co. 3/12) zAMta ane udita samAna pratyayavALo cittano ekAgratApariNAma bhUto ane indriyomAM traNa prakAranA pariNAmo (pA.yo. 3/13) dharmapariNAma lakSaNapariNAma avasthA pariNAma dharmInA pUrva dharmanI nivRtti thaye chate uttara dharmanI prApti te dharmIno dharmapariNAma anya padArthonI vyAvRtti vastu utpanna thayA pachI je karanAra lakSyamAM rahelo AkArarUpe avasthita hoya te dharma te lakSaNa ane lakSyamAM AkArarUpe ja pachInI te lakSaNa AvyA pachI bIjI, kSaNomAM rahe te trIjI Adi kSaNomAM te lakSaNa avasthA pariNAma anuvRttirUpe rahe te lakSaNapariNAma dharmInuM svarUpa (pA.yo. 3/14) zAMta, udita ane avyapadezya evA dharmomAM anusaranAra dharmI eka dharmanA aneka pariNAma hovAno hetu (pA.yo. 3/15) | | dharmonA kramanuM anyapaNuM pariNAmanA anyapaNAmAM anumApaka hetu
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | saMkSipta TrI dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa saMyamathI prApta thatI siddhio | (1) viSayonA dharma, lakSaNa ane avasthArUpa pariNAmatrayamAM saMyama karavAthI yogIne atIta, anAgata jJAnanI prApti (pA.yo. 3/16) (2) zabda artha ane jJAnanI pRthakkatAmAM saMyama karavAthI sarva prANIonA zabdaviSayaka jJAna (pA.yo. 317) (3) saMskAromAM saMyama karavAthI pUrvajAtionI anusmRti (pA.yo. 3/18) (4) paricattamAM saMyama karavAthI pacittagata sarvabhAvonuM jJAna (pA.yo. 3/19-20) (5) kAyAnA rUpanI zaktinA staMbhanamAM saMyama karavAthI tirodhAna thavAnI yogyatA (pA.yo. 3/21) (6) sopakrama ane nirupakrama - A be prakAranAM karmomAM saMyama karavAthI zarIranA viyoganuM jJAna athavA ariSTothI zarIranA viyoganuM jJAna (pA.yo. 3/22) ariSTonuM svarUpa (1) AdhyAtmika karNane DhAMkavAthI kobrhma vAyunA ghoSanuM azravaNa (2) Adhibhautika | Akasmika vikRta puruSanuM darzana (3) Adhidaivika | azakya evA svargAdi padArthanuM darzana (7) maitryAdibhAvomAM saMyama karavAthI maitryAdibhAvonAM baLanI prApti (pA.yo.3 3/23) (8) hasti AdinAM baLomAM saMyama karavAthI hasti AdinA baLonI prApti (pA.yo. 3/24) (9) viSayavatI ane jyotiSmatI pravRttithI sUkSma, vyavahita ane viprakRSTa arthonuM jJAna (pA.yo. 3/25) (10) sUryamAM saMyama karavAthI samasta bhuvananuM jJAna (pA.yo. 3/26) (11) caMdramAM saMyama karavAthI tArAnA samUhanuM jJAna (pA.yo. 3/27) (12) dhruva tArAmAM saMyama karavAthI tArAonI gatinuM jJAna (pA.yo. 3/28) (13) nAbhicakramAM saMyama karavAthI kAyanA vyUhanuM jJAna (pA.yo. 3/29) (14) kaMThakUpamAM saMyama karavAthI kSudhA ane tRSAnI nivRtti (pA.yo. 3/30) (15) kUrmanADImAM saMyama karavAthI manaHsvairyanI siddhi (pA.yo. 3/31) (16) mastakanI jyotimAM saMyama karavAthI siddha puruSonuM darzana (pA.yo. 3/32) (17) prAtibhajJAnamAM saMyama ka2vAthI sarva vastunuM jJAna (pA.yo. 3/33) prAtibhajJAnanuM svarUpa | sUryodaya pahelA rAtrinI samApti thavAthI je aruNodaya thAya che tenA jevuM prAtibhajJAna
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | saMkSipta TrI (18) hRdayapradezamAM saMyama karavAthI cittanI saMvid=svacittagata vAsanAnuM jJAna ane paracittagata rAgAdinuM jJAna (pA.yo. 3/34) (19) parArthakabhogathI bhinna evA svArthamAM saMyama karavAthI puruSaviSayaka saMvid (pA.yo. 3/35) (20) svArtha saMyamamAM abhyAsa karAtA evA puruSanA saMyamathI prAtibha, zrAvaNa, vedanA, Adarza, AsvAda ane vArtArUpa jJAnonI prApti (pA.yo. 3/36) prAtibhAdi phaLavizeSono viSayavibhAga (pA.yo. 3/37) samAdhimAM vighnarUpa vyutthAnadazAmAM siddhirUpa (21) zarIrabaMdhanA kAraNonI zithilatAthI ane cittanA pracAranA jJAnathI yogInA cittano parazarIramAM praveza (pA.yo. 3/38) (22) udAnavAyunA jayathI jaLa, kAdava, kAMTA vageremAM asaMgapaNuM ane utkrAMti (pA.yo. 3/39) (23) samAnavAyunA jayathI tejanI siddhi (pA.yo. 3/40) (24) zrotrendriya ane AkAzanA saMbaMdhamAM saMyama karavAthI divyazrotranI siddhi (pA.yo. 3|41) (25) kAyA ane AkAzanA avakAzadAnasaMbaMdhamAM saMyama karavAthI laghutUlamAM samApattithI AkAzamAM gatinI siddhi (pA.yo. 3/42) (26) mahAvidehAmAM saMyama karavAthI prakAzanA AvaraNanA kSayanI siddhi (pA.yo. 3/43) (27) sthUla, svarUpa, sUkSma, anvaya ane arthavatvamAM saMyama karavAthI bhUtajaya (pA.yo. 3/44) bhUtonI pAMca avasthAvizeSa (pA.yo. 3/44) (1) sthUla avasthAvizeSa | pAMca bhUtono dekhAto AkAra vizeSa (2) svarUpa avasthAvizeSa pRthivImAM karkazapaNuM jalamAM sneha agnimAM uSNapaNuM vAyumAM preraNA (3) sUkSma avasthAvizeSa | pRthivInuM kAraNa gaMdhatanmAtrA, jalanuM kAraNa rasatanmAtrA, agninuM kAraNa AkAzamAM rUpatanmAtrA, vAyunuM avakAzadAna sparzatanmAtrA, AkAzanuM kAraNa zatanmAtrA (4) anvaya avasthAvizeSa | sarvabhUtomAM prakAza, pravRtti ane sthiti A traNa guNo (5) arthavattva avasthAvizeSa | pAMca bhUtonA guNomAM bhoga ane apavarga saMpAdana zakti
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | saMkSipta TrI bhUtajayanuM phaLa (pA.yo. 3/45-46) (2) kAyAnI saMpatti (1) aNimAdi ATha zaktinI prApti (3) kAyAnA dharmono anabhighAta (1) aNimAzakti rUpa, lAvaNya, baLa (2) mahimAzakti ane vajasaMhananapaNuM (3) ladhimAzakti (4) garimAzakti (5) prAkAmyazakti (6) izitvazakti (7) vazitvazakti (8) yatrakAmAvasAyitvazakti (28) kramathI grahaNAdimAM saMyama karavAthI indriyajaya (pA.yo. 3/47) grahaNAdinuM svarUpa (pA.yo. 3/40) (1) grahaNa (2) svarUpa (3) asmitA (4) anvaya (5) arthavattva indriyonI viSayane abhimukha pravRtti indriyonuM te te indriyothI prakAza, kriyA viSayono bodha viSayono bhoga ane sthiti karAvavA svarUpa karyA pachI bhoga e indriyonA prakAzakapaNuM karanArane ahaMkAra anvayo=guNo thAya che te asmitA indriyajayanuM phaLa (pA.yo. 3/48) puruSane bhoga ane apavarga saMpAdana karavuM te indriyonuM arthavasva=prayojana (1) manojavA (2) vikaraNabhAva (3) prakRtino jaya jaya mananI jema zarIranI kAyAthI nirapekSa karmaprakRtino anupamagatino indriyonI vRttino lAbha lAbha (29) zuddhasAttvika pariNAmamAM saMyama karavAthI sattva ane puruSanI vivekakhyAti (pA.yo. 3/49)
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 / saMkSipta TrI aMtaHkaraNajayanuM phaLa (pA.yo. 3/49) (1) sarvajJapaNAnI prApti (2) sarvabhAvonA adhiSThAtRpaNAnI prApti vizokAsiddhinuM svarUpa (pA.yo. 3/50) sattva ane puruSanI anyatAkhyAti thavAne kAraNe sarvajJa ane sarvabhAvonA adhiSThAtA evA yogInI siddhi te vizokAsiddhi vizokAsiddhivALA yogIne prApta thatAM phaLo (pA.yo. 3/50) (1) viSayomAM vairAgya (2) vizokAsiddhirUpa guNomAM vairAgya baMne prakAranA vairAgyanA prakaIne kAraNe rAgAdi doSonA bIja evI avidyA Adino nAza thavAthI puruSane kaivalya puruSanuM svarUpamAM pratiSThANuM vizokAsiddhimAM prApta thayela samAdhimAM sthitinuM bIja (pA.yo. 3/51) saMga ane smayanuM akaraNa (30) kSaNa ane kSaNanA kramamAM saMyama karavAthI vivekajJAnanI utpatti (pA.yo. 3/52) vivekathI utpanna thayelA jJAnanuM svarUpa (pA.yo. 3/53) jAti, lakSaNa ane deza vaDe anavacchedathI tulya evA be padArthomAM bhedano nirNaya vivekathI utpanna thayelA jJAnanuM svarUpa (pA.yo. 3/54) (1) saMjJA (2) viSaya (3) svabhAva tArakajJAna mahadAdi sarvaviSayavALuM sarvaprakAre sUkSmAdibhedaviSayavALuM
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / saMkSipta TrI vivekathI utpanna thayelA tArakajJAnanuM phaLa (pA.yo. 3/55) sattvanI ane puruSanI samAna zuddhimAM puruSano mokSa siddhinA prakAro (pA.yo. 4/1) (1) janma nimitta siddhi (2) auSadha siddhi (3) maMtrasiddhi (4) tapasiddhi (5) samAdhisiddhi pakSI vageremAM AkAzagamanAdi kapilamaharSi vagerene janmatAnI sAthe utpanna thayelA jJAnAdi svAbhAvika guNo pArada vagere rasAyanAdi upayogathI thAya che te auSadha siddhi maMtranA japathI thanArI AkAzAdi siddhio vizvAmitra vagerene thayela tapasiddhi samAdhithI thanArI siddhi janmAdi siddhionuM kAraNa janmAMtaramAM abhyastasamAdhi mukhya kAraNa jAtyaMtarapariNAmanI prAptinuM kAraNa (pA.yo. 4/3-4) prakRtinuM ApUraNa dharmAdi nimitta arthAtaranA pariNAmamAM aprayojaka dharmAdinimittathI kSetrikanI jema varaNabheda aneka cittothI nirmANa cittanuM prasaraNa (pA.yo. 4/4) aneka cittonI pravRttimAM eka cittaprayojaka (pA.yo. 4/5) cittanA prakAro (pA.yo. 4/5-6) (1) janma prabhava citta (2) auSadhi prabhava citta (3) maMtra prabhava citta (4) tapa prabhava citta (5) samAdhi prabhava citta dhyAnathI thanAruM citta anAzaya
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | saMkSipta TrI ayogIo ane yogInA karmanuM svarUpa (pA.yo. 4/0) ayogI yogI zuklakarma kRSNakarma zuklakRSNakarma anAzayakarmavALA traNa prakAranA karmonuM phaLa (pA.yo. 48) karmathI AtmAmAM vAsanA (1) smRtimAtraphaLavALI (2) jAti, AyuSya ane bhogaphaLavALI skRti ane saMskArarUpa kArya-kAraNanuM ekarUpapaNuM hovAthI vyavahita evI paNa vAsanAomAM AnaMtaryanuM upapAdana (pA.yo. 4/9) vAsanAonA anAdipaNAnuM kAraNa (pA. co. 4/10). mahAmoharUpa ane vAsanAnA kAraNabhUta evA AziSanuM nityapaNuM vAsanAonA abhAvanuM kAraNa (pA.yo. 4/11) hetu, phaLa, Azraya ane AlaMbanathI vAsanAonuM saMgRhItapaNuM hovAthI temanA abhAvamAM vAsanAono abhAva vAsanAno hetu - teno anaMtara anubhava vAsanAnuM phaLa - zarIrAdinI prApti ane smRti AdinI prApti vAsanAno Azraya > buddhisattva vAsanAnuM AlaMbana - anubhavanuM AlaMbana te ja vAsanAnuM AlaMbana atIta adhvAdimAM dharmonA sadbhAvanuM upapAdana (pA.yo. 4/12) cittarUpadharmo ane temAM rahelA dharmonuM svarUpa (pA.yo. 4/13-14). * sattva, rajas ane tamorUpa guNasvarUpa * pariNAmanA ekapaNAthI citta Adi vastunuM ekatva
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / saMkSipta TrI vijJAnavAdanuM nirAkaraNa ane sAkAravAdanuM pratiSThApana (pA.yo. 4/15) cittamAM bAhyavastunA uparAgatuM apekSIpaNuM hovAthI vastu jJAtAjJAta (pA.yo. 4/16) puruSanA jJAtRpaNAnuM kathana (pA.yo. 4/10) citta dvArA sakala vyavahAranI niSpattinuM upapAdana (pA.yo. 4/18) dezyapaNuM hovAthI citta paraprakAzaka (pA.yo. 4/18) eka samayamAM arthanA saMvedananuM ane buddhinA saMvedananuM anavadhAraNa hovAthI citta paraprakAzaka (pA.yo. 4/19) deSTA puruSa ane dezya viSayothI uparakta evuM citta sarva arthagrAhaka (pA.yo. 4/22) asaMkhya vAsanAothI citra evuM citta saMhatyakArI hovAthI parArtha (pA.yo. 4/23) prakRtithI atirikta puruSanA sattvamAM pramANanuM upadarzana (pA.yo. 4/24 thI 31) sattvarUpa buddhinA ane puruSanA bhedane jonArane AtmabhAvanI bhAvanAnI nivRtti || tenAthI viveka tarapha vaLeluM kaivalyanA prAraMbhavALuM citta | | tenAthI phaLanI alipsAvALA yogIne sarvathA vivekakhyAtithI dharmameghasamAdhinI prApti | | tenAthI kleza ane karmanI nivRtti che tenAthI sarvaAvaraNarUpa malathI rahita evA jJAnanuM anaMtapaNuM hovAthI zeya parimita | | tenAthI kRtArtha thayelA guNonA pariNAmakramanI samApti kramanuM lakSaNa (pA.yo. 4/32) pariNAmanA aparAMtathI nirvAhya kSaNapratiyogI krama yogamArganA sevananA phaLabhUta evA kaivalyanuM asAdhAraNa svarUpa (pA.co. 4/33) zAstrAMtomAM paNa pAtaMjaladarzanakAre kahela kevalyanA svarUpano nirNaya (pA.yo. 4/33) - sAdhvI caMdanabAlAzrI
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 sUtra naM. 1. 2. 3. pAtaMjalayogasUtra bhAga-2nI anukramaNikA (3) vibhUtipAda : dhAraNAnuM svarUpa. dhyAnanuM svarUpa. samAdhinuM svarUpa. saMyamanuM svarUpa. saMyamanuM phaLa. saMyamano upayoga. vigata 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. ekAgratA pariNAmanuM svarUpa. 12. 13thI 15. bhUta ane indriyomAM dharma, lakSaNa ane avasthAnA pariNAmanuM svarUpa. pariNAmanA saMyamathI atIta anAgatanuM jJAna. 17thI 35. saMyamathI prApta thatI aneka prakAranI siddhio. 16. 36. 37. 38. 39thI 46. saMyamathI prApta thatI judA judA prakAranI siddhio. 47. saMyamathI indriyono jaya. 48. 49. 50. dhAraNA, dhyAna ane samAdhi aMtaraMga yogAMga. nirbIja samAdhivALAne dhAraNAdi traNa bahiraMga. nirodha pariNAmanuM svarUpa. nirodhanuM phaLa. samAdhi pariNAmanuM svarUpa. pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | anukramaNikA saMyamanuM phaLa. saMyamanuM phaLavizeSa. saMyamathI parazarIramAM pravezanI zakti. indriyajayanuM phaLa. aMtaHkaraNajayanuM svarUpa ane phaLa. vizokAsiddhimAM vairAgya thavAthI svarUpa pratiSThitapaNArUpa phaLanI prApti. pAnA naM. 1-106 1-3 3-4 4-6 6-7 7-8 8-9 9-10 10-11 11-14 14-15 15-17 17-19 19-26 26-27 28-56 56-60 58-60 60-62 62-74 75-76 76-78 78-80 80-81
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | anukramaNikA pAnA naM. 81-83 52. 83-86 53. 84-86 54. 86-88 55. 55. 88-89 89-105 105-106 sUtra naM. vigata 51. samAdhimAM sthira thavAno upAya. | saMyamanA phaLabhUta evI vivekakhyAti utpanna thavAmAM anya upAya. kSaNa ane kramanA saMbaMdhamAM saMyama karavAthI vivekathI utpanna thayeluM jJAna jAtyAdithI tulya evA be padArthonuM vivecaka. | vivekathI utpanna thayelA jJAnanI saMjJA, viSaya ane svabhAva. | vivekathI utpanna thayelA jJAnathI phaLaprApti. | upAdhyAya yazovijayajI ma. sA.nI TippaNI vibhUtipAda upara upasaMhAra (4) kaivalyapAda : siddhio thavAnA upAyo. 2-3. | IzvaranI upAsanAthI jAtyantaranI prAptinuM kAraNa. 4-5. yogIthI aneka bhavonA karmonA nAza mATe nirmANa karAyelA cittanuM svarUpa. dhyAnathI thayelA cittanuM svarUpa. yogInuM citta ane itaranA cittanuM svarUpa. 8-9, karmonuM phaLa. vAsanAnuM anAdipaNuM. 11thI 13 vAsanAnA nAzano upAya. 1 2. upAdhyAya yazovijayajI ma. sA.nI TippaNI pariNAmanuM ekapaNuM hovAthI citta Adi vastuonuM ekatva. 14. upAdhyAya yazovijayajI ma. sA.nI TippaNI | vastunA sAmyamAM cittano bheda hovAthI jJAna ane arthano bhinna mArga, cittanuM bAhya vastunA uparAganuM apekSIpaNuM hovAthI vastu jJAtAjJAta. | cittanuM grahaNa karanAra evA puruSanI cittavRttio sarvakALa jJAnano viSaya. upAdhyAya yazovijayajI ma. sA.nI TippaNI 18-19. pAtaMjalamatAnusAra citta paraprakAzaka. 20. buddhinuM vedanA anya buddhithI mAnavAthI AvatA doSanuM svarUpa. 109-230 (107-109 110-114 114-119 119-120 120-121 1 21-128 128-130 130-139 135-137 139-140 10. 14. 140-141 15. 141-148 16 . 148-151 151-153 17. 1pa3-155 155-159 159-162
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 / anukramaNikA sUtra naM. vigata pAnA naM. 21. | pAtaMjalamatAnusAra paraprakAzaka evI buddhi dRSTA evA puruSathI prakAzya hovAthI bAhya viSayonA bodhanI prApti. 162-165 daSTA puruSa ane dazya ghaTa-paTAdi viSayothI uparakta evuM citta sarva arthagrAhaka, pAtaMjalamatAnusAra bhoganuM svarUpa. 165-178 upAdhyAya yazovijayajI ma. sA.nI TippaNI 179-184 pAtaMjalamatAnusAra asaMkhya vAsanAothI citra evuM citta saMhatyakArI hovAthI parArtha. 184-188 sattvarUpa buddhinA ane puruSanA bhedanA jonArane AtmabhAvanI bhAvanAnI nivRtti. 188-189 AtmabhAvanI bhAvanAnI nivRtti thavAthI kaivalyanA prAraMbhavALuM citta. 189-190 samAdhimAM rahelA yogInA aMtarAlomAM saMskArathI vyutthAnarUpa jJAnanI prApti. 190-191 vyutthAnanA saMskAronA hAnano upAya. 191-193 phaLanI alipsAvALA yogIne sarvathA vivekakhyAtithI dharmamegha samAdhinI prApti. 193-194 dharmamegha samAdhithI lezo ane karmonI nivRtti. 194-195 kleza ane karmanI nivRttithI jJAnanI apekSAe zeya parimita. 195-196 upAdhyAya yazovijayajI ma. sA.nI TippaNI 196-198 dharmamegha samAdhithI jJAna anaMta prApta thayA pachI kRtArtha thayelA guNonA pariNAmakramanI samApti. 199-200 kramanuM lakSaNa. 202-204 upAdhyAya yazovijayajI ma. sA.nI TippaNI 202-204 pAtaMjalamatAnusAra muktAtmAnuM svarUpa. 204-235 kaivalyapAda upara upasaMhAra 235-237 pariziSTa 278-242
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM hI aha~ namaH / OM hrIM zrIzaGkezvarapArzvanAthAya namaH / nyAyavizArada-nyAyacAryapadapratiSThita-mahAmahopAdhyAya zrImadyazovijayagaNiracitaTippaNasahitAni, zrIbhojadevakRtarAjamArtaNDavRttisametAni ca pAtaonayogasUtrAni | (bhAga-2) tRtIyaH vibhUtipAdaH // dvitIya sAdhanapAda sAthe tRtIya vibhUtipAdanuM yojanA : pataMjaliRSie yoganuM svarUpa batAvavAno prastAva karela, tethI prathama samAdhipAdamAM yoganuM svarUpa batAvyuM. yoganuM svarUpane batAvyA pachI yoganuM sAdhana zuM che te bIjA sAdhanapAdamAM batAvyuM ane e yoganuM sAdhana yama, niyama, Asana, prANAyAma ane pratyAhAra sudhInA yoganAM aMgo che. tethI bIjA pAkanA aMte upasaMhAra karatAM kahyuM ke yama, niyamathI yoga bIjabhAvane pAme che, Asana, prANAyAmathI te bIja aMkurita thAya che, ane pratyAhArathI te bIja puSpita thAya che. A rIte puSpita thavAnI kriyA sudhI yoga sAdhanabhUmikAmAM che. have te sAdhana dvArA kramasara dhAraNA, dhyAna ane samAdhi pragaTe che tenAthI AtmAmAM kevI vibhUtio pragaTa thAya che te batAvavA mATe trIjo vibhUtipAda batAve che. TIkA : yatpAdapadmasmaraNAdaNimAdivibhUtayaH / bhavanti bhavinAmastu bhUtanAthaH sa bhUtaye //
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-1 TIkArya : jemanA caraNakamaLanA smaraNathI aNimAdi vibhUtio bhavijIvone thAya che te bhUtanAtha bhUtine mATe vibhUti mATe, thAo ! TIkAH tadevaM pUrvoddiSTaM dhAraNAdyaGgatrayaM nirNetuM saMyamasajJAbhidhAnapUrvakaM bAhyAbhyantarAdisiddhipratipAdanAya lakSayitumupakramate / TIkArtha : tavaM ... 35#ma aa A pramANe yogIo yama, niyamAdinA sevana dvArA pratyAhAra nAmanA yogAMgane prApta kare che tyAre indriya viSayothI pratyAhAra pariNAmavALI bane che ane yogIone potAnI indriyo para prabhutva prApta thAya che. A prakAranA prabhutvathI yogIne uttaramAM dhAraNA, dhyAna ane samAdhi pragaTe che, tethI pUrvamAM kahevAyela dhAraNAdi aMga trayano dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa aMgatrayano, nirNaya karavA mATe bAhya siddhinA ane atyaMtarasiddhinA pratipAdana mATe dhAraNA, dhyAna ane samAdhi A traNanI saMyama saMjJA kahevA pUrvaka saMyamathI prApta thatI bAhA ane atyaMtara vibhUtine jaNAvavA mATe upakrama=prAraMbha, kare che. avataraNikA : tatra dhAraNAyAH svarUpamAha - avataraNikArya : tyAM dhAraNAnA svarUpane kahe che - sUtra: dezabandhazcittasya dhAraNA // 3-1 // sUtrArtha : cittano dezabaMdha dhAraNA che. I3-1II TIkA : ___ 'dezeti'-deze nAbhicakranAsAgrAdau cittasya bandho-viSayAntaraparihAreNa yatsthirIkaraNaM sA cittasya dhAraNocyate, ayamarthaH-maitryAdicittaparikarmavAsitAntaHkaraNena yamaniyamavatA jitAsanena parihRtaprANavikSepeNa pratyAhRtendriyagrAmeNa nirbAdhe pradeze RjukAyena jitadvandvena yoginA nAsAgrAdau samprajJAtasya samAdherabhyAsAya cittasya sthirIkaraNaM kartavyamiti rU
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-1-2 TIkArtha : reze ...3khyate, nAbhicakra ane nAsAgrAdi dezamAM cittano baMdha=viSayAMtaranA parihArapUrvaka je sthirIkaraNa, te cittanI dhAraNA kahevAya che. mayamartha: - A artha che - maicAri .... #rtavyapati maitrAdi dvArA cittanA parikarmathI vAsita evA aMta:karaNavALA, yama ane niyamavALA, jItI lIdhela AsanavALA, tyAga karAyela prANanA vikSepavALA, pratyAhata indriyonA samUhavALA spardhAdi indriyonA viSayothI indriyonA samUhane pAchI kheMcanArI avasthAvALA, nibaMdha pradezamAM saraLa kAyAvALA, jItI lIdhela kaMThavALA evA yogI vaDe nAsAnA agrabhAgAdimAM saMprajJAtasamAdhinA abhyAsa mATe cittanuM sthirIkaraNa karavuM joIe. ti zabda sUtranA kathananI samAptisUcaka che. ll3-1|| bhAvArtha : (6) pAtaMjalamatAnusAra aSTAMgayogamAM chaThThA yogAMgarUpa dhAraNAnuM svarUpa : je yogIo yogamArgamAM praveza karavA arthe cittane maiyAdi bhAvothI parikarSita kare che, tethI sarva jIvo sAthe temanuM citta ucita pravRtti karanAruM bane che, yama ane niyamonuM sevana karIne yoganI prAthamika bhUmikAvALuM bane che, padmAsanAdi AsanamAM besIne sthiraprakRtivALA bane che, prANAyAmano abhyAsa karIne prANanA vikSepano parihAra karanArA bane che ane indriyonA pratyAhArarUpa yogAMganA sevanathI potAnI indriyone vaza karanArA bane che tevA yogIo bAdhA vagaranA pradezamAM besIne, kAyAne zithila karIne, rAga-dveSa, rati-aratirUpa kaMdone jItIne saMprajJAtasamAdhino abhyAsa karavA mATe yatna kare che tevA yogIo cittane nAsikAnA agrabhAgamAM ke nAbhicakramAM ke anya koI ucita sthAne sthira kare che te cittano eka dezamAM sthirIkaraNarUpa baMdha che te dhAraNA nAmanuM chaThuM yogAMga che. ll3-1ii. avataraNikA : dhAraNAmabhidhAya dhyAnamabhidhAtumAha - avataraNikArya : dhAraNAne kahIne dhyAnane kahevA mATe pataMjaliRSi kahe che - sUtra : tatra pratyayaikatAnatA dhyAnam // 3-2 //
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 sUtrArtha: tyAM=je pradezamAM dhAraNA karI che tyAM, pratyayanI=jJAnanI, ekatAnatA dhyAna che. II3-2gA TIkA : 'tantrati'-taMtra-tasmin praveze yatra citta dhRtaM taMtra, pratyayasya-jJAnasya vaitAnatA vidRzaprinnaamprihaardvaarenn yadeva dhAraNAyAmAlambanIkRtaM tadAlambanatayaiva nirantaramutpattiH sA dhyAnamuddhate rU-rA TIkArya : tatra unmatte / tyAM=je pradezamAM cittanI dhAraNA karI che tyAM, pratyayanI=jJAnanI, je visadeza pariNAmanA parihAra dvArA etAnatA=je dhAraNAmAM AlaMbana karAyela che te AlaMbanapaNAthI ja niraMtara utpattirUpa ekatAnatA, te dhyAna hevAya che. II3-2 bhAvArtha : ***** pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda / sUtra-2-3 (7) pAtaMjalamatAnusAra aSTAMgayogamAM sAtamA yogAMgarUpa dhyAnanuM svarUpa : saMprajJAtasamAdhi mATe abhyAsa karatA yogI nAsAgrAdi sthAnamAM cittane dhAraNa kare che, te citta jyAre ekAgra bane che tyAre visadeza pariNAmanA parihArapUrvaka je ekatAnatA Ave che te ekatAnatA dhyAnasvarUpa che. A ekatAnatAnuM svarUpa spaSTa karatAM kahe che dhAraNAmAM je AlaMbana karAyeluM hatuM te AlaMbanapaNAthI ja jJAnanI niraMtara utpatti che te dhyAna che. AnAthI e phalita thAya che ke, dhAraNAmAM visadeza cittanI pariNati hoya che, paraMtu dhyAnakALamAM sadeza cittanI pariNatino pravAha varte che tethI citta dhAraNAkALamAM ekAgratAvALuM nathI paraMtu dhyAnakALamAM ekAgratAvALuM che. II3-2 avataraNikA : caramaM yogAGgaM samAdhimAha - - avataraNikArya : carama=chellA yogAMgarUpa, samAdhine kahe che sUtra : tadevArthamAtranirbhAsaM svarUpazUnyamiva samAdhiH // 3-3 //
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-3 sUtrArtha : arthamANano nibhasi=kevala dhyeya padArthanI ja pratIti karAvavAvALuM, svarUpa zUnya jevuM cittanuM potAnuM svarUpa paNa zUnya bhAse evuM, te ja=dhyAna ja, samAdhi che. II3-31 TIkA : ___ 'tadeveti'-tadevoktalakSaNaM dhyAnaM yatrArthamAtrani samarthAkArasamAvezAdudbhatArtharUpaM nyagbhUtajJAnasvarUpatvena svarUpazUnyatAmivA''padyate sa samAdhirityucyate, samyagAdhIyata ekAgrIkriyate vikSepAn parihRtya mano yatra sa samAdhiH // 3-3 // TIkArya : tava.... samAdhi: jemAM jJAnanA upayogamAM, arthAkAranA samAvezane kAraNe=dhyAnanA viSayabhUta evA arthanA AkArano samAveza thavAnA kAraNe, udbhUtaarthasvarUpa arthamAtrano nirmAsa, te jya kahevAyelA lakSaNavAnuM dhyAna ja, jagubhUta gauNabhUta, jJAnasvarUpapaNAnA kAraNe svarUpazUnyatA jevuM prApta thAya che te samAdhi e pramANe kahevAya che. samAdhizabdanI vyutpatti spaSTa kare che - vikSepono parihAra karIne mana jemAM samyam AdhIna karAya che ekAgra karAya che, te samAdhi che. |3-3|| bhAvArtha : pAtaMjalamatAnusAra aSTAMgayogamAM AThamA yogAMgarUpa samAdhinuM svarUpa : yogIo indriyono pratyAhAra prApta karyA pachI dhyeyanA viSayamAM cittanI dhAraNA kare che, ane te dhAraNA karyA pachI te dhyeyanA viSayamAM citta ekAgra bane che tyAre dhyAna pragaTe che ane dhyAna prakarSavALuM thAya che tyAre te dhyAna ja samAdhi bane che. samAdhikAlIna dhyAna kevuM che te batAvatAM kahe che -dhyAnakALamAM 'yogI pote dhyAtA che, dhyAnano viSaya e dhyeya che ane dhyeyanuM huM dhyAna karuM chuM e prakAre upasthiti hoya che. jayAre samAdhikALamAM arthanA AkArano samAveza hovAthI dhyeyanA AkArano samAveza hovAthI, udbhUtaartharUpa arthamAtrano nirmAsa varte che. arthAt spaSTa dhyeya evA arthamAtrano nirmAsa varte che ane te vakhatanuM dhyAna bhUtajJAnasvarUpa bane che huM A dhyeyanuM dhyAna karuM chuM e gauNa bane che, mAtra dhyeyanuM svarUpa ja upasthita hoya che tethI jJAnanA svarUpanI zUnyatAnA jevuM te jJAna prApta thAya che tene samAdhi kahe che. Azaya e che ke, sAmAnyathI yogIo paramAtmAne dhyeya karIne temAM cittane ekAgra karavA yatna kare che ane ekAgra thayeluM citta jayAre varte che tyAre yogIne pratIti hoya che ke huM dhyAtA chuM, A
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-3-4 paramAtmA dhyeya che ane huM tenuM dhyAna karuM chuM. A prakAranI upasthitivALuM ekAgra citta dhyAnakALamAM varte che. samAdhikALamAM dhyeya evA paramAtmAnA AkArano samAveza thavAthI paramAtmAnA svarUpamAtrano nirmAsa te vakhate varte che, paraMtu huM paramAtmAnuM dhyAna karuM chuM e prakAranuM jJAnanuM svarUpa gauNa banI jAya che. te apekSAe te dhyAnano upayoga jJAnanA svarUpanI zUnyatAnA jevo hoya che. tethI dhyAtA, dhyeya ane dhyAnarUpa traNanI ekatAnI prAptirUpa samAdhi pragaTe che. samAdhizabdanI vyutpatti batAve che - cittanA vikSepono parihAra karIne jemAM mana samyaga ekAgra karAya te samAdhi kahevAya. samAdhivALA cittamAM sarva vikSeponA parihArapUrvaka dhyeyamAtrano nirbhAva hovAthI samAdhino artha tyAM saMgata thAya che. ll3-all avataraNikA : uktalakSaNasya yogAGgatrayasya vyavahArAya svazAstre tAntrikI sajJAM kartumAha - avataraNitArtha : kahevAyelA lakSaNavALA=pAtaMjalayogasUtra 3-1/2/3mAM batAvelA lakSaNavALA, yogAMgatrayanAra dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa traNa yogAMgano, vyavahAra karavA mATe traNeyano eka sAthe ekvAkyatAthI ullekha karavA mATe, svazAstramAM pataMjalirUSi potAnA pAtaMjalayogadarzanarUpa zAstramAM, tAMtrikI saMjJAne karavA mATe kahe che - sUtra : trayamekatra saMyamaH // 3-4 / sUtrArtha: ekatra koI eka dhyeyaviSaya padArthamAM traNenuM dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa traNenuM, ekI sAthe hovuM te saMyama che. I3-4ll TIkA? 'trayamiti'-ekasmin viSaye dhAraNAdhyAnasamAdhitrayaM pravartamAnaM saMyamasaJayA zAstre vyavayite rU-4 TIkAI: min... vyakti ekaviSayamAM pravartamAna pravartI rahelA, dhAraNA, dhyAna ane samAdhitraya saMyamasaMjJAthI zAstramAM vyavahAra karAya che. ll3-4ll.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-4-5 bhAvArtha : ekaviSayamAM pravartamAna dhAraNA, dhyAna ane samAdhino zAstramAM saMcamasaMjJArUpavyavahAra : yama, niyamAdinA sevanathI pratyAhAra sudhInI bhUmikAne pAmelA yogIo saMsAranA ucchada arthe koI dhyeyane lakSa karIne prathama bhUmikAmAM cittane tyAM sthApana kare che. tyArapachI temAM ekAgratAne prApta kare che ane te ekAgratA parAkASThAne prApta thAya tyAre samAdhi prApta thAya che, tethI eka dhyeyaviSayamAM dhAraNA, dhyAna ane samAdhi kramasara pravartI rahyA che ane eka viSayamAM dhAraNAdi traNanA pravartane prastuta zAstramAM saMyamasaMjJA tarIke vyavahAra karavAmAM Avela che. 3-4ll avataraNikA : tasya phalamAha - avataraNikArya : tenA saMyamanA, phaLane kahe che - sUtra : tajJayAt prajJAtnio: //rU sUtrArtha : tenA jayathI saMyamanA jayathI, prajJAloka thAya che. Il3-pI. TIkA : ___ taditi'-tasya-saMyamasya jayAd-abhyAsena sAtmyotpAdanAt, prajJAyA vivekakhyAterAlokaH prasavo bhavati, prajJAjJeyaM samyagavabhAsayatItyarthaH // 3-5 // TIkArya : tasya tItyartha che tenA=saMyamanA, jyathI abhyAsa vaDe sAbhyanA utpAdanathI=dhyeya padArthanI sAthe ekarUpatAnI prApti thavAthI, prajJAno vivekakhyAtino, Alokaprasava, thAya che arthAt vivekakhyAtinI utpatti thAya che-prajJAthI zeyano samyam avabhAsa thAya che arthAt sAdhaknI buddhi jANavA yogya padArthane samyam rIte prakAzita kare che. ll3-pI bhAvArtha : dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa saMyamanuM phaLa : je yogIo dhyeyane lakSa karIne prathama dhAraNa kare che, te dhAraNanA viSayamAM citta sthira thAya che tyAre dhyAna pragaTe che ane te dhyAna prakarSavALuM thAya che tyAre samAdhi pragaTe che, A rIte dhAraNA,
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-5-6 dhyAna ane samAdhimAM yatna karIne vAraMvAra te traNeyane suabhyasta karavA yogI prayatna kare che ane abhyAsathI te traNeya sAtmyabhAvane=ekarUpatAne, pAme tyAre yogIne vivekakhyAtirUpa prajJAno prasava=utpatti thAya che. vivekakhyAtirUpa prajJA yogIne pragaTe che te kevI che te spaSTa kare che vivekakhyAtirUpa prajJAthI jJeya evA padArtho samyag bhAse che. Azaya e che ke, yogI mATe prajJAthI jJeya A bhavaprapaMcathI bhinna evo potAno AtmA che ane pote A sarvathI bhinna che evI vizeSa prakAranA jJAnarUpa vivekakhyAti=bhedajJAna, yogIne thAya che te prajJAloka che ane A bhedajJAnanA prakarSathI jainadarzananI prakriyA pramANe kSapakazreNi pragaTe che; kema ke jainadarzananI prakriyA pramANe prajJAloka eTale prAtibhajJAna, A prAtibhajJAnathI kSapakazreNi prApta thAya che. II3-5aa avataraNikA : tasyopayogamAha avataraNikArya : tenA=saMyamanA, upayogane kahe che arthAt kyA mathI saMyamane yogI seve che te spaSTa kare che sUtra H tasya bhUmiSu viniyogaH // 3-6 // sUtrArtha : teno=saMyamano, bhUmimAM viniyoga karavo joIe. ||3-6 / / -- TIkA : 'tasyeti'- tasya= saMyamasya, bhUmiSu = sthUlasUkSmAlambanabhedena sthitAsu cittavRttiSu, viniyogaH kartavyaH, adharAmadharAM cittabhUmiM jitAM jitAM jJAtvottarasyAM bhUmau saMyamaH kAryaH, na hyanAtmIkRtAdharabhUmiruttarasyAM bhUmau saMyamaM kurvANaH phalabhAg bhavati // 36 // TIkArya : tasya mati / teno-saMyamano, sthUla ane sUkSma AlaMbananA bhedathI sthita evI cittavRttirUpa bhUmimAM viniyoga karavo joIe. viniyogane spaSTa kare che nIce nIcenI cittabhUmi jItI che, jItI che ema jANIne uttaranI bhUmimAM saMyama karavo joIe, ......
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-6-0 je karaNathI nIcenI bhUmine sAtmIkRta karyA vagara uttaranI bhUmimAM saMyama karatA yogI phaLane pAmatA nathI. ||3-6IL. bhAvArtha : dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa saMyamano upayoga : sAdhaka evA yogIo pratyAhArane prApta karyA pachI prathama nIcalI bhUmikAnA sthUla AlaMbanane grahaNa karIne cittane te dhyeyamAM sthApana kare che je dhAraNArUpa bane tyArapachI temAM ekAgra bane ane tyArapachI samAdhine pAme che - A rIte prathama bhUmikAmAM yatna karyA pachI pharI pharI te bhUmikAne sevIne AtmasAt kare che ane jyAre prathama bhUmikA yogIone suabhyasta thAya ane jaNAya ke sahaja yatnathI pote te bhUmikAmAM sthira rahI zake che. tyArapachI sUkSma AlaMbanavALI uttaranI bhUmikAmAM yogI yatna kare to kramasara je cAra guNaparvasthAno pUrvamAM batAvelA emAM yatna karIne saMyama dvArA yogI prajJAlokane prApta karI zake che, paraMtu je yogI pUrvanI bhUmikAne kAMIka sevIne suabhyasta karyA vagara uttaranI bhUmikAmAM yatna kare che te yogI pUrvabhUmikAmAM vizeSa rIte saMpanna nahi hovAthI uttaranI bhUmikAne sevI zakatA nathI, tethI tenA phaLanI prApti karI zakatA nathI. II3-II avataraNikA : sAdhanapAde yogAGgAnyaSTAvuddizya paJcAnAM lakSaNaM vidhAya trayANAM kathaM na kRtmityaazADa6 - avataraNitArtha : bIjA sAdhanapAdamAM ATha yogAMgane uddeza karIne pAMcanuM lakSaNa karIne pAchaLanA traNa yogAMganuM lakSaNa kema na karyuM ? e prakAranI AzaMkAmAM pataMjaliRSi kahe che - sUtra : trayamantaraGgaM pUrvebhyaH // 3-7 // sUtrArtha : pUrvathI pUrvanA pAMca yogAMgothI, traNa yogAMgo aMtaraMga che. Il3-9NA TIkA : 'trayamiti'-pUrvebhyo yamAdibhyo yogAGgebhyaH, pAramparyeNa samAdherUpakArakebhyo dhAraNAdiyogAGgatrayamantaraGga, samprajJAtasya samAdhirUpaniSpAdanAt // 3-7 //
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-7-8 TIkArya : pUrvego .... nippAnAn | paraMparathI samAdhinA upakAraka evA pUrvanA yogAMgothI yamAdi pAMca yogAMgothI, dhAraNAdi traNa yogAMga aMtaraMga che; kema ke saMprajJAtanuM samAdhirUpe niSpAdana che. ll3-7ll bhAvArtha : camAdi pAMca cogAMgothI dhAraNAdi traNa yogAMga aMtaraMga hovAnuM kAraNa : pAtaMjalayogasUtranA bIjA sAdhanapAdamAM yoganA ATha aMgo batAvyA, tethI sAmAnyathI jaNAya ke yoganA ATha aMgo yoganA sAdhana che. Ama chatAM sAdhanapAdamAM yamAdi pAMca yogAMgonuM lakSaNa batAvyA pachI pAchaLanA dhAraNAdi traNa yogAMgone vibhUtipAdamAM kema lIdhA ? te spaSTa karavA arthe kahe che - dhAraNA, dhyAna ane samAdhi AtmAnI aMtaraMga vibhUti che, tethI te traNa vibhUtipAdamAM grahaNa karela che ane te spaSTa karavA mATe rAjamArtaDakAra kahe che - yamAdi pAMca yogAMgo paraMparAe samAdhinA upakAraka che; kema ke yamathI mAMDIne pratyAhAra nAmanA yogAMga sudhI indriyonA viSayothI AtmAne vimukha karavAno yatna che, te rIte AtmA vimukha thayA pachI AtmA sukhapUrvaka samAdhimAM jaI zake che, tethI yamAdi pAMca yogAMgo samAdhimAM paraMparAe upakAraka che ane dhAraNAdi traNa yogAMgo dvArA yogI samu=samyagu, pra=prakarSa, jJAta jJAna, te rUpa saMprajJAtane samAdhirUpe niSpAdana karI zake che je potAne yathArtha jJAna che te jJAnane dhAraNAdi traNa yogAMgo dvArA samAdhirUpe niSpanna kare che tethI yogInuM samyagrajJAna samAdhirUpe thavAmAM kAraNa tarIke dhAraNAdi traNa yogAMgo che, mATe te traNa yogAMgo jIvanA aMtaraMga vyApArarUpa che arthAt samAdhi pratye sAkSAt kAraNarUpa che. mATe dhAraNAdi traNa yogAMgone vibhUtipAdamAM grahaNa karela che; kema ke AtmAnI samAdhirUpa vibhUti pratye te traNeya sAkSAt kAraNa che. ll3-oll avataraNikA : tasyApi samAdhyantarApekSayA bahiraGgatvamAha - avataraNitArtha : tenuM paNa=dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa saMyamanuM paNa, anya samAdhinI apekSAe bahiraMgapaNuM batAve che - sUtra: tadapi bahiraGga nirbIjasya // 3-8 //
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-8-9 sUtrArtha : nirbIjanuM=nirbeja samAdhinuM, te paNa dhAraNAdi traNa paNa bahiraMga che. Il3-8 TIkA : 'tadapIti'-bahiraGgaM nirbIjasya-nirbIjasya nirAlambanasya zUnyabhAvanAparaparyAyasya, samAdheretadapi yogAGgAtrayaM bahiraGga, pAramparyeNopakArakatvAt // 3-8 // TIkArya : nirvAnI ... 35%Arat nirbIjanuM bahiraMga che arthAt nirbIjanuM=zUnyabhAvanA che aparaparyAya jemano evI nirAlaMbana samAdhinuM, A paNa yogAMgatraya dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa yogAMgatraya, bahiraMga che; kema ke paraMparAthI upakArakapaNuM che. l3-8 bhAvArtha : dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa traNa cogAMgo nibajasamAdhinA bahiraMga : pAtaMjala yogasUtra 1-51mAM nirbejasamAdhinuM svarUpa batAvyuM e pramANe nirbejasamAdhi asaMmajJAtasamAdhi che ane saMprajJAtasamAdhimAM bAhyapadArthone AlaMbana karIne samAdhimAM yatna varte che. jayAre nirbIja samAdhimAM bAhya padArthonuM AlaMbana laIne yatna karAto nathI paraMtu neti neti' e prakAre ullekhathI zUnyabhAvanAvALI nirbIja samAdhi che, tethI zUnyabhAvanA e nirbejasamAdhinuM apara bIjuM, nAma che. dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa chellA traNa yogAMgo nirbejasamAdhi pratye sAkSAt kAraNa nathI, paraMtu sabIja evI saMprajJAtasamAdhi pratye dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa chellA traNa yogAMgo sAkSAt kAraNa che. je paraMparAe kAraNa hoya te bahiraMga kAraNa kahevAya e prakAranA niyama anusAra nirbejasamAdhi pratye dhAraNAdi traNa yogAMgo bahiraMga kAraNa che, paraMtu saMprajJAtasamAdhi pratye sAkSAt kAraNa hovAthI te traNene vibhUtipAdamAM grahaNa karela che, mATe sUtra 3-7mAM dhAraNAdi traNene aMtaraMga kahela che. II3-8 avataraNikA : idAnIM yogasiddhIrAkhyAtukAmaH saMyamasya viSayaparizuddhi kartuM krameNa prinnaamtrymaahavataraNikArya : have yoganI siddhine kahevAnI kAmanAvALA sUtrakAra saMyamanA viSayanI parizuddhine karavA mATe arthAt dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa saMyamanA viSayabhUta evA dhyeyanI parizuddhi karavA mATe, kramasara traNa pariNAmane kahe che-prastuta sUtramAM virodha pariNAmane, sUtra 3-11mAM samAdhipariNAmane ane sUtra 3-12mAM ekAgratApariNAmane kahe che -
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-9 bhAvArtha : pAtaMjalayogasUtra 3-4mAM dhAraNA, dhyAna ane samAdhi e traNa eka viSayamAM pravartatA hoya to saMyamarUpa che tema batAvyuM. have te saMyama karavAthI yogIne aneka prakAranI siddhio thAya che te batAvavAnI kAmanAvALA sUtrakAra yoganI siddhinI prAptimAM saMyamanA viSayanI parizuddhi kAraNa hovAthI saMyamanA viSayanI parizuddhi karavA mATe kramathI traNa pariNAmono batAve che arthAt yogI A traNa pariNAmamAM samyaga yatna kare to saMyamanA viSayanI parizuddhi thAya ane tenAthI yogIne yoganI siddhi thAya che te batAvavA mATe kahe che. sUtraH vyutthAnanirodhasaMskArayorabhibhavaprAdurbhAvau nirodhakSaNacittAnvayo nirodha pariUTH: Il3-1 sUtrArtha: vyutthAnanA saMskArano abhibhava ane nirodhanA saMskArano prAdurbhAva ane nirodhakSaNamAM cittano anvaya nirodhapariNAma che. l/3-ell. TIkA? 'vyutthAneti'-vyutthAnaM kSiptamUDhavikSiptAkhyaM bhUmitrayam, nirodhaH prakRSTasattvasyAGgitayA cetasaH pariNAmaH, tAbhyAM vyutthAnanirodhAbhyAM yau janitau saMskArau tayoryathAkramamabhibhavaprAdurbhAvau yadA bhavataH, abhibhavo nyagbhUtatayA kAryakaraNAsAmarthyenAvasthAnam, prAdurbhAvo vartamAne'dhvani abhivyaktarUpatayA''virbhAvaH, tadA nirodhakSaNe cittasyobhayavRttitvAdanvayo yaH sa nirodhapariNAma ucyate / ayamarthaH-yadA vyutthAnasaMskArarUpo dharmastirobhUto bhavati, nirodhasaMskArarUpazcA''virbhavati, dharmirUpatayA ca cittamabhayAnvayitve'pi nirodhAtmanA'vasthitaM pratIyate, tadA sa nirodhapariNAmazabdena vyavahiyate, calatvAd guNavRttasya yadyapi cetaso nizcalatvaM nAsti tathA'pi evambhUtaH pariNAmaH sthairyamucyate // 3-9 // TIkArya : vyutthAnaM 3vyate II kSipta, mUDha ane vikSipta nAmanI traNa bhUmi vyutthAna che, prakRSTa sattvanA aMgipaNAthI cittano pariNAma nirodha che. te be dvArA=vyutthAna ane nirodha dvArA, je jAnita saMskAra, te beno=vyutthAnanA saMskArano ane nirodhanA saMskArano, yathAkrama abhibhava ane prAdurbhAva jyAre thAya che tyAre nirodhakSaNamAM cittano ubhayavRttipaNAne kAraNe je anvaya che te nirodha pariNAma kahevAya che.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda / sUtra-9 abhibhava zuM che ? te spaSTa kare che nyabhUtapaNAnA kAraNe=gauNapaNAnA kAraNe, kAryakaraNanA asAmarthyathI avasthAna te abhibhava che. prAdurbhAva zuM che ? te spaSTa kare che vartamAna mArgamAM=vartamAna kSaNamAM, abhivyaktarUpapaNAthI AvirbhAva te prAdurbhAva che. sUtranA kathanathI zuM artha prApta thAya che ? te spaSTa karatAM kahe che Jayamartha: A artha che-sUtrano A artha che thayA ..... udyate / jyAre vyutthAnanA saMskArarUpa dharma tirobhUta thAya che, ane nirodhanA saMskArarUpa dharma AvirbhAva pAme che ane dharmArUpapaNAthI cittanuM ubhayamAM anvayipaNuM hovA chatAM paNa nirodha svarUpe avasthita pratIta thAya che tyAre te nirodhapariNAma zabdathI vyavahAra karAya che. jo ke guNavRttanuM calapaNuM hovAthI cittanuM nizcalapaNuM nathI topaNa AvA prakArano pariNAma svairya vhevAya che arthAt vyutthAnanA saMskAro tirobhUta hoya ane nirodhanA saMskAro AvirbhUta hoya tevA prakArano pariNAma sthiratA kahevAya che. II3-9|| bhAvArtha : (1) nirodhapariNAmanuM svarUpa : saMsArI jIvonuM citta sAmAnyathI kSipta, mUDha ane vikSipta traNa bhUmiomAM varte che, te jIvanI vyutthAnadazA che. cittamAM prakRSTa sattva pragaTa thAya che tyAre citta nirodha pAme che arthAt jIvamAM vartatuM prakRSTa sattva AvirbhAva thAya che tyAre citta nirodha pAme che ane nirodha pUrve AtmA upara vyutthAnanA saMskAro vartatA hatA ane nirodha vakhate AtmAmAM nirodhanA saMskAro varte che. = 13 je yogI potAnAmAM vartatA vyutthAnanA saMskArono abhibhava kare ane nirodhanA saMskArono prAdurbhAva kare tyAre te yogImAM nirodhano pariNAma pravarte che. vyutthAnanA saMskArono abhibhava yogI kare che ema kahyuM teno artha spaSTa kare che pUrvamAM je vyutthAnadazAnA saMskAro paDelA tene tirodhAna karavAthI te saMskAro kArya karavA mATe asAmarthyavALA thaIne rahe che te vyutthAnanA saMskArano abhibhava che. nirodhanA saMskArono prAdurbhAva yogI kare che ema kahyuM teno artha spaSTa kare che nirodhanA saMskAro vartamAnakSaNamAM abhivyaktarUpe vartatA hovAthI nirodhanA saMskArono prAdurbhAva che. jyAre vyutthAnanA saMskAro abhibhava pAme ane nirodhanA saMskAro prAdurbhAva pAme tyAre yogInuM citta vyutthAnanA saMskAronA abhibhavarUpa ane nirodhanA saMskAronA prAdurbhAvarUpa ubhayamAM varte che tethI cittano anvaya prApta thAya che arthAt yogInuM citta vyutthAnanA saMskAronA abhibhavarUpa ane nirodhanA saMskAranA prAdurbhAvarUpa ubhayamAM anugata pratIta thAya che te nirodhapariNAma kahevAya che. --
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-9-10 jo ke citta rAjasa, tAmasa ane sattvaguNavRttiovALuM che, te guNavRttio cala che, tethI citta sthira nathI topaNa yogI dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa saMyamamAM yatna karIne vyutthAnanA saMskArone tirodhAna kare ane nirodhanA saMskArone AvirbhAva kare tyAre te yogInA cittano pariNAma sthira che tema kahevAya che. vizeSArtha : jainadarzananI prakriyA anusAra kevalajJAna avasthAmAM citta saMpUrNa niruddha che, tethI kevalI cittanA vyApArathI koI bodha karatAM nathI ane tenI pUrve je citta che, te manovargaNAnI dravyane grahaNa karIne manarUpe pariNamana pamADavAne anukULa vyApAravALuM chetethI te citta cala avasthAvALuM che, Ama chatAM cala avasthAvALA paNa te cittane je yogI saMyamamAM daDha yatna karIne vyutthAnanA saMskArothI pravartatA cittano abhibhava kare che ane dhAraNA, dhyAna ane samAdhi dvArA cittane eka viSayamAM sthApana karIne nirodhanA saMskArono AvirbhAva kare che te vakhate kevalInI jema temanuM citta saMpUrNa niruddha nathI topaNa potAnA dhyeya upara sthApana karIne sthirabhAvavALuM citta pravarte che te cittano nirodhano pariNAma che ema kahevAya che. ll3-9 avataraNikA : tasyaiva phalamAha - avataraNikArya : tenA nirodha pariNAmanA ja, phaLane kahe che - sUtra : tasya prazAntavAhitA saMskArAt // 3-10 // sUtrArtha : tenA cittanA virodhanA, saMkArathI prazAMtavAhitA thAya che. II3-10ll TIkA : 'tasyeti'-tasya-cetasa uktAnnirodhasaMskArAt prazAntavAhitA bhavati, parihRtavikSepatayA sadRzapravAhapariNAmi cittaM bhavatItyarthaH // 3-10 // TIkArya : tasya.....rUtyartha: tenA cittanA, pAtaMjalayogasUtra 3-9mAM kahevAyelA evA nirodhanA saMskArathI prazAMtavAhitA thAya che arthAta parihatavikSepa paNAnA kAraNe vikSepano tyAga karela hovAthI, sadezapravAhanA pariNAmavAnuM citta thAya che. ll3-10||
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-10-11 bhAvArtha : nirodhapariNAmanuM phaLa : je yogIo vyutthAnanA saMskArono abhibhava karIne nirodhane saMskArono prAdurbhAva thAya tevo yatna kare che tevA yogIonuM citta prazAMtavAhitAvALuM bane che arthAt bAhya padArthonA vikSepo temanA cittamAM vartatA nahi hovAthI lakSyarUpe sthApana karAyelA dhyeyanA bhAvone sparze tevA sadezapariNAmanA pravAhavALuM temanuM citta bane che. l3-10nI avataraNikA: nirodhapariNAmamabhidhAya samAdhipariNAmamAha - avataraNikArya : nirodhanA pariNAmane kahIne samAdhinA pariNAmane kahe che - bhAvArtha : pAtaMjalayogasUtra 3-9nI avataraNikAmAM kahela ke, saMyamanA viSayanI parizuddhi karavA mATe kramasara traNa pariNAmone kahe che. temAM pahelAM nirodhanA pariNAmane kahIne have bIjA samAdhinA pariNAmane pataMjaliRSi kahe che. sUtra : sarvArthekAgratayoH kSayodayau cittasya tataH punaH samAdhipariNAmaH // 3-11 // sUtrArtha : vaLI tyArapachI=cittano niroghapariNAma pragaTa thayA pachI, sarvArthatAno kSaya ane ekAgratAno udaya cittano samAdhipariNAma che. Il3-11|| TIkA : 'sarvArtheti'-sarvArthatA calatvAnnAnAvidhArthagrahaNaM cittasya vikSepo dharmaH, ekasminnevA''lambane sadRzapariNAmitaikAgratA, sA'pi cittasya dharmaH, tayoryathAkramaM kSayodayau sarvArthatAlakSaNasya dharmasya kSayo'tyantAbhibhava ekAgratAlakSaNasya dharmasya prAdurbhAvo'bhivyaktizcittasyodriktasattvasyAnvayitayA'vasthAnaM samAdhipariNAma ityucyate, pUrvasmAt pariNAmAdasyAyaM vizeSaH-tatra saMskAralakSaNayordharmayorabhibhavaprAdurbhAvau pUrvasya vyutthAnasaMskArarUpasya nyagbhAvaH, uttarasya nirodhasaMskArarUpasyodbhavo'nabhibhUtatvenAvasthAnam, iha
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-11 tu kSayodayAviti sarvArthatArUpasya vikSepasyAtyantatiraskArAdanutpattiratIte'dhvani pravezaH kSaya ekAgratAlakSaNasya dharmasyodbhavo vartamAne'dhvani prakaTatvam // 3-11 // TIkA: | sarvArthatA phenyucyate | calapaNuM hovAnA kAraNe nAnA prakAranA=vividha prakAranA, arthane grahaNa karanAra cittano vikSepa dharma sarvArthatA che, eka ja AlaMbanamAM sadeza pariNAmikA ekAgratA che te paNa cittano dharma che, te beno sarvArthatA ane ekAgratArUpa te beno, yathAkrama kSaya ane udaya-sarvArthatA svarUpa dharmano kSaya atyaMta abhibhava, ane ekAgratAsvarUpa dharmano prAdurbhAva abhivyakti, ane udrikta sattvavALA sattvaguNaviziSTa evA, cittanuM anvayipaNAthI avasthAna, te samAdhi pariNAma e pramANe kahevAya che. pUrvamAn ....vizeSa:- pUrvanA pariNAmathI nirodhanA pariNAmathI, Amano samAdhipariNAmano, A vizeSarabheda, che - tatra. pravak tyAM nirodhamAM, saMskArasvarUpa be dharmono=vyutthAnanA saMskAra ane nirodhanA saMskAra svarUpa be dharmono, abhibhava ane prAdurbhAva che vyutthAna saMskArarUpe pUrvano nyabhAva=tirodhAna che ane nirodhasaMskArarUpa uttarano uddabhava che anabhibhUtapaNAthI avasthAna che. vaLI ahIM samAdhipariNAmamAM kSaya ane udaya che sarvArthatArUpa vikSepano atyaMta tiraskAra hovAthI anutpatti che arthAt atIta adhvamAM-mArgamAM, pravezarUpa kSaya che ane ekAgratAsvarUpa dharmano uddabhava che arthAt vartamAna adhvamAM mArgamAM, prakaTapaNuM che. ll3-11II bhAvArtha : (2) samAdhipariNAmanuM svarUpa : yogamArganI sAdhanAmAM prayatnazIla yogI prathama bhUmikAmAM saMyamanA baLathI cittano nirodha pariNAma kare che. tyArapachI samAdhino pariNAma kare che. - samAdhinA pariNAmamAM cittanI sarvArthatAno kSaya thAya che ane ekAgratAno prAdurbhAva thAya che. samAdhipariNAma vakhate cittanI sarvArthatAno kSaya thAya che ema kahyuM tyAM cittanI sarvArthatA zuM che? te spaSTa kare che - saMsArI jIvonuM citta cala che, tethI judA judA arthone grahaNa kare che mATe temanA cittamAM vikSepa varte che. cittano vikSepa dharma e sarvArthatA che=sarva arthone grahaNa karavAmAM pravRtta cittamAM sarvArthatA dharma che. samAdhi pariNAmamAM sarvArthatAno kSaya thAya che. samAdhipariNAma vakhate cittanI ekAgratAno prAdurbhAva thAya che ema kahyuM tyAM cittanI ekAgratA zuM che? te spaSTa kare che -
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1o pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-11-12 dhyAnanA koI eka AlaMbanamAM sadaza pariNAmitA te cittanI ekAgratA che ane A ekAgratA cittano dharma che. samAdhipariNAmamAM ekAgratAno prAdurbhAva thAya che sAdhanA mATe pravRtta yogI sarvArthatAno kSaya karIne AlaMbanIbhUta koI eka viSayamAM saMdeza pariNAmano pravAha cAle te prakAre cittane pravartAve tyAre te yogImAM samAdhino pariNAma pragaTa thAya che. nirodhanA pariNAma karatAM samAdhinA pariNAmamAM vizeSatA : ahIM prazna thAya ke, nirodhanA pariNAmamAM vyutthAnanA saMskArono abhibhava hato ane nirodhanA saMskArono prAdurbhAva hato ane samAdhinA pariNAmamAM paNa sarvArthatAno kSaya che, tethI vyutthAnanA saMskAro pravartatA nathI ane ekAgratAno udaya che, tethI nirodhanA saMskArono prAdurbhAva che mATe nirodhanA pariNAma karatA samAdhinA pariNAmamAM zuM bheda che? tenuM samAdhAna karatAM rAjamArtaDa TIkAkAra kahe che - nirodhanA pariNAmamAM vyutthAnanA saMskArono abhibhava che, kSaya nathI ane nirodhanA saMskArono prAdurbhAva che, tethI nirodhakALamAM ekAgratAno pariNAma varte che topaNa vyutthAnanA saMskArothI te yogIne pAta thavAno bhaya rahe che; kema ke vartamAnamAM vyutthAnanA saMskArono abhibhava hovA chatAM kSaya thayela nathI ane samAdhinA pariNAmamAM vyasthAnanA saMskArono sarvathA nAza thayela hovAthI sarva arthane grahaNa kare tevI sarvArthatA te yogIne kyAreya pragaTa thatI nathI. ll3-11| avataraNikA: tRtIyamekAgratApariNAmamAha - avataraNikArya : trIjA ekAgratAnA pariNAmane kahe che - bhAvArtha : pAtaMjala yogasUtra 3-9nI avataraNikAmAM kahela ke kramasara traNa pariNAmone sUtrakAra kahe che. temAMthI sUtra 3-9mAM nirodhano pariNAma batAvyo, ratra 3-11mAM samAdhino pariNAma batAvyo, have prastuta sUtra 3-12mAM ekAgratAno pariNAma batAve che. sUtra : __zAntoditau tulyapratyayau cittasyaikAgratApariNAmaH // 3-12 // sUtrArtha : zAnta ane udita samAnapatyayavALo cittano ekAgratA pariNAma che. II3-1razA
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-12 TIkAH ___ 'zAntoditAviti'-samAhitasyaiva cittasyaikapratyayo vRttivizeSaH zAntaH atItamadhvAnaM praviSTaH, aparastUdito vartamAne'dhvani sphuritaH, dvAvapi samAhitacittatvena tulyAvekarUpAlambanatvena sadRzau pratyayAvubhayatrApi samAhitasyaiva cittasyAnvayitvenAvasthAnaM, sa ekAgratApariNAma ityucyate // 3-12 // TIkArya : samAhitI .... 3khyate | samAdhine pAmelA ja cittano ekapratyaya vRttivizeSa zAMta che arthAt atIta adhvamAM mArgamAM, pravezela che. vaLI bIjo arthAt samAdhine pAmelA evA cittano bIjo pratyaya udita che arthAt vartamAna adhvamAM-mArgamAM, pharita che. baMne paNa=zAMta ane udita baMne paNa, samAhitacittapaNAthI samAdhine pAmela citta hovAthI, tulya che ekarUpaAlaMbanapaNAthI sadeza pratyayavALA che; kema ke ubhayamAM paNa atIta adhvamAM praveza pAmela ane vartamAna adhvamAM rahela, e baMnemAM paNa, samAdhi pAmela cittanuM anvayipaNAthI avasthAna che te ekAgratApariNAma che, e pramANe kahevAya che. ||3-1ra. bhAvArtha : (3) ekAgratApariNAmanuM svarUpa : samAdhinA pariNAmavALA yogIonA cittamAM eka prakAranI vRtti zAMta thayelI hoya che arthAt je padArthono bodha karavAne anukULa je vRtti pUrvamAM vartatI hatI te vRtti zAMta thayelI che, tethI te vRtti atIta mArgamAM pravezelI che. vaLI bIjI vRtti vartamAnamArgamAM skurAyamAna thaI rahI che arthAt je viSayamAM sthira upayoga pravarte che te dhyeyano bodha vartamAnanA upayogarUpe vartI rahyo che ane citta samAdhivALuM hovAthI zAMta thayelo pariNAma ane udita thayelo pariNAma ekaAlaMbanapaNAthI sadeza pratyayarUpe varte che arthAt koI eka AlaMbanane avalaMbIne vartamAnano upayoga che te upayogamAM je pariNAma zAMta thayelo che ane je pariNAma vartamAnamAM phurAyamAna che te satata samAna cAle che. saMsArI jIvomAM je pariNAma zAMta thayelo hoya ane je pariNAma vartamAnamAM upayogarUpe vidyamAna che te satata samAna cAlato nathI paraMtu kSaNa pUrve je zAMta thayelo pariNAma hoya te bIjI kSaNamAM udita paNa thAya che. jayAre ekAgratAnA pariNAmamAM je pariNAma zAMta thayelo che ane je pariNAma udita che te baMne eka AlaMbana dvArA pravAharUpe sadaza varte che ane A pravAhanI aMdara samAdhine pAmelA cittano anvaya che, tethI A ekAgratAno pariNAma saMsArI jIvonA pariNAma tulya nathI.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-12-13 Azaya e che ke, saMsArI jIvo paNa je kAMI vicAra kare che te vicArarUpe pUrvanI vastuviSayaka vicAra zAMta thAya che, uttaranI koI vastuviSayaka vicAra udita thAya che paraMtu teonuM citta ekAgra nahi hovAthI pharI te vastuno vicAra uttarakSaNamAM thaI zake che. jayAre ekAgratAvALuM citta varte che tyAre ekAgratAnA prAraMbhakALamAM je vicAra zAMta thayelo ane je vastuviSayaka vicAra prAdurbhAva thayelo te eka vastune AlaMbana laIne te citta uttaramAM paNa pravarte che, tethI je ekAgratAnA prAraMbhamAM zAMta pariNAma hato te uttaramAM paNa zAMtarUpe rahe che ane je ekAgratAnA prAraMbhamAM udita pariNAma hato te uttaramAM paNa udita rahe che ane Avo ekAgratAno pariNAma saMsArI jIvone ArtadhyAnAdi kALamAM paNa hoya che tenI vyAvRtti karavA mATe kahe che ke, yogamArgane anukULa evI ekAgratAmAM samAhita cittanuM samAdhine pAmela cittanuM, ayipaNuM che. jayAre ArtadhyAnanI ekAgratAmAM rAgAdi AkuLa cittanuM anvayipaNuM che, tethI samAhitacittanA=samAdhine pAmela cittanA anvayavALo eka AlaMbanane AzrayIne pravartato upayoga ekAgrapariNAma che. vizeSArtha : pAtaMjalayogasUtra 1-2mAM yoganuM lakSaNa karatAM kahyuM ke, 'cittavRttino nirodha' yoga che. te yoganA ATha aMgo bIjA samAdhipAdamAM batAvyA. tethI e prApta thAya che ke, yoga cittavRttino nirodha che ane tenA kAraNo yamaniyamAdi ATha che. te pramANe dhAraNA, dhyAna ane samAdhi e paNa cittavRttinirodharUpa yoganA kAraNo che. koI yogI koI eka viSaya upara dhAraNA kare, tyArapachI dhyAna kare ane tyArapachI samAdhine prApta kare to te yogIne saMyama prApta thAya ane te saMyamanA baLathI prathama nirodhano pariNAma prApta thAya che, tyArapachI samAdhino pariNAma prApta thAya che ane te samAdhinA pariNAma aMtargata ekAgratAno pariNAma prApta thAya che. A nirodhapariNAma, samAdhipariNAma ane ekAgratAnA pariNAmano prakarSa prApta thAya tyAre citta vRttinirodharUpa yoganI prApti thAya che mATe nirodhanA pariNAma ane cittavRttino nirodha e sarvathA eka nathI paraMtu nirodhano pariNAma prakarSane pAmIne nirodharUpa yoganuM kAraNa bane che. A prakArano artha pAtaMjala yogasUtronA varNana uparathI prApta thAya che. vizeSa bahuzruto vicAre. [3-12 avataraNikA : cittapariNAmoktaM rUpamanyatrApyatidizannAha - avataraNikArya : cittanA pariNAmanuM pAtaMjala yogasUtra 3-9/11/12mAM kahevAyeluM svarUpa anyatra paNa atideza karatAM kahe che -
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-13 bhAvArtha : pAtaMjalayogasUtra 3-9/11/12mAM nirodhapariNAma, samAdhipariNAma ane ekAgratApariNAmanuM svarUpa batAvyuM. te darekamAM pUrvanA pariNAmano tyAga ane uttaranA pariNAmano svIkAra ane te baMne pariNAmamAM anvayi citta che tema batAvyuM. A rIte cittanuM anvaya-vyatirekasvarUpa kahevAyuM. evuM svarUpa anyatra paNa che e batAvatAM sUtrakAra kahe che - sUtra : __ etena bhUtendriyeSu dharmalakSaNAvasthApariNAmA vyAkhyAtAH // 3-13 // sUtrArtha : AnA dvArA-traNa prakAranA cittanA pariNAma dvArA, bhUto ane indriyomAM dharmapariNAma, lakSaNapariNAma ane avasthApariNAma vyAkhyAta karAyA. Il3-1all TIkA : 'eteneti'-etena trividhenoktena cittapariNAmena, bhUteSu sthUlasUkSmeSu, indriyeSu buddhikarmalakSaNabhedenAvasthiteSu dharmalakSaNAvasthAbhedena trividhaH pariNAmo vyAkhyAto'vagantavyaH, avasthitasya dharmiNaH pUrvadharmanivRttau dharmAntarApattiH dharmapariNAmaH, yathA mRllakSaNasya dharmiNaH piNDarUpadharmaparityAgena ghaTarUpadharmAntarasvIkAro dharmapariNAma ityucyate, lakSaNapariNAmo yathA-tasyaiva ghaTasyAnAgatAdhvaparityAgena vartamAnAdhvasvIkAraH, tatparityAgena cAtItAdhvaparigrahaH, avasthApariNAmo yathA-tasyaiva ghaTasya prathamadvitIyayoH sadRzayoH kSaNayoranvayitvena, yatazca guNavRtti pariNamamAnA kSaNamapyasti // 3-13 // TIkArya : tena vaktavya:, AnA dvArA=pAtaMjala yogasUtra 3-9/11/12mAM kahevAyelA traNa prakAranA cittanA pariNAma dvArA arthAt pUrvanA pariNAmano tyAga, uttaranA pariNAmano prAdurbhAva ane te baMnemAM anvayi evuM citta che e prakAre kahevAyelA traNa prakAranA cittanA pariNAma dvArA, sthUla ane sUkSma evA bhUtomAM, buddhisvarUpa ane karmasvarUpa bhedathI avasthita=rahelI evI indriyomAM, dharma, lakSaNa ane avasthAnA bhedathI traNa prakArano pariNAma vyAkhyAna karAyelo jANavo. dharma, lakSaNa ane avasthAnA bhedathI traNa prakAranA pariNAmane spaSTa karatAM kahe che - vasthitI .... rUtyute, avasthita evA dharmInA pUrvadharmanI nivRtti thaye chate anya dharmanI prApti thavI te dharmapariNAma che. je A pramANe che - mATIsvarUpa dharmInA piMDarUpa dharmanA parityAgathI ghaTarUpa dharmAtarano=anyadharmano
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-13 svIkAra te dharmapariNAma, e pramANe kahevAya che. nakSaUTUriUTINo ..... satItAaparigraha, lakSaNapariNAma - je pramANe - te ja ghaTano arthAt pijrUpa dharmano tyAga karIne ghaTarUpa dharmane pAmela evA te ja ghaTano, anAgata adhvanA parityAgathI vartamAna adhvano svIkAra arthAt ghaTaniSpatti pUrve te ghaTa anAgata evI kSaNamAM hato te anAgata kSaNanA parityAga dvArA ghaTa banyo tyAre vartamAna kSaNamAM prApta thayo te vartamAna kSaNano svIkAra ane tenA parityAga dvArA atIta adhvano svIkAra=prathama kSaNavALA ghaTanA vartamAna adhvanA parityAga dvArA bIjI kSaNamAM pUrvanI kSaNa jevo ja te ghaTa hovAthI pUrvanA ghaTa kSaNarUpa atIta adhvano svIkAra te lakSaNa pariNAma che. 3vasthAparimo .... kSaUTHti avasthA pariNAma - je pramANe - te ja ghaTanokapijpariNAmano tyAga karIne ghaTarUpa dharmane pAmela evA te ja ghaTano, saMdeza evI prathama-dvitIya kSaNanuM anvayipaNuM hovAne kAraNe avasthA pariNAma che arthAt prathama kSaNamAM ane bIjI kSaNamAM te ghaTa samAna avasthArUpe pariNamana pAme che. kema prathama ane bIjI kSaNamAM te ghaTa samAna avasthArUpe pariNamana pAme che temAM hetu kahe che - je kAraNathI guNanI vRtti apariNamana pAmatI kSaNa paNa rahetI nathI arthAt ghaTarUpe pariNamana pAmela guNanI vRtti pariNati, avazya bIjI kSaNamAM sadezarUpe athavA videzarUpe avazya pariNamana pAme che. l3-13II bhAvArtha : pAtaMjalayogasUtra 3-911/12mAM nirodhano pariNAma, samAdhino pariNAma ane ekAgratAno pariNAma batAvyo. tyAM cittane anvayirUpe svIkAryuM ane prAdurbhAvatirobhAvarUpe dharmone svIkAryA e rIte citta anvaya-vyatirekavALuM prApta thayuM arthAt citta cittarUpe anvayI ane te te dharmono cittamAM vyatireka paraspara bheda, prApta thayo e prakAre kahevAyelA traNa prakAranA cittanA pariNAma dvArA bhUtomAM ane indriyomAM dharmapariNAma, lakSaNa pariNAma ane avasthA pariNAma vyAkhyAna karAyo. te dharmapariNAma, lakSaNapariNAma ane avasthA pariNAmanAM svarUpane spaSTa karatAM rAjamArtaDakAra kahe dharmapariNAma, lakSaNapariNAma ane avasthA pariNAmanuM svarUpa : (1) dharmapariNAma : dharmInA pUrvadharmanI nivRtti thaye chate uttaradharmanI prApti te dharmAno dharmapariNAma che. jema - mATIrUpa dharmI pUrvamAM piMDarUpe hato, te piMDarUpa dharmano parityAga karIne ghaTarUpa dharmAtarane prApta kare che, tethI piMDarUpa ane ghaTarUpa dharmamAM mATI anvayI che, mATe dharmapariNAmanA baLathI anvayavyatirekavALI vastu siddha thAya che.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda / sUtra-13-14 lakSaNa pariNAma : anya padArthonI vyAvRtti karanAra lakSyamAM rahelo dharma te lakSaNa, ane lakSyamAM te lakSaNa AvyA pachI bIjI, trIjI Adi kSaNomAM te lakSaNa anuvRttirUpe rahe to te lakSaNapariNAma che. 22 jema - ghaTa utpanna thayo na hato tyAre te anAgata adhvamAM hato, ane jyAre ghaTa utpanna thAya che tyAre anAgata adhyanA parityAgathI vartamAna adhyano svIkAra kare che, te prathama kSaNano lakSaNapariNAma che, ane bIjI kSaNamAM jo ghaTa nAza pAme nahIM to te lakSaNapariNAma bIjI kSaNamAM paNa rahe che tyAre, anAgata adhyanA parityAgapUrvaka prathamakSaNavALA vartamAna ghaTamAM vartato lakSaNapariNAma atIta adhvano svIkAra kare che arthAt bIjI kSaNamAM te prathamakSaNavALo lakSaNa pariNAma atItakSaNavALo bane che. A prakAranA prathama ane dvitIya kSaNanA lakSaNapariNAmamAM ghaTa anuvRttirUpe che, tethI ghaTa anvayI che ane prathamakSaNanA lakSaNapariNAmano ane bIjI kSaNanA lakSaNapariNAmano vyatireka=paraspara bheda che, te vyatireka che. (3) avasthApariNAma : avasthApariNAma eTale ghaTa utpanna thayA pachI je AkArarUpe avasthita hoya te AkArarUpe ja pachInI kSaNomAM rahe, to te ghaTano avasthApariNAma che. jema - koI ghaTa utpanna thayo hoya ane bIjI kSaNamAM te rUpe ja avasthita hoya to ghaTanI prathama ane dvitIya kSaNa sadaza che; kema ke prathama kSaNamAM ghaTarUpe pariNamana pAmelI guNavRtti avazya bIjI kSaNamAM sadaMzarUpe athavA visadaMzarUpe pariNamana pAme che ane te baMne avasthApariNAmamAM sadeza anvayI ghaTa hoya to avasthApariNAma che. avasthApariNAma ane lakSaNapariNAmano taphAvata H ghaTanI avasthAmAM koI parivartana thAya to pUrvanI ghaTanI avasthAno pariNAma uttaramAM nathI, Ama chatAM ghaTa uttaramAM paNa ghaTanA lakSaNavALo che. jema ghaTamAMthI ekAda kAMkarI kharI jAya to ghaTanuM lakSaNa pUrvanA ghaTamAM paNa hatuM ane uttaranA ghaTamAM paNa che, paraMtu avasthApariNAma nathI; kema ke avasthAmAM pheraphAra thayo che. II3-13II avataraNikA : nanu ko'yaM dharmItyAzaGkya dharmiNo lakSaNamAha - avataraNikArya : nanu thI zaMkA kare che ke A dharmI koNa che ? e prakAranI AzaMkA karIne dharmInuM lakSaNa kahe che bhAvArtha : pAtaMjalayogasUtra 3-13mAM dharmapariNAmanuM lakSaNa batAvatAM TIkAmAM kahyuM ke avasthita evA
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-14 dharmAnA pUrvadharmanI nivRtti thaye chate dharmAtaranI prApti thavI te dharmapariNAma che ethI zaMkA thAya che, dharmI koNa kahevAya ? mATe prastuta sUtramAM dharmAnuM lakSaNa batAve che. sUtra : zAntoditAvyapadezyadharmAnupAtI dharmI // 3-14 // sUtrArtha : zAMta, udita ane cAvyapadezya jovA dharmomAM anupAtI anusaranAra, dharmI che. ll3-14ll TIkA : 'zAnteti'-zAntA ye kRtasvasvavyApArA atIte'dhvani anupraviSTAH, uditA ye'nAgatamadhvAnaM parityajya vartamAne'dhvani svavyApAraM kurvanti, avyapadezyA ye zaktirUpeNa sthitA vyapadeSTuM na zakyante teSAM yathAsvaM sarvAtmakatvamityevamAdayo niyatakAryakAraNarUpayogyatayA'vacchinnA zaktireveha dharmazabdenAbhidhIyate, taM trividhamapi dharmaM yo'nupatati anuvartate'nvayitvena svIkaroti sa zAntoditAvyapadezyadharmAnupAtI dharmItyucyate, yathA suvarNe rucakarUpadharmaparityAgena svastikarUpadharmAntaraparigrahe suvarNarUpatayA'nuvartamAnaM teSu dharmeSu kathaJcidbhinneSu dharmirUpatayA sAmAnyAtmanA dharmarUpatayA vizeSAtmanA sthitmnvyitvenAvamAsane rU-24 TIkArya : zAntA:.... avamAne che je karAyela sva-sva vyApAravALA atIta adhvamAM anupraviSTa praveza pAmelA, bhAvo che te zAMta dharmo che arthAt ghaTAdi padArthanI pUrvekSaNanA pariNAmo bhUtakALamAM pravezelA hovAthI zAMta che, je anAgata mArgane choDIne vartamAna mArgamAM svavyApArane kare che te udita dharmo che, arthAt ghaTAdi padArthano vartamAna paryAya pUrvamAM anAgata paryAya hato teno tyAga karIne vartamAna paryAyane pAme te udita dharma che, je zaktirUpe rahelA che ane vyapadeza karavA mATe zakya nathI te avyapadezya dharmo che, teonuM yathAyogya sarvAtmakapaNuM che. ethI A vagere niyata kArya-kAraNarUpa yogyapaNAthI avacchinna zakti ja ahIM dharmazabdathI kahevAya che, te trividha paNa dharma je anuvartana kare che anvayipaNAthI svIkAra kare che te zAMta, udita ane avyapadezya dharmane anusAra dharmIe pramANe kahevAya che. je pramANe -suvarNamAM rucakasvarUpa dharmanA parityAgathI svastikarUpa dharmAtaranA parigrahamAM= svastikAkArarUpa dharmAtaranA pariNAmamAM, suvarNarUpapaNAthI anuvartamAna kathaMcit bhinna evA te dharmomAM dharmI rUpapaNAthI sAmAnyasvarUpe ane dharmarUpapaNAthI vizeSa svarUpe rahelo evo dharmI anvayipaNArUpe avabhAse che=jaNAya che. ll3-14
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda / sUtra-14-15 bhAvArtha : dharmInuM svarUpa : zAMta, udita ane avyapadezya evA dharmomAM anusaranAra dharmI : rUcakaAkArarUpe=hAraAkArarUpe, rahelA dharmanA parityAgathI svastikarUpa=peMDalarUpa AkArane pAme te baMne AkAramAM suvarNarUpa anuvartamAna suvarNa che, tethI suvarNadharmI che ane rucakaAkAra ane svastikaAkAra dharma che. vaLI, suvarNamAM je AkA2o saMbhavI zake te sarva AkAro yathAyogya sarvAtmakatvanA vyapadezane pAmatA avyapadezya dharmo che; kema ke te AkArarUpe suvarNa banyuM nathI, tethI je AkAra pUrvamAM hoya te AkAra zAMta thAya che ane je AkAra vartamAnamAM utpanna thAya che te udita thAya che ane je AkAro temAM thaI zake tevA hoya chatAM karAyA na hoya te avyapadezya dharmo che ane te sarvamAM anvayi evuM suvarNa dharmI che. calaguNavRttidharmonuM vizeSa svarU5 24mI sadRSTidvAtriMzikAnA zloka-24nA bhAvArthamAM jovuM (saddaSTidvAMtrizikA zabdazaH vivecana 'gItArthagaMgA'thI prakAzita, peja-85.) avataraNikA : ekasya dharmiNaH kathamaneke pariNAmA ityAzaGkAmapanetumAha - avataraNikA : eka dharmInA aneka pariNAmo kevI rIte hoI zake ? e prakAranI AzaMkAne dUra karavA mATe kle che sUtraH kramAnyatvaM pariNAmAnyatve hetuH // 3 - 15 // sUtrArtha : kramanuM anyapaNuM=dharmonA kramanuM anyapaNuM, pariNAmanA anyapaNAmAM hetu che=anumApaka hetu che. II3-15 // TIkA : 'kramAnyatvamiti'-dharmANAmuktalakSaNAnAM yaH kramastasya yatpratikSaNamanyatvaM paridRzyamAnaM tat pariNAmasyoktalakSaNasyAnyatve - nAnAvidhatve heturliGgaM jJApakaM bhavati / ayamarthaH yo'yaM niyataH kramo mRccUrNAn mRtpiNDastataH kapAlAni tebhyazca ghaTa ityevaMrUpaH paridRzyamAnaH pariNAmasyAnyatvamAvedayati, tasminneva dharmiNi yo lakSaNapariNAmasyAvasthApariNAmasya vA
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-15 kramaH so'pi anenaiva nyAyena pariNAmAnyatve gamako'vagantavyaH, sarva eva bhAvA niyatenaiva krameNa pratikSaNaM pariNamamAnAH paridRzyante, ataH siddhaM kramAnyatvAtpariNAmAnyatvam, sarveSAM cittAdInAM pariNamamAnAnAM keciddharmAH pratyakSeNaivopalabhyante, yathA sukhAdayaH saMsthAnAdayazca, keciccaikAntenAnumAnagamyAH, yathA dharmasaMskArazaktiprabhRtayaH, dharmiNazca bhinnAbhinnarUpatayA sarvatrAnugamaH // 3-15 // TIkArtha : dharmAm .... mavati ! kahevAyelA lakSaNavALA dharmono-pAtaMjalayogasUtra 3-14mAM kahevAyelA zAMta, udita ane avyapadezya lakSaNavALA dharmono, je krama tenuM je pratikSaNa anyapaNuM paridRzyamAna dekhAI raheluM che te uktalakSaNavALA pariNAmanA anyapaNAmAM nAnAvidhapaNAmAM, hetu che=jJApaka liMga che. samartha: - A artha che prastuta sUtranA kathanathI A artha prApta thAya che - coghaM ... sarvatranAma: A je A niyata kamakamATInA cUrNathI mATIno piDe tyArapachI kapAlo, te kapAlothI ghaTa e prakArano niyata krama, paridazyamAna dekhAI rahelo che, te pariNAmanA anyapaNAne jaNAve che, te ja dharmImAM je lakSaNapariNAmano ke avasthA pariNAmano krama che te paNa A ja nyAyathI pariNAmanA anyapaNAmAM gamakajjaNAvanAra, jANavo. sarva ja bhAvo niyata ja kramathI pratikSaNa pariNAma pAmatA dekhAya che, AthI ja kramaanyatvanA kAraNe pariNAmanuM anyapaNuM siddha thayuM. pariNamana pAmatA sarva cittAdinA keTalAka dharmo pratyakSathI dekhAya che. je pramANe-sukhAdi ane saMsthAnAdi arthAt cittAdinA sukhAdi dharmo pratyakSathI dekhAya che. ghaTAdinA saMsthAnAdi dharmo pratyakSathI dekhAya che, keTalAka dharmo evaMtathI anumAnathI gamya che=jaNAya che. je pramANe--dharmanA saMskAro ane zakti vagere cittamAM dharmanA saMskAro ane mATI AdimAM te te bhAvarUpe thavAnI zakti vagere ane dharmIno bhinAbhinarUpapaNAthI sarvatra anugama che. l3-1pI. bhAvArtha : pariNAmanA anyapaNAmAM kramanuM anyapaNuM jJApaka hetu : mATImAMthI niyata kramathI ghaTa thAya che te pratyakSathI dekhAya che, jema mATI prathama piMDa avasthAmAM hoya che, pachI sthAsa, kosa ane kuzulAdi avasthA dvArA kapAlarUpe thAya che, tyArapachI ghaTarUpe pariNamana pAme che, tethI mATInA anya anya pariNAmanA darzanathI anumAna thAya che ke te sarva pariNAmamAM mATI anugata che ane mATImAM piMDAdi avasthArUpa dharmo kramasara thAya che, mATe mATIrUpa eka dharmImAM aneka pariNAmo svIkAravAmAM virodha nathI. e ja rIte sarva jIvonA cittamAM paNa sukhAdi
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 pAtaMjalacogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-15-16 pariNAmo pratyakSathI dekhAya che ane te kramasara thatA dekhAya che, te sarvamAM citta anugata che ane mATI vageremAM saMsthAna vagere AkAro kramasara thatA dekhAya che mATe mATI anugata che tethI cittarUpa ekadharmImAM kramasara aneka dharmo che ane mATIrUpa eka dharmImAM kramasara aneka dharmo thAya che te svIkAravAmAM koI virodha nathI. vaLI padArthonA pariNAmanA anyapaNAne svIkAravAmAM kramanuM anyapaNuM anumApaka hetu che. Azaya e che ke mATImAM kramasara sthAsa, kosa, kuzula vagere avasthAo koIka sthAne thatI dekhAya che. tenA uparathI anumAna thAya che ke mATIrUpa dharmImAM sthAo vagere pariNAmonI zakti che. |3-1pa avataraNikA: idAnImuktasya saMyamasya viSayapradarzanadvAreNa siddhIH pratipAdayitumAha - avataraNitArtha : have pUrvamAM kahelA saMyamanA dhAraNA, dhyAna ane samAdhinA aikyarUpa saMyamanA, viSayapradarzana dvArA siddhione pratipAdana karavA mATe kahe che - sUtra : __pariNAmatrayasaMyamAdatItAnAgatajJAnam // 3-16 // sUtrArtha : | pariNAma traNamAM saMyamathI dharma, lakSaNa ane avasthArUpa pariNAma traNanA saMyamathI, atIta ane anAgatanuM jJAna thAya che. ll3-16ll TIkA : ___ 'pariNAmeti'-dharmalakSaNAvasthAbhedena yatpariNAmatrayamuktaM tatra saMyamAt tasmin viSaye pUrvoktasaMyamasya karaNAdatItAnAgatajJAnaM yoginaH samAdherAvirbhavati / idamatra tAtparyamasmin dharmiNi ayaM dharma idaM lakSaNamiyamavasthA cAnAgatAdadhvanaH sametya vartamAne'dhvani svaM vyApAraM vidhAyAtItamadhvAnaM pravizatItyevaM parihRtavikSepatayA yadA saMyamaM karoti tadA yatkiJcidanutpannamatikrAntaM vA tatsarvaM yogI jAnAti, yatazcittasya zuddhasattvaprakAzarUpatvAt sarvArthagrahaNasAmarthyamavidyAdibhirvikSepairapakriyate, yadA tu taistairUpAyairvikSepA: parihiyante tadA nivRttamalasyevA''darzasya sarvArthagrahaNasAmarthyamekAgratA balAdAvirbhavati // 3-16 //
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ o pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-16 TIkArya : tharpatnakSaUT.. Avirbhavati | dharma, lakSaNa ane avasthAnA bhedathI je traNa pariNAmo kahevAyA=pAtaMjalayogasUtra 3-13mAM kahevAyA, temAM saMyama karavAthI arthAt te viSayamAM pUrvokta saMyama karavAthI kramasara dhAraNA, dhyAna ane samAdhimAM yatna karavAthI, samAdhine kAraNe yogIne atIta ane anAgatanuM jJAna AvirbhAva pAme che. rUm ... tAtparyam- ahIM A tAtparya che - arthAt TIkAmAM AgaLa kahevAya che e A sUtranA kathananuM tAtparya che - min ....mAvarmati . A dharmImAM A dharma, A lakSaNa ane A avasthA anAgata evA adhvathI mArgathI, pAchA pharIne vartamAna adhvamAM mArgamAM, svavyApAra karIne atIta adhvamAM-mArgamAM praveza pAme che e prakAre tyAga karAyela vikSepa paNAthI yogI jyAre saMyama kare che tyAre yatkiMcit anutpanna evA utpana nahi thayelA evA, athavA atikrAMta evA te sarvane yogI jANe che. je kAraNathI cittanuM zuddhasatvasvarUpa prakAzarUpapaNuM hovAthI avidyA vagere vikSepo vaDe sarvArthagrahaNanuM sAmarthya dUra karAya che. vaLI jyAre te te upAyo vaDe vikSepo pariharaNa karAya che dUra karAya che, tyAre nivRttamanavALA darpaNanI jema sarva artha grahaNanuM sAmarthya ekAgratAnA baLathI AvirbhAva pAme che. |3-16II. bhAvArtha : dharma, lakSaNa ane avasthArUpa pariNAma traNanA saMyamathI atIta ane anAgatajJAnanI prApti dharma, lakSaNa ane avasthAnA bhedathI vastunA traNa pariNAmo che teno samyagu bodha karIne yogI jyAre temAM saMyama kare che arthAt prathama te svarUpa pratye cittane sthApana karIne dhAraNa kare che, tyArapachI ekAgratA prApta kare che ane tyArapachI dhyAnavizeSarUpa samAdhine pAme che, tenA baLathI te yogIne sarvapadArthaviSayaka atItanuM ane anAgatanuM jJAna utpanna thAya che. ahIM prazna thAya ke koI padArthaviSayaka dharma, lakSaNa ane avasthA pratye saMyama karavAthI sarvapadArtha viSayaka atItanuM ane anAgatanuM jJAna kema thAya ? ethI kahe che - cittanuM zuddhasajvarUpa prakAzasvarUpa che, tethI cittanuM sarvArthagrahaNanuM sAmarthya che, avidyAdi vikSepo vaDe cittanuM te sAmarthya dUra thAya che. yogI jayAre koI padArtha upara saMyama kare che tyAre te te upAyo dvArA vikSepo parihAra pAme che arthAt atyAra sudhI avidyAdinA vikSepo yogInA cittamAM vartatA hatA te dUra thAya che, tethI jema nivRtta maLavALA darpaNamAM sanmukha rahela sarva padArthonA grahaNanuM sAmarthya che, tema te yogInA cittamAM ekAgratAnA baLathI sarva arthanA grahaNanuM sAmarthya AvirbhAva pAme che. l3-1aaaa
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-10 avataraNikA: siddhyantaramAha - avataraNikArya : yogIne thatI=dhAraNA, dhyAna ane samAdhimAM yatna karavAthI yogIne thatI, anya siddhine pataMjaliRSi batAve che - sUtra: zabdArthapratyayAnAmitaretarAdhyAsAt saGkarastatpravibhAgasaMyamAt sarvabhUtarutajJAnam // 3-17 // sUtrArtha : za6, gartha mane pratyayanA=gauH me prAranA za6nA, gauH me prAranA vAyya garthanA ane zabdathI ane sArthathI thatA : e prakAranA bodharUpa pratyayanA, itara itara adhyAsathI saMkara thAya che, tenA pravibhAgamAM saMyama karavAthI=zabdanA, arthanA ane pratyayanA pravibhAgamAM saMyama ravAthI, sarva prANImonA zaviSaya jJAna thAya che. ||3-17|| TIs: ___ 'zabdArtheti'-zabdaH zrotrendriyagrAhyo niyatakramavarNAtmA niyataikArthapratipattyavacchinnaH, yadi vA kramarahitaH sphoTAtmA zAstrasaMskRtabuddhigrAhyaH, ubhayathA'pi padarUpo vAkyarUpazca tayorekArthapratipattau sAmarthyAt, artho jAtiguNakriyAdiH, pratyayo jJAnaM viSayAkArA buddhivRttiH, eSAM zabdArthajJAnAnAM vyavahAra itaretarAdhyAsAdbhinnAnAmapi buddhyaikarUpatAsampAdanAt saGkIrNatvam tathAhi-gAmAnayetyukte kazcid golakSaNamarthaM gotvajAtyavacchinnaM sAsnAdimatpiNDarUpaM zabdaM ca tadvAcakaM jJAnaM ca tadgrAhakamabhedenaivAdhyavasyati, na tvasya gozabdo vAcako'yaM gozabdasya vAcyastayoridaM grAhakaM jJAnamiti bhedena vyavaharati / tathAhiko'yamarthaH ? ko'yaM zabdaH ? kimidaM jJAnamiti pRSTaH sarvatraikarUpamevottaraM dadAti gauriti, sa yadyekarUpatAM na pratipadyate kathamekarUpamuttaraM prayacchati, ekasmin sthite yo'yaM pravibhAgaidaM zabdasya tattvaM yadvAcakatvaM nAma, idamarthasya yadvAcyatvamidaM jJAnasya yatprakAzakatvamiti pravibhAgaM vidhAya tasmin pravibhAge yaH saMyamaM karoti tasya sarveSAM bhUtAnAM mRgapazupakSisarIsRpAdInAM yadrutaM yaH zabdaH, tatra jJAnamutpadyate'nenaivAbhiprAyeNaitena prANinA'yaM zabdaH samuccArita iti sarvaM jAnAti // 3-17 //
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-10 TIkArya : zarvaH .... sIutvam, niyata kramavarNasvarUpa ane niyata eka arthanI pratipattithI yukta zrotrendriyagrAhA zabda che athavA kamarahita phoTasvarUpa zAstrathI saMskRta saMskAra karAyelI, buddhithI grAhA zabda che. baMne prakAre paNa niyata varNakramasvarUpa zabda grahaNa karIe ke kramarahita phoTarUpa zabda grahaNa karIe e rUpa baMne prakAre paNa, padarUpa ane vAkyarUpa zabdo che. ahIM prazna thAya ke niyata kramavarNasvarUpa ke kamarahita phoTasvarUpa baMnene paNa zabda kema kahevAmAM Ave che ? temAM hatu kahe che - - niyata kramavarNasvarUpa zabdanuM ke kamarahita mhoTasvarUpa zabdanuM eka arthanA bodhamAM sAmarthya che, mATe tene zabda kahela che. jAti, guNa ane kriyAdi artha che ghaTAdi padArthomAM rahelI ghaTavAdi jAti, ghaTAdimAM vartatA guNo ke ghaTAdimAM vartatI kriyAdi, ghaTAdi zabdano artha che. jJAna pratyaya che viSayAkArabuddhinI vRtti che. itara itara judA judA, adhyavasAyathI bhinna evA paNa arthAt zabdathI, arthathI ane jJAnathI judo artha bhAsato hovAne kAraNe bhinna evA paNa A zabda, artha ane jJAnanA vyavahAramAM buddhinI ekarUpatAnuM saMpAdana hovAne kAraNe saMkIrNapaNuM che. tathAdi- te A pramANe - T/HTnaya vyavaharati, "gAyane lAva' e pramANe kahevAya chate koI puruSa gotvajAtithI avacchinna sAsnAdimat piMDarUpa gosvarUpa arthane ane taddAcaka zabdane gaurUpa arthanA vAcaka evA zabdane ane tathrAhaka evA jJAnane gorUpa arthanA grAhaka evA bodhane abhedathI adhyavasita nizcita kare che, paraMtu Ano gozabda vAcaka che ane A gozabdathI vAcya che ane te benuM vAcya ane vAcakarUpa te benuM, A jJAna grAhaka che, e prakAre bhedathI vyavahAra karato nathI. (mATe buddhinI ekarUpatAnuM saMpAdana hovAthI zabda, artha ane jJAnanuM saMkIrNapaNe che, ema pUrva sAthe saMbaMdha che.) kema puruSa gozabda, goartha ane gojJAnane abhedathI adhyavasAya kare che te 'tathAdithI spaSTa kare che - tathA hiM- te A pramANe - koSyam... nAnAti . A artha zuM che ? A zabda zuM che ? A jJAna zuM che ? e pramANe pUchAyelo evo puruSa sarvatra traNe praznonA uttaramAM, ekarUpa ja sau gAya che e pramANe uttara Ape che. jo te puruSa ekarUpatAne na svIkAre to kevI rIte traNeyano ekarUpa uttara Ape ? ekarUpe rahela hote chate zabda, artha ane pratyayanI saMkIrNatAne kAraNe ekarUpe rahela hote chate, je A pravibhAga che=je vAcakapaNuM che e zabdanuM tattva che, je vAcyapaNuM che e arthanuM tattva che, je
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-10 prakAzakapaNuM che e jJAnanuM tattva che, e pramANe pravibhAga karIne, te pravibhAgamAM je saMyama kare che arthAt dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa saMyama kare che tene sarva mRga, pazu, pakSI, sApa vagere bhUtonA=jIvonA, je ruta=je zabda, che temAM jJAna utpanna thAya che arthAt A ja abhiprAyathI A prANI vaDe A zabda uccAraNa karAyo che e pramANe sarvane jANe che. l3-1NI bhAvArtha : zabda, artha ane buddhinA vibhAgamAM saMyama karavAthI sarva prANIonA zabdano bodha : jema pariNAmomAM saMyama karavAthI bhUta, bhaviSyaviSayaka jJAna thAya che, tema zabda, zabdathI vAcya artha, ane zabda ane arthanA kathanathI thato bodha, e traNanA vibhAgamAM saMyama karavAthI dareka prANIonA zabdaviSayaka jJAna thAya che arthAt amuka prANIe amuka zabdaprayoga karyo, tenAthI kayA arthano bodha karAvavAno teno abhiprAya che, e prakAranuM jJAna thAya che. AnAthI e phalita thayuM ke saMyamarUpa yoganuM mAhAtya che ke A prakAranA viziSTa jJAnanI utpatti thAya che. (1) zabdanuM svarUpa : zabda eTale zrotrendriya grAhya niyatakramavALA varNarUpa ghaTa-paTAdi zabdo. AnAthI e phalita thAya che ke ghaTane badale koI "Tagha' ema bole to te niyatakramavALo varNa nathI. mATe 'Tagha' e zabda nathI. jyAre ghaTa bolIe tyAre te niyatakramavALo varNa che, AthI ja ghaTa' zabda bolavAthI koI arthanI upasthiti thAya che, tene badale 'Tagha' ema bolavAthI koI arthanI upasthiti thatI nathI. vaLI zabdane keTalAka sphoTarUpa kahe che. sphoTa eTale uccAraNathI AkAzamAM thato zabdarUpa guNano dhvanisvarUpa sphoTa. te dhvanimAM gha ane Ta e prakArano krama nathI; Ama chatAM A dhvani A zabdano vAcaka che, evA prakAranI dhvanithI saMskRta koInI buddhi hoya, to te dhvanithI saMskRta evI buddhithI grAhya ghaTarUpa zabda che. AnAthI e phalita thAya ke uccAraNa karanAra puruSa amuka prakArano dhvani kare che ane tenAthI AkAzano guNa evo zabda abhivyakta thAya che arthAt AkAzamAM rahelA zabdaguNano sphoTa thAya che, arthAt jema zarAvamAM rahelI gaMdha jalathI abhivyakta thAya che zarAvamAM gaMdha spaSTa na hatI, te temAM jala nAkhavAthI spaSTa thAya che, tema AkAzano zabdaguNa spaSTa na hato, te uccAraNanI kriyAthI AkAzamAM rahelo zabdaguNa abhivyakta thAya che, te sphoTarUpa zabda che. (2) arthanuM svarUpa jAti, guNa ane kriyAdirUpa artha che. jema ghaTamAM rahelI ghaTatva jAti, ghaTamAM rahelA raktavarNAdi guNo ane ghaTamAM rahelI jaladhAraNasAmathyadirUpa kriyA, e ghaTa zabdathI vAcya artha che.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-10 (3) dhInuM buddhinuM svarUpa : "A ghaTa che e prakAranA zabdane sAMbhaLIne, ane arthane=purovartI rahelA ghaTarUpa padArthane, joIne, zrotAne ghaTanA viSayanA AkAravALI je buddhinI=jJAnanI, pariNati thAya che, te dhI=buddhi, zabda, artha ane buddhino abhedathI adhyavasAya : zabda, artha ane buddhino kaI rIte abhedathI adhyavasAya thAya che? te ':'nA dRSTAMtathI batAve che - jema koI puruSa kahe ke "yaM zaura', te vakhate gauH e prakArano zabda che te vAcaka che; ane : e prakAranA zabdathI purovartI rahela gau rUpa pazu te vAcya artha che; ane koI puruSe 'yaM :" ema kahyuM, te sAMbhaLIne purovarsI gAyamAM ja: e prakAranI buddhi=bodha thAya che arthAt gAya e prakAranA jJAnanI pariNati thAya che, te vakhate zabda, artha ane bodha e traNano abhedathI adhyavasAya thAya che, kema ke koI pUche ke A puruSe kayo zabda kahyo? to kahevAya che ke 'nauH', A sAme rahelo artha zuM che ? to kahevAya che ke "jo:', ane A zabdane sAMbhaLIne ane A arthane padArthane, joIne koIne bodha thAya che te bodha zuM che ? to kahevAya che ke ':' ityAkAraka bodha che. A rIte traNe praznono eka uttara apAto hovAthI nakkI thAya che ke nau: ityAkAraka zabda, kau: ityAkAraka artha, ane nau: ityAkAraka buddhi e traNeno abhedathI adhyavasAya thAya che; kema ke traNe praznono eka ja zabdarUpa uttara ekarUpa pratItinuM nimitta che arthAt nau:, :, nau: gAya, gAya, gAya e rUpa eka ja zabdarUpa uttara eka pratItinuM kAraNa che, tethI : ityAkAraka zabda, : ityAkAraka artha ane : ityAkAraka buddhi e traNeno abhedathI adhyavasAya thAya che. zabda, artha ane buddhimAM saMyama karavA mATe vibhAga : A rIte zabda, artha ane buddhino abhedathI adhyavasAya thavA chatAM zabda, artha ane buddhimAM saMyama karavA arthe vibhAga karavAmAM Ave ke gAyano vAcaka : ityAkAraka zabda che, zaura ityAkAraka artha gAya zabdathI vAcya che ane nI: ityAkAraka buddhi gAyanA svarUpanI upasthitirUpa bodhAtmaka jIvanI pariNati che, tethI prakAzarUpa che arthAt zabdanI jema vAcaka nathI ane arthanI jema vAcya nathI, paraMtu jJAnasvarUpa che. zabda, artha ane buddhinA vibhAgamAM saMyama karavAthI sarva prANIonA zabdanuM jJAna : A rIte zabda, artha ane buddhino vibhAga karyA pachI temAM dhAraNA, dhyAna ane samAdhi mATeno yatna karavAmAM Ave to saMyama pragaTe che. te saMyamathI yogIne dareka prANIonA zabdaviSayaka jJAna thAya che arthAt koIpaNa prANI potAnI bhASAmAM zabdaprayoga kare tyAre te yogI nirNaya karI zake
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-10-18 che ke A abhiprAyathI A prANIe A zabdano uccAra karyo che A prakAranuM viziSTa jJAna thAya che, tethI saMyamarUpa yoganuM A adbhuta mAhAtma che. svadarzana pramANe zabda, artha ane buddhinuM svarUpa : svadarzananI prakriyA pramANe koIpaNa zabda koIka arthano vAcaka thAya che, ane teno yathArtha bodha zrutajJAna kahevAya che. vaLI samyam zrutajJAna sarvajJakathita yathArtha bodharUpa che, ane sarva zrutajJAna samyak pravRtti karAvIne jIvane asaMgabhAvamAM laI jAya che ane aMte vItarAgatAnuM kAraNa bane che. koI puruSa te te zabdo, ane te te zabdothI vAcya artha, ane te zabdo ane te arthothI thatA yathArtha bodhanuM samyaguM jJAna karIne, rAgAdinI AkuLatAthI rahita te zabda, artha ane bodhanA vibhAgamAM cittane sthira kare, to rAgAdithI anAkuLa evuM cittanuM svairya pragaTe che, te niSpakaMpa cittathI jJAnAvaraNIyAdi karmono nAza thAya che, jethI te te prakAranI bodha karavAnI zaktivizeSa pragaTe che, tenAthI sarva prANIonA avAjanuM jJAna thAya che ane koIka yogIne cauda pUrvanuM jJAna paNa thAya che, A sarva yoganuM mAhAsya che. A prakAranA yoganA mAhAsyanA prakaTIkaraNamAM asaMgabhAvanI pariNatine anukULa evo cittano ekAgra upayoga prabaLa kAraNa che, tenAthI asaMgapariNatine anukULa zuddha AtmAnA upayogane kAraNe jJAnAvaraNIyAdi karmono nAza thAya che, tethI aneka jAtinI atIndriya zaktio yoganA sevanathI yogIne pragaTe che. II3-17nA avataraNikA: siddhyantaramAha - avataraNikA : anya siddhine=dhAraNA, dhyAna ane samAdhimAM saMyama karavAthI yogIne thatI anya siddhine, batAve che - sUtra : saMskArasAkSAtkaraNAt pUrvajAtijJAnam // 3-18 // sUtrArtha : saMskAranA sAkSAtkArathI=buddha saMskArathI, pUrvajAtinuM jJAna thAya che. ll3-18II TIkA : 'saMskAreti'-dvividhAzcittasya vAsanArUpAH saMskArAH, kecitsmRtimAtrotpAdanaphalAH, kecijjAtyAyurbhogalakSaNavipAkahetavaH, yathA dharmAdharmAkhyAH, teSu saMskAreSu yadA saMyama
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / vibhUtipAda | sUtra-18 karoti 'evaM mayA so'rtho'nubhUta' ' evaM mayA sA kriyA niSpAditeti' pUrvavRttamanusandadhAno bhAvayanneva (bhAvayati tadA) prabodhakamantareNodbuddhasaMskAraH sarvamatItaM smarati, krameNa sAkSAtkRteSUdbuddheSu saMskAreSu pUrvajanmAnubhUtAnapi jAtyAdIn pratyakSeNa pazyati // 3-18 // TIkArya : dvividhA: pati / cittanA vAsanArUpa saMskAro be prakAranA che = 33 (1) keTalAka smRtimAtra utpanna karavAnA phaLavALA che (2) ane keTalAka jAti, AyuSya ane bhogasvarUpa vipAknA kAraNo che. je pramANe - dharma, adharma nAmanA saMskAro. te saMskAromAM jyAre yogI saMyama kare che ke, A rIte 'mArA vaDe te artha anubhavAyo', A rIte te kriyA niSpanna karAI' e prakAre pUrva vRttanuM=pUrve thayelAnuM, anusaMdhAna karato bhAvana kare che tyAre prabodhaka vagara udbaddha saMskAravALo evo=jAgRta thayelA saMskAravALo evo, te yogI sarva atItane= bhUtakALane smaraNa kare che=kramathI sAkSAt karAyela ubuddha saMskAromAM, pUrvajanmamAM anubhavAyela jAti Adine pratyakSathI jue che. II3-18 bhAvArtha : saMskAromAM saMyama karavAthI pUrvajAtionI anusmRti : koI yogI saMskAramAM dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa saMyama kare to te saMyamathI, pUrvabhavamAM anubhavela jAtionI avabodhaka sAmagrI vagara ja smRti thAya che. te saMskAra be prakAranA che : (1) smRtimAtra phaLavALA saMskAro : koI vastuviSayaka vicAraNA karavAmAM Ave, tenAthI je saMskAra paDe che, te saMskArathI uttaramAM te vastunuM smaraNa thAya che, tethI eka prakAranA saMskAro smRtimAtraphaLavALA che. (2) jAti, AyuSya ane bhogasvarUpa phaLanA saMskAro : vaLI koIka dharmanI ke adharmanI kriyAo karavAmAM Ave che tyAre, tenAthI te kriyAonA AtmAmAM saMskAra paDe che, te dharma-adharmarUpa che, ane tenuM phaLa jAti, AyuSya ane bhoga che arthAt te kriyAnA phaLarUpe jIvane bIjA bhavamAM te dharma-adharmane anurUpa bhogasAmagrI maLe che, tethI dharma ke adharmarUpa karAyelI kriyAo jAti, AyuSya ane bhogasvarUpa vipAkanuM kAraNa bane evA saMskAravALI che. A baMne prakAranA potAnAmAM paDelA saMskAromAM dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa saMyama karavAmAM Ave arthAt 'te padArtha mArA vaDe A rIte anubhavAyo' ane 'te kriyAo mArA vaDe A rIte karAI' e prakAranI bhAvanAthI saMskAramAM saMyama karavAmAM Ave, to saMyama karanAra yogIne pote pUrvabhavamAM anubhavelI jAti AdinuM smaraNa thAya che, ane te smaraNa thavAmAM bAhya koI avabodhaka sAmagrInI apekSA rahetI nathI, paraMtu saMskAramAM karelA saMyamanA phaLarUpe te prakArano bodha thAya che. II3-18 //
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-19-20 avataraNikA : siddhyantaramAha - avataraNikArya : anya siddhine dhAraNA, dhyAna ane samAdhimAM yatna karavAthI yogIne thatI anya siddhine, he che - sUtra : pratyayasya paracittajJAnam // 3-19 // sUtrArtha : pratyayanA saMyamamAM paracittanuM jJAna thAya che. Il3-19ll TIkA : 'pratyayasyeti'-pratyayasya paracittasya kenacinmukharAgAdinA liGgena gRhItasya yadA saMyama karoti tadA parakIyacittasya jJAnamutpadyate sarAgamasya cittaM virAgaM veti, paracittagatAnapi thaHjJAnAtIrtha: rU-2? TIkArya : pratyayI .... rUtyartha: te paranA cittanA koI mukharAgAdi liMga dvArA grahaNa karAyela evA pratyayano=jJAnano, jyAre saMyama kare che tyAre parakIya cittanuM jJAna=bIjAnA cittanuM jJAna, utpanna thAya che ke AnuM sarAga-rAgavALuM, citta che ke virAga-rAga vagaranuM, citta che arthAt paranA=bIjAnA citagata paNa cittamAM rahelA paNa, dharmone jANe che e pramANe artha che. l3-19ll avataraNikA : asyaiva paracittajJAnasya vizeSamAha - avataraNikArya : AnA saMyamanA viSayabhUta ja evA paracittanA jJAnanA, vizeSane kahe che - sUtraH na ca tat sAlambanaM tasyAviSayIbhUtatvAt // 3-20 // sUtrArtha : ane te saMyamanA viSayabhUta evuM paranuM je citta che te, sAlaMbana nathI arthAta tenA
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / vibhUtipAda / sUtra-19-20 cittamAM kayA prakAranA bhAvo varte che te prakAranA AlaMbana sahita paranuM citta saMyamanuM AlaMbana nathI paraMtu tenA mukharAgAdithI yukta evuM bAhya citta saMyamanuM AlaMbana che; kema ke tenuM aviSayIbhUtapaNuM che arthAt paranA cittamAM vartatA bhAvonuM aviSayIbhUtapaNuM che. ||3-20|| 35 TIkA : 'neti' - tasya = parasya yaccittaM tatsAlambanaM svakIyenA''lambanena sahitaM na zakyate jJAtumAlambanasya kenacilliGgenAviSayIkRtatvAt, liGgAccittamAtraM parasyAvagataM na tu nIlaviSayamasya cittaM pItaviSayamiti vA, yacca na gRhItaM tatra saMyamasya kartumazakyatvAnna bhavati paracittasya yo viSayastatra jJAnam tasmAt parakIyacittaM nA''lambanasahitaM gRhyate, tasyA''lambanasyAgRhItatvAt, cittadharmAH punargRhyanta eva yadA tu kimanenA''lambitamiti praNidhAnaM karoti tadA tatsaMyamAt tadviSayamapi jJAnamutpadyate eva // 3-20 // TIkArya : tasya va // tenuM=paranuM, je citta te sAlaMbana=svakIya AlaMbanathI sahita, jANavA mATe zakya nathI; kema ke koI liMga vaDe AlaMbananuM aviSayIkRtapaNuM che arthAt koI liMga vaDe tenA cittanA viSayabhUta padArthane grahaNa karI zakAya tema nathI. koI liMga vaDe tenA cittanuM AlaMbana potAnA jJAnano aviSaya kema che ? te spaSTa kare che liMgathI paranuM cittamAtra NAyuM, paraMtu nIlaviSayavALuM AnuM citta che ke pItaviSayavALuM AnuM citta che e NAyuM nathI; ane je grahaNa karAyela nathI-liMga dvArA grahaNa karAyeluM nathI, tyAM saMyamanuM karavA mATe azakyapaNuM hovAthI paracittano je viSaya tyAM jJAna thatuM nathI te kAraNathI parakIya citta AlaMbana sahita grahaNa karAtuM nathI; kema ke te AlaMbananuM agRhItapaNuM che arthAt cittanA AlaMbana bhUta viSaya yogIthI grahaNa karAyela nathI. vaLI cittanA dharmo grahaNa karAya che. vaLI jyAre AnA dvArA zuM AlaMbana karAyuM che ? e prakAranuM praNidhAna kare che tyAre temAM saMyamathI=paracittanA viSayamAM dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa saMyamathI, tenA viSayavALuM paNa=paracittanA viSayavALuM paNa, jJAna utpanna thAya che ja. ||3-20 // bhAvArtha : paracittamAM saMyama karavAthI paracittagata sarvabhAvonuM jJAna : koI yogI puruSa koIka mukharAgAdi liMga dvArA anya puruSanA cittanuM grahaNa kare arthAt A puruSa kAMIka AvA prakAranuM ciMtavana karI rahyo che, tethI tenA mukha upara AvA AvA prakAranA bhAvo upaselA dekhAya che. A prakAranA bAhya mukharAgAdithI koInA cittane grahaNa karyA pachI tenA upara
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-20-21 dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa saMyama kare to te yogIne te anya puruSa zuM vicAra karI rahyo che, tenA cittanA badhA bhAvonuM jJAna thAya che arthAt A puruSe koI pratyenA rAgathI vicAraNA karI che athavA to A puruSe anya pratyenA rAgabhAvathI vicAraNA karI nathI, te prakArano nirNaya karI zake che. vaLI te puruSa je vastuno vicAra kare che, tenA viSayabhUta padArtha nIla che ke pIta che, te sarvanuM jJAna te yogIne thAya che, phakta jyAre mukhanA uparAga dvArA te puruSanA cittane yogIe grahaNa karela, tyAre te puruSanA cittamAM kayA vizeSa prakAranA aMtaraMga bhAvo varte che, tenuM jJAna yogIne mukharAgAdi dvArA thayeluM na hatuM; kema ke bAhya liMgamAtrathI tenA cittamAM nIlaviSayaka ke pItaviSayaka vicAraNA che tevo nirNaya thaI zakato nathI, Ama chatAM tenA cittanuM AlaMbana laIne yogI saMyama kare te saMyamakALamAM tenA cittanA vizeSa bhAvono yogIne bodha na hato, paraMtu tenA cittamAM vartatA bAhya AkArone avalaMbIne A jAtanA tenA mukhavikArothI tenA cittamAM kayA bhAvo varte che, e prakAranA jANavAnA praNidhAnathI yogI jyAre saMyama kare che, tyAre te saMyamanA baLathI te puruSanA cittamAM vartatA sarva bhAvono bodha te yogIne thAya che. II3-20 39 avataraNikA : siddhyantaramAha avataraNikArya : anya siddhine=dhAraNA, dhyAna ane samAdhimAM yatna karavAthI yogIne thatI anya siddhine, vhe che sUtra : kAyarUpasaMyamAt tadgrAhyazaktistambhe cakSuSprakAzAsamprayoge'ntardhAnam 52-265 sUtrArtha : kAyAnA rUpamAM saMyamathI tenAthI grAhya zaktino staMbha thaye chate=cakSuthI grAhya evI rUpazaktino staMbha thaye chate, cakSunA prakAzanA asaMprayogamAM=yogInA zarIrane jovA mATe pravRtta evA puruSanA cakSunA prakAzano yogInA zarIra sAthe asaMyogamAM, yogInuM aMtardhAna thAya che=yogI koInAthI jovAtA nathI. II3-21]I TIkA : 'kAyeti'-kAyaH zarIraM tasya rUpaM cakSurgrAhyo guNaH tasmin nAstyasmin kAye rUpamiti saMyamAt tasya=rUpasya, cakSurgrAhyatvarUpA yA zaktistasyAH stambhe = bhAvanAvazAt pratibandhe,
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-21 37 cakSuSprakAzAsaMyoge-cakSuSaH prakAzaH sattvadharmastasyAsaMyoge, tadgrahaNavyApArAbhAve yogino'ntardhAnaM bhavati, na kenacidasau dRzyata ityarthaH, etenaiva rUpAdyantardhAnopAyapradarzanena zabdAdInAM zrotrAdigrAhyANAmantardhAnamuktaM veditavyam // 3-21 // TIkArya : hya: .....vaivitavyam II kAya=zarIra, tenuM rUpa cakSugrAhA guNa, temAM kAyAnA rUpamAM, A kAyAmAM rUpa nathI e prakArano saMyama karavAthI tenI=rUpanI, cakSugrAhApaNArUpa je zakti, tenuM staMbhana thaye chate saMyamakALamAM vartatI bhAvanAnA vazathI cakSugrAhA zaktino pratibaMdha thaye chate, cakSunA prakAzanA asaMyogamAM yogInA dehane jonArA jIvonA casuno je sarvadharmarUpa prakAza tenA asaMyogamAM, tenA grahaNanA vyApAranA abhAva hote chate, yogInuM aMtardhAna thAya che arthAt koInA vaDe A yogI dekhAtA nathI. AnAthI rUpAdi aMtardhAnanA upAyanA pradarzanathI ja, zrotrAdi grAhA evA zabdAdinuM aMtardhAna kahevAyeluM jANavuM. ll3-21l bhAvArtha : kAyarUpa zaktinA staMbhanamAM saMcama karavAthI tirodhAna : yogIne adazya thavuM hoya tyAre kAyAnA rUpanI zaktinA staMbhanamAM dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa saMyama kare che, tethI yogInA rUpanuM tirodhAna thAya che. potAne adazya thavA mATe yogI cakSuthI grAhya evuM je potAnuM rUpa che, te rUpa mArI kAyAmAM nathI, e prakArano upayoga karIne dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa saMyama kare che, ane te saMyamathI yogInA dehamAM je rUpa che, temAM cakSugAdhatArUpa zaktinA staMbhanamAM saMyamanA baLathI bhAvanA pedA thAya che ane te bhAvanAnA vazathI yogInuM cakSugrAhya rUpa pratibaMdha pAme che arthAt cakSugrAhya zakti nAza pAme che, tethI yogIno deha tirodhAna thAya che; kema ke koInA dehanA rUpane jonAra evI je cakSu che, te prakAzarUpa sAttvikadharmavALI che, ane te cakSu yogInA dehamAM rahelA rUpane grahaNa karavA mATe vyApAra karI zakatI nathI, tethI saMyamavALA yogI koInAthI dekhAtA nathI. vizeSArtha : pAtaMjala mata pramANe cahyuM prakAzarUpa sAttvikadharmavALI che, ane te cakSu padArthanA rUpane grahaNa karavA mATe samartha che; Ama chatAM paramANu AdimAM rahelA rUpane cahyuM grahaNa karI zakatI nathI. tema je yogI "mArA dehamAM rUpa nathI', e prakAranI bhAvanAthI jayAre saMyamamAM yatna kare tyAre te yogImAM prakarSavALI thayelI te bhAvanAnA vazathI yogInA dehamAM vartatA rUpamAM cakSugrAhya zaktinuM staMbhana thAya che, tethI yogInA dehanuM rUpa cakSu dvArA grahaNa thatuM nathI. pUrvamAM jema dehanA rUpanA staMbhana mATe saMyama karavAthI yogI adazya thAya che ema batAvyuM, tema koI yogI potAnA zabdAdine konA dvArA zrotrendriyathI grAhya na thAya tadarthe zabdAdimAM saMyama
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-21-22 kare arthAt "A zabda zrotrendriya grAhya nathI' e prakAranI bhAvanA karIne zabdamAM saMyama kare, to te yogInA zabdo paNa anya dvArA grahaNa na thAya. e ja rIte rasa, gaMdha ane sparzanA staMbhana mATe paNa yogI saMyama kare to yogInA rasa, gaMdha ane sparza paNa anya dvArA grahaNa na thAya. ll3-21 avataradizA: siddhyantaramAha - avataraNitArtha : anya siddhine dhAraNA, dhyAna ane samAdhimAM yatna karavAthI yogIne thatI anya siddhine, kahe che sUtra: sopakramaM nirupakramaM ca karma tatsaMyamAdaparAntajJAnamariSTebhyo vA // 3-22 // sUtrArtha : sopakrama ane nirapakrama karma che. temAM sopakama ane nirapakrama karmamAM, saMyama karavAthI aparAMta jJAna thAya che=zarIranA viyoganuM jJAna thAya che athavA ariSTothI aparAMtajJAna thAya che. // 3-22|| TIDA : ___ 'sopakramamiti'-AyurvipAkaM yat pUrvakRtaM karma tad dviprakAraM sopakramaM nirupakramaM ca, tatra sopakramaM yatphalajananAyopakrameNa kAryakaraNAbhimukhyena saha vartate, yathoSNapradeze prasAritamAvAsaH zIghrameva zuSyati, uktarUpaviparItaM nirupakramaM yathA tadevA''rdravAsaH saMvartitamanuSNadeze cireNa zuSyati, tasmin dvividhe karmaNi yaH saMyamaM karoti kiM karma zIghravipAkaM ciravipAkaM vA, evaM dhyAnadADhAdaparAntajJAnamasyotpadyate arthAt aparAnta:zarIraviyogastasmijJAnamamuSmin kAle'muSmin deze mama zarIraviyogo bhaviSyatIti niHsaMzayaM jAnAti, ariSTebhyo vA, ariSTAni trividhAni-AdhyAtmikAdhibhautikAdhidaivikabhedena, tatrA''dhyAtmikAni pihitakarNaH koSThyasya vAyo?SaM na zRNotItyevamAdIni, AdhibhautikAni akasmAdvikRtapuruSadarzanAdIni, AdhidaivikAni akANDa eva draSTumazakyasvargAdipadArthadarzanAdIni, tebhyaH zarIraviyogakAlaM jAnAti, yadyapi ayoginAmapyariSTebhyaH prAyeNa tajjJAnamutpadyate tathA'pi teSAM sAmAnyAkAreNa tatsaMzayarUpaM, yoginAM punarniyatadezakAlatayA pratyakSavadavyabhicAri // 3-22 //
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 39 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-22 TIkArya : unA: 3vyamari AyuSyarUpa vipAkavAnuM je pUrvamAM karAyeluM karma te be prakAranuM che - (1) sopakrama ane (2) nirupakrama tyAM be prakAranA AyuSyakarmamAM, je phaLa utpana karavA mATe upakramathI kAryakaraNanA abhimukhapaNA sAthe varte te sopakrama karma che. je pramANe-uSNapradezamAM prasArita sukavavA mATe pahoLuM kareluM, bhInuM vastra jaldI sukAI jAya che. kahevAyelA svarUpathI viparIta sopakrama karmathI viparIta, nirupakrama karma che. je pramANe-te ja bhInuM vastra saMvartita sukvavA mATe pahoLuM nahi kareluM, anuSNadezamAM lAMbAkALe sukAya che. te be prakAranA karmamAM=sopakrama ane nirupakrama karmamAM, je saMyama kare che ke zuM karma zIghravipAkvALuM che ke ciravipAvAnuM che ? e prakAre bodhane anukULa saMyama kare che. A rIte be prakAranA karmamAM saMyama kare che e rIte dhyAnamAM daDhatAthI Ane saMyama karanAra yogIne, aparAMtanuM jJAna utpanna thAya che. aparano aMtaraAtmAthI bhinna evuM apara zarIra, teno aMta viyoga, tenA viSayamAM jJAna utpanna thAya che ke amuka kALamAM amuka dezamAM mArA zarIrano viyoga thaze e prakAre saMdeharahita jANe che athavA ariSTothI aparAMtanuM jJAna thAya che, ema anvaya che. AdhyAtmika, Adhibhautika ane Adhidaivika bhedathI ariSTo traNa prakAranA che. temAM traNa prakAranA ariSTomAM pihita karNavALo=baMdha karelA kAnavALo, ghoSane na sAMbhaLe ityAdi AdhyAtmika ariSTa che, akasmAtu-ekAeka, vikRta puruSanA darzanAdi Adhidaivika ariSTa che ane akAMDe-akALe, jovA mATe azakya evA svagAdi padArthanA darzanAdi Adhidaivika ariSTa che. tenAthI yogI zarIranA viyoganA kALane jANe che. jo ke ayogIone paNa aniSTothI prAya: karIne tenuM jJAna=zarIranA viyoganuM jJAna, utpana thAya che. topaNa teone sAmAnya AkArathI te saMzayarUpa che. vaLI yogIne niyata deza ane niyata kALapaNAthI pratyakSanI jema AvyabhicArI che. ll3-22aa. bhAvArtha : kramabhedaviSayaka saMyama karavAthI aparAMtabuddhi athavA ariSTothI aparAMtabuddhiH AyuSya karmanA be bhedo che - (1) sopakrama ane (2) nirupakrama. (1) sopakrama karma :- upakramathI sahita kArya karavAne abhimukhapaNAthI phaLa utpanna karavA mATe pravRtta thAya che.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-22 jema uSNapradezamAM vistAra karAyeluM vastra zIdhra sukAI jAya che, tema jenuM sopakrama AyuSya karma hoya te upakrama pAmIne zIdhra pUrNa thAya che. (2) nirupakrama karma :- sopakrama karmathI viparIta che. jema bhInuM vastra piDIkRta karAyeluM anuSNa dezamAM mUkavAmAM Ave to lAMbA kALa sukAya che, tema je AyuSya karma jeTalI sthitivALuM baMdhAyeluM hoya te karma teTaluM kramasara udayamAM AvIne bhogavAya, te nirupakrama AyuSya karma jANavuM. e rIte anya paNa karmanA bhedo jANavA=nidhatta, anidhatta, nikAcita, anikAcita Adi karmonA bhedo jaina prakriyA anusAra jANavA. AyuSya karmonA sopakrama ane nirupakramanuM yathArtha jJAna karIne te bhedomAM dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa saMyama karavAthI=A karma sopakama hovAthI zIgha vipAkavALuM che ane A karma nirupakrama hovAthI kramasara vipAkavALuM che ityAdi upayoganI daDhatAthI janita evo saMyama karavAthI, aparAMtanuM jJAna thAya che yogIne potAnA zarIrano viyoga niyata dezamAM ane niyata kALamAM thaze, tevo nirNaya thAya che. vaLI ariSTothI paNa yogIne aparAMta buddhi thAya che. te ariSTo traNa prakAranAM che : (1) AdhyAtmika, (2) Adhibhautika ane (3) Adhidaivika. (1) AdhyAtmika ariSTa :- karNanuM pidhAna karavAthI arthAt karNane DhAMkavAthI kophTa vAyunA ghoSanuM je azravaNa thAya te AdhyAtmika ariSTa che, ane tenAthI yogIne aparAMtabuddhi thAya che. sAmAnyathI karNane hAthathI DhAMkavAmAM Ave tyAre kAnamAM kophTa vAyunA ghoSanuM zravaNa thAya che, paraMtu jyAre mRtyu najIka hoya tyAre te rIte karNane hAthathI DhAMkavAmAM Ave tyAre kophTa vAyunA ghoSanuM zravaNa thatuM nathI, tethI yogI nakkI karI zake che ke mAruM mRtyu najIka che. . (2) Adhibhautika ariSTa :- Akasmika vikRta puruSanuM darzana thAya te Adhibhautika ariSTa che, tenAthI yogIne aparAMtabuddhi thAya che. sAmAnyathI sanmukha rahela puruSa je AkAravALA hoya te AkAravALA dekhAya, paraMtu kyAreka akasmAta sanmukha rahela puruSa je AkAravALA hoya tenAthI vikRta AkAravALA dekhAya, tenAthI yogI nakkI karI zake che ke mAruM mRtyu najIka che. (3) Adhidaivika ariSTa :- azakya evA svargAdi padArthanuM darzana thAya te Adhidaivika ariSTa che, ane tenAthI yogI nakkI karI zake che ke mAruM mRtyu najIka che. sAmAnyathI svargAdi padArthanuM darzana koIne thatuM nathI, tethI svarga ke naraka AdinuM darzana azakya che; Ama chatAM azakya evA svargAdi padArthonuM darzana thAya che, tenAthI yogI nakkI karI zake che ke mAruM mRtyu najIka che. ahIM prazna thAya ke dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa saMyama karanAra yogIne ariSTo dvArA je
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-22-23 aparAMtabuddhi thAya che mRtyunuM jJAna thAya che, tema je yogI nathI, teone paNa traNa prakAranA ariSTothI mRtyunuM jJAna thAya che. te be vacceno bheda zuM che ? te spaSTa karavA arthe kahe che - yogIone je aparAMtabuddhi thAya che, te niyata deza ane niyata kALamAM mAruM mRtyu thaze, tevA nirNayarUpa hoya che, ane ayogIone AdhyAtmika Adi ariSTonA darzanathI saMzayayukta evA mRtyunI sAmAnyathI buddhi thAya che arthAt najIkamAM mAruM mRtyu che, tevI saMbhAvanA mAtra jaNAya che, paraMtu saMyama karanAra yogInI jema A dezamAM ane A kALamAM mAruM mRtyu thaze, tevo nirNaya thato nathI. II3-2zA avataraNikA : parikarmaniSpAditAH siddhIH pratipAdayitumAha - avataraNiyArtha: parikarmathI niSpAdita utpanna thayelI, siddhine pratipAdana karavA mATe kahe che - bhAvArtha : yogIpuruSa potAnA AtmAne maitrI Adi bhAvothI parikarSita kare ane tyArapachI te bhAvomAM dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa saMyama kare to te parikarmathI utpanna thayelI siddhine batAvavA mATe pataMjaliRSi kahe che - sUtra : paidyArSi vanAni rU-2rUA sUtrArtha: megyAdimAM je saMyama karavAmAM Ave tenAthI megAdi cAra bhAvonA prakarSanI prAptirUpa baLo prApta thAya che. Il3-23ll TIkA : ___ 'maitryAdiSviti'-maitrIkaruNAmuditopekSAsu yo vihitasaMyamastasya balAni maitryAdInAM sambandhIni prAdurbhavanti, maitrIkaruNAmuditopekSAstathA'sya prakarSaM gacchanti yathA sarvasya mitratvamiyaM pratipadAje rU-2rUA. TIkArya : maitrI. pratipadyate | maitrI, karuNA, muditA ane upekSAmAM karAyelo je saMyama, temane maitrAdi saMbaMdhI baLo prAdurbhAva pAme che-maitrI, karuNA, muditA ane upekSA te prakAre AmanesaMyama karanAra
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-23-24 yogIne, prakarSa pAme che. je pramANe-sarvanA=sarvajIvonA, mitratva vagerene AyogI, prApta kare che. ||3-23|| bhAvArtha: maitryAdimAM saMyama karavAthI maitryAdinAM baLonI prApti=maitrAdino prakarSa : koI yogI maityAdi cAra bhAvanAonA svarUpano yathArtha bodha kare ane tyArapachI te bhAvanAonA svarUpamAM saMyama kare to te maitryAdi cAre bhAvo te yogImAM prakarSavALA thAya che. tethI te yogI sarva jIvo pratye mitrapaNAdinI bhAvanAothI bhAvita bane che. II3-23][ 42 avataraNikA : siddhyantaramAha - avataraNikA : anya siddhine=dhAraNA, dhyAna ane samAdhimAM yatna karavAthI yogIne thatI anya siddhine, vhe che - sUtra : vatteSu istivanAvIni rU-245 sUtrArtha : baLomAM=hAthI AdinA baLomAM, saMyama karavAthI hAthI AdinA baLo prApta thAya che. 113-2811 TIkA 'baleSviti'- hastyAdisambandhiSu baleSu kRtasaMyamasya tadbalAni hastyAdibalAni Avirbhavanti, tadayamartha:- yasmin hastibale vAyuvege siMhavIrye vA tanmayIbhAvenAyaM saMyamaM karoti tattatsAmarthyayuktaM sattvamasya prAdurbhavatItyarthaH // 3-24 // TIkArya : hastyAdri ..... nRtyartha: / / hAthI Adi saMbaMdhI baLomAM karAyela saMyamavALA yogIne tenA baLo-hAthI AdinA baLo, AvirbhAva pAme che. teno A artha che - je hAthInA baLamAM, vAyu jevA vegavALA ghoDAnA vegamAM athavA siMhanA vIryamAM tanmayIbhAvathI A saMyama kare che te te sAmarthyayukta evuM sattva Ane-yogIne, prAdurbhAva pAme che. e prakAre A sUtrano artha che. II3-24 //
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 3 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-24-25 bhAvArtha : hasti AdinAM baLomAM saMyama karavAthI hasti AdinAM baLonI prAptiH hAthI AdinAM baLomAM saMyama kare to hAthI Adi sadeza baLa te yogImAM pragaTa thAya che; kema ke saMyamamAM evuM adbhuta sAmarthya che ke jethI niyata baLavALA evA hAthI AdimAM saMyama karavAmAM Ave to hAthI AdinA baLa samAna baLa pragaTa thAya che. ll3-24ll avataraNikA : siddhyantaramAha - avataraNikArya : anya siddhine dhAraNA, dhyAna ane samAdhimAM yatna karavAthI yogIne thatI anya siddhine, kahe sUtra: pravRttyAlokasaMnyAsAt sUkSmavyavahitaviprakRSTArthajJAnam // 3-25 // sUtrArtha : pravRttino je Aloka tenA viSayonA nyAsathI sUkSama arthanuM, vyavahita arthanuM ane vipakRSTa arthanuM jJAna thAya che. li3-25ll TIkAH ___ 'pravRttyeti'-pravRttiviSayavatI jyotiSmatI ca prAguktA tasyA yo'sAvAlokaH sAttvikaprakAzaprasarastasya nikhileSu viSayeSu nyAsAt tadvAsitAnAM viSayANAM bhAvanAt sAntaHkaraNeSu indriyeSu prakRSTazaktimApanneSu sUkSmasya paramANvAdervyavahitasya bhUmyantargatasya nidhAnAdeviprakRSTasya mervaparapArzvavartino rasAyanAderjJAnamutpadyate // 3-25 // TIkArya : pravRtti:.... tyAre pUrvamAM kahevAyelI=pAtaMlayogasUtra 1-35/36mAM kahevAyelI viSayavALI ane jyotiSavALI je pravRtti, teno je AlokkasAttvika prakAzano prasara, teno nikhila viSayomAM sarva viSayomAM, nyAsa karavAthI tenA vAsita viSayonI bhAvanA thavAnA kAraNe aMta:karaNasahita indriyo prakRSTa zakti pAmelI hote chate sUkSma evA paramANu vagerenuM, vyavahita evA bhUminI aMtargata=aMdara rahelA nidhAna vagerenuM, ane viprakRSTa evA merunA apara bhAgamAM rahelA=bIjA pAchalA bhAgamAM rahelA, rasAyana vagerenuM jJAna utpanna thAya che. ll3-2pA
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 bhAvArtha: viSayavatI ane jyotiSmatI pravRttithI sUkSma, vyavahita viprakRSTa arthonuM jJAna : jema karmAdimAM saMyama karavAthI te te prakAranI zaktio pragaTe che, tema viSayavatI ane jyotiSmatI arthAt viSayavALI ane prakAzavALI pravRttino je sAttvika prakAzano prasara che, te prasaranA viSayomAM saMyama karavAmAM Ave to sUkSma, vyavahita ane viprakRSTa evA arthonuM jJAna thAya 9.113-2411 avataraNikA : pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-25-26 etatsamAnavRttAntaM siddhyantaramAha - avataraNikArya : AnA samAna vRttAMtavALI=pAtaMjalayogasUtra 3-25mAM vhela pravRttinA Alokno viSayomAM nyAsa thavAthI je jJAna thAya che, tenA samAnavRttAMtavALI anya siddhine kahe che sUtra : muvanajJAnuM sUrye saMyamAt ArU-ra6|| sUtrArtha : sUryamAM saMyama karavAthI bhuvananuM jJAna thAya che. 3-26 // TIkA : 'bhuvaneti'- sUrye prakAzamaye yaH saMyamaM karoti tasya saptasu bhUrbhuvaH svaHprabhRtiSu lokeSu yAni bhuvanAni tattatsaMnivezabhAji purANi teSu yathAvadasya jJAnamutpadyate, pUrvasmin sUtre sAttvikaprakAza Alambanatayokta iha tu bhautika iti vizeSaH // 3 - 26 // TIkArya sUrye ... vizeSa: // prakAzamaya evA sUryamAM je saMyamane kare che tene bhU, bhuva: ane svarga vagere sAta lokomAM je bhuvano che-te te saMnivezothI yukta je nagaro che, temanA viSayamAM Amane=saMyama karanAra yogIne, yathAvat=yathArtha jJAna utpanna thAya che. pUrvasUtramAM sAttvikaprakAza AlaMbanapaNAthI hevAyo. ahIM bhautikaprakAza-sUryano bAhya prakAza, AlaMbananA viSayapaNA vaDe hevAyo. e prakArano bheda che. II3-26 //
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-26-20 bhAvArtha : sUryamAM saMyama karavAthI bhuvananuM jJAna : sUrya prakAzamaya che ane prakAzamaya evA sUryane avalaMbIne dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa saMyama karavAthI sAta lokomAM je bhavano che tenuM jJAna thAya che arthAt pAtaMjalamata pramANe sAta loka che, te sarvanuM jJAna thAya che. ll3-2kA avataraNikA : bhautikaprakAzAlambanadvAreNaiva siddhayantaramAha - avataraNikArya : bhautika prakAzanA AlaMbana dvArA ja sidhyatarane anya siddhine, kahe che - sUtra : candre tArAvyUhajJAnam // 3-27 // sUtrArtha : caMdramAM saMyama karavAthI tArAbhUtanuM jJAna thAya che. Il3-2thI TIkA : 'candra iti'-tArANAM jyotiSAM yo vyUho viziSTaH saMnivezaH, tasya candre kRtasaMyamasya jJAnamutpadyate, sUryaprakAzena hatatejaskatvAt tArANAM, sUryasaMyamAt tajjJAnaM na zaknoti bhavitumiti pRthagupAyo'bhihitaH // 3-27 // TIkAryaH tArA T ... pridita: caMdramAM karAyela saMyamavALAne jyotivALA tArAno je bRhaviziSTa saMniveza, tenuM jJAna thAya che. ahIM prazna thAya che ke sUryamAM saMyama karavAthI tArAnA samUhanuM jJAna kema thatuM nathI ane caMdramAM saMyama karavAthI tArAnA samUhanuM jJAna kema thAya che ? tethI kahe che - tArAonuM sUryanA prakAzathI teja haNAI javAthI sUryamAM saMyama karavAthI tArAnuM jJAna thavA mATe zakya nathI, ethI pRthagU upAya kahevAyo-tArAnA samUhanA jJAnano judo upAya batAvyo. Il3-37ll
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / vibhUtipAda | sUtra-20-28 bhAvArtha : caMdramAM saMyama karavAthI tArAbUhanuM jJAna : caMdramAM saMyama karavAthI tArAnA viziSTa saMnivezanuM arthAt kayA tArAo kayA sthAne AkAzamAM rahelA che, te prakAranA tArAonA vyuhanuM jJAna thAya che. ll3-2ll avataraNikA : siddhayantaramAha - avataraNitArtha : anya siddhine kahe che - sUtra : dhruve tadgatijJAnam // 3-28 // sUtrArtha : dhruvamAMsdhruvatArAmAM saMyama karavAthI tenI gatinuM jJAna=nArAonI gatinuM jJAna, thAya che. TIkA : ___ 'dhruva iti'-dhruve nizcale jyotiSAM pradhAne kRtasaMyamasya tAsAM tArANAM yA gatiH pratyekaM niyatakAlA niyatadezA ca tasyA jJAnamutpadyate, iyaM tArA'yaM grahaH iyatA kAlenAmuM rAzimidaM nakSatraM yAsyatIti sarvaM jAnAti, idaM kAlaM jJAnamasya phalamityuktaM bhavati // 3-28 // TIkAI: dhruve...... mati jyAtiSamAM pradhAna evA dhruvamAM nizcala tArAmAM karAyela saMyamavALA yogIne te tArAonI je gati pratyekanI niyatakALa ane niyata dezavALI je gati, tenuM jJAna utpana thAya che. kevA prakAranuM jJAna utpanna thAya che. te spaSTa kare che - A tArA, A graha ATalA kALathI A rAzIne ane A nakSatrane prApta karaze e sarva jANe che. A kALajJAna AnuM dhruvatArAmAM karAyelA saMyamanuM, phaLa che e pramANe kahevAyeluM thAya che. Il3-28 bhAvArtha : dhruva tArAmAM saMyama karavAthI tArAonI gatinuM jJAna : dhruva tArAmAM saMyama karavAthI tArAonI gatinuM jJAna thAya che arthAt ATalA kALathI A tAro A rAzimAM raheze ane A kSetramAM raheze, e prakAranuM jJAna thAya che. ll3-28ll
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-29 avataraNikA : bAhyAH siddhIH pratipAdyA''ntarAH siddhIH pratipAdayitumupakramate - avataraNitArtha : bAhA siddhionuM pratipAdana karIne aMtara siddhionuM pratipAdana karavA mATe upakrama=prAraMbha, kare bhAvArtha : pAtaMjalayogasUtra 3/16thI 28 sudhI saMyama karavAthI je siddhio thAya che te sarva dehathI bAhyapadArtha viSayaka che tenuM atyAra sudhI pratipAdana karyuM. have dehanA viSayamAM thatI evI aMtaraMga siddhine pratipAdana karavA mATe kahevA mATe prAraMbha kare che. sUtra : nAbhicakre kAyavyUhajJAnam // 3-29 // sUtrArtha : nAbhicakramAM saMyama karavAthI kAyavUhanuM jJAna thAya che. ll3-29ll TIkA : 'nAbhicakra iti'-zarIramadhyavarti nAbhisajJakaM yat SoDazAraM cakraM tasmin kRtasaMyamasya yoginaH kAyagato yo'sau vyUho viziSTarasa-mala-dhAtu-nADyAdInAmavasthAnaM tatra jJAnamutpadyate / idamuktaM bhavati-nAbhicakraM zarIramadhyavarti sarvataH prasRtAnAM nADyAdInAM mUlabhUtamatastatra kRtAvadhAnasya samagrasaMnivezo yathAvadAbhAti // 3-29 // TIkArya : zarIramadhyavarta.... satpadyate, zarIranA madhyabhAgavartI nAbhisaMjJAvALo je soLa ArAvALo cakra che temAM karAyela saMyamavALA yogIne kAyagata evo je A baeNkaviziSTa rasa, maLa, dhAtu, nADI AdinuM avasthAna, temAM jJAna utpanna thAya che. rU5 mavati - A kahevAyeluM thAya che sUtranA kathanathI A kahevAyeluM thAya che. nAmaa . Amati zarIranA madhyamAM rahela sarvabAjuthI phelAyelI evI nADI vagerenuM mULabhUta nAbhicakra che, AthI temAM nAbhicakramAM, avadhAnavALA yogIne karAyelA upayogavALA yogIne, samagra saMnivezadehano sarva aMtaraMga saMniveza yathAvasArI rIte, bhAse che. ll3-29ll.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-29-30 bhAvArtha : nAbhicakramAM saMyama karavAthI kAcanA bUhanuM jJAna : zarIranA madhyabhAgamAM rahela ane saMpUrNa zarIranA saMnivezanA mULabhUta evA nAbhicakramAM saMyama karavAthI kAyAnA rasa, maLa ane nADIonA sthAnanuM jJAna thAya che arthAt zarIranA kayA bhAgamAM kayA raso che, kyAM kyAM maLe che ane kaI kaI nADIo che, te sarvanA sthAnanuM jJAna thAya che. Il3-29ll avataraNikA: siddhyantaramAha - avataraNikArya : anya siddhine kahe che - sUtra : kaNThakUpe kSutpipAsAnivRttiH // 3-30 // sUtrArtha : kaMThakUpamAM saMyama karavAthI kSudhA ane pipAsAnI nivRtti thAya che. ll3-3oll TIkA : 'kaNThakUpa iti'-kaNThe-gale, kUpaH kaNThakUpaH, jihvAmUle jihvAtantoradhastAt kUpa iva kUpo gartAkAraH pradezaH, prANAderyatsaMsparzAt kSutpipAsAdayaH prAdurbhavanti tasmin kRtasaMyamasya yoginaH kSutpipAsAdayo nivartante, ghaNTikAdhastAt srotasA dhAryamANe tasmin bhAvite bhavatyevaMvidhA siddhiH // 3-30 // TIkAI: ....siddhiH II kaMThamAM gaLAmAM, je phUpa che te kaMThakUpa che. jillAnA jIbhanA, mULamAM jihAtaMtunI nIce kUpanA jevo kUpa evo gartAkAra pradeza che te kaMThakUpa che. prANAdinA je saMsparzathI=je kaMThakUpane prANAdino saMsparza thAya che tenAthI, sudhA ane pipAsA vagere prAdurbhAva pAme che tevo kaMThakUpa che. temAM te kaMThakUpamAM, karAyelA saMyamavALA yogIne sudhA ane pipAsA vagere nivartana pAme che. kaI rIte sudhA ane pipAsA nivartana pAme che te spaSTa kare che - dhAraNa karAtuM evuM te hote chate saMyama hote chate, ghaTikA nIcethI zrota dvArA=pravAha dvArA, bhAvita thaye chate AvA prakAranI siddhi thAya che. Il3-30/l.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 49 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-30-31 bhAvArtha : kaMThakUpamAM saMyama karavAthI sudhA ane tRSNAno vyaya : kaMThakUpamAM=gaLAnA kUpamAM, kUpanA AkAra jevo je khADo che te pradezamAM, saMyama karavAthI yogIne sudhA ane tRSA zAMta thAya che; kema ke kaMThakUpamAM saMyama karavAne kAraNe ghaMTikAnI nIce rahela je sota=pravAha, tenuM plAna thavAne kAraNe kaMTha bhIMjAvAne kAraNe, tRptinI siddhi thAya che arthAt sudhA ane tRSA zAMta thAya che. ll3-30nA avataraNikA : siddhayantaramAha - avataraNikArya : anya siddhine kahe che - sUtra : nAcAM zairyam bharU-rA sUtrArtha : kUrmanADImAM saMyama karavAthI dhairya sthiratA, thAya che. ll3-31TI TIkA : 'kUrmeti'-kaNThakUpasyAdhastAdyA kUrmAkhyA nADI tasyAM kRtasaMyamasya cetasaH sthairyamutpadyate, tatsthAnamanupraviSTasya caJcalatA na bhavatItyarthaH, yadi vA kAyasya sthairyamutpadyate na kenacit spandayituM zakyata ityarthaH // 3-31 // TIkArya : paTakUpa ..... rUca: re kaMThakUpanA nIce je kUrma nAmanI nADI che temAM karAyela saMyamavALA yogInA cittanuM dhairya utpanna thAya che te sthAnamAM praveza pAmelA cittanI caMcaLatA thatI nathI e prakArano artha che athavA kAyAnuM dhairya utpanna thAya che arthAt koInA vaDe kAyAnuM spaMdana karavA mATe zakya na bane tevuM svairya-sthiratA, thAya che. ll3-31/ bhAvArtha : kUrmanADImAM saMcama karavAthI manaHstharyanI siddhiH kaMThakUpanI nIce vartatI kUrmanADImAM saMyama karavAthI sAdhaka yogImAM acapaLatA thAya che; kema ke kUrmanADImAM saMyama karavAne kAraNae mananA dhairyanI siddhi che. 3-31
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 avataraNikA : siddhyantaramAha - avataraNikArya : anya siddhine mhe che sUtra : pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-32 mUrdhanyotiSi siddhavarzanam ||rU-325 sUtrArtha : : mastakanI jyotimAM saMyama karavAthI siddhapuruSonuM darzana thAya che. 13-32 // TIkA : 'mUrdhajyotiSIti' - ziraHkapAle brahmarandhrAkhyaM chidraM prakAzAdhAratvAjjyotiH, yathA gRhAbhyantarasthasya maNeH prasarantI prabhA kuJcitAkAreva sarvapradeze saGghaTate tathA hRdayasthaH sAttvikaH prakAzaH prasRtastatra sampiNDitatvaM bhajate, tatra kRtasaMyamasya ye dyAvApRthivyorantarAlavartinaH siddhA-divyAH puruSAH, teSAmitaraprANibhiradRzyAnAM tasya darzanaM bhavati, tAn pazyati taizca sa sambhASata ityarthaH // 3 - 32 // TIkArtha: zira:pA ..... nRtyartha: ||mastaknA kapAlamAM je brahmaraMdhra nAmanuM chidra che te prakAzanuM dhAraka hovAthI jyoti che. je pramANe-gharanA atyaMtaramAM rahela maNinI prasaratI prabhA kuMcitaAkAravALI jasarvapradezamAM saMghaTana pAme che te pramANe hradayamAM rahelo sAttvika prakAza phelAyelo tyAM=brahmaraMdhra nAmanA chidramAM, saMpiMDitapaNAne pAme che. temAM=zirakpAlanA brahmaraMdhrarUpa chidramAM, karAyela saMyamavALA yogIne itaraprANIothI adRzya evA je svarga ane pRthvInA apAMtarAlavartI siddho-divyapuruSo, che teonuM, temane=karAyelA saMyamavALA yogIne, darzana thAya che arthAt teone jue che ane teo vaDe-te divya che puruSo sAthe, te=karAyela saMyamavALA yogI, saMbhASaNa kare che, e prakArano artha che. ||3-32|| bhAvArtha: mUrdhajyotimAM saMyama karavAthI siddha puruSonuM darzana H mastakanA madhyabhAgamAM brahmazra che, te mUrkha kahevAya che, ane te mUrdhamAM=mastakamAM, jyoti=prakAza, saMpiDita thAya te mUrdhajyoti kahevAya. mastakamAM prakAza kaI rIte saMpiDita thAya che, te dRSTAMtathI batAve che -
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-32-33 jema gharanI aMdaramAM rahelI maNinI prabhA gharamAM prasara pAme che, ane gharanI dIvAlothI avaruddha thavAne kAraNe dIvAlothI avaruddha pradezamAM te prabhA rahe che, paraMtu gharanI bahAra te prabhA jatI nathI, tema hRdayamAM rahelo sAttvika prakAza prasara pAmato brahmadhamAM saMpiDitapaNAne pAme che, te mUrkhajyoti kahevAya che; ane te mUrkhajyotimAM saMyama karavAthI siddha puruSonuM darzana thAya che. svarga ane pRthvInI vacce rahelA te divyapuruSone saMyama karanAra yogI jue che ane temanI sAthe saMbhASaNa kare che. ||3-32|| avataraNikA : sarvajJatve upAyamAha avataraNikArya : - sarvajJapaNAmAM upAyane kle che bhAvArtha : atyAra sudhI saMyamathI kaI kaI bAhyasiddhi thAya che te batAvyuM. tyArapachI deha aMtargata kaI kaI siddhi thAya che te batAvyuM. have jagatanA sarvapadArthaviSayaka jJAna saMyamathI kaI rIte thAya che te batAvavA arthe kahe che. sUtraH pratimAN vA sarvam ||rU-rUphA 51 sUtrArtha : athavA prAtibhathI=prAtibhajJAnamAM saMyama karavAthI, prAtibhajJAna utpanna thAya che, te prAtibhajJAnathI sarvanuM jJAna thAya che. II3-33|| TIkA : 'prAtibhAditi'-nimittAnapekSaM manomAtrajanyamavisaMvAdakaM drAgutpadyamAnaM jJAnaM pratibhA, tasyAM saMyame kriyamANe prAtibhaM vivekakhyAteH pUrvabhAvi tArakaM jJAnamudeti, yathA- udeSyati savitari pUrve prabhA prAdurbhavati tadvadvivekakhyAteH pUrve tArakaM sarvaviSayaM jJAnamutpadyate, tasmin sati saMyamAntarAnapekSaH sarvaM jAnAtItyarthaH // 3 - 33 // ***** TIkArya : nimittAnapekSaM nRtyartha: // nimittanI apekSA vagara manomAtrathI jya avisaMvAdaka tatkALa utpanna thatuM evuM je jJAna te pratibhA che. temAM=pratibhAvALA te jJAnamAM, saMyama karAye chate prAtibha
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa2 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-33-34 vivekakhyAtinA pUrvabhAvI evuM tArajJAna, utpanna thAya che. je pramANe-udaya pAmanArA sUryanI pUrvamAM prabhA prAdurbhAva pAme che, tenI jema vivekakhyAtinA pUrvamAM sarvaviSayaka evuM tArajJAna=saMsArasAgarathI uddhAra kare evuM sarva viSayaka tArajJAna, utpana thAya che, te pragaTa thaye chate anya saMyamanI apekSA vagara yogI sarvane jANe che, e prakArano artha che. II3-33ll. bhAvArtha : prAtijajJAnathI sarva ThekANe saMvid H prAtijJAnathI sarva ThekANe saMvid thAya che=sarva padArthonuM yathArtha jJAna thAya che. teno artha spaSTa karavA arthe pratibhajJAna kevI rIte pragaTa thAya che, te batAvavA mATe prAtijajJAnanuM svarUpa batAve che - nimittanI apekSA vagaranuM manomAtrajanya visaMvAda vagaranuM zIdhra utpanna thatuM jJAna pratibhA che. Azaya e che ke bAhya upadeza Adi nimittathI ke koI viSayanA AlaMbana Adi nimittathI mana dvArA je jJAna utpanna thAya che, te pratibhA nathI, paraMtu koI bAhya nimitta vagara manamAtrathI arthAt indriya AdinA AlaMbana vagara manamAtrathI, svAbhAvika zIdhra jJAna utpanna thAya, ane te jJAna visaMvAda vagaranuM hoya to te jJAna AtmAnI pratibhA che. A pratibhAmAM saMyama karavAmAM Ave tyAre prAbhijJAna utpanna thAya che ane te prAtijajJAna vivekakhyAtinA pUrvabhAvi evuM tArakajJAna kahevAya che. te tArakajJAna kevuM che? te dRSTAMtathI batAve che - udaya pAmatA sUryanI pUrvaprabhA jevuM che arthAt sUryodaya pahelA rAtrinI samApti thavAthI je aruNodaya thAya che, tenA jevuM A prAtijajJAna che. AnAthI e prApta thAya che ke vivekakhyAti e kevalajJAnanI avasthA che, tenI pUrvabhAvi saMsArathI AtmAne tAre evuM tArakajJAna thAya che, je prAtijajJAnarUpa che, ane kevalajJAnarUpa sUryodaya pahelAM thatA aruNodaya jevuM A prAtijajJAna che, ane te prAtijajJAnathI sarva ThekANe saMvid thAya che sarva padArthonuM yathArtha jJAna thAya che. pratibhajJAnathI sarvataH saMvid kevA prakAranI thAya che, te spaSTa karatAM kahe che - saMyamAMtaranI apekSA vagara anya saMyamanI apekSA vagara, sarvane jANe che. ll3-33ll avataraNikA: siddhyantaramAha - avataraNikArya : anya siddhine dhe che -
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 53 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-34 sUtra : hRthe vittasaMvit ra-rUjhA sUtrArtha : hRdayamAM saMyama karavAthI cittanI saMvitrasva-paragata cittanuM saMvedana jJAna thAya che. II3-34ll. TIkA : ___ 'hRdaya iti'-hRdayaM zarIrasya pradezavizeSastasminnadhomukhasvalpapuNDarIkAbhyantare'ntaHkaraNasattvasya sthAnaM tatra, kRtasaMyamasya svaparacittajJAnamutpadyate, svacittagatAH sarvA vAsanAH paracittagatAMzca rAgAdIJjAnAtItyarthaH // 3-34 // TIkAI: ...rUtyartha: hRdaya zarIrano pradezavizeSa temAM hRdayamAM adhomukha rahelA svalpa puMDarIknA atyaMtaramAM rahela aMta:karaNa sattvanA sthAnarUpa hRdayamAM, karAyela saMyamavALA yogIne sva-para cittanuM jJAna utpanna thAya che svacittagata sarva vAsanAo ane paracittagata rAgAdibhAvone jANe che, e prakArano artha che. ||3-34|| bhAvArtha : hRdaya pradezamAM saMyama karavAthI cittanI saMvitH hadayapradezamAM saMyama karavAthI cittanI saMvituM thAya che, te aMza spaSTa kare che - zarIranA pradezaviSayamAM chAtInA bhAgamAM, raheluM adhomukha svalpa evA puMDarIka AkAravALuM hRdaya che, ane te hRdayamAM manane sthApIne yogI jayAre dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa saMyama kare che, tyAre te yogIne cittanI saMvitra thAya che-potAnA cittagata vAsanAnuM jJAna thAya che ane paranA cittagata rAgAdinuM jJAna thAya che. Azaya e che ke sAmAnyathI potAnA cittamAM nimittane pAmIne vartatA rAgAdi bhAvonuM jJAna koIpaNa jIva upayogapUrvaka jANavA yatna kare to pote jANI zake che, paraMtu potAnA cittamAM vartamAnamAM je rAgAdi bhAvo vyaktarUpe dekhAtA nathI, Ama chatAM vAsanArUpe paDelA che, tenuM jJAna sAmAnya jIvone thaI zakatuM nathI, paraMtu hRdayamAM saMyama karavAthI yogIne tevuM jJAna pragaTe che ke jethI potAnA cittamAM kayA prakAranA rAgAdi bhAvonI vAsanA vartI rahI che, teno nirNaya thaI zake che. vaLI bIjAnA cittamAM vartatA rAgAdi bhAvo bAhya mukhanA vikAra AdithI sAmAnya rIte buddhimAna puruSa anumAnathI jANI zake che, Ama chatAM paranA cittamAM vartatA rAgAdi bhAvo, mukhanA vikAra
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-34-35 Adi upalabdha na hoya ke potAnI tevI prajJA na hoya to jANI zakAtA nathI, paraMtu je yogIe hRdayamAM saMyama karelA che, tenA kAraNe cittanuM jJAna thAya che, te yogIne jema potAnA rAgAdi bhAvo dareka jIvane svasaMvedanathI jaNAya che, tema te yogI paranA cittamAM vartatA rAgAdi bhAvone paNa yathArtha jANI zake che, AthI koI anya puruSa koI rAgAdi bhAvomAM vartato hoya, ane tenA mukha upara te rAgAdi bhAvonA koI vikAro na thAya te prakAranA saMvRtabhAvavALo te anya puruSa hoya, topaNa hRdayamAM saMyama karavAne kAraNe pragaTa thayelA paranA cittanA jJAnane kAraNe yogI te puruSanA cittamAM vartatA rAgAdi bhAvono yathArtha nirNaya karI zake che. 3-34 avataraNikA : siddhyantaramAha - avataraNikArya : anya siddhine kahe che - sUtra : sattvapuruSayoratyantAsaGkIrNayoH pratyayAvizeSo(SAt) bhogaH praarthaanysvaarthsaMyamAn puruSajJAnam rU-rUpo sUtrArtha : atyaMta asaMkIrNa evA sattvanA ane puruSanA satvarUpa buddhinA ane AtmArUpa puruSanA, pratyayanA avizeSathI=pratItinA abhedathI, bhoga che. parArthathI anya svArthamAMebhogarUpa parArthathI anya evA svArthamAM AtmAnA svarUpamAga AlaMbanavALA tyAga karAyela ahaMkAravALA evA sattvamAM cichAyAnI saMkrAtirUpa svArthamAM, saMyama karavAthI puraSaviSayaka jJAna thAya che. Il3-35ll TIkA : 'sattveti'-sattvaM prakAzasukhAtmakaH prAdhAnikaH pariNAmavizeSaH, puruSo=bhoktA'dhiSThAtRrUpaH, tayoratyantAsaGkIrNayornogyabhoktRrUpatvAccetanatvAcca bhinnayoryaH pratyayasyAvizeSo=bhedenApratibhAsanaM tasmAt sattvasyaiva kartRtApratyayena yA sukhaduHkhasaMvit sa bhogaH, sattvasya svArthanairapekSyeNa parArthaH puruSArthanimittastasmAdanyo yaH svArthaH puruSasvarUpamAtrAlambanaH parityaktAhaGkArasattve yA cicchAyAsaGkrAntistatra kRtasaMyamasya puruSaviSayaM jJAnamutpadyate, tatra tadevaMrUpaM svAlambanaM jJAnaM sattvaniSThaM puruSo jAnAti na punaH puruSo jJAtA jJAnasya viSayabhAvamApadyate, jJeyatvApateqhatRjJeyayozcAtyantavirodhAt // 3-35 //
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-35 TIkArya : sarve... kalpadyate, sattva=prakAzasukhAtmaka prAdhAnika pariNAma vizeSa, puruSa adhiSThAtRrUpa bhoktA, atyanta asaMkIrNa evA te beno bhogya-bhoipaNuM hovAthI ane cetanapaNuM hovAthI bhinna evA te benA pratyAyano je avizeSa=bhedathI apratibhAsana, tenA kAraNe sattvanA ja kartapaNAnA pratyayathI je sukhadu:khanI saMcit te bhoga che, sattvanA svArthanirapekSapaNAthI parArtha puruSArthanimitta, tenAthI anya je svArtha puruSanA svarUpamAtranuM AlaMbana, tyAga karAyela ahaMkAravALA sattvamAM je cichAyAnI saMkrAMti temAM karAyela saMyamavALA yogIne puruSaviSayaka jJAna utpanna thAya che. karAyela saMyamavALA yogIne puruSaviSayaka kevA prakAranuM jJAna thAya che, te spaSTa kare che - tatra ... yatvIpa:, tyAM kRtasaMyamavALA yogIne puruSaviSayaka jJAna thAya che tyAM, puruSa evA rUpavAnuM svaAlaMbanavAnuM jJAna sattvaniSTha che tene "puruSa'=A puruSa che e pramANe, jANe che, paraMtu jJAtA evo puruSa jJAnanA viSayabhAvane prApta karato nathI; kema ke zeyapaNAnI Apatti che. ahIM prazna thAya ke puruSane zeya svIkArI to zuM vAMdho che ? tethI kahe che - jJAtRyayoH ... virodhAt II jJAtA ane zeyano atyaMta virodha che arthAt puruSa jJAtA che tethI temAM zeyabhAvano atyaMta virodha che. l3-35ll bhAvArtha : parArthakabhogathI bhinna evA svArthamAM saMyama karavAthI puruSaviSayaka saMvid pAtaMjalayogadarzana pramANe bhoga parArthaka che arthAt sattvathI bhinna evA puruSa arthaka buddhi bhoga kare che, tethI sattvarUpa buddhinA svaarthathI nirapekSa evA puruSArthaka bhAga che. vaLI te bhoga pataMjala yogadarzana pramANe sattva ane puruSanA abheda adhyavasAyarUpa che. vastutaH sattva=buddhi, ane puruSa =AtmA, te baMne bhinna che, Ama chatAM buddhimAM puruSanuM pratibiMba paDatuM hovAthI sattva ane puruSano abheda adhyavasAya buddhine thAya che. vastutaH sattvane ja sukha-du:kha ane kartutvanuM abhimAna thAya che, Ama chatAM puruSanI sAthe buddhino abheda adhyavasAya thavAne kAraNe sukha-duHkha ane kartutvanA abhimAnarUpa bhoga puruSane thAya che tevuM jaNAya che, ane tevA parArthaka bhogathI bhinna evo svArtha che-puruSano artha che. puruSano sva artha zuM che, te spaSTa karatAM kahe che - sAdhaka yogI je vakhate potAnI cittavRttino nirodha karIne rahela che, te vakhate yogInuM citta svarUpamAtranA AlaMbanavALuM hoya che, ane buddhi parityakta ahaMkAravALI hoya che arthAt 'bAhya pravRtti huM karuM chuM', te prakAranA ahaMkAranA tyAgavALI buddhi hoya che, ane tevA buddhirUpa sattvamAM zuddha AtmAnI cicchAyAnI saMkrAMti varte che, te parArthaka evA bhogathI bhinna evo sva artha puruSano
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ pada pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-35, 36-30 artha che, ane te puruSanA arthamAM yogI jayAre saMyama kare che tyAre puruSaviSayaka saMvitra thAya che. ahIM prazna thAya che ke puruSanI saMvita thAya che ema kahevAthI puruSaviSayaka jJAna thAya che, tevo artha jaNAya, ane puruSa jJAnano viSaya banato nathI, paraMtu puruSa jJAtA che, tethI puruSaviSayaka saMvit thAya che, teno artha spaSTa karatAM kahe che - AvA prakAranuM svaAlaMbanavALuM jJAna sattvaniSTha che, tene puruSa jANe che arthAt svabuddhiniSTha puruSanA svarUpanA AlaMbanavALuM jJAna varte che, ane te jJAna buddhiniSTha potAnA pratibiMba viSayaka che chatAM te yogI "A puruSa' che, ema jANe che; vastutaH puruSa jJAtA che, tethI jJAnanA viSayabhAvane pAmato nathI; kema ke puruSanI saMvita thAya che, ema svIkArIe to puruSane zeya svIkAravAnI Apatti Ave, ane je jJAtA hoya te joya thaI zake nahi; kema ke jJAtA ane zeyano atyaMta virodha che, tethI puruSa jJAtA che ane buddhi joya che, mATe zeya evI buddhine te yogI puruSa' e pramANe jANe che, tema pAtaMjalamatavALA svIkAre che. ll3-35 avataraNikA : asyaiva saMyamasya phalamAha - avataraNitArtha : AnA ja saMyamanuM puruSaviSayaka ja saMyamanuM, phaLa kahe che - sUtra : tataH prAtibhazrAvaNavedanAdarzAsvAdavArtA jAyante // 3-36 // sUtrArtha : tenAthI=svArtha saMyamathI, prAtija, zrAvaNa, vedanA, Adarza, AsvAda ane vArtA thAya che. Il3-36ll TIkA? _ 'tata iti'-tataH puruSasaMyamAdabhyasyamAnAd vyutthitasyApi jJAnAni jAyante , tatra prAtibhaM pUrvoktaM jJAnaM tasyA''virbhAvAt sUkSmAdikamarthaM pazyati, zrAvaNaM zrotrendriyajaM jJAnaM tasmAcca prakRSTAdivyaM divi bhavaM zabdaM jAnAti, vedanA sparzendriyajaM jJAnaM, vedyate'nayeti kRtvA tAntrikyA sajJayA vyavahiyate, tasmAddivyasparzaviSayaM jJAnaM samupajAyate, AdarzazcakSurindriyajaM jJAnam, A samantAd, dRzyate 'nubhUyate rUpamaneneti kRtvA, tasya prakarSA divyaM rUpajJAnamutpadyate, AsvAdo rasanendriyajaM jJAnam, AsvAdyate'neneti kRtvA, tasmin prakRSTe divye rase saMvidupajAyate, vArtA gandhasaMvid, vRttizabdena tAntrikyA paribhASayA
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-36-30 ghrANendriyamucyate, varttate gandhaviSaya iti kRtvA, vRtterghANendriyAjjAtA vArtA gandhasaMvit, tasyAM prakRSyamANAyAM divyagandho'nubhUyate // 3-36 // TIkArya : tata: ..... manubhUyate | abhyAsa karAtA evA puruSanA saMyamathI vyatthita evA paNa yogIne vyutthAnadazAvALA paNa yogIne, jJAno thAya che. kyAM jJAno thAya che te kramasara batAve che - tyAM prAtija pUrvamAM kaheluM jJAna che, tenA AvirbhAvathI yogI sUkSmAdi arthane jue che. zrAvaNa zrotrendriyajanya jJAna che, ane prakRSTa evA tenAthI divya devalokamAM thanAra, zabdane yogI jANe che. vedanA sparzendriyajanya jJAna che, AnA vaDe vedanA thAya che ethI karIne tAMtrikI saMjJA vaDe vedanA e prakAre vyavahAra karAya che, tenAthI=prakRSTa evI vedanAthI, divyasparza viSayaka jJAna utpana thAya che. Adarza cakSurindriyajanya jJAna che, A cAre bAjuthI, dekhAya che anubhavAya che, rUpa AnA dvArA ethI karIne cakSurindriyajanya jJAna Adarza che ema anvaya che, tenA prakarSathI-AdarzanA prakarSathI divyarUpanuM jJAna thAya che. AsvAda rasanendriyajanya jJAna che, AnA vaDe AsvAdana thAya che ethI karIne AsvAda rasanendriyajanya jJAna che ema anvaya che te prakRSTa thaye chate divya rasaviSayaka saMvid utpanna thAya che. vArtA e gaMdhanuM saMvedana che, vRtti zabdathI tAMtrikI paribhASAthI ghANendriya kahevAya che. gaMdhanA viSayamAM varte che ethI karIne, vRttithI dhrANendriyathI thayela vArtA gaMdhasaMvita che, te prakRSyamAna hote chate atyaMta prakRSTa hote chate, divya gaMdha anubhavAya che. ll3-36ll. bhAvArtha : parArthaka bhogathI bhinna evA svArthamAM saMyama karavAthI prAtija, zrAvaNa, vedanA, Adarza, AsvAda ane vArtArUpa jJAnonI prApti H (1) prAtijJAna : svArthasaMyamamAM abhyAsa karAtA evA puruSanA saMyamathI pratibhajJAna thAya che, ane te pratibhajJAnanuM varNana pUrvamAM 3-33 sUtramAM graMthakArazrIe karela che. te prAtijajJAnanA anubhAvathI sUkSma evA paramANu Adi artho, vyavahita evA bhUmi aMtargata nidhAnAdi ane viprakRSTa evA merunA apara pArzvavartI rasAyanAdi padArthone yogI joI zake che. vaLI abhyAsa karAtA svArthasaMyamarUpa puruSasaMyamathI pratibhajJAna pragaTe che, tema pAMca indriyonA
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-36-30 viziSTa jJAna pragaTe che arthAt manojanya prAbhijJAna pragaTe che, tema pAMca indriyonA vizeSa prakAranAM jJAno pragaTe che. te jJAnothI te indriyonA divya viSayonuM jJAna thAya che te batAve che - (2) zrAvaNajJAna : zrotrendriyajanya divyajJAna thAya tyAre divya zabdone yogI jANI zake che arthAta je divya zabdo devalokamAM rahelA devatA bolatA hoya, te zabdo sAmAnya puruSa zrotrendriya dvArA grahaNa na karI zake, te zabdone sAdhaka yogI jANI zake che. (3) vedanAjJAna : sparzendriyajanya vedanAjJAnano prakarSa thAya tyAre divya sparzanA viSayane te yogI jANI zake che. (4) AdarzajJAna : cakSurindriyajanya AdarzajJAnano prakarSa thAya tyAre divya rUpanuM jJAna te yogI karI zake che. (5) AsvAdajJAna : rasanendriyajanya AsvAdajJAnanA prakarSathI yogIne divya rasanA AsvAdanuM jJAna thAya che. (6) vArtAjJAna : dhrANendriyajanya vArtAjJAnanA prakarSathI yogIne divya gaMdhano anubhava thAya che. avataraNikA: eteSAM phalavizeSANAM viSayavibhAgamAha - avataraNikArya : A phaLa vizeSonA pAtaMlayogasUtra 3/36mAM kahyuM ke puruSanA saMyamathI pratibhAdi phaLo thAya che e phaLavizeSonA viSayavibhAgane kahe che - sUtra : te samAdhAvupasargA vyutthAne siddhayaH // 3-37 // sUtrArtha: teo pAtaMjalayogasUtra 3/36mAM kahelA pratibhAdi phaLo samAdhimAM upasargo che ane vyutthAnamAM siddhio che. 13-3 TIkA : 'ta iti'-te prAk pratipAditAH phalavizeSAH samAdheH prakarSaM gacchata upasargA upadravA
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-36-30 vighnakAriNaH, tatra harSavismayAdikaraNena samAdhiH zithilIbhavati, vyutthAne tu punarvyavahAradazAyAM viziSTaphaladAyakatvAt siddhayo bhavanti // 3 - 37 // 59 TIkArya te . mavRtti / pUrvamAM pratipAdana karAyelA evA te phaLavizeSo=pAtaMjalayogasUtra-3/36mAM hevAyelA evA puruSanA saMyamathI utpanna thayelA phaLavizeSo, prakarSane pAmatI evI samAdhinA upasargo che=vighnane karanArA upadravo che. kema vighna karanArA che. te spaSTa kare che tyAM=utpanna thayelA phaLomAM harSa, vismayAdi karavAthI samAdhi zithila thAya che. vaLI vyutthAnamAM= vyavahAradazAmAM, viziSTa phaLadAyapaNuM hovAthI siddhio che arthAt te phaLavizeSo yogI mATe siddhio che. ||3-37]] bhAvArtha : harSa-vismayAdi thavAne kAraNe prAtibhajJAna samAdhimAM vighnabhUta ane vyutthAnadazAmAM siddhirUpa vivekakhyAtirUpa kevalajJAna pUrve viziSTa koTinuM prAtibhajJAna pragaTe che, tenI pUrve kaMIka zithila prAptithI jJAna hoya ane te prAtibhajJAna pragaTa thavAne kAraNe yogI sUkSma, vyavadhAnavALA ane viprakRSTa padArthone joI zake che, AvuM viziSTa jJAna pragaTa thavAthI yogIne harSa, vismaya ke prIti vagere thAya to nirlepadazAmAM sudRDha yatnarUpa samAdhimAM zithilatA Ave che, tethI kevalajJAna pUrvanA prAtibhajJAnamAM teno saMbhava nathI, topaNa te yogIne pUrva bhUmikAnuM prAtibhajJAna pragaTe tyAre vyutthAnadazA hoya to samAdhimAM javA mATeno utsAha pragaTe che; kema ke svArthamAM saMyama ka2vAne kAraNe yogIne je viziSTa koTinuM jJAna pragaTyuM teno pratyakSa anubhava thavAne kAraNe te prakArano sudRDha vyApAra karavAno utsAha thAya che. vaLI prAtibhajJAnathI sUkSma bodha thayelo hovAne kAraNe samAdhimAM vizeSa prakAranA yatnamAM te prAtibhajJAna sahAyaka bane che, tethI vyavahAradazAmAM viziSTa phaLane ApanAruM prAtibhajJAna che, mATe te prAtibhajJAna yogI mATe yogasAdhanA arthe upayogI evI siddhi che. vizeSArtha : jyAre yogI samAdhimAM hoya che, tyAre sarva vikalpothI para evo nirvikalpa upayoga hoya che, ane te vakhate yogInuM citta sarvatra asaMgabhAvavALuM hoya che; ane prAtibhajJAna pragaTa thavAne kAraNe yogIne harSa thAya ke vismaya thAya ke prIti vagere thAya to te prAtibhajJAna pratye saMgano pariNAma varte che, ane saMga avasthAmAM nirvikalpasamAdhi rahI zake nahi, tethI nirvikalpasamAdhimAMthI yogI zithilabhAvavALA thAya che, mATe te prAtibhajJAna samAdhimAM vighnabhUta che, Ama chatAM samAdhimAM yatna
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-36-30, 38 karavA mATe te prAtijajJAna sahAyaka paNa che, AthI ja vyutthAnadazAmAM rahelA yogIone te prAtijajJAnanI prAptithI harSAdi thAya che to paNa te harSAdi samAdhimAM sudaDha yatna karavA mATe utsAhita kare che, ane prAtibhajJAnano vizeSa bodha viziSTa samAdhimAM yatna karavA mATe upayogI thAya che. harSa-vismayAdi thavAne kAraNe zrAvaNa, vedanA, Adarza, AsvAda ane vArtAjJAno samAdhimAM viSNArUpa ane vyutthAnadazAmAM siddhirUpa : jema pratibhajJAna thavAthI yogIne harSa-vismayAdi thaI zake che, tema yogIne pAMca indriyomAMthI koIpaNa indriyonuM divyajJAna thAya to harSa-vismayAdi thaI zake che, ane te vakhate yogI samAdhimAM hoya to harSa-vismayAdine kAraNe te yogInI samAdhi zithila thAya che, mATe pAMca indriyonAM divyajJAno pratibhajJAnanI jema te yogInI samAdhimAM vijJabhUta che; ane vyutthAnadazAmAM pAMca indriyonA divyajJAnomAMthI koIpaNa divyajJAna thAya to samAdhimAM utsAha thAya che, tethI te divyajJAno yogI mATe vyutthAnadazAmAM siddhirUpa che. [3-363oll avataraNikA: siddhyantaramAha - avataraNiyArtha: anya siddhine kahe che - sUtra : bandhakAraNazaithilyAt pracArasaMvedanAcca cittasya parazarIrapravezaH // 3-38 // sUtrArtha : baMdhanA kAraNanA zithilapaNAthI ane cittanA pracAranA saMvedanathI cittano para zarIramAM praveza thAya che. ll3-38II TIkA : ___ 'bandheti'-vyApakatvAdAtmacittayorniyatakarmavazAdeva zarIrAntargatayorbhoktRbhogyabhAvena yatsaMvedanamupajAyate sa eva zarIre bandha ityucyate, tadyadA samAdhivazAd bandhakAraNaM dharmAdharmAkhyaM zithilaM bhavati-tAnavamApadyate, cittasya ca yo'sau pracAro hRdayapradezAdindriyadvAreNa viSayAbhimukhyena prasarastasya saMvedanaM jJAnamiyaM cittavahA nADI, anayA cittaM vahati, iyaM ca rasaprANAdivahAbhyo nADIbhyo vilakSaNeti svaparazarIrayoryadA saJcAraM jAnAti tadA parakIyaM zarIraM mRtaM jIvaccharIraM vA cittasaJcAradvAreNa pravizati, cittaM parazarIre pravizadindriyANyapi anuvartante madhukararAjamiva madhumakSikAH, atha parazarIrapraviSTo yogI
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-38 svazarIravattena vyavaharati, yato vyApakayozcittapuruSayorbhogasaGkoce kAraNaM karma taccet samAdhinA kSiptaM tadA svAtantryAt sarvatraiva bhoganiSpattiH // 3 - 38 // TIkArya ***** vyApakatvAt . bhoganiSpatti: / / AtmA ane cittanuM vyApakapaNuM hovAthI niyatakarmanA vazathI ja zarIra aMtargata evA te benuM bhokta-bhogyabhAvathI je saMvedana thAya che zarIramAM te ja baMdha e pramANe kahevAya che. te jyAre samAdhinA vazathI dharma-adharma nAmanuM baMdhanuM kAraNa zithila thAya che=tAnava arthAt tanu thAya che ane cittano je A pracAra=hRdayanA pradezathI indriya dvArA viSayanA abhimukhapaNAthI prasara, tenuM saMvedana=jJAna. kevA prakAranuM jJAna te spaSTa kare che - - A cittavA nADI, AnA dvArA cittane vahana kare che ane A cittavahA nADI rasa prANAdine vahana karanArI nADIthI vilakSaNa che, e prakAre jJAna thAya che. A rIte sva-para zarIranA saMcArane jyAre yogI jANe che tyAre parakIya zarIra mRta hoya ke jIvita zarIra hoya, cittanA saMcAra dvArA praveza kare che arthAt yogI te zarIramAM praveza kare che. citta para zarIramAM pravezatuM indriyone paNa anusare che. jema madhukararAne madhamAkhIo anusare che. tyArapachI para zarIramAM pravezelAM evA yogI sva-zarIranI ma tenAthI vyavahAra kare che-parazarIrathI vyavahAra kare che. je kAraNathI vyApaka evA citta ane puruSano bhoganA saMkocamAM kAraNa karma che. te=bhoganA saMkocanuM kAraNa evuM karma, jo samAdhithI kSipta karAyuM hoya to svataMtrapaNAthI sarvatra ja bhoganI niSpatti che. II3-38 // bhAvArtha : zarIrabaMdhanA kAraNonI zithilatAthI ane cittanA pracAranA jJAnathI yogInA cittano para zarIramAM praveza : pAtaMjaladarzananI prakriyA pramANe darekano AtmA sarvavyApI che ane citta paNa sarvavyApI che. Ama chatAM niyata karmanA vazathI zarIra aMtargata bhoktA ane bhogyabhAvarUpe citta ane AtmAnuM saMvedana thAya che arthAt citta bhogya che ane AtmA bhoktA che te rUpe saMsArI jIvone saMvedana thAya che, te zarIrabaMdha kahevAya che=zarIramAM AtmA ane citta baMdhAyelAM che tema kahevAya che. te zarIrabaMdhanuM kAraNa dharma-adharma nAmanuM karma che. yoganI sAdhanAthI yogI jyAre samAdhine pAme che, tyAre te karma zithila thAya che, ane hradayapradera pI indriya dvArA viSayAbhimukhapaNAthI cittano je pracAra thAya che, tenuM jJAna thavAne kAraNe yAgInuM citta parazarIramAM praveza pAme che, ane parazarIramAM
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-38-39 praveza pAmatuM evuM citta jema madhamAkhIo madhurAjane anusare che, tema indriyo paNa te yogInA cittane anusare che, tethI yogInuM citta ane indriyo parazarIramAM praveza pAme che tethI te yogI parazarIra sAthe svazarIranI jema vyavahAra kare che. Azaya e che ke AtmA ane citta sarvavyApI che, paraMtu karmanA vazathI te baMne niyata zarIramAM baMdhAyelAM che. samAdhinA vazathI jyAre te karmano nAza thAya che, tyAre yogInuM citta ane yogIno AtmA zarIranA niyaMtraNathI mukta thAya che, ane samAdhinA vazathI yogIne cittanA pracAranuM jJAna thAya che arthAt potAnuM citta ane paranuM citta A cittavA nADIthI vahana thAya che, ane te cittavahA nADI rasavatA ane prANavA nADIothI vilakSaNa che, e prakAranuM jJAna thavAne kAraNe yogInuM citta potAnI icchAnusAra paranA zarIramAM praveza karI zake che; ane parazarIramAM praveza pAmelA evA te yogInA cittane yogInA zarIranI indriyo paNa anusare che, tethI te zarIrathI yogI svazarIranI jema vyavahAra kare che arthAt jema potAnA zarIrathI bhogAdi karI zake che, tema ja anya zarIramAM yogI praveza kare che te zarIrathI thatA bhogAdino anubhava karI zake che. yogI anya zarIramAM praveza karIne te zarIrathI thatA bhogAdino anubhava kema karI zake che? tethI kahe che - | citta ane puruSa baMne vyApaka che, ane bhoganA saMkocanuM kAraNa karyu hatuM, tethI niyata zarIramAM rahIne saMsArI jIvo bhoga karI zake che, ane te bhoganA saMkocanuM kAraNa evuM karma samAdhithI dUra thayuM, tethI citta ane puruSa baMne zarIranA baMdhanathI svataMtra thayA, tethI yogIno AtmA ane yogInuM citta svataMtra bane che tethI svaicchAnusAra anya sarva zarIromAM te yogI bhoganI niSpatti karI zake che. ll3-38ll avataraNikA : siddhyantaramAha - avataraNikArya : anya siddhine kahe che - sUtra : udAnajayAjjalapaGkakaNTakAdiSvasaGga utkrAntizca // 3-39 // sUtrArtha : udAnavAyunA jayathI jaLa, kAdava ane kAMTA AdimAM asaMga ane utkrAMti che. 3-3ell
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-39 TIkA : 93 vAvyA, 'udAneti'- samastAnAmindriyANAM tuSajvAlAvad yugapadutthitA vRttiH sA jIvanazabdatasyAM kriyAbhedAt prANApAnAdisaJjJAbhirvyapadezaH, tatra hRdayAnmukhanAsikAdvAreNa vAyo: praNayanAt prANa ityucyate, nAbhidezAt pAdAGguSThaparyantamapanayanAdapAna:, nAbhideza pariveSTya samantAnnayanAt samAna:, kRkATikAdezAdAzirovRtterunnayanAdudAnaH, vyApyanayanAt sarvazarIravyApI vyAnaH, tatrodAnasya saMyamadvAreNa jayAditareSAM vAyUnAM nirodhAdUrdhvagatitvena jale mahAnadyAdau mahati vA kardame tIkSNeSu kaNTakeSu vA na sajjate'tilaghutvAt, tUlapiNDavajjalAdau majjito'pyudgacchatItyarthaH // 3-39 // TIkArya : samastAnAm nRtyartha: // samasta indriyonI photarA ane jvAlAnI jema ekI sAthe UThelI evI vRttio te jIvanazabdathI vAcya che. tenI kriyAnA bhedathI=jIvanazabdathI vAcya evI vRttinI kriyAnA bhedathI, prANa, apAnAdi saMjJA vaDe vyapadeza thAya che. ..... tyAM hRdayathI mukha, nAsikA dvArA vAyunA praNayanathI prANa e pramANe vhevAya che, nAbhidezathI paganA aMguThA paryaMta apanayana thavAthI apAna kahevAya che, nAbhidezane pariveSTana karIne cAre bAjuthI nayana thavAthI samAna vAyu vhevAya che, kRkATikAdezathI AzirovRttinuM=mastaka sudhI unnayana hovAne kAraNe udAnavAyu kahevAya che, vyApyanayanane kAraNe sarva zarIravyApI vyAna vAyu kahevAya che. tyAM=A pAMca vAyumAM, udAnavAyunA saMyama dvArA udAnavAyunA jyathI ane itara vAyunA nirodhathI urdhvagatipaNAne kAraNe mahAnadI Adi jalamAM, moTA kAdavamAM athavA tIkSNa kAMTAomAM atilapaNuM hovAthI yogI saMga pAmatA nathI, tUlanA piMDanI ma=rUnA piMDanI jema, jvAdimAM majjana karAyela yogI upara Ave che, e pramANe artha che. ||3-39|| bhAvArtha: udAnavAyunA jayathI jalAdi sAthe asaMgapaNAnI siddhi : kRkATikAdezathI mAMDIne=kaMThadezathI mastaka sudhI, udAnavAyu rahelo che, ane te udAnavAyu upara dhAraNA, dhyAna ane samAdhiviSayaka saMyama karavAthI udAnavAyuno jaya thAya che ane itaravAyuno nirodha thAya che, tethI yoganuM zarIra halakuM thaI javAne kAraNe pANI AdinI sAthe saMga vagaranuM bane che arthAt moTI nadI AdimAM te yogI halakA zarIravALA banIne cAlI zake che, paraMtu pANImAM DUbI jatA nathI tathA kAdava upara halakA zarIravALA banIne cAlI zake che, paraMtu kAdavamAM khUMcI jatA nathI ane tIkSNa kAMTA upara paNa halakA zarIravALA banIne cAlI zake che, paraMtu kAMTA pagamAM lAgatA nathI. II3-39II
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-40-41 avataraNikA : siddhyantaramAha - avataraNikArya : anya siddhine kahe che - sUtra : samAnajayAjjva lanam // 3-40 // sUtrArtha : samAna vAyunA bhayathI jvalana agni, jevo yogI bhAse che. ll3-4oll TIkA : 'samAneti'-agnimAveSTya vyavasthitasya samAnAkhyasya vAyorjayAt=saMyamena vazIkArAnnirAvaraNasyAgnerudbhUtatvAttejasA prajvalanniva yogI pratibhAti // 3-40 // TIkArtha : miHve....pratimati agnine vIMTaLAIne vyavasthita rahela jaTharAgnine vIMTaLAIne rahela, samAna nAmanA vAyunA bhayathI saMyama dvArA vazIkArathI, nirAvaraNa evA agnino uddabhava thavAne kAraNe jANe teja vaDe prajvalana pAmatA yogI dekhAya che. ll3-4ll. bhAvArtha : samAnavAyunA jayathI tejanI siddhiH zarIramAM jaTharAgnine vIMTaLAIne rahela samAna vAyu che, ane yogIo samAna vAyu upara dhAraNA, dhyAna ane samAdhimAM yatna kare che e rUpa saMyama thavAthI, jaTharAgnine vIMTaLAIne rahelA samAna vAyuno jaya thAya che. tethI nirAvaraNa thayelo evo jaTharAgni Urdhvagamana kare che, mATe yogInA zarIramAM agni jevuM lAla teja pragaTe che arthAt samAna vAyuno jaya karanAra yogInuM zarIra sUryanA teja jevuM lAla dekhAya che. ll3-4oll avataraNikA : siddhayantaramAha - avataraNitArtha : anya siddhine kahe che -
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-41-42 5 sUtra : zrotrAkAzayoH sambandhasaMyamAd divyaM zrotram // 3-41 // sUtrArtha : zrotranA ane AkAzanA saMbaMdhamAM saMyama karavAthI divya zrotra thAya che=viziSTa zabda grahaNamAM zrosendriya samartha thAya che. ll3-41II TIkA: 'zrotreti'-zrotraM zabdagrAhakamAhaGkArikamindriyam, AkAzaM vyoma zabdatanmAtrakAryam, tayoH sambandho dezadezibhAvalakSaNastasmin kRtasaMyamasya yogino divyaM zrotraM pravartate, yugapat sUkSmavyavahitaviprakRSTazabdagrahaNasamarthaM bhavatItyarthaH // 3-41 // TIkArya : zrotra rUtyartha: / zabdagrAhaka ahaMkArathI janya evI indriya zrotra che. zabdatanmAtrAnuM kArya AkAza-vyoma che, te beno je deza-dezIbhAvasvarUpa saMbaMdha, temAM karAyela saMyamavALA yogIne divya zrotra pravarte che=ekI sAthe sUkSma, vyavahita, viprakRSTa evA zabdane grahaNa karavAmAM samartha zrotrendriya thAya che, e prakArano artha che. li3-41|| bhAvArtha : zrotrendriyanA ane AkAzanA saMbaMdhamAM saMcama karavAthI divyazrotranI siddhi : zrotrendriya ane AkAza upara dhAraNA, dhyAna ane samAdhiviSayaka saMyama karavAthI yogIne ekI sAthe sUkSma, vyavahita ane atyaMta dUra rahelA zabdone grahaNa karavA samartha bane evA divya zrotrendriyanI prApti thAya che. N3-41 avataraNikA : siddhyantaramAha - avataraNikArya : anya siddhine kahe che - sUtra : kAyAkAzayoH sambandhasaMyamAllaghutUlasamApattezcAkAzagamanam // 3-42 //
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-42 sUtrArtha : kAya ane AkAzanA saMbaMdhamAM saMyama karavAthI laghutalamAM samApatti thavAne kAraNe atyaMta halakA evA kUlamAM tanmayIbhAva thavAne kAraNe, yogInuM zarIra laghubhAvane pAme che, tethI yogI AkAzamAM gamana karI zake che. I3-4rA TIkA? 'kAyeti'-kAya:=pAJcabhautikaM zarIraM, tasyA''kAzena avakAzadAyakena yaH sambandhastatra saMyamaM vidhAya laghuni tUlAdau samApattiM tanmayIbhAvalakSaNAM ca vidhAya prAptAtilaghubhAvo yogI prathamaM yathAruci jale saJcaran krameNorNanAbhatantujAlena saJcaramANa Adityarazmibhizca viharan yatheSTamAkAzena gacchati // 3-42 // TIkArya : zAya: ... sAcchati pAMca bhUtathI baneluM zarIra kAya che, teno avakAza ApanAra evA AkAzanI sAthe je saMbaMdha temAM saMyama karIne ane laghu tUlAdimAM tanmayIbhAvasvarUpa samApatti karIne prApta thayela atilaghubhAvavALo yogI prathama potAnI ruci anusAra jalamAM saMcaraNa karato kramathI urNanAbhataMtujAla dvArA+karoLiyAnA jALA dvArA, saMcaraNa karato sUryanA kiraNo dvArA viharato icchAnusAra AkAzathI gamana kare che. ll3-4rA. bhAvArtha : kAya ane AkAzanA saMbaMdhamAM saMyamathI ane laghutUlamAM samApattithI AkAzamAM gatinI siddhiH sAdhanA karanArA yogIo pAMca bhUtathI banelA zarIramAM ane zabdatanmAtrAthI utpanna thayelA AkAzamAM saMyama kare che arthAt je AkAzamAM potAnuM zarIra raheluM che te AkAzanI sAthe potAnA zarIrano saMbaMdha rahelo che temAM saMyama kare che; ane tyArapachI laghu evA phUlanI sAthe tanmayabhAvarUpa samApattine prApta kare che arthAt buddhirUpI cakSuthI laghu evA phUla jevA potAnA zarIrane upasthita karIne temAM tanmayabhAvane prApta kare che, jethI potAno deha laghubhAvane pAme che, tethI yogI AkAzamAM gati karI zake che. kaI rIte AkAzamAM gati kare che, te batAve che - prathama potAnA zarIra ane AkAzano saMbaMdha karyA pachI potAnA zarIrane halakA rU jevo vicArIne temAM tanmaya thavAthI pote halakA rU jevA bane che tyAre, prathama potAnI ruci pramANe jalamAM saMcaraNa kare che arthAt tenA dehano laghubhAva AkAzamAM javA samartha nathI, paraMtu jalanA AdhAranA baLathI jala upara cAlI zake teTalo laghubhAva thayelo che, ane te saMyamathI jyAre laghubhAva vadhe tyAre
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-42-43 karoLiyAnA taMtukALane avalaMbIne saMcaraNa karavA samartha bane che, ane pharI saMyama karavAthI te laghubhAva haju adhika thAya tyAre sUryanAM kiraNone grahaNa karIne icchA pramANe AkAzamAM gati karI zake che. Il3-4TI. avataraNikA : siddhyantaramAha - avataraNikArya : anya siddhine kahe che - sUtra : bahirakalpitAvRttirmahAvidehA tataH prakAzAvaraNakSayaH // 3-43 // sUtrArtha : bahAra evI akalpitavRtti mahAvidehA che, tenAthI=mahAvidehA vRttimAM saMyama karavAthI, prakAzanA AvaraNano kSaya thAya che. ll3-4all TIkA : ____ bahiriti'-zarIrAd bahiryA manasaH zarIranairapekSyeNa vRttiH sA mahAvidehA nAma vigatazarIrAhaGkAradAyadvAreNocyate, tataH stasyAM kRtAt saMyamAt, prakAzAvaraNakSayaH sAttvikasya cittasya yaH prakAzastasya yadAvaraNaM klezakarmAdi tasya kSayaH-pravilayo, bhavati / ayamarthaHzarIrAhaGkAre sati yA manaso bahirvRttiH sA kalpitetyucyate, yadA punaH zarIrAhaGkArabhAvaM parityajya svAtantryeNa manaso vRttiH sA'kalpitA, tasyAM saMyamAdyoginaH sarve cittamalAH kSayane rU-4rUA. TIkArya : zarIrat .... mavati zarIrathI bahAra je zarIranA nirapekSapaNAthI mananI vRtti te vigatazarIranA ahaMkAranI daDhatA dvArA mahAvidehA kahevAya che, tenAthI-temAM karAyelA saMyamathI=mahAvidehAmAM karAyelA saMyamathI, prakAzanA AvaraNano kSaya-sAttvika evA cittano je prakAza, tenA je kleza karma Adi AvaraNa teno kSaya-pravilaya, thAya che. mayamartha: - A artha che - zarIra hare.... kSayane te zarIramAM ahaMkAra hote chate je mananI bahAra vRtti te kalpitA kahevAya che. jyAre vaLI zarIramAM ahaMkArabhAvano tyAga karIne svataMtrapaNAthI mananI ja vRtti che te akalpitA che temAM saMyama karavAthI yogIonA sarva cittamano kSaya pAme che. ll3-4all
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-43-44 bhAvArtha : mahAvidehAmAM saMyama karavAthI prakAzanA AvaraNanA kSayanI siddhi : mahAvidehA evI manovRttimAM saMyama karavAthI prakAzanA AvaraNano kSaya thAya che. mahAvidehA manovRtti zuM che? te spaSTa kare che - jyAre yogI potAnA zarIra pratye nirapekSa thAya che tyAre zarIrathI bahAra evA potAnA AtmabhAvamAM manovRttivALA thAya che te akalpita manovRtti che; kema ke AtmAnA bhAvo mahAna che. jemane zarIramAM ahaMkAra che temane bAhya padArthomAM je manovRtti thAya che, te kalpita manovRtti che; kema ke bAhya indriyonA viSayomAM svakalpanAthI te padArtho pratye saMzleSa pAme che, ane zarIranA ahaMkAravALA jIvone vartatI bahirmanovRtti kalpita hovAthI mahAvidehA kahevAtI nathI, paraMtu dehathI bahAra manovRtti jeone che, teonI te manovRtti videhA kahevAya che; ane zarIra pratyenA ahaMkAra vagaranA yogIne dehathI bahAra evI AtmabhAvamAM je manovRtti che, te pAramArthika hovAthI mahAvidehA kahevAya che, ane temAM saMyama karavAthI=zarIrathI bahAra evA zuddha AtmabhAvamAM vartatI manovRttirUpa mahAvidehAmAM saMyama karavAthI, zuddha sattvasvarUpa prakAzanuM zuddha AtmAnA jJAnasvarUpa prakAzanuM, je klezakarma Adi AvaraNa=pAtaMjalamata pramANe pAtaMjalayogasUtra 2-3mAM kahela avidyA, asmitA, rAga, dveSa, abhinivezasvarUpa pAMca kleza ane zubha-azubha karma tathA svadarzana pramANe jJAnane AvaraNa kare evAM je karmo, te vagereno kSaya thavAthI cittanA sarva malo kSaya pAme che cittamAM vartatA mohanA bhAvo ane mohanAM ApAdaka karmo kSaya pAme che, tethI nirAvaraNa thayela evo AtmAno jJAnasvarUpa prakAza AvirbhAva pAme che. noMdha :- dehathI bahAra je manovRtti manano je lagAva che, te videhA kahevAya che. saMsArI jIvone dehamAM manovRtti hoya che ane dehathI bahAra viSayomAM paNa manovRtti hoya che. dehathI bahAra viSayomAM je manovRtti che te videhA kahevAya che. dehathI bahAra AtmAnA zuddha svarUpamAM je manovRtti-manano lagAva te mahAvidehA kahevAya che. sAdhaka yogIo zarIra pratye nirapekSa hoya che, temane zarIranA upaSTabhaka evA bAhya viSayomAM manovRtti hotI nathI, paraMtu AtmAnA pAramArthika svarUpamAM manovRtti hoya che, tethI temanI manovRttine mahAvidehA kahevAya che arthAtu dehathI bahAra evI AtmAnA zuddha bhAvamAM A manovRtti che tethI akalpita che. ll3-4all avataraNikA : tadevaM pUrvAntaviSayAH parAntaviSayA madhyabhavAzca siddhIH pratipAdyAnantaraM bhuvanajJAnAdirUpA bAhyAH kAyavyUhAdirUpA AbhyantarAH parikarmaniSpannabhUtAzca maitryAdiSu balAnItyevamAdyAH
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtayogasUtra bhAga-2 / vibhUtipAE | sUtra-44 69 samAdhyupayoginIzcAntaHkaraNabahiHkaraNalakSaNendriyabhavAH prANAdivAyubhavAzca siddhIzcittadADhAtsamAdhau samAzvAsotpattaye pratipAdyedAnIM svadarzanopayogisabIjanirbIjasamAdhisiddhaye vividhopAyapradarzanAyA'ha - avataraNikArya : A rIte prastuta vibhUtipAdamAM atyAra sudhI varNana karyuM e rIte, pUrvAtaviSayavALI, parAMta viSayavALI ane madhyamAM thanArI siddhione pratipAdana karIne tyArapachI bhuvanajJAnAdirUpa bAhA, kAyavhArirUpa atyaMtara ane maitrAdimAM parikarmathI niSpanna thayelA balo e vagere ane samAdhimAM upayogI aMta:karaNa-bahi:karaNarUpa indriyothI thanArI, prANavAyuthI thanArI siddhione cittanI daDhatAthI samAdhimAM samAzvAsanI utpatti mATe pratipAdana karIne have svadarzanamAM puruSanA darzanamAM, upayogI sabIja ke nirbhuja samAdhinI siddhi mATe vividha prakAranA upAyane batAvavA mATe kahe che - sUtra: sthUlasvarUpasUkSmAnvayArthavattvasaMyamAd bhUtajayaH // 3-44 // sUtrArtha : pUla, svarUpa, sUkSma, anvaya ane sArthavavamAM saMyama karavAthI bhUtajaya thAya che. ||3-44 // TI : ___ sthUleti-paJcAnAM pRthivyAdInAM bhUtAnAM ye paJcAvasthAvizeSarUpA dharmAH sthUlatvAdayastatra kRtasaMyamasya bhUtajayo bhavati, bhUtAni asya vazyAni bhavantItyarthaH / tathAhi-bhUtAnAM paridRzyamAnaM viziSTAkAravatsthUlarUpaM, svarUpaM caiSAM yathAkramaM kAryaM gandhasnehoSNatApreraNAvakAzadAnalakSaNaM, sUkSmaM ca yathAkramaM bhUtAnAM kAraNatvena vyavasthitAni gandhAditanmAtrANi, anvayino guNAH prakAzapravRttisthitirUpatayA sarvatraivAnvayitvena samupalabhyante, arthavattvaM teSveva guNeSu bhogApavargasampAdanAkhyA zaktiH, tadevambhUteSu paJcasUktalakSaNAvasthAbhinneSu pratyavasthaM saMyamaM kurvan yogI bhUtajayI bhavati / tadyathA-prathamaM sthUlarUpe saMyamaM vidhAya tadanu svarUpe ityevaM krameNa tasya kRtasaMyamasya saGkalpAnuvidhAyinyo vatsAnusAriNya iva gAvo bhUtaprakRtayo bhavanti // 3-44 // ToDArtha : paJcAnAM ..... bhavanti / pRthvI mAhi pAya (bhUtonA 8 5iya bhavasthAvizeSa35 sthUlatvA dharmo temAM karAyela saMyamavALA yogIne bhUtaye thAya che arthAt A yogIne bhUto vazya thAya che.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-44 te A pramANe - bhUtonuM paridRzyamAna=dekhAtuM, viziSTa AkAravALuM sthUlarUpa che ane emanuM= bhUtonuM, yathAma svarUpa gaMdha, sneha, uSNatA, preraNA, avakAzadAnalakSaNa kArya che ane bhUtonA yathAkksa kAraNapaNA vaDe vyavasthita gaMdhAdi tanmAtrAo sUkSma che. prakAza, pravRtti ane sthitirUpapaNAthI anvayiguNo=prakRtinA anvayiguNo, sarvatra pRthyAdi sarvamAM ja, anvayipaNA vaDe prApta thAya che. arthavattva te ja guNomAM=prakRtinA anvayiguNomAM, bhoga ane apavargasaMpAdana nAmanI zakti arthAt puruSanA bhogasaMpAdanarUpa zakti ane puruSanA mokSasaMpAdanarUpa zakti, arthavattva che, te kAraNathI=pAMca bhUtonI syUlAdi pAMca avasthA che te kAraNathI, AvA prakAranA hevAyelA lakSaNa, avasthAthI bhinna evA pAMcamAM prati avasthAne AzrayIne saMyama karatA evA yogI bhUtajyI=bhUtane jitanArA, thAya che. 70 te A pramANe prathama sthUlarUpamAM saMyamane karIne tyArapachI svarUpamAM e prakAranA kramathI vAcharaDo che anusAranAra jene, evI gAyanI jema te kRtasaMyamavALA yogInA saMklpane anusaranArI bhUtaprakRtio thAya che. ||3-44|| bhAvArtha : sthUlAdimAM saMyama karavAthI bhUtajaya : dekhAtuM jagata pAMca bhUtAtmaka che, ane te pAMce bhUtonI pAMca avasthAvizeSa che - (1) sthUla, (2) svarUpa, (3) sUkSma, (4) anvaya ane (5) arthavattva. - (1) sthUlaavasthAvizeSa :- pAMce bhUtono je dekhAto AkAravizeSa che te sthUla avasthAvizeSarUpa che. (2) svarUpaavasthAvizeSa :- pRthivI Adi pAMce bhUtonuM vizeSa prakAranuM svarUpa che. je kArya che jema - (1) pRthivImAM karkazapaNuM dekhAya che, te pRthivInuM svarUpa che. (2) jalamAM sneha dekhAya che=bhIMjavavAnI zakti dekhAya che, te jalanuM svarUpa che. (3) agnimAM uSNapaNuM dekhAya che, te agninuM svarUpa che. (4) vAyumAM preraNA dekhAya che=bIjA padArthone anyatra gamanamAM preraNAzakti dekhAya che, vAyanuM svarUpa che. (5) AkAzamAM avakAzadAna dekhAya che=AkAza bIjA padArthone avakAza Ape che, te AkAzanuM svarUpa che. (3) sUkSmaavasthAvizeSa :- dareka bhUta tenA kAraNamAMthI utpanna thAya che, tethI bhUtanI kAraNa avasthA sUkSma che ane kArya avasthA sthUla che, e prakAranI pAtaMjaladarzananI mAnyatA che, te pramANe pAMce bhUtonAM kAraNo sUkSma che.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-44 jema - (1) gaMdhatanmAtrAmAMthI pRthivI thAya che, tethI pRthivInuM kAraNa gaMdhatanmAtrA sUkSma che. (2) rasatanmAtrAmAMthI ja thAya che, tethI jalanuM kAraNa rasatanmAtrA sUkSma che. (3) rUpatanmAtrAmAMthI agni thAya che, tethI agninuM kAraNa rUpatanmAtrI sUkSma che. (4) sparzatanmAtrAmAMthI vAyu thAya che, tethI vAyanuM kAraNa sparzataknAtrA sUkSma che. (5) zabdatanmAtrAmAMthI AkAza thAya che, tethI AkAzanuM kAraNa zabdatanmAtrA sUkSma che. (4) anvayaavasthAvizeSa:- pAtaMjalayogasUtra-218mAM kahyuM che ke bhUta ane indriyAtmaka dRzya che, ane te dazya prakAza, kriyA ane sthitisvabhAvavALuM che, ane te bhoga ane apavarga mATe che-puruSanA bhoga ane puruSanA apavarga mATe che. te stra pramANe prakAza, kriyA ane sthitisvabhAvane kAraNe bhUtamAM vartatA prakAza, pravRtti ane sthitirUpapaNAthI sarva bhUtomAM dekhAtA je guNo che, te anvayArtha che arthAt sarva bhUtomAM prakAza, pravRtti ane sthiti A traNa guNo anvayarUpe che. (5) arthavattvaavasthAvizeSa:- pAtaMjalayogasUtra-2/18mAM kahyuM e pramANe bhoga ane apavarga mATe bhUta ane indriyAtmaka dazya che, e vacanathI pAMca bhUtonA guNomAM je bhoga ane apavargasaMpAdanazakti che, te bhUtonuM arthavattva=bhUtonuM prayojana che. kamathI pAMca bhUtonI avasthAvizeSamAM saMyama karavAthI bhUtajaya H yogI pAMce bhUtonI pAMca avasthAvizeSano bodha karIne : (1) prathama pAMca bhUtonI sthUla avasthA pratye saMyama kare arthAt pAMca bhUtonI sthUla avasthAne upasthita karIne dhAraNA, dhyAna ane samAdhiviSayaka yatna kare to sthUla avasthAmAM saMyama karavAthI bhUtono jaya thAya che. (2) te jaya karyA pachI pRthivI AdinuM karmazatAdi je svarUpa che, te svarUpane upasthita karIne temAM dhAraNA, dhyAna ane samAdhiviSayaka yatna kare, to svarUpaavasthAmAM saMyama karavAthI bhUtono jaya thAya che. (3) te jaya karyA pachI te pAMce bhUtonAM kAraNonuM jJAna karIne temAM dhAraNA dhyAna ane samAdhiviSayaka yatna kare to sUkSma avasthAmAM saMyama karavAthI bhUtono jaya thAya che. (4) te jaya karyA pachI sarva bhUtomAM anvayarUpe vartatA prakAza, pravRtti ane sthitirUpa je guNo che, tene upasthita karIne temAM dhAraNA, dhyAna ane samAdhiviSayaka yatna kare to anvayaavasthAmAM saMyama karavAthI bhUtonA jaya thAya che. (5) te jaya karyA pachI pAMce bhUto puruSane kaI rIte bhogasaMpAdana kare che ane puruSane kaI rIte apavargasaMpAdana kare che, teno nirNaya karIne te pAMce bhUtomAM vartatA guNomAM je bhogasaMpAdanazakti
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 02 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-44, 45-46 che ane je apavargasaMpAdanazakti che, temAM dhAraNA, dhyAna ane samAdhiviSayaka yatna kare to arthavattvaavasthAmAM saMyama karavAthI bhUtono jaya thAya che. A rIte kramathI pAMce bhUtonI avasthAvizeSamAM saMyama kare tyAre yogIne pAMce bhUtonA jayanI prApti thAya che. tethI jema vAcharaDo gAyane anusare che tema bhUtaprakRtio yogInA saMkalpane manusa2nArI bhane cha. ||3-44|| avatarazikSA: tasyaiva bhUtajayasya phalamAha - avataraNitArtha : te ja bhUtAnA phaLane kahe che - sUtra: tato'NimAdiprAdurbhAva: kAyasampat taddharmAnabhighAtazca // 3-45 // sUtrArtha : tenAthI bhUtanA bhayathI, aNimAdino prAdurbhAva, kAyasaMpata ane tenA gharmano manabhidhAtAyAnA dhono manabhighAta, thAya che. // 3-45|| TI : ___ 'tata iti'-aNimA paramANurUpatApattiH, mahimA mahattvam, laghimA tUlapiNDavallaghutvaprAptiH, garimA gurutvam, prAptiraGgulyagreNa candrAdisparzanazaktiH, prAkAmyamicchAnabhighAtaH, zarIrAntaHkaraNezvaratvamIzitvam, sarvatra prabhaviSNutA vazitvaM, sarvANyeva bhUtAni anugAmitvAttaduktaM nAtikrAmanti, yatrakAmAvasAyo yasminviSaye'sya kAma icchA bhavati tasminviSaye yogino vyavasAyo bhavati, taM viSayaM svIkAradvAreNAbhilASasamAptiparyantaM nayantItyarthaH ta ete'NimAdyAH samAdhyupayogino bhUtajayAdyoginaH prAdurbhavanti, yathA paramANutvaM prApto vajrAdInAmapyantaH pravizati, evaM sarvatra yojyam, ta ete'NimAdayo'STau guNA mahAsiddhaya ucyante, kAyasaMpadvakSyamANA tAM prApnoti, taddharmAnabhighAtazca tasya kAyasya ye dharmA rUpAdayasteSAmanabhighAto nAzo na kutazcidbhavati, nAsya rUpamagnirdahati na vAyuH zoSayatItyAdi yojyam // 3-45 / / TIvArtha: aNimA .... yojyam // 52mAe 35tAnI prApti mahimA, mahatva mahimA, tUcanA-3nA, pinI
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ cha3 pAtaMjalacogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-45-46 jema laghupaNAnI prApti ladhimA, gurutva garimA, aMgulinA agrabhAgathI caMdrAdinA sparzananI zakti prApti, icchAno anabhighAta prAkAmya, zarIra ane aMta:karaNanuM IzvarapaNuM Izitva, sarva ThekANe prabhaviSNutA vazitva che arthAt sarve ja bhUto te yogIne anusaranArA hovAthI tenuM kahevAyeluM atikramaNa karatA nathI, je viSayamAM A yogIne kAma icchA thAya che te viSayamAM yogIno vyavasAya thAya che-te viSayanA svIkAra dvArA abhilASa samAptiparyata laI jAya che te yatrakAmAvasAya che=jemAM kAmano avasAya thAya te che. samAdhimAM upayogI te A aNimAdi bhUtAthI yogIne prAdurbhAva thAya che. je pramANeparamANupaNAne pAmelA evA yogI vajAdinA aMdara pradeza kare che e pramANe sarvatra yojana karavuM. te A aNimAdi ATha guNo mahAsiddhio kahevAya che. AgaLamAM kahevAze te kAyasaMpat che tene prApta kare che arthAt bhUtayathI yogI kAyAnI saMpattio prApta kare che. tenA dharmano anabhighAtaete kAyAnA je rUpAdi dharmo teno anabhighAta=koInAthI nAza thato nathI. AnuM rUpa agni bALatuM nathI, vAyu zoSaNa karatuM nathI. ityAdi yojana karavuM. ll3-45ll avataraNikA : kAyasampadamAha - avataraNikArya : kAyAnI saMpattio kahe che - sUtra : rUpalAvaNyabalavajrasaMhananatvAni kAyasampat // 3-46 // sUtrArtha : rU5, lAvaNya, baLa ane vaja saMhanAnapaNuM kAyAnI saMpattio che. Il3-46ll TIkA : 'rUpeti'-rUpalAvaNyabalAni prasiddhAni, vajrasaMhananatvaM vajravat kaThinA saMhatirasya zarIre bhavatItyarthaH, iti kAyasyA''virbhUtaguNasampat // 3-46 // TIkArya : rUpa >> pusampan ! rUpa, lAvaNya ane baLa prasiddha che. vajanI jema kaThina saMhati AnA zarIrane yogInA zarIrane, thAya che te vasaMhanAnapaNuM che. A pramANe kAyAnI Avirbhata guNasaMpatti che. Il3-46II.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-45-46 4 bhAvArtha: bhUtajayanuM phaLa - aNimAdinI prApti (1) bhUtajayane kAraNe yogI potAnA zarIrane dhAre tyAre aNusvarUpa karI zake che, tethI paramANu jevA potAnA dehane karIne pote pharI zake che, te aNimAzakti che. (2) bhUtajayane kAraNe yogI potAnA zarIrane dhAre tyAre vajanI jema guru karI zake che, te mahimA zakti che. (3) bhUtajayane kAraNe yogInA saMkalpane anusaranArI bhUtaprakRtio thayelI hovAne kAraNe yogI potAnA zarIrane dhAre tyAre rUnA piMDanI jema laghu karI zake che, tethI jalamAM paNa cAlI zake ane AkAzamAM paNa cAlI zake te laghimA zakti che. (4) bhUtajayane kAraNe yogI potAnA zarIrane moTuM karI zake che, tethI aMgulinA agrabhAgathI caMdrAdino sparza karI zake tevI yogyatA pragaTe che, te garimA zakti che. (5) bhUtajayane kAraNe yogInI icchAno abhidhAta thato nathI arthAt yogInI icchA pramANe sarva bhUto varte che, te prAkamyazakti che. (6) bhUtajayane kAraNe potAnA zarIra ane potAnA aMtaHkaraNa upara yogIno prabhAva varte che, tethI yogI dhAre te pramANe potAnA zarIrathI ane potAnA aMtaHkaraNathI pravRtti karI zake che, te Izitva zakti che. (7) bhUtajayane kAraNe yogImAM sarvatra samarthapaNuM pragaTa thAya che, tethI sarve bhUto yogInA vacanane anusaranArA bane che, te vazitva zakti che. (8) bhUtajayane kAraNe yogIne je kRtya abhilaSita hoya te kRtya samApti sudhI karavA yogI samartha bane che, te yatrakAmAvasAyitva zakti che. A rIte bhUtajayane kAraNe aNimAdi ATha zaktio yogImAM prApta thAya che. (2) bhUtajayanuM phaLa :- kAyAnI saMpatti : pAMca bhUtonA jayane kAraNe yogIne uttama rUpAdisvarUpa kAyasaMpatti prApta thAya che, tethI yogInuM rUpa, lAvaNya, baLa atizayavALuM thAya che ane vajra jevuM saMghayaNa baLa thAya che. A sarva kAryo bhUtajayanAM che. (3) bhUtajayanuM phaLa :- kAyAnA dharmono anabhighAta : pAMca bhUtonA jayane kAraNe kAyAnA dharmo rUpAdi che, teno nAza thato nathI, tethI yogInuM zarIra agnithI baLIne bhasma thatuM nathI, pANIthI bhIMjAtuM nathI ane vAyuthI zoSaNa pAmatuM nathI. A sarva kAryo bhUtajayanAM che. II3-45/46
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 05 pAtaMjalacogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-40 avataraNikA : evaM bhUtajayamabhidhAya prAptabhUmikAvizeSasyendriyajayamAha - avataraNikArya : A rIte bhUta"ne jhIne prApta thayela bhUmikAvizeSavALA yogInA indriyajyane kahe che - sUtra : grahaNasvarUpAsmitAnvayArthavattvasaMyamAd indriyajayaH // 3-47 // sUtrArtha : grahaNamAM, svarUpamAM, amitAmAM, anvayamAM ane arthavandramAM saMyama karavAthI indriyajaya thAya che. ll3-47thI TIkA : 'grahaNeti'-grahaNam indriyANAM viSayAbhimukhI vRttiH, svarUpaM sAmAnyena prakAzakatvam, asmitA-ahaGkArAnugamaH, anvayArthavattve pUrvavat, eteSAmindriyANAmavasthApaJcake pUrvavat saMyamaM kRtvendriyajayI bhavati // 3-47 // TIkArya : BUT .... mavati | indriyonI viSayAbhimukha vRtti grahaNa, sAmAnyathI prakAzakapaNuM svarUpa, ahaMkArano anugama asmitA, anvaya ane arthavattva pUrvanI jema=pAtaMjalayogasUtra 3-44nI TIkAmAM kahyA mujaba jANavA. A indriyonI avasthApaMcakamAM pUrvanI jema saMyama karIne indriyajyavALA yogI thAya che. ll3-47ll. bhAvArtha : grahaNAdimAM saMcama karavAthI indriyajaya : (1) grahaNa :- indriyonI viSayane abhimukha pravRtti che, te indriyonuM grahaNa che. (2) svarUpa :- indriyo sAmAnyathI te te viSayono bodha karAve che, te bodha karAvavA svarUpa prakAzakapaNuM te indriyonuM svarUpa che. (3) asmitA :- indriyothI viSayono bhoga karyA pachI bhoga karanArane ahaMkAra thAya che arthAt meM A bhoga karyo evI buddhi thAya che, te asmitA che. (4) anvaya :- bhUta ane indriyAtmaka dazya che, ane indriyorUpa dazya prakAza, kriyA ane sthitisvabhAvavALuM che, tethI prakAza, kriyA ane sthiti e indriyonA anvayogaguNo, che.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-40-48 (5) arthavattva :- bhUta ane indriyAtmaka dazya puruSanA bhoga ane apavarga saMpAdananA prayojanavALuM che, tethI indriyo paNa puruSanA bhoga ane apavarga saMpAdananA prayojanavALI che, te indriyonuM arthavattva=prayojanapaNuM, che. kramathI grahaNAdimAM saMyama karavAthI indriyajaya : indriyonA grahaNa Adi svarUpane jANIne yathAkrama temAM saMyama karavAthI indriyono jaya thAya che. jema - (1) yogI prathama indriyonI viSayAbhimukha vRttio zuM che ? e rUpa grahaNano bodha karIne indriyonA grahaNa svarUpamAM dhAraNA, dhyAna ane samAdhiviSayaka yatna kare to grahaNane AzrayIne indriyomAM saMyama thavAthI indriyo upara potAnuM prabhutva Ave che arthAt indriyone parAdhIna grahaNanI pravRtti yogI na kare tevuM prabhutva Ave che te grahaNane AzrayIne indriyono jaya che. (2) tyArapachI indriyonuM prakAzakatva svarUpa che, temAM yogI dhAraNA, dhyAna ane samAdhiviyaka yatna kare to svarUpane AzrayIne indriyomAM saMyama karavAthI indriyono jaya thAya che. (3) tyArapachI indriyothI thatA ahaMkAramAM yogI dhAraNA, dhyAna ane samAdhiviSayaka yatna kare to ahaMkArane AzrayIne saMyama karavAthI indriyono jaya thAya che. (4) tyArapachI indriyonA anvayamAM=guNomAM, yogI dhAraNA, dhyAna ane samAdhiviSayaka yatna kare to anvayane AzrayIne saMyama karavAthI indriyono jaya thAya che. (5) tyArapachI indriyonA arthavandramAM yogI dhAraNA, dhyAna ane samAdhiviSayaka yatna kare to arthavattvane AzrayIne saMyama karavAthI te indriyono jaya thAya che. A rIte grahaNAdi pAMcamAM yathAkrama saMyama karavAthI indriyono sarva prakAre jaya thAya che, ane indriyono jaya thavAthI yogIne manojava, vikaraNabhAva ane prakRtino jaya thAya che. ll3-4oll avataraNikA : tasya phalamAha - avatarNikArya : tenA=indriyajyanA, phaLane kahe che - sUtra: tato manojavitvaM vikaraNabhAvaH pradhAnajayazca // 3-48 // sUtrArtha : tenAthIeindriyajayathI manojavitva=mananA vicAramAtrathI dehathI te sthAnamAM gamana,
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-48 vikaraNabhAva kAyAthI nirapekSa indriyonA viSayonI prApti, ane pradhAnajaya sarvavazipaNuM (thAya che.) Il3-48 TIkA : _ 'tata iti'-zarIrasya manovadanuttamagatilAbho manojavitvam, kAyanirapekSANAmindriyANAM vRttilAbho vikaraNabhAvaH, sarvavazitvaM pradhAnajayaH, etAH siddhayo jitendriyasya prAdurbhavanti, tAzcAsmin zAstre madhupratIkA ityucyante , yathA madhuna ekadezo'pi svadata evaM pratyekametAH siddhayaH svadanta iti madhupratIkAH // 3-48 // TIkArya : zarIra....madhupratIkSA: mananI jema zarIranI anuttamagatino lAbha manojavipaNuM che, kAyAthI nirapekSa indriyonI vRttino lAbha vikaraNabhAva che, sarvavazipaNuM pradhAnajaya che. A siddhio jitendriyane prAdurbhAva thAya che, A zAstramAM te siddhio madhupratIkA e pramANe kahevAya che, je pramANe madhanA eka dezane svAda karato puruSa madhupratIka kahevAya che madha khAnAro kahevAya che. e rIte sUtramAM batAvelI traNa siddhiomAMthI pratyeka evI A siddhiono svAda karato puruSa madhupratIka kahevAya che. ll3-48 bhAvArtha : (1) indriyajayanuM phaLa-manojava: manathI jema kSaNamAM meru upara jaI zakAya che, tema indriyajayavALA yogI zarIrathI paNa anuttama gatinA lAbhane kAraNe meru upara jaI zake che. (2) indriyajayanuM phaLa-vikaraNabhAva : kAyAthI nirapekSa indriyonI vRttino lAbha te vikaraNabhAva che. nyAya paribhASAmAM daMDane karaNa kahevAmAM Ave che; kema ke daMDa bhrami dvArA-cakabhramaNa dvArA, ghaTane utpanna kare che, ane je vastu vyApAra dvArA kArya kare tene karaNa kahevAya che. tema - kAyA indriyo dvArA viSayono lAbha kare che arthAt sparzendriya dvArA sparza padArthano upabhoga kare che, tethI kAyA indriyonA vyApArathI viSayone prApta karatI hovAthI kAyAne karaNa kahevAmAM Ave che. je yogIe indriyomAM saMyama karIne indriyono jaya karyo che, te yogIne kAyArUpa karaNa vagara indriyonI vRttino lAbha thAya che, tethI ahIM beThA beThA dUra rahelA sparzanA padArthono sparzendriya dvArA bhoga karI zake che, tema ahIM beThA beThA dUra rahelA cakSunA viSayabhUta rUpAdine joI zake che, e prakAranA vikaraNabhAvanI kAyArUpa karaNa vagara indriyonA viSayarUpa bhAvanI, prApti thAya che. A prakArano artha vikaraNabhAva zabdathI jaNAya che. vizeSa bahuzruto vicAre.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ o8 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-48-49 (3) indriyajayanuM phaLa-prakRtino jaya : indriyono jaya thavAthI prakRtino karmaprakRtino, jaya thAya che, tethI yogI karmane parataMtra thaIne pravRtti karatA nathI, paraMtu prakRti temane vaza hoya che. ll3-48 avataraNikA: indriyajayamabhidhAyAntaHkaraNajayamAha - avataraNikArya : indriyajayane kvIne aMta:karaNajayane mananA jayane, kahe che - sUtraH sattvapuruSAnyatAkhyAtimAtrasya sarvabhAvAdhiSThAtRtvaM sarvajJAtRtvaM ca // 3-49 // sUtrArtha : sattvanI ane puruSanI anyatAkhyAtimAbavALA puruSane sarvabhAvonuM adhiSThAtRpaNuM ane sarvajJAtRpaNuM prApta thAya che. 3-49II TIkA : 'sattveti'-tasmin zuddha sAttvike pariNAme kRtasaMyamasya yA sattvapuruSayorutpadyate vivekakhyAtirguNAnAM kartRtvAbhimAnazithilIbhAvarUpA tanmAhatmyAttatraiva sthitasya yoginaH sarvabhAvAdhiSThAtRtvaM sarvajJAtRtvaM ca samAdherbhavati / sarveSAM guNapariNAmAnAM bhAvAnAM svAmivadAkramaNaM sarvabhAvAdhiSThAtRtvaM, teSAmeva ca zAntoditAvyapadezyarmitvenAvasthitAnAM yathAvadvivekajJAnaM sarvajJAtRtvam, eSAM cAsmin zAstre parasyAM vazIkArasajJAyAM prAptAyAM vizokA nAma siddhirityucyate // 3-49 // TIkArya : tasmin .... mavati aa te zuddha sAttvika pariNAmamAM karAyela saMyamavALA yogIne je sattva ane puruSanI vivekakhyAti=guNonA kartutvanA abhimAnanA zithilabhAvarUpa vivekakhyAti, utpanna thAya che. tenA mAhAbhyathI vivekakhyAtinA mAhAbhyathI, tyAM ja rahelA yogIne sthAnAMtara gamana karyA vagara tyAM ja rahelA yogIne, sarvabhAvonuM adhiSThAtRpaNuM ane sarvajJAtRpaNuM samAdhithI thAya che. sarvabhAvonuM adhiSThAtRpaNuM ane sarvajJAtRpaNuM zuM che ? te spaSTa kare che - sarveSAMte sarva guNapariNAmarUpa bhAvonuM svAmInI jema AkramaNa sarvabhAva adhiSThAtRpaNuM che ane zAMta, udita ane avyapadezya dharmipaNAthI avasthita rahelA evA, teonuM sarvaguNa
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 09 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-49 pariNAmarUpa bhAvonuM ja, yathAvat vivekajJAna sarvajJAtRpaNuM che, ane Amane-sarvabhAva adhiSThAtRtvanuM ane sarvajJAtRtvanuM A zAstramAM para evI vazIkArasaMjJA prApta thaye chate yogIne vizokA nAmanI siddhi prApta thaI che ema kahevAya che. ll3-49ll bhAvArtha : aMtaHkaraNajayanuM phaLa-sattvapuruSanI anyatAkhyAti mAtramAM rahelA yogIne sarvajJapaNAnI ane sarvabhAvonA adhiSThAtRpaNAnI prApti : indriyajayanA kAraNe aMtaHkaraNa upara jaya prApta thAya tyArapachI sattvanI ane puruSanI anyatAkhyAtimAM yogI sthita thAya che tyAre yogIne sarvajJapaNuM ane sarva bhAvonuM adhiSThAtRpaNuM prApta thAya che, tethI jayAM sudhI abhyasyamAna anyatAkhyAti hoya tyAM sudhI sarvajJapaNuM ane sarva bhAvonuM adhiSThAtRpaNuM prApta thatuM nathI, paraMtu kartutvanA abhimAnanA zithilIbhAvarUpa sattvanI ane puruSanI anyatAkhyAtimAM jayAre yogI sthita thAya che, tyAre sarvajJapaNuM ane sarva bhAvonuM adhiSThAtRpaNuM prApta thAya che anyatAkhyAti zuM che ? te spaSTa karatAM kahe che - anyatAkhyAtinuM svarUpa : sattva ane puruSa e baMne judA che, e prakArano je bodha te anyatAkhyAti che arthAt sattva buddhi, ane puruSa e benI anyatAno bodha te anyatAkhyAti che. yogIne A anyatAkhyAti thavAne kAraNe guNamAM kartutvanuM abhimAna hatuM te zithila thAya che arthAt buddhimAMthI utpanna thatA je bhAvo che, temAM puruSane kartutvanuM abhimAna thAya che; kema ke buddhithI pote abhinna che tevo puruSane bodha hoya che, tethI buddhi je kare che te huM karuM chuM, tevuM puruSane abhimAna thAya che; ane jayAre buddhithI puruSa evo huM judo chuM, tevuM jJAna thAya che, tyAre anyatAkhyAti pragaTe che, tethI guNonA kartutvanuM abhimAna zithila thAya che ane zuddha sAttvikapariNAmarUpa anyatAkhyAtimAM yogI sthita thAya che, jethI yogIne yathAvat vivekavALuM jJAnasvarUpa sarvajJapaNuM pragaTa thAya che. sarvajJapaNuM zuM che ? te batAvatAM kahe che - sarvajJapaNAnuM svarUpa : sarva padArthomAM traNa bhAvo che : (1) zAMta, (2) udita ane (3) avyapadezya. je bhUtakALanA bhAvo che te vartamAnamAM zAMta che, vartamAnanA bhAvo vartamAnamAM udita che, ane bhaviSyamAM thanArA bhAvo vartamAnamAM avyapadezya che, tethI bhUtakALanA vartamAnamAM zAMta bhAvothI, vartamAnanA udita bhAvothI, ane bhaviSyanA vartamAnamAM avyapadezyabhAvothI sthita evA bhUta-bhAvi-vartamAnanA sarva padArthonuM yathArthajJAna thAya che, te sarvajJapaNuM che.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-49-50 vaLI anyatAkhyAtine kAraNe sarva bhAvonuM adhiSThAtRpaNuM thAya che, te spaSTa kare che -- guNapariNAmavALA evA sarva bhAvone te yogI svAmInI jema AkramaNa karI zake tevuM adhiSThAtRpaNuM thAya che. ll3-49 avataraNikA : krameNa bhUmikAntaramAha - avataraNitArtha : krama vaDe anya bhUmikAne kahe che - sUtra : tadvairAgyAdapi doSabIjakSaye kaivalyam // 3-50 // sUtrArtha : temAM paNa vairAgyathI vizokAsiddhimAM paNa vairAgyathI, doSabIjano kSaya thaye chate samasta doSonuM bIja=kAraNa, avidhA Adino kSaya thavAthI kaivalya AtyaMtika duHkhanivRtti, thAya che. Il3-5oll TIkA: 'taditi'-tasyAmapi vizokAyAM siddhau yadA vairAgyamutpadyate yoginastadA tasmAddoSANAM rAgAdInAM, yad bIjamavidyAdayaH, tasya kSaye-nirmUlane, kaivalyamAtyantikI duHkhanivRttiH puruSasya guNAnAmadhikAraparisamAptau svarUpapratiSThatvam // 3-50 // TIkArya : tathApi .... svarUpapratiSThitvam II te vizoka nAmanI siddhimAM paNa jyAre yogIne vairAgya utpanna thAya che tyAre te vairAgyanI bhAvanAthI rAgAdi doSonA avidyA Adi bIja che=kAraNa che te bIjano kSaya thaye chate mUlarahita thaye chate, kevalya AtyaMtika du:khanivRtti, thAya che guNonA adhikAranI parisamApti thaye chate puruSanuM svarUpamAM pratiSThANuM thAya che arthAt puruSanI svarUpamAM pratiSThA kaivalya che. ll3-5oll. bhAvArtha : vizokAsiddhimAM vairAgya thavAthI svarUpapratiSThitapaNArUpa phaLanI prApti H saMsArI jIvone je jJAnasvarUpa anubhava dekhAya che te buddhi che, ane puruSa e AtmA che. te baMne bhinna hovA chatAM saMsArI jIvone sattvarUpa buddhi ja huM puruSa chuM tevo bodha hoya che, ane yogIne
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-50-51 viveka pragaTela hovAthI sajvarUpa buddhi ane puruSamAM anyatA che tevo spaSTa bodha thAya che. tevA prakarSavALA bodhathI yogI sarvajJa ane sarvabhAvonA adhiSThAtA bane che, AvA prakAranI yogIne siddhi thAya che, te vizokasiddhi kahevAya che. A vizokAsiddhivALA yogIone bAhya viSayomAM vairAgya hoya che, ane jyAre teone vizokasiddhimAM paNa vairAgya pragaTe che, tyAre teone pAtaMjala mata pramANe guNomAM paNa vairAgya thAya che. tethI be prakAranA vairAgyanI prApti teone thAya che - (1) viSayomAM vairAgya ane (2) vizokAsiddhirUpa guNomAM vairAgya. A baMne prakAranA vairAgyanA prarSane kAraNe rAgAdi doSonA bIja evI avidyA Adino nikLa nAza thAya che, ane tenA kAraNe puruSane kevalapaNuM prApta che-puruSa prakRtithI bhinna bane che arthAt puruSa potAnA svarUpamAM pratiSThAna pAme che; kema ke puruSArthazUnya evA guNo pratilomapariNAmathI prakRtimAM vizrAMta thAya che, tethI have te guNono puruSane bhogasaMpAdana karavAno ke apavargasaMpAdana karavAno je adhikAra hato, te samApta thAya che. 3-5oll avataraNikA : asminneva samAdhau sthityupAyamAha - avataraNikArya : A ja samAdhimAM=vivekakhyAtirUpa samAdhimAM, sthitinA upAyane kahe che - sUtra : svAmyupanimantraNe saGgasmayAkaraNaM punaraniSTaprasaGgAt // 3-51 // sUtrArtha : svAmIne upanimaMtraNa karAyuM chad=samAdhinA svAmIne devatAo dvArA upanimaMtraNa karAye chata, saMga yAne mayanuM cakaraNa vivekakhyAtimAM sthitino upAya che; kema ke pharI aniSTano prasaMga che arthAt saMga ane maya karavAthI yogIne pharI aniSTanI prApti che. Il3-51| TIkA : ___svAmyupanimantraNa iti'-catvAro yogino bhavanti, tatrAbhyAsavAnpravRttamAtrajyotiH prathamaH, RtambharaprajJo dvitIyaH, bhUtendriyajayI tRtIyaH, atikrAntabhAvanIyazcaturthaH, tatra caturthasya samAdheH prAptasaptavidhaprAntabhUmiprajJo bhavati, RtambharaprajJasya dvitIyAM madhumatIsaJjJAM bhUmikA sAkSAtkurvataH svAmino devA upanimantrayitAro bhavanti, divyastrIrasAyanAdikaM Dhokayanti, tasminnupanimantraNe nAnena saGgaH kartavyaH, nApi smayaH, saGgakaraNe punarviSayabhoge
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-51 patati, smayakaraNe kRtakRtyamAtmAnaM manyamAno na samAdhAvutsahate, ataH saGgasmayayostena varganaM zartavyam rUpA TIkArya : - vatvAro vartavyam | cAra prakAranA yogIo hoya che. tyAM abhyAsavALA pravRttamAtrajyoti prathama che, RtaMbharaprajJAvALA bIjA che, bhUta ane indriyono jaya karanArA trIjA che ane atikrAMta che bhAvanIya jene evA cothA che, tyAM cothI samAdhithI prApta sAta prakAranI prAMtabhUminI prajJAvALA yogI thAya che, bIjI madhumatI saMjJAvALI bhUmikAne sAkSAt karatA evA RtaMbharaprajJAvAnA svAmIne devo upanimaMtraNa karanArA thAya che divyastrI ane rasAyanAdi Ape che, temanA upaniyaMtraNamAM devanA upaniyaMtraNamAM, AnA vaDe yogI vaDe, saMga karavo joIe nahIM ane smaya paNa karavo joIe nahi, saMga karavAthI viSayabhoga thaye chate yogI patana pAme che, smaya karavAmAM AtmAne kRtakRtya mAnato samAdhimAM utsAhita thato nathI AthI saMga ane smayanuM tenA vaDe yogI vaDe, varjana karavA yogya che. ||3-51II bhAvArtha : vizokAsiddhimAM prApta thayela samAdhimAM sthitinuM bIja saMga ane smayanuM akaraNa : yogI indriyono jaya kare, tyArapachI aMtaHkaraNano jaya kare, tyAre yogIne sattvanI ane puruSanI anyatAkhyAti prApta thAya che ane yogI sarvajJa ane sarvabhAvono adhiSThAtA bane che. sattvanI ane puruSanI anyatAkhyAtivALA yogIne A prApta thayelI yoganI siddhine pAtaMjaladarzanakAra vizokAsiddhi kahe che. vizokAsiddhi prApta thayA pachI jo te yogI vizokAsiddhimAM paNa vairAgya prApta kare to doSanuM bIja kSaya thAya, ane doSabIjano kSaya thAya to yogI sarvakarmathI mukta bane che. have koI yogIne vizokAsiddhi prApta thaI, ane te siddhi prApta karyA pachI temane devatAo bhogAdi mATe nimaMtraNa kare to paNa te yogI bhogAdimAM saMga na kare, ane kadAca koI yogIne devatAo bhogAdi mATe upanimaMtraNa kare ke na kare topaNa saMga na kare; Ama chatAM potAne prApta thayelI siddhino ya kare, topaNa te yogI samAdhimAM avasthita rahI zakatA nathI, tethI je yogI vizokAsiddhi prApta karyA pachI bhogAdimAM saMga karatA nathI ane prApta thayelI siddhimAM smaya karatA nathI paraMtu vairAgyane dhAraNa kare che, teo kramasara doSabIjano kSaya karIne kevalyane prApta karI zake che. saMga ane smayakaraNamAM aniSTano prasaMga : je yogI vizokAsiddhine prApta karyA pachI, devatAo temane bhogAdi mATe nimaMtraNa kare ane te viSayomAM saMga kare to teo viSayomAM pravRtta thavAthI samAdhirahita bane che.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 83 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-51, 52-53 vaLI koI yogI potAne prApta thayelI siddhine kAraNe smaya kare to, pote kRtakRtya thaI gayA che, e prakAre potAne mAnatA samAdhi mATe adhika prayatna karavAnA utsAhanA bhaMgavALA thAya che, tethI je yogI asaMga ane asmaya kare che te yogI te samAdhi dvArA uttarottara atizayavALA thaIne kaivalyane pAme che arthAta mukta thAya che. Il3-paII avataraNikA : asyAmeva phalabhUtAyAM vivekakhyAtau pUrvoktasaMyamavyatiriktamupAyAntaramAha - avataraNikArya : A ja phaLabhUta evI vivekakhyAtimAM pUrvamAM batAvela saMyamanA phaLabhUta evI vivekakhyAtimAM, pUrvamAM kahela saMyamathI vyatirikta anya upAyane kahe che - sUtra : kSaNatatkamayoH saMyamAd vivekajaM jJAnam // 3-52 // sUtrArtha : kSaNamAM ane tenA kramamAM-kSaNanA kramamAM, saMyama karavAthI vivekathI utpanna thanAruM jJAna thAya che. Il3-paza TIkA : 'kSaNeti'-kSaNaH sarvAntyaH kAlAvayavo yasya kalAH prabhavituM na zakyante, tathAvidhAnAM kAlakSaNAnAM yaH kramaH paurvAparyeNa pariNAmastatra saMyamAt prAguktaM vivekajaM jJAnamutpadyate, ayamarthaH-ayaM kAlakSaNo'muSmAtkAlakSaNAduttaro'yamasmAt pUrva ityevaMvidhe krame kRtasaMyamasyAtyantasUkSme'pi kSaNakrame yadA bhavati sAkSAtkArastadA'nyadapi sUkSma mahadAdi sAkSAtkarotIti vivekajJAnotpattiH // 3-52 // TIkArtha : kSaUT:... utpatti: | sarva aMtya kALano avayava kSaNa che, jenI kalA=vibhAgo karavA mATe zakya nathI tevA prakAranA kALakSaNono je krama pUrva-aparapaNArUpe pariNAma, temAM kSaNamAM ane tenA kamamAM, saMyama karavAthI pUrvamAM kahevAyeluM vivekathI utpanna thayeluM jJAna thAya che. A artha che - A kALakSaNa A kALakSaNathI uttara che, A kALakSaNa A kALakSaNathI pUrva che. e prakAranA kramamAM karAyelA saMyamavALA yogIne atyaMta sUkSma paNa kSaNakramamAM jyAre sAkSAtkAra thAya che tyAre anya paNa sUkSma mahad vagereno sAkSAtkAra thAya che, ethI vivejJAnanI utpatti thAya che. ll3-parA
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 avataraNikA : asyaiva saMyamasya viSayavivekopakSepaNAyA''ha pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-52-53 avataraNikArya : Aja saMyamanA viSayaviveknA upakSepa mATe kahe che sUtra : jAtilakSaNadezairanyatAnavacchedAt tulyayostataH pratipattiH // 3-53 // sUtrArtha : jAti, lakSaNa ane deza vaDe anyapaNAnA anavacchedathI tulya evA be padArthomAM tenAthI=saMyamathI, pratipatti thAya che arthAt bhedano nirNaya thAya che. II3-53II - TIkA H 'jAtIti' - padArthAnAM bhedahetavo jAtilakSaNadezA bhavanti, kvacidbhedaheturjAtiH yathA gauriyaM mahiSIyamiti, jAtyA tulyayorlakSaNaM bhedahetuH iyaM karbureyamaruNeti, jAtyA lakSaNena cAbhinnayorbhedaheturdezo dRSTaH, yathA tulyaparimANayorAmalakayobhinnadezasthitayoH, yatra punarbhedo'vadhArayituM na zakyate yathaikadezasthitayoH zuklayoH pArthivayoH paramANvostathAvidhe viSaye bhedAya kRtasaMyamasya bhedena jJAnamutpadyate tadA tadabhyAsAt sUkSmANyapi tattvAni bhedena pratipadyate / etaduktaM bhavati-yatra kenacidupAyena bhedo nAvadhArayituM zakyastatra saMyamAdbhavatyeva mepratipatti: |ArU-bA A kahevAyeluM thAya che pratipatti=bhedano bodha, thAya che ja. II3-53|| TIkArya : pavArthInAM che.....' . mevapratipatti: padArthonA bhedanA hetuo-kAraNo, jAti, lakSaNa ane deza che. koIka ThekANe bhedano hetu jAti che, jema-A gAya, A bheMsa e pramANe jAtithI bheda prApta thAya che, jAtithI tulya evA bemAM lakSaNa bhedano hetu che, jema-A kbara che, A lAla che e pramANe temano varNa bhedano hetu che, jAti ane lakSaNathI abhinna evA bemAM bhedano hetu deza jovAyelo che, jematulya pariNAmavALA AmaLAnA bhedano hetu bhinna deza che, jyAM vaLI bheda avadhAraNa karavA mATe zakya nathI, je pramANe eka dezamAM rahelA zukla evA be pArthiva paramANuomAM bheda karavo zakya nathI, tevA prakAranA viSayamAM bheda mATe karAyela saMyamavALA yogIne bhedathI arthAt te be paramANuonA bhedathI jJAna utpanna thAya che-be paramANu bhinna che tevuM jJAna utpanna thAya che, tyAre tenA abhyAsathI sUkSma paNa tattvo bhedathI prApta thAya che. - jyAM koI upAya vaDe bheda karavA mATe zakya nathI tyAM saMyamathI bhedanI
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-52-53 bhAvArtha : kSaNa ane kramanA saMbaMdhamAM saMyama karavAthI vivekathI utpanna thayeluM jJAna jAtyAdithI tulya evA be padArthonuM vivecaka : kALanI kSaNo ghaNI sUkSma che, emAM sauthI nAnI kALanI aMtya kSaNarUpa je sUkSma kSaNa che, te kSaNa, ane te kSaNano je pUrvApara krama, te baMnemAM saMyama karavAthI yogIne kSaNonuM paraspara bhedane karanAruM jJAna thAya che, te jJAna sUkSma evA anya padArthono sAkSAtkAra karavAmAM samartha bane che. Azaya e che ke kALanI eka kSaNa je ati sUkSma che, te kSaNa, ane te kSaNa sAthe pUrvanI kSaNa ane uttaranI kSaNa te bemAM saMyama karavAthI pUrva-apara kSaNa karatAM kALanI vartamAnanI kSaNa je judI che tenuM jJAna thAya che. A rIte pUrva-apara kSaNa karatAM vacalI kSaNa upara bhinnarUpe bodha karavA arthe karelA saMyamathI sUkSma kSaNane grahaNa karanAruM vivekavALuM jJAna thAya che, ane te vivekavALuM jJAna anya sUkSma padArthone sAkSAt karavAmAM samartha bane che. sArAMza : pUrvekSaNa ane uttarakSaNa te be kSaNono pRthabhAva upasthita thAya te prakAre saMyama karIne Uha karavAthI pUrva-apara kSaNano pRtharUpe je bodha thAya che, te vivekathI pedA thayeluM jJAna che, tenAthI anya sUkSma padArthonuM paNa jJAna thAya che. kSaNanA saMyamane kAraNe thayeluM kSaNaviSayaka sUkSma jJAna : kevA prakAranA vizeSa bodhanuM kAraNa bane che, te batAvatAM kahe che - padArtho paraspara judA jaNAvavAnuM kAraNa jAti, lakSaNa ane deza che. jema - gotvajAtivALI gAya che ane mahiSatvajAtivALI bheMsa che, te baMne paraspara bhinna che teno bodha gotvajAtithI ane mahiSatvajAtithI thAya che. vaLI gotvajAtivALI be gAyo hoya tyAre jAtithI te gAyanA bhedanuM jJAna thatuM nathI, paraMtu lakSaNathI tenA bhedanuM jJAna thAya che. jema - eka gAya kAbaracitarA varNavALI che ane bIjI gAya lAlavarNavALI che, tethI te baMne gAyomAM gotvajAti samAna hovAthI jAtithI bheda nahi thato hovA chatAM varNarUpa lakSaNathI bheda thaI zake che. vaLI koI vastu samAna jAtivALI hoya, samAna varNavALI hoya to te beno bheda jAtithI ane varNathI thato nathI, paraMtu te be vastu bhinna dezamAM rahelI che, tethI A be vastu judI che tevo bodha thAya che. jema samAna varNavALA ane samAna pramANavALA be AmaLAo bhinna dezamAM rahelA hoya tyAre te bhinna dezamAM rahelA hovAne kAraNe te be AmaLAo judAM che, tevo bodha thAya che. vaLI jayAM jAti, lakSaNa ane deza bhedaka nathI, tevI bhinna evI be vastuno bheda anya koI
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-52-53, 54 puruSa karI zake nahi. jema eka dezamAM rahelA zuklavarNavALA be pArthiva paramANuomAM 'A paramANu karatAM A paramANu bhinna che' evo bodha anya koI karI zake nahi tevA sthAnamAM paNa kSaNa ane kramamAM saMyama karavAthI, jemane sUkSma jJAna pragaTyuM che, evA yogIne eka kSetramAM rahelA samAna varNavALA be pArthiva paramANumAM bhedanuM jJAna thAya che arthAt jema sUkSma evI pUrva kSaNa ane apara kSaNa judI che, tevuM bhedanuM jJAna thAya che, tema eka kSetramAM rahelA be pArthiva paramANuomAM A pArthiva paramANu karatA A pArthiva paramANu judo che, tevuM sUkSma jJAna te yogIne thAya che. ll3-52/53 avataraNikA : sUkSmANAM tattvAnAmuktasya vivekajanyajJAnasya sajJAviSayasvAbhAvyaM vyAkhyAtumAha - avataraNitArtha : sUkSmatatvasaMbaMdhI kahevAyelA vivekathI utpanna thayelA jJAnanA saMjJAnuM, viSayanuM ane svabhAvapaNAnuM vyAkhyAna karavA mATe kahe che - sUtra : tArakaM sarvaviSayaM sarvathAviSayamakramaM ceti vivekajaM jJAnam // 3-54 // sUtrArtha : sarvaviSayavALuM, sarvathAviSayavALuM ane akramavALuM evuM vivekathI utpanna thayeluM tAraka jJAna che. Il3-54ll TIkA : 'tArakamiti'-uktasaMyamabalAdantyAyAM bhUmikAyAmutpannaM jJAnaM tArayatyagAdhAt saMsArasAgarAdyoginamityAnvarthikyA sajJayA tArakamityucyate / asya viSayamAha-sarvaviSayamitisarvANi tattvAni mahadAdIni viSayo yasyeti sarvaviSayam, svabhAvazcAsya sarvathAviSayatvam, sarvAbhiravasthAbhiH sthUlasUkSmAdibhedena taistaiH pariNAmaiH sarveNa prakAreNAvasthitAni tattvAni viSayo yasyeti sarvathAviSayam, svabhAvAntaramAha-akramaM ceti-niHzeSanAnAvasthApariNatatryAtmakabhAvagrahaNe nAsya kramo vidyata iti akramam, sarvaM karatalAmalakavadyugapat pazyatItyartha: rU-14 TIkArya : saMyamavatsat kRtyartha: te pUrvamAM kahevAyelA saMyamanA baLathI atyaMbhUmikAmAM utpanna thayeluM jJAna agAdha saMsArasAgarathI yogIne tAre che, e prakAranI anvarthasaMjJAthI tAraka e pramANe kahevAya che, athAt vivekathI utpanna thayeluM jJAna tAraka e pramANe kahevAya che.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-54 Ano vivekathI utpanna thayelA jJAnano viSaya kahe che - sarvaviSayavALuM che sarva mahadAdi tattvo viSaya che jene te tevuM che ethI sarvaviSayavALuM che ane AnoratArajJAnano svabhAva sarvathAviSayapaNuM che - skUla-sUkSmAdi bhedathI sarva avasthAo vaDe te te pariNAmothI sarva prakAre avasthita tattvo viSaya che jene te tevuM che ethI sarvathA viSayavALuM che. anya svabhAvane kahe che - akramavALuM che - dareka judI judI avasthAmAM pariNata vyAtmakabhAvanA grahaNamAMebhUta, vartamAna ane bhAvinA bhAvanA grahaNamAM, Ano vivethI utpanna thayelA jJAnano, krama vidyamAna nathI ethI akramavAnuM che arthAt hAthamAM rahelA AmaLAnI jema sarvane ekI sAthe jue che sarvabhAvone ekI sAthe jue che. I3-54TI bhAvArtha : (1) vivekathI utpanna thayelA jJAnanI saMjJA : pAMtajalayogasUtra 3-paramAM kahyuM ke, kSaNa ane pUrva-apararUpa kSaNanA kramamAM saMyama karavAthI yogIne kSaNonA paraspara bhedane karanAruM evuM vivekathI utpanna thayeluM jJAna thAya che, ane te jJAnane tArakajJAna kahevAya che. kema tene tArakajJAna kahevAya ? tethI kahe che - agAdha evA saMsArarUpI samudrathI A jJAna yogIne tAre che, evI vyutpatti arthavALI saMjJAthI te jJAnane tArakajJAna kahevAya che. (2) vivekathI utpanna thayela jJAnano viSaya : vivekathI utpanna thayeluM jJAna sarvaviSayavALuM che arthAt mahadAdi sarvaviSayavALuM che. Azaya e che ke pAtaMjalamata pramANe puruSa ane prakRti e be mukhya tattvo che, ane prakRtimAMthI mahattattva utpanna thAya che, tene buddhitattva kahevAya che, te mahat tattvamAMthI anya anya tattvo utpanna thAya che, te sarva mahadAdi tattvono yathArtha bodha tArakajJAnamAM thAya che. (3) vivekathI utpanna thayela jJAnano svabhAva : vivekathI utpanna thayeluM jJAna sarva prakAre sUkSmAdi bhedaviSayavALuM che. AnAthI e prApta thAya che ke je mahadAdi tattvone A tArakajJAna jANe che, te mahadAdi tattvonA mAtra sthUlabhedane jANatuM nathI, paraMtu te mahadAdi tattvonA sUkSma, sthUla Adi sarva bhedone jANe che. (4) vivekathI utpanna thayela jJAnano akramaH vaLI te mahadAdi tattvonA sUkSmAdi sarva bhedone kramarahita jANe che arthAt te mahadAdi tattvonA sUkSmAdi sarva bhedonI bhUta avasthA, vartamAna avasthA ane bhAvi avasthArUpa Rrthika je bhAvo che, te bhAvone kramasara grahaNa karatuM nathI, paraMtu kramarahita eka sAthe grahaNa kare che.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-54-55 AnAthI e phalita thAya che ke vivekathI utpanna thayeluM jJAna - (1) yogIne saMsArasAgarathI tAranAra che, (2) saMsAramAM vartatA mahadAdi sarvaviSayovALuM che ane (3-4) te mahadAdi sarva viSayonA sUkSma, sthUla Adi sarva bhedone bhUta, vartamAna ane bhaviSya traNe kALane AzrayIne eka sAthe grahaNa karanAra che. 3-54ll avataraNikA: asmAcca vivekajAt tArakAkhyAjjJAnAt kiM bhavatItyAha - avataraNikAI: A vivekathI utpanna thayelA tAraka nAmanA jJAnathI zuM thAya che ane kahe che - sUtra : sattvapuruSayoH zuddhisAmye kaivalyam // 3-55 // sUtrArtha : sattvanI ane puruSanI zuddhinA sAmyamAM arthAt satvanI ane puruSanI samAna zuddhimAM kaivalya-puruSano mokSa, thAya che. 13-papI TIkA : ___ 'sattveti'-sattvapuruSAvuktalakSaNau tayoH zuddhasAmye kaivalyaM, sattvasya sarvakartRtvAbhimAnanivRttyA svakAraNe'nupravezaH zuddhiH, puruSasya zuddhirupacaritabhogAbhAva iti dvayoH samAnAyAM zuddhau puruSasya kaivalyamutpadyate mokSo bhavatItyarthaH // 3-55 // TIkArya : sattvapuruSa .... rUtyartha kahevAyelA lakSaNavALA sattva ane puruSa e benI zuddhinA sAmyamAM kaivalya puruSanuM kevalapaNuM, thAya che. sattva ane puruSanI zuddhi zuM che? te spaSTa kare che - sattvanI sarvakartutvanA abhimAnanI nivRtti thavAthI svakAraNamAM anupraveza zuddhi che buddhirUpa sattvamAM je kartutvanuM abhimAna hatuM te sarvakatRtvanA abhimAnanI nivRti thavAthI buddhinA svakAraNarUpa prakRtimAM sattvarUpa buddhino anupraveza e sattvanI zuddhi che. upacarita bhogano abhAva puruSanI zuddhi che=buddhimAM pratibiMbita puruSa hovAnA kAraNe buddhinA bhogano puruSamAM je upacAra thato hato te buddhi prakRtimAM laya thavAthI puruSano upacarita bhogAbhAva prApta thAya che te puruSanI zuddhi che.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-55 / sUtra-55nI upA. ma.sA.nI TippaNI 89 A prakAre baMnenI samAna zuddhi thaye chate puruSanuM kaivalya utpanna thAya che arthAt puruSano mokSa thAya che. |3-papI bhAvArtha : vivekathI utpanna thayela jJAnathI phaLaprApti : vivekathI utpanna thayelA te jJAnathI puruSa ane sattvanI zuddhinA sAmyathI kaivalya kevalapaNuM, thAya che. Azaya e che ke jayAre yogIne te tArakajJAna pragaTe che, te pragaTyA pachI upacarita bhoganA abhAvarUpa puruSanI zuddhi thAya che, ane sarvathA kartutvanA abhimAnanI nivRttithI sattvanA svakAraNarUpa je prakRti che, temAM sattvano anupraveza thavAthI sattvanI zuddhi thAya che, tethI puruSa prakRtithI mukAya che, mATe prakRti rahita evo kevala puruSa bane che arthAt puruSa mukta bane che. vizeSArtha : saMsAravartI jIvo deha sAthe potAno abheda mAne che, tethI dehathI pote bhoga kare che, tevI upacarita buddhi varte che; ane te buddhine pote A kRtyo kare che ane pote A bhoga kare che, e prakAranuM kartutvanuM abhimAna thAya che; ane puruSanA ane prakRtinA bhedathI thayeluM je vivekavALuM jJAna che, te jJAna jayAre prakarSavALuM thAya che, tyAre dehAdithI thatA bhAvo sAthe puruSa saMzleSa vagarano bane che, tethI upacarita bhogano abhAva prApta thAya che tyAre, dehathI thatAM kRtyomAM buddhine kartutvanuM abhimAna dUra thAya che, tethI caritArtha thayelI buddhi prakRtimAM vizrAMta pAme che, ane prakRti sAthe puruSanA saMbaMdhano viyoga thAya che, tethI puruSa mukta bane che. ll3-papaII pAtaMjalayogasUtranA trIjA pAda upara upAdhyAya yazovijayajI mahArAja sAhebanI TippaNarUpa vyAkhyA : [ya.] vyAkhyA-atredaM cintyam-aizvaryaM labdhirUpaM na samAdhirUpasaMyamajanyaM, vaicitryapratiyoginastasya vicitrakSayopazamAdijanyatvAt, ekatra trayarUpasya ca saMyamasya cittasthairya evopayogo bAhulyena, AtmadravyaguNaparyAyaguNasya ca tasya zukladhyAnazarIraghaTakatayA kaivalyahetutvamapi, IzvarasyAnIzvarasya vA vivekajajJAnavatastadabhAvavato (vA) "sattvapuruSayoH zuddhisAmye kaivalyam" ityapyayuktam, vivekajaM kevalajJAnamantareNoktazuddhisAmyasyaivAnupapattaiH, "dagdhaklezabIjasya jJAne punarapekSA nAsti' ityukterniyuktikatvAdAtmadarzanapratibandhakasyaiva karmaNaH kevalajJAnapratibandhakatvena tadapagame tadutpatteravarjanIyatvAnniSprayojanasyApi phalarUpasya tasya sa( sva )svasAmagrIsiddhatvAt, na hi prayojanakSatibhiyA sAmagrI kAryaM nArjayatIti / tadidamuktam
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaM yogasUtra bhAga - 2 / vibhUtipAha / sUtra - papanI upA. ma. sA.nI TippaNI "klezapaktirmatijJAnAnna kiJcidapi kevalAt / tamaHpracayani:zeSavizuddhiprabhavaM hi tat" // 1 // iti guNavizeSajanyatve'pyAtmadarzanavanmuktau tasyAvyabhicAritvaM tulyam, vastuto jJAnasya sarvaviSayakatvaM svabhAva:, chadmasthasya ca vicitrajJAnAvaraNena sa pratibadhyata iti, niHzeSapratibandhakApagame jJAne sarvaviSayakatvamAvazyakam / taduktaM 80 "jJo jJeye kathamajJaH syAt asati pratibaddhari / dAhye'gnirdAhako na syAt kathamapratibandhakaH " // [ yogabindu - 431 ] iti / etena vivekajaM sarvaviSayakaM jJAnamutpannamapi sattvaguNatvena nivRttAdhikArAyAM prakRtau pravilIyamAnaM nAtmAnamabhispRzatItyAtmArthazUnyanirvikalpacidrUpa eva muktau vyavatiSThata ityapyapAstam, cittvAvacchedenaikasarvaviSayakatvasvabhAvakalpanAd, arthazUnyAyAM citi mAnAbhAvAd, bimbarUpasya citsAmAnyasyAvivartasya kalpane'citsAmAnyasyApi tAdRzasya kalpanApatteH vyavahArasya buddhivizeSadharmairevopapatteH, yadi cAcitsAmAnyaniSTha evAcidvivartaH kalpyate tadA tulyanyAyAccidvivarto'pi citsAmAnyaniSTha evAbhyupagantuM yukto na tu cidacidvivartAdhiSThAnameva kalpayituM yuktaM, nayAdezasya sarvatra dravye tulyaprasaratvAt, kauTasthyaM tvAtmano yacchrutisiddhaM taditarAvRttisvAbhAvikajJAnadarzanopayogavattvena samarthanIyam, nirdharmakatvaM citaH kauTasthyamityuktau tatra prameyatvAderapyabhAvaprasaGgAt, tathA ca "saccidAnandarUpaM brahma" ityAderanupapattiH, asadAdivyAvRttimAtreNa sadAdivacanopapAdane ca cittvamapyacidvayAvRttireva syAditi gataM citsAmAnyenApi, yadi ca " utpAdavyayadhrauvyayuktaM sad" iti guNasthalopadarzitarItyA sa ( d) lakSaNaM sarvatropapadyate tadA saMsArimuktayorasAGkaryeNa svavibhAvasvabhAvaparyAyaistadabAdhamAnaM bandhamokSAdivyavasthAmavirodhenopapAdayatIti, etajjainezvarapravacanAmRtamApIya "upacaritabhogAbhAvo mokSaH" ityAdi mithyAdRgvacanavAsanAviSamanAdikAlanipItamudvamantu sahRdayAH ! adhikaM latAdau // artha : atra . cintyam - ahIM = trIbha pAhanA sUtromA yA ciMtya che-khAgajamAM jatAvyaM te ciMtya-viyAravA yogya che - labdhirupaM .... kaivalyahetutvamapi / sandhi35 jevuM bhaizvarya samAdhi3pa saMyamayI bhanya nayI arthAt AtmAmAM pragaTa thatuM kSayopazamabhAvasvarUpa labdhirUpa aizvarya samAdhirUpa saMyamathI janya nathI; kema ke vaicitrya pratiyogI evA tenuM=aneka prakAranA judAjudA aizvaryarUpa vicitra pratiyogI che jene evA labdhirUpa aizvaryanuM vicitra kSayopazamAdinyapaNuM ane eka ThekANe trayarUpa saMyamano=dhAraNA,
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 91 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda / sUtra-55nI upA. ma.sA.nI TippaNI dhyAna ane samAdhirUpa saMyamano, bahulatAe cittathairyamAM ja upayoga che ane AtmAnA dravya, guNa ane paryAyano guNa che arthAt lAbha che jene evA tenuM-cittasmairyanuM, zukladhyAnarUpa zarIranA ghaTapaNAthI kaivalyamAM hetupaNuM paNa che arthAt vicitra prakAranI labdhirUpa aizvaryamAM hetupaNuM to che paraMtu kaivalyamAM paNa hetupaNuM che. bhAvArtha : pAtaMjaladarzanakAre vibhUtipAdamAM prathama dhAraNA, dhyAna ane samAdhinuM svarUpa batAvyuM ane A traNa rUpa saMyama judA judA viSayamAM karavAthI judA judA prakAranuM aizvarya prApta thAya che tema pAtaMjalayogasUtra 3-54 sudhI batAvyuM te viSayamAM pUjya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja sAheba kahe che - pAtaMjaladarzanakAre batAvela vicitrapratiyogI evA labdhirUpa aizvaryo vicitrakSayopazamAdi janya : pAtaMjaladarzanakAre batAveluM aizvarya e kSayopazamabhaktAdinI labdhirUpa che ane A kSayopazamabhAvAdinI labdhi samAdhirUpa saMyamathI janya nathI arthAt koIka viSaya upara cittane dhAraNa karavAmAM Ave tyArapachI dhyAna vagere Ave ane tenA phaLarUpe samAdhi pragaTe te samAdhirUpa saMyamathI janya nathI. temAM yukti batAve che pAtaMjaladarzanakAre batAvelA aizvaryo vicitra prakAranA che ane te sarva vicitra prakAranA aizvaryo pratye vicitra prakAranA kSayopazama, upazama ke udaya kAraNa che. Azaya e che ke je jIvone je prakAranA jJAnAvaraNIya Adi karmono kSayopazama thAya che te prakAranI jJAnAdinI labdhi thAya che. jema-keTalAka jIvone pakSInI bhASAnuM sahaja jJAna hoya che, temaNe samAdhirUpa saMyamamAM koI prakAre yatna karyo nathI chatAM te labdhi thaI che, tethI nakkI thAya che ke samAdhirUpa saMyamathI janya aizcarya nathI paraMtu je je prakAranI je je labdhio che tene anurUpa te te prakAranA karmono kSayopazamAdi te te labdhio pratye kAraNa che. - ahIM 'vaizviRpratiyoginaH' kahyuM che tethI e prApta thAya che ke jema-vIrabhagavAnanI mUrti hoya to te vIrapratiyo|i pratimA kahevAya ane covIsa tIrthaMkaranI pratimAo hoya to vaizviRpratiyogija A pratimAo che ema kahevAya che arthAt koI pratimAnA pratiyogI vIra che to anyanA pratiyogI RSabha vage2e che mATe te pratimAo vaizviRpratiyogi kahevAya che, tema pAtaMjaladarzanakAre varNana kareluM aizvarya eka prakA2nuM nathI paNa aneka prakAranuM che, tethI vaizviRpratiyogi kahevAya che ane je prakAranuM vaividhyapratiyogika aizvarya che te prakAranA vicitra kSayopazamAdithI janya te aizvaryo che. ahIM prazna thAya che ke to pachI saMyama zAmAM upayogI che ? tethI kahe che -
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-55nI upA. ma.sA.nI TippaNI dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa saMyama bahulatAe cittasthiratAmAM upayogI ane AtmAnA dravya, guNa ane paryAcanA lAbharUpa cittastharcanuM zukladhyAnanA zarIranA aMgapaNArUpe kevalyamAM paNa hetupaNuM : eka vastu upara trayarUpa saMyamanuM bahulatAe cittadhairyamAM ja upayoga che. Azaya e che ke saMsArI jIvonuM citta atyaMta calavRttivALuM che ane te calavRttivALA cittane sthira karavA mATe koI eka viSaya upara dhAraNAthI sthira karavAmAM Ave tyArapachI ekAgratA pragaTe ane tyArapachI samAdhi pragaTe tyAre caMcaLa citta sthirabhAvane pAme che, tethI cittadhairyamAM ja saMyamano upayoga che. ahIM bahulatAe kahevAthI e prApta thAya che ke kvacit te saMyama te prakAranA jJAnAvaraNAdinA kSayopazama pratye hetu bane che topaNa mukhyatAe cittadhairyamAM ja upayogI che ane koI eka viSayamAM traNano saMyama jo AtmAnA dravya, guNa ane paryAyanA AvirbhAvanuM kAraNa bane te rIte karavAmAM AvyuM hoya to te saMyamathI thayeluM cittanuM dhairya zukladhyAnanA zarIranA aMgapaNArUpe upayogI bane che ane tenA prakarSathI kevalajJAna pragaTe che. arthAt labdhirUpa aneka prakAranuM aizvarya to pragaTe che paraMtu kevalajJAnanI prApti paNa thAya che. Azaya e che ke zuddha Atmadravya, zuddha AtmAnA guNo ane zuddha AtmAnA paryAyonA pAramArthika svarUpane jovA mATe pravartato upayoga mohano nAza karIne kevalajJAnanI prAptinuM kAraNa bane che. je yogIo eka viSayamAM saMyama karIne cittanA dhairyane prApta kare ane te cittanuM dhairya zuddha AtmAnA svarUpane jovAne abhimukha pariNAmavALuM hoya ane te svairyanA baLathI zuddha AtmAne jovA mATe pravartatuM citta zukladhyAnane prApta kare to te zukladhyAnanA baLathI zuddha AtmAnA pAramArthika svarUpane jovAmAM pratibaMdhaka evA jJAnAvaraNAdi karmono, tatsahavartI mohanIyakarmano ane anya be ghAtI karmono nAza thAya che, jenA baLathI te mahAtmA kevalajJAnane prApta kare che. zuddha AtmAne jovA mATe pravartatuM cittastharya kadAca kevalajJAnanI prApti karAve tevuM prakarSavALuM na thayuM hoya to te cittadhairyathI aneka labdhiorUpa aizvarya paNa pragaTe che. jema-bharata-bAhubalI Adi jIvone pUrvabhavamAM saMyamapAlana kALamAM thayelA cittadhairyathI aneka prakAranI labdhio pragaTelI tethI e phalita thAya che ke dhAraNA, dhyAna ane samAdhi e traNarUpa saMyama cittadhairyamAM upayogI che ane te cittastharya zuddha AtmAnA pAramArthikasvarUpane jovAnA vyApAravAnuM hoya to kevalajJAna pragaTe che ane kevalajJAna pragaTe tevuM utkaTa cittadhairya pragaTa thayuM na hoya to anuSaMgathI aneka labdhiorUpa ezvarya paNa pragaTa thaI zake che. artha : phaeNzarasthAnIzvarasya...anupA, Izvarane aizvaryayuktane ke anIzvarane=aizvaryarahitane, vivekathI
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 93 tha thAya che pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-55nI upA. ma. sA.nI TippaNI utpana thayela jJAnavALAne ke tenA abhAvavALAne "sattvanI ane puruSanI zuddhinA sAmyamAM kaivalya che prakRtithI pRtha evA kevala puruSanI prApti che" e pramANe pAtaMjala yogasUtra 3-55 upara bhASyakAranuM vacana che e paNa ayukta che; kema ke vivekathI utpana thanArA kevalajJAna vagara ukta zuddhinA sAmyanI ja anupapatti che. bhAvArtha : vivekathI utpanna thanArA kevalajJAna vagara sattva ane puruSanI zuddhinA sAmyanI anupapatti: pAtaMjala yogasUtra 3-55mAM kahela che ke sattvanI ane puruSanI zuddhinuM sAmya thAya tyAre puruSa mukta bane che arthAt kevala bane che ane sattvanI zuddhino artha karyo che ke buddhimAM rahelo sattvabhAva jayAre prakarSavALo thAya che tyAre buddhine sarvaprakAranA kartutvanA abhimAnanI nivRtti thAya che, tethI te buddhirUpa sattva svakAraNamAM prakRtirUpa kAraNamAM, anupraveza pAme che te sattvanI zuddhi che ane puruSano je upacarita bhoga che teno abhAva thAya tyAre puruSanI zuddhi thAya che, A baMne zuddhi samAna prApta thAya tyAre puruSano mokSa thAya che. A pAtaMjalayogasUtra 3-55no artha karatAM bhASyakAra vyAsamuni kahe che ke koI yogI aizvaryavALA hoya arthAt pUrvamAM varNana karyuM evI labdhirUpa aizvaryavALA hoya, koI yogI anezvaryavALA hoya arthAt labdhirUpa aizvarya vagaranA hoya, koI yogIne vivekathI utpanna thayeluM jJAna hoya arthAt prakRtithI pote bhinna che e prakAranA marmane sparzanAruM vivekavALuM jJAna hoya ke koI yogIne tevA prakAranA jJAnano abhAva hoya, Ama chatAM teomAM buddhirUpa sattvanI ane puruSanI samAna zuddhi prApta thAya to te puruSano mokSa thAya che arthAt te puruSane kaivalya thAya che A prakAranuM pAtaMjala yogasUtra 3-55 uparanuM bhASyakAra vyAsamuninuM vacana ayukta che, ema pUjaya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja sAheba kahe che. kema ayukta che ? temAM yukti ApatAM kahe che - puruSa ane prakRtinA bhedane batAve tevuM vivekavALuM jJAna jemane pragaTa thayuM che ane te jJAna prakarSavALuM thayeluM che, te vivekathI thanAruM kevalajJAna che, kevalajJAna vagara pAtaMjalayogasUtramAM kahyuM tevI zuddhinA sAmyanI anupatti che; kema ke kevalajJAna thayA vagara koI yogIo yoganirodha karI zakatA nathI. kevalajJAna thayA pachI yogIo yoganirodha kare tyAre sattvanI ane puruSanI zuddhinuM sAmya prApta thAya che ane tenAthI sarvakarmathI mukta thavArUpa puruSanuM kaivalya prApta thAya che mATe bhASyakAra kahe che ke vivekajJAnanA abhAvavALA puruSane paNa sattvanI ane puruSanI zuddhinA sAmyamAM kaivalya thAya che te vacana mRSA che. phakta koI yogI aizvaryavALA ke anaizvaryavALA hoya Ama chatAM vivekathI utpanna thanAra kevalajJAna pragaTe to ja te yogI yoganirodha karIne kaivalya prApta karI zake che arthAt kevala AtmAnI prApti karI zake che.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-55nI upA. ma.sA.nI TippaNI vizeSArtha : jainadarzananI prakriyA pramANe vivekathI utpanna thanAruM kevalajJAna thAya tyAre sattvanI=jIvanI pariNatinI, ghaNI zuddhi thayelI che topaNa pUrNazuddhi thayelI nathI; kema ke yogakRta karmabaMdha kevalIne paNa cAlu hoya che, mATe sattva prakRtimAM lIna nathI. jIva pUrNasvarUpe AtmabhAvamAM nathI paraMtu upayoga svarUpe AtmabhAvamAM che ane kriyAsvarUpe pudgalabhAvamAM varte che ane yoganirodhakALamAM leza paNa karmabaMdha nathI tethI sattva prakRtimAM lIna che mATe yoganirodhakALamAM sattvarUpa puruSanI pUrNa zuddhi che; kema ke karmabaMdhane anukULa evo leza paNa vyApAra nathI ane yoganirodha pUrve puruSanI ghaNI zuddhi hovA chatAM karmabaMdhane anukULa yogano vyApAra hovAthI puruSanI pUrNa zuddhi nathI paraMtu jyAre puruSanI pUrNazuddhi thAya che tyAre puruSa sarvakarmathI rahita bane che. ahIM 'sattva' zabdathI puruSamAM vartato sAttvika pariNAma grahaNa karavo, tethI jIvano sAttvika pariNAma yoganirodhakALamAM pUrNa zuddha che ane puruSa paNa tyAre karmabaMdhane anukULa vyApAravALo nahi hovAthI pUrNazuddha che mATe tenA phaLasvarUpa puruSano mokSa thAya che. utthAna : pUrvamAM pAtaMjalayogasUtra 3-55 upara bhASyamAM batAvela ke vivekajJAnanA abhAvavALAne paNa sattvanI ane puruSanI zuddhinA sAmyamAM kaivalya thAya che, ane te vacana anucita che tema pUchya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja sAhebe sthApana karyuM. te viSayamAM bhASyakAra zuM kahe che te batAvIne te kathana paNa niryuktika che e batAvatAM kahe che - = artha : rdhavajJezavInasya .... sarvananIyatvAt, dagdhaklezabIjvALA=klezanuM bIja jemanuM baLI gayuM che evA, yogIne vaLI jJAnamAM apekSA nathI (ethI vivekthI utpanna thayela jJAnanA abhAvavALAne paNa mukti thaI zake che e pramANe bhASyakAra vyAsamuni kahe che.) e prakAranI uktinuM-e prakAranA bhASyakAranA vacananuM, niryuktipaNuM che; kema ke AtmadarzananA pratibaMdhaka karmanuM ja kevalajJAnanuM pratibaMdhakapaNuM hovAne kAraNe tenA apagamamAM=AtmadarzananA pratibaMdhaka karmanA apagamamAM, tenI utpattinuM=kevalajJAnanI utpattinuM, avarjanIyapaNuM che. ahIM prazna thAya ke Atmadarzana mATe karAtA yatnathI AtmadarzananA pratibaMdha karmanuM vigamana thaI zake, paraMtu te karmanA vigamanathI sarvajJeyanA jJAnasvarUpa kevalajJAna utpanna thAya che tema svIkAravuM niSprayojana che. tenA nivAraNa mATe hetu kahe che - niSprayojanasya siddhAt, niSprayojana evA paNa phaLarUpa tenuM=sarvajJeyanuM jJAna AtmAne mATe niSprayojana che Ama chatAM Atmadarzana mATe karAyelA prayatnanA phaLarUpa evA sarvajJeyanA jJAnanuM svasAmagrIsiddhapaNuM che arthAt kevalajJAnanI prAptinA je kAraNasamudAyarUpa sAmagrI che tenAthI sarvajJeyanA jJAnanuM siddhapaNuM che.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-papanI upA. ma.sA.nI TippaNI 95 niprayojana hovA chatAM paNa svasAmagrIthI sarvajJayanuM jJAna Atmadarzana mATe karAyelA prayatnathI thAya che te svIkAravA mATe yukti Ape che - nahi.... nArnayatIti, prayojananI kSatinA bhayathI sarvajJayanuM jJAna AtmA mATe koI prayojanavALuM nathI e prakAranA prayojananI kSatinA bhayathI, sAmagrI arthAt kevalajJAnanI niSpattinI sAmagrI, kAryane kevalajJAnarUpa kAryane, arjana karatI nathI ema nahi arthAt sAmagrI avazya kAryane arjana kare che. tavimum - te A kahevAyuM che-AtmA mATe zeyamAtranuM jJAna koI prayojanavALuM nathI topaNa kevalajJAnanI sAmagrI kevalajJAnarUpa kArya kare che ema ja pUrvamAM kahAM te A kahevAyuM che - snezapatti.... tat' "matijJAnathI klezanI pakti che mohanIyakarmarUpa klezano nAza che. kevalajJAnathI kaMI paNa nathI=mohanIyakarmarUpa klezano nAza kAMI paNa nathI. aMdhakAranA pracayanI saMpUrNa vizaddhithI prabhAva utpanna thayeluM ja, te che arthAt kevalajJAna che." ti.... tunyam, e pramANe-sAkSIpAThamAM ApyuM e pramANe, guNavizeSathI nyapaNuM hovA chatAM paNa=matijJAnarUpa guNa vizeSathI kevalajJAnanuM nyapaNuM hovA chatAM paNa, AtmadarzananI jema muktirmA tenuM avyabhicArIpaNuM tulya che arthAt caitanyarUpa AtmAnuM darzana pAtaMjyadarzanakAra muktimAM svIkAre che tema kevalajJAnanuM mokSamAM avasthitapaNuM tulya che. kema mokSamAM sarvajJayanA jJAnarUpa kevalajJAnanuM avasthitapaNuM che. tenI spaSTatA karatAM kahe che - vastutaH Avazya, vastuta: jJAnano sarvaviSayakatva svabhAva che ane chaghasthanuM te=jJAna, vicitra jJAnAvaraNathI pratibaMdhane pAme che, ethI saMpUrNa pratibaMdhanA apagamarUpa kevalajJAnamAM sarvaviSayakatva Avazyaka che. ta6 - te kevalajJAnamAM sarvaviSayakatva che te, yogabiMdu loka-431mAM kahevAyuM che - "jJo...3prativanya:' pratibaMdhaka evA jJAnAvaraNano udaya nahIM hote chate jJAtA evo puruSa zeyamAM kevI rIte ajJa thAya ? arthAta ajJa thAya nahIM. apratibaMdhaka evo agni dAhAmAM dAhA evI vastune bALavAmAM, kvI rIte aMdAhaka thAya arthAta avazya dAhAno dAhaka thAya." bhAvArtha : AtmadarzananA pratibaMdhaka karmanuM ja kevalajJAnanuM pratibaMdhapaNuM hovAne kAraNe Atmadarzanano pratibaMdhaka karmanA apagamamAM kevalajJAnanI utpattinuM avarjanIyapaNuM hovAthI dagdhaphlezabIjavALA yogIne jJAnamAM vaLI apekSA nathI' e prakAranuM bhASyakAranuM vacana yuktirahita : pAtaMjalayogasUtra 3-55 upara bhASya che temAM kahela ke vivekathI utpanna thayela jJAnanA abhAvavALA puruSane paNa sattvanI ane puruSanI zuddhinA sAmyamAM kaivalya pragaTa thAya che tenI puSTi mATe bhASyakAra kahe che -
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-papanI upA. ma.sA.nI TippaNI dagdhakalezabIjavALA jIvane vivekathI utpanna thayelA jJAnamAM apekSA nathI jJAna vagara paNa mukta thaI zake che. mATe jJAnanA abhAvavALA puruSane paNa sattvanI ane puruSanI zuddhinA sAmyamAM kaivalya=mukta, thaI zake che, A prakAranuM bhASyakAranuM vacana yukti vagaranuM che e pramANe pUjaya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja sAheba kahe che - kema yukti vagaranuM? temAM hetu kahe che - AtmadarzananA pratibaMdhaka ja karmanuM kevalajJAnanuM pratibaMdhakapaNuM che, tethI je yogI sattvanI ane puruSanI zuddhinuM sAmya prApta kare che te yogI jayAre Atmadarzana mATe yatna kare che, tenA baLathI AtmadarzananA pratibaMdhaka karmono apagama thAya che te vakhate te yogIne kevalajJAnanI utpatti avazya thAya che mATe vivekathI utpanna thanArA kevalajJAnanI prApti vagara sattvanI ane puruSanI zuddhinuM sAmya saMbhave nahi tethI bhAgyakAra kahe che ke vivekathI utpanna thanArA jJAnanA abhAvavALA puruSane muktapaNuM prApta thaI zake che e kathana asaMgata che. muktinI prAptimAM AtmAnI atirikta zeyanuM jJAna niprayojana che e prakAranA bhASyakAranA kathananuM yukti dvArA nivAraNa ane svasAmagrIthI niprayojana paNa sarvajJayanuM jJAna kevalIne thAya che te svIkAravA mATenI uddharaNasahita yukti : ahIM bhASyakAra kahe ke sattva ane puruSanI zuddhinA sAmyanI prApti mATe Atmadarzanano prayatna Avazyaka che ane tenAthI AtmAnA svarUpanuM darzana thAya che tema svIkArI zakAya, paraMtu sarvajJayanA jJAnarUpa kevalajJAna thAya che tema svIkAravAnI AvazyaktA nathI; kema ke muktinI prAptimAM AtmAthI atirikta anya zeyanuM jJAna niprayojana che. tenA nivAraNa mATe pUjya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja sAheba anya hetu kahe che - niprayojana evA paNa phaLarUpa tenuM svasAmagrIsiddhapaNuM che. Azaya e che ke sarvakarmathI mukta thavA mATe AtmAnuM darzana ja Avazyaka che, paraMtu anyayanuM jJAna Avazyaka nathI, tethI anya jJeyanuM jJAna AtmA mATe niprayojanavALuM che, topaNa yogI jayAre AtmasvarUpanA darzana mATe udyama kare che tyAre arUpI evA AtmAnuM darzana thAya che te vakhate sarva jJAnAvaraNIyakarmano vigamana thavAne kAraNe AtmAnI muktinI prApti mATe niprayojana evuM paNa sarva jJayanuM jJAna AtmasvarUpanA darzananA vyApArathI phaLarUpe prApta thAya che, kema ke tevA jJAnanI sAmagrI prApta thAya to sAmagrIthI te jJAna pragaTa thAya che arthAt kevalajJAnanI prApti mATe kevalajJAnanA pratibaMdhaka karmono nAza Avazyaka che ane kevalajJAnanA pratibaMdhaka karmonA nAzanI sAmagrI zuddha AtmAnA pAramArthikasvarUpane jovAnA vyApArathI thAya che ane zuddha AtmAnA pAramArthikasvarUpane jovA mATe samya yatna karavAmAM pratibaMdhaka evA karmonA apagamathI zuddha AtmAne jovAno vyApAra thAya che ane je yogIne zuddha AtmAne jovAne anukULa evA pratibhajJAnanA pratibaMdhaka karmono apagama thayo che te yogI te pratibhajJAnarUpa sAmagrInA baLathI ane zuddha AtmAne jovAnA prayatnarUpa sAmarthyayoganA baLathI jJAnane AvanArA
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9o pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-papanI upA. ma.sA.nI TippaNI karmono apagama kare che ane te rUpa sAmagrInA baLathI kevalajJAna prApta thAya che ane nisprayojana evuM paNa sarvajJayanuM jJAna=muktaavasthAnI prAptimAM te jJAnanuM koI prayojana nathI, e prakAranA bhayathI sarvajJayanA jJAnanuM kAraNa evuM kevalajJAna jo tenI prAptinI kAraNa sAmagrIne prApta kare to kevalajJAnarUpa kArya na thAya tema kahI zakAya nahIM, kema ke je kAryane anukULa sAmagrI prApta thAya te sAmagrIthI te kArya avazya prApta thAya che. sAmagrIthI avazya kArya thAya che tenI puSTi karavA arthe sAkSIpATha Ape che - saMsArI jIvomAM vartatA nirmaLa koTinA matijJAnathI klezanI pakti klezano nAza, thAya che. paraMtu kevalajJAnathI koI klezano nAza thato nathI. tethI phalita thAya che ke klezanA nAzamAM matijJAna upayogI che, kevalajJAna upayogI nathI Ama chatAM kevalajJAna kema thAya ? ethI kahe che - aMdhakAranA pracayanI nizeSa saMpUrNa, vizuddhithI prabhava utpanna thayeluM evuM, kevalajJAna che. arthAt AtmAmAM jJayano bodha karavAmAM aMdhakAra ApAdaka jJAnAvaraNIya karyo che ane te aMdhakAranA pracayarUpa che, te aMdhakAranA pracayarUpa saMpUrNa karmanA nAzathI AtmAmAM vizuddhi thAya che ane te vizuddhine kAraNe sarvajJayanA bodhasvarUpa kevalajJAna pragaTe che mATe kevalajJAnanI prAptinI sAmagrIthI kevalajJAna pragaTe che ane kevalajJAna klezanAza pratye nisprayojana che; kema ke klezanAza matijJAnathI thAya che. sAkSIpAThamAM kahyuM e rIte guNa vizeSathI kevalajJAnanuM janyapaNuM hovA chatAM paNa AtmadarzananI jema muktimAM tenuM avyabhicAripaNuM. A rIte=uddharaNamAM batAvyuM e rIte, matijJAnathI klezanAza thAya che ane tenA kAraNe aMdhakAra ApAdaka jJAnAvaraNIya karmano nAza thAya che ane tenAthI kevalajJAna thAya che e rIte guNavizeSarUpa matijJAnathI kevalajJAna janya hovA chatAM paNa jema guNavizeSathI utpanna thayeluM Atmadarzana mukta avasthAmAM rahe che, tema guNavizeSathI janya evuM kevalajJAna paNa mukta avasthAmAM samAna rIte rahe che. klezanAza pratye kevalajJAna kAraNa nahIM hovA chatAM klezanAza mATe yatna karatA yogIne sarvaviSayaka evuM kevalajJAna kema pragaTe che te spaSTa karatAM kahe che - vastutaH jJAnano sarvaviSayakatva svabhAva che ane chAsthanuM jJAna vicitra jJAnAvaraNathI pratibaMdha pAme che ethI saMpUrNa pratibaMdhakano apagama hovAthI kevalajJAnamAM sarvaviSayakatva Avazyaka : vAstavika rIte jJAnano sarvaviSayakatva svabhAva che arthAt jagatavartI sarva viSayonuM bodha karAve tevo svabhAva che ane chabastha jIvone tevA svabhAvavALuM jJAna vicitra jJAnAvaraNIya karmane kAraNe pratibaMdhane pAmeluM che, tethI je yogIo motanA tyAgapUrvaka zuddha AtmAne jovA mATe yatna kare che te yogIone moharahita evA AtmAnA svarUpanuM svasaMvedana pratyakSa thAya che, tyArapachI arUpI AtmAnuM darzana thAya che te vakhate te chabasthanA jJAnanA AvAraka sarva karmono apagama thAya che, tethI jJAnanA AvAraka evA sarvakarmathI rahita yogInuM jJAna sarvaviSayane grahaNa kare che ema svIkAravuM
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-55nI upA. ma.sA.nI TippaNI Avazyaka che. temAM yogabiMdunA uddharaNanI je sAkSI ApI teno bhAva A pramANe che - je zeya padArtha che te jJAnano viSaya che ane jJAtA evA puruSamAM vartatA jJAnanuM pratibaMdhaka evuM karma na hoya to te jJAtA joyamAM ajJa kaI rIte hoI zake ? arthAt anna hoI zake nahIM. temAM dRSTAMta batAve che - agnimAM dAhaka svabhAva che, tethI te dAhyane bALe che ane dAhyane bALavAmAM koI pratibaMdhaka vidyamAna na hoya to agni avazya dAhyane bALe che tema jJAnanuM koI pratibaMdhaka na hoya to jJAtAnuM jJAna zeyanuM jJAna avazya karAve che. artha : tene ...... mapAta, AnA dvArA pUrvamAM kahyuM ke svasAmagrIthI kevalajJAna pragaTa thAya che ane te muktimAM paNa rahe che enA dvArA, koIkanuM A kathana paNa apAsa che ema anvaya che. te kathana A pramANe che - vivekathI thayeluM sarvaviSayaka evuM jJAna utpana thayeluM paNa sattvano guNa hovAthI arthAt AtmAno guNa nahIM paraMtu sattvano guNa hovAthI nivRtta adhikAravAnI prakRti hote chate pravilaya pAmatuM evuM AtmAne sparzatuM nathI, ethI AtmA arthazUnya padArthanA bodha rahita, nirvikalpa cidrupa ja muktimAM rahe che. koIkano A mata kema apAsta che ? temAM hetu kahe che - rikvIjhena .... tpanA, cintAvacchedathI-cittvadharmathI ekasarvaviSayakatvasvabhAvanI kalpanA che. ahIM sAMkhyadarzanakAra kahe ke cittvadharmAvacchedathI ekasarvaviSayakatva svabhAva na mAnIe ane arthanA bodhathI zUnya citzaktine mAnIe to zuM vAMdho che ? ethI kahe che - arthazUnyAyAM ....mAnAmAvata, arthazUnya evI citimAM koIka padArthaviSayaka bodha na hoya tevA caitanyamAM, mAnano abhAva che arthAt pramANano abhAva che. ahIM pUrvapakSI kahe ke citinuM buddhimAM biMba paDe che tethI cit biMbarUpa che ane cit sAmAnyathI koI vivartavALuM nathI=navA navA pariNAmarUpe pAmanAruM nathI paraMtu sadA sthira ekasvarUpavALuM che mATe cimAM arthano bodha svIkArI zakAya nahIM. tenA nirAkaraNa mATe upAdhyAya yazovijayajI mahArAja sAheba kahe che - vizvarUpasya....tpanApraoN: bibarUpa cisAmAnyanA avivartanI kalpanAmAM acisAmAnyanI paNa=mATI Adi caitanyanA abhAvavALA sarvapadArthonI paNa, tevA prakAranI kalpanAnI Apatti cheH avivarta svIkAravAnI Apatti che arthAt navA navA AkArarUpe mATI Adi pariNAma pAmatA nathI tema svIkAravAnI Apatti che.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-55nI upA. ma.sA.nI TippaNI 99 A ApattinA nivAraNa mATe sAMkhyadarzanakAra kahe ke mATI Adi padArthomAMthI ghaTAdi vivarto thatAM dekhAya che te vyavahAranI saMgati kaI rIte thaI zake ? tenA nivAraNa mATe upAdhyAya yazovijayajI mahArAja sAheba kahe che vyavahArasya 35patte:, vyavahAranI buddhivizeSa dharmo vaDe ja u5patti=saMgati che arthAt jema pAtaMjaladarzanakAra cittA vivarto svIkAratA nathI paraMtu cit evA AtmAne phUTastha nitya svIkAre che ane saMsArI jIvone judA judA prakArano jJAnanA upayogano je anubhava che te buddhivizeSanA dharmo che tema kahe che, te rIte mATImAMthI dhaDA AdinA vivarto thAya che tyAM paNa kahI zakAya ke mATI AdimAM koI vivarto nathI paraMtu jonAra puruSanA buddhivizeSarUpa dharmo vaDe te vivartonI pratIti thAya che. (tethI jema acitsAmAnyanA vivarto pAtaMjladarzanakAra svIkAre che tema citsAmAnyanA vivarto temaNe svIkAravA joIe e pramANe upAdhyAya yazovijyajI mahArAja sAhebano Azaya che.) yadi tutyaprasarAt, ane jo acitsAmAnya niSTha ja acimAM vivarta kalpAya che to tulyanyAyathI cittA vivarta paNa citsAmAnya niSTha ja svIkAravA mATe yukta paraMtu cit evA AtmAne acittA vivartonA adhiSThAnarUpe ja klpanA karavo yukta nathI; kema ke nayanA AdezanuM sarva dravyamAM tulyaprasarapaNuM che. bhAvArtha: svasAmagrIthI kevalajJAna pragaTa thAya che ane muktimAM rahe che e kathana dvArA vivekathI thayeluM sarvaviSayaka evuM jJAna sattvano guNa hovAthI nivRttaadhikAravALI prakRti hote chate pravilaya pAmatuM evuM AtmAne sparzatuM nathI, ethI AtmA arthazUnya nirvikalpa cidrUpa muktimAM rahe che A kathana apAsta thAya tenuM sahetuka vidhAna : pUrvamAM kahyuM ke svasAmagrIthI niSprayojana paNa sarvajJeyanuM jJAna AtmadarzanathI thAya che ane te kevalajJAna muktimAM paNa rahe che, e kathana dvArA pAtaMjaladarzanakAranI anya mAnyatAnuM nirAkaraNa thAya che. pAtaMjaladarzanakAra mAne che ke yogIne vivekathI utpanna thayeluM sarvaviSayaka jJAna hoya che ane te jJAna sattvano guNa che arthAt prakRti sattva, rajas ane tamoguNavALI che ane prakRtimAMthI buddhi utpanna thayelI che, te buddhino sattvaguNa prakarSavALo vartato hoya che tyAre yogIne sarvaviSayaka jJAna utpanna thAya che mATe te jJAna sattvano guNa che paraMtu AtmAno guNa nathI ane jyAre puruSane AzrayIne prakRti nivRttaadhikAravALI bane che tyAre te sattvaguNavALuM jJAna vilaya pAme che, paraMtu AtmAne sparzatuM nathI, ethI AtmA arthanA upayogathI zUnya evo nirvikalpa cittUpa ja muktimAM rahe che arthAt koI vAcya padArthono AtmAne bodha nathI, tethI koI jJAnanA vikalpo nathI paraMtu arthonA vikalpothI zUnya nirvikalpa evo cittUpa ja AtmA muktimAM rahe che, A prakAranuM pAtaMjaladarzanakAranuM kathana nirAkaraNa thAya che; kema ke svasAmagrIthI sarvajJeyanuM jJAna AtmAne pragaTa
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-55nI upA. ma.sA.nI TippaNI thAya che te jJAnanuM AtmAne koI prayojana na hoya topaNa sarva jJayanA jJAnarUpa kevalajJAna AtmAne thAya che, tema pUrvamAM sthApana karela che. tenAthI pAtaMjaladarzanakArano mata nirAkRta thAya che. A pAtaMjaladarzanakArano mata yukta nathI temAM hetu kahe che - - cintAvacchedathI eka evA cidUrUpa AtmAnuM sarvaviSayakatvasvabhAvanI kalpanA che.Azaya e che ke AtmA citadharmavALo che ane te dharmathI AtmAno sarvaviSayaka jJAna karavAno svabhAva che, e pramANe vicArako svIkAre che mATe pAtaMjaladarzanakArano mata yukta nathI. cittvadharmAvavacchedathI eka AtmAnuM sarvaviSayakatva svabhAva na mAnIe ane arthanA bodhathI zUnya ciktine mAnIe to te mAnavAmAM pramANano abhAva : ahIM pAtaMjaladarzanakAra kahe ke AtmAmAM rahela citadharma arthanuM jJAna karatuM nathI ema svIkArIe to zuM vAMdho che? tenA nirAkaraNa mATe kahe che - arthanA bodhathI zUnya evA cidharmane svIkAravAmAM koI pramANa nathI, kema ke caitanya jJAnasvarUpa che, tethI te jJAna zeyano avazya bodha kare che tema svIkAravuM joIe. biMbarUpa citsAmAnyanA avivartanI kalpanAmAM acitsAmAnyanA paNa avivarta svIkAravAnI Apatti : ahIM pAtaMjaladarzanakAra kahe ke jema sarovaramAM caMdranuM biba paDe che ane sarovaranuM pANI cAle che tyAre caMdra cAle che tevI pratIti thAya che, vAstavika rIte biMbarUpa caMdra sthira che tema buddhimAM biMbarUpa citsAmAnyanuM pratibiMba paDe che ane buddhi judA judA zeyanuM jJAna kare che, tethI citsAmAnyamAM=cidrupa AtmAmAM jJAnanA vivartI che tevI pratIti thAya che. paramArthathI buddhimAM biMbarUpa citsAmAnyamAM koI jJAnanA vivartI nathI. paraMtu acitUpa evI buddhimAM ja cinA vivartI che. tenuM nirAkaraNa karavA mATe pUjaya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja sAheba kahe che - buddhimAM biMbarUpe rahelA citsAmAnyanA=AtmAnA, avivartanI kalpanAmAM acitsAmAnyanI paNa tevA prakAranA kalpanAnI Apatti che; kema ke acitsAmAnyanA vivartAnA vyavahAranI buddhivizeSanA dharmo vaDe ja upapatti che. Azaya e che ke caMdranA daSTAMtathI biMbarUpa evA AtmAne jJAnanA vivarta vagarano svIkAravAmAM Ave to acitUpa arthAt caitanyanA abhAvarUpa evA mATI Adi dravyo paNa tevA ja che tema mAnavuM joIe; kema ke AtmA dravya che ane tenA koI paNa vivarta nathI tema svIkArIe to mATI Adi dravyo che temAM paNa koI parivartana nathI tema svIkAravuM joIe ane AtmA kUTastha nitya che tema sarva dravyo kUTastha nitya che tema svIkAravuM joIe. vyavahAranI buddhivizeSa dharmo vaDe ja upapatti : ahIM pAtaMjaladarzanakAra kahe ke mATI Adi dravyomAM anya anya bhAvarUpe parAvartana thavA rUpa vivartI pratyakSathI dekhAya che, tethI acita evA mATI Adi dravyone vivarta vagaranA svIkArI zakAya nahi. tene pUjaya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja sAheba kahe che -
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 101 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-papanI upA. ma.sA.nI TippaNI mATI AdimAM vivartI jonAra puruSane dekhAya che ane tenI saMgati jonAranA jJAnanA vivartanathI karI zakAya jema-saMsArI jIvone jJAnanA vivartI dekhAya che chatAM citUpa AtmAmAM vivartI nathI tema pAtaMjalaInakAra svIkAre che, tema mATI Adi dravyone jonArA puruSanA jJAnanA ja dharmo A vivartI che, paramArthathI sarva vivarta vagaranA mATI Adi dravyo kUTastha nitya che tema svIkArI zakAya. jo acitsAmAnyaniSTha acitumAM vivoM kalpAya che to tulyanyAyathI cinA vivarta paNa citsAmAnyaniSTha ja kalpavA yukta che paraMtu cit evA AtmAne acinA vivartAnA adhiSThAnarUpe kalpavo yukta nathI; kema ke nayanA AdezanuM sarvatra tulya prasarapaNuM : jo pAtaMjaladarzanakAra acitsAmAnyaniSTha ja vivartane svIkAre arthAt mATI Adi dravyomAM ja acinA vivartI svIkAre to te nyAyathI ja cinA vivartI paNa citsAmAnyamAM ja svIkAravA joIe paraMtu cit vivartavALuM nathI paNa vivartanuM adhiSThAna che tema kalpanA karavI ucita nathI arthAt jema caMdra cala nathI paraMtu cala evA jalamAM pratibiMbita hovAthI jalamAM adhiSThAnavALuM che, tema cit evo AtmA koI vivartavALo nathI paraMtu vivartavALI evI buddhimAM pratibiMbita hovAthI buddhimAM adhiSThAnavALo che, tema mAnavuM ucita nathI, kema ke nayadaSTino Adeza sarva dravyomAM tulya pravarte che. Azaya e che ke zuddha dravAstikanayanI dRSTithI jovAmAM Ave to zuddha dravya koI vivartavALuM nathI, paraMtu sadA eka svabhAve raheluM che ane te nayanI dRSTithI vicArIe to AtmAmAM paNa jJAnanA vivartI nathI paraMtu sthira ekasvabhAvavALo AtmA che ane te nayanI dRSTithI jema AtmAmAM jJAnanA vivartI nathI tema mATI Adi dravyomAM paNa koI vivartI nathI paraMtu mATI Adi sarva dravyo zuddha dravAstikanayanI daSTithI sthira avicalita ekasvabhAvavALA che ema mAnavuM joIe. jo mATI Adi dravyone te te bhAvarUpe pariNamana pAme che tema mAnIe to te te nayanI daSTithI AtmA paNa muktaavasthAmAM jJAna svabhAvavALo hovAthI jJayanA te te pariNAma anusAra kevalajJAna paNa te te pariNAmarUpe pariNamana pAme che arthAt kevalajJAnanA vivartI pratikSaNa rahe che. A kevalajJAnanA vivartAne sAme rAkhIne siddhanA AtmAo koI kriyA vagaranA hovA chatAM ane zAzvata siddhaavasthAmAM rahenArA hovA chatAM jJAnanA vivartAnI apekSAe utpAda ane vyayavALA che ane AtmadravyanI apekSAe dhruva che tema svIkArIne 'utpAddivyadmavyayu$ sa' e prakAranuM sattvanuM lakSaNa siddhanA jIvomAM saMgata karAya che. vaLI saMsArIjIvomAM paNa pratyakSathI je jJAnanA vivartA, sukhadu:khanAM vivartI dekhAya che te AtmAnA ja che. buddhi e AtmAnuM ja svarUpa che tema svIkAravuM ucita che. utthAna : pUrvamAM upAdhyAya yazovijayajI mahArAje sthApana karyuM ke siddhaavasthAmAM paNa citsAmAnyanA viva varte che mATe mukta avasthAmAM arthanA bodhazUnya nirvikalpa citUpa ja AtmA che tema mAnavuM ucita nathI tyAM pAtaMjaladarzanakAra kahe ke AtmAne kUTastha mAnanArI zruti che tenI saMgati AtmAnA jJAnano vivata svIkAravAthI thaI zake nahIM. tenA samAdhAnarUpe kahe che -
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-55nI upA. ma.sA.nI TippaNI artha : Taa .... anupAtti , vaLI AtmAnuM phUTasthapaNuM je zrutithI siddha che te itaramAM avRtti evA svAbhAvijJAna-darzananA upayogavasvarUpe samarthana karavuM joIe; kema ke nidharmakapaNe cirUpa AtmAnuM phUTasthapaNuM che e pramANe kahevAya chate tyAM AtmAmAM, prameyavAdinA paNa abhAvano prasaMga che. ane te rIte AtmAmAM prameyatvAdino abhAva svIkArIe te rIte, "saccidAnaMdarUpa brahma che' ityAdi zrutinI anu5patti che. nidharmaka brahma svIkArIne 'saccidAnaMdarUpa brahma' che e zrutinI saMgati karavA mATe pAtaMjaladarzanakAra kahe te batAvIne tenuM nirAkaraNa kare che. vyAvRtti .... natA asat AdinI vyAvRttimAtrathI sat AdivacananA upapAdanamAM "saccidAnaMdarUpa brahma che' e prakAranI kRtinA upapAdanamAM, cittva paNa acit vyAvRtti ja thAya ethI citsAmAnya vaDe paNa saryuM arthAt siddhanA AtmAmAM citsAmAnyano paNa apalApa thAya. ane jo "utpAda-vyaya ane dhrauvyayukta sat che' e pramANe guNasthaLamAM batAvAyela rItithI= tattvArthasUtra adhyAya-5mAM mugalonA guNone batAvyA te guNasthaLamAM batAvAyela rItithI, satunuM lakSaNa sarvatra pugalamAM ja nahIM paraMtu jIvAdi sarva padArthomAM, ghaTe che to svavibhAva ane svasvabhAva paryAyo vaDe saMsArI ane muktanuM asAMkarya thavAthI akhAdhane pAmatuM evuM terasanuM lakSaNa, baMdhamokSAdi vyavasthAne avirodhathI upapAdana kare che, ethI A jainendrapravacananA amRtanuM pAna karIne "upacarita bhogAbhAva mokSa che" ityAdi anAdikALathI pAna kareluM mithyASTinA vacananI vAsanArUpa viSane sahRdayavALA jIvo vamana karo. adhika latAdimAM syAdvAdakalpalatAmAM vivecana che. bhAvArtha : AtmAnuM phUTasthapaNuM je zrutithI siddha che te itaramAM avRtti evA svAbhAvika jJAna-darzananA upayogavasvarUpe samarthanIya : pUrvamAM pUjaya upAdhyAya yazovijayajI mahArAje sthApana karyuM e pramANe mukta AtmAmAM paNa cinA vivartI che arthAt citUpa je jJAna che te jagavartI zaMya padArthonA parivartanane anurUpa anya anyarUpe parivartana pAme che e rUpa cinA vivartI che ane tema svIkArIe to AtmAne phUTastha mAnanAra je zruti che, tenI saMgati thAya nahIM tenuM samAdhAna karatAM kahe che - AtmAne kUTastha mAnanAra je zrutio che te zrutino artha e karavo ke AtmAthI itaramAM avRtti evA AtmAnA svAbhAvika jJAna-darzanano upayoga AtmAmAM che te svarUpa AtmA kUTastha nitya che ane tema svIkAravAthI siddhamAM jJAnanA vivartI svIkAravAmAM koI virodha Avaze nahIM. Azaya e che ke AtmAthI itara sarva acetana padArtho che, temAM jJAna-darzanano upayoga kyAreya hoto nathI paraMtu itaramAM na rahe tevo ane jIvanA svabhAvabhUta jJAna-darzananA upayogavALApaNuM
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-55nI upA. ma.sA.nI TippaNI jIvonI saMsAraavasthAmAM paNa che; kema ke karmothI kevalajJAnAdi AvRtta thayelA hovA chatAM paNa jJAnadarzananA upayoga vagarano koI jIva nathI, tethI jJAna-darzananA upayoga svarUpe AtmA sadA avasthita che ane te te jJAnanA upayogarUpe jJAnanA vivartI paNa AtmAmAM che tema svIkAravAthI mukta AtmAmAM jJAnanA vivArtA svIkAravA chatAM saMsAraavasthAmAM ane muktaavasthAmAM sAdhAraNa evA jJAna-darzana upayogavasvarUpe AtmAnuM phUTasthapaNuM saMgata thaze. nidharmakapaNuM citanuM TasthapaNuM che e pramANe kahevAye chate AtmAmAM prameyavAdinA paNa abhAvano prasaMga Ave ane AtmAmAM prameyavAdino abhAva svIkArIe to "saccidAnaMdarUpa brahma che' ityAdi zrutinI anupapatti : ane jo pAtaMjaladarzanakAra kahe che ke nirdharmakapaNe ja AtmAnuM kUTasthapaNuM che mATe muktAtmAmAM koI dharma nathI, tethI tyAM jJAnanA vivartI svIkArI zakAze nahIM. to pUjaya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja kahe che - nirdharmakapaNArUpa kUTasthapaNuM svIkAravAmAM prayatnAdinA paNa abhAvano prasaMga prApta thAya arthAt AtmA prameya che ema paNa svIkAra zakAya nahIM ane mukta AtmA kevA che ? to zAstrathI mukta AtmAnuM svarUpa batAvAya che, yogIo mukta AtmAnuM svarUpa batAve che, tethI mukta AtmA prameya nathI tema kahI zakAya nahIM. vaLI AtmAne nirdharmaka svIkArIe to saccidAnaMdarUpa brahma che' e zrutinI paNa anupapatti thaze; kema ke AtmA nirdharmaka hovAthI te prameya nathI tema mAnavuM paDe ane je prameya na hoya tenuM svarUpa 'saccidAnaMdarUpa brahma che' e vacanathI zruti kahI zake nahIM mATe brahmane nirdhaka svIkAravo ucita nathI. asat AdinI vyAvRttimAtrathI sat AdivacananA upapAdanamAM cittva paNa acivyAvRtti ja thAya ethI siddhanA AtmAmAM cisAmAnyano apalApa : ahIM pAtaMjaladarzanakAra brahmane nirdharmaka svIkArIne "saccidAnaMdarUpa brahma'ne kahenArI zrutinI saMgati karavA arthe kahe ke saccidAnaMdarUpa zabdomAM rahela sata Adi zabdo asatu AdinI vyAvRttimAtra kare che paraMtu brahmanuM svarUpa batAvatA nathI ethI brahma prameya nathI ema svIkAravAmAM koI virodha nathI. tenuM nirAkaraNa karavA mATe pUjaya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja kahe che - asat AdinI vyAvRttimAtrathI saccidAnaMdarUpa brahmamAM rahelA sat Adi vacanonuM upapAdana karavAmAM Ave to cittva paNa acivyAvRttirUpa ja prApta thAya ane te rIte mokSamAM jema prayatna dharma nathI tema citsAmAnya paNa nathI tema mAnavAnI Apatti Ave mATe "saccidAnaMdarUpa brahma che' ityAdi zrutinI saMgati karavI hoya to nidharmaka AtmAnuM kUTasthapaNuM mAnavuM yukta nathI paraMtu AtmAthI itaramAM avRtti evA svAbhAvika jJAna-darzananA upayogavattvapaNAthI kUTasthapaNuM mAnavuM yukta che.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-55nI upA. ma.sA.nI TippaNI vaLI tattvArthasUtramAM pudgalonA guNonuM varNana karela che te sthaLamAM 'sat'nuM lakSaNa karatAM kahyuM che ke 'utpAda, vyaya ane dhrauvya yukta je hoya te sat che' ane A satnuM lakSaNa mAtra pudgalamAM ke acetana dravyomAM nahIM paraMtu sarva dravyomAM grahaNa karavAmAM Ave to mukta AtmA paNa sat che. mATe mukta AtmAne mAtra dhruva svIkArI zakAya nahIM paraMtu mukta AtmAne jema dhruva svIkArIe tema mukta AtmAmAM utpAda ane vyaya paNa svIkAravo paDe to te sat dravya che tema kahI zakAya ane tema svIkArIe to saMsArI jIvo svavibhAvaparyAyathI utpAda ane vyayavALA che ane muktajIvo svasvabhAvaparyAyathI utpAda ane vyayavALA che ane AtmArUpe dhruva che tema saMgata thAya ane tema svIkarIe to baMdha-mokSa AdinI vyavasthAnuM paNa avirodhathI upapAdana thAya che=saMgata thAya che; kema ke dhruva evo AtmA saMsAraavasthAmAM potAnA vibhAvaparyAyathI utpAda-vyayavALo hato ane sAdhanA dvArA te potAno vibhAvaparyAya dUra kare che, tethI have mukta avasthAmAM te AtmA potAnA svabhAvaparyAyathI utpAda-vyayavALo che tema saMgata thAya ane tema svIkArIe to AtmA muktaavasthAmAM pUrNa jJAna ane sukhavALo che ane jJeyanA bodhanA parAvartanathI muktaavasthAmAM citsAmAnyanA vivarto varte che, tema svIkAravAmAM koI virodha thAya nahi. A prakAranuM jinezvaradevanA pravacananA amRtanuM pAna karIne suMdara hRdayavALA jIvo arthAt suMdara bodhavALA jIvo "uparita bhogAbhAva mokSa che'' ityAdi mithyAdaSTinA vacanathI vAsanAnA viSane vamana karo. 104 Azaya e che ke pAtaMjalamatAnusAra AtmA kUTastha nitya che, topaNa prakRtimAMthI buddhi utpanna thaI che ane te buddhimAM AtmAnuM pratibiMba paDe che, AtmAnA pratibiMbavALI prakRti je bhogo kare che te puruSa bhoga kare che tema upacArathI kahevAya che. jema yoddhAo yuddha kare che ane temAM jaya prApta kare tyAre rAjA jItyo ema upacArathI kahevAya che. vastutaH rAjA yuddha karavA gayo na hovAthI te jItyo tema kahI zakAya nahIM e rIte puruSa kUTastha nitya hovAthI bhoga karato nathI, paraMtu puruSanA pratibiMbavALI prakRti bhoga kare che teno upacAra puruSamAM karavAmAM Ave che ane jayAre yogI sAdhanA kare che tyAre prakRtimAMthI utpanna thayelI buddhi ane te buddhimAMthI utpanna thayelo bhavaprapaMca te sarva pratilomathI prakRtimAM vilaya pAme che tyAre te buddhi prakRtimAM vilaya pAmelI hovAthI te buddhimAM puruSanuM pratibiMba paDatuM nathI mATe pUrvamAM te puruSano uparata bhoga hato teno abhAva prApta thAya che te mokSa che, e pramANe je pAtaMjaladarzanakAra kahe che te mithyAdaSTinuM vacana che ane te mithyAdaSTinA vacanathI bhAvita thaIne e prakAranI vAsanA jeomAM vidyamAna che te vAsanArUpI viSane vicAraka buddhimAna puruSo prastutamAM pUjya upAdhyAya yazovijayajI mahArAje je 'spaSTatA karI tenA dvArA vamana karo. vaLI A viSa anAdikALathI jIve pIdhuM che tema kahyuM, tenAthI e prApta thAya che ke anAdikALathI jIva tattvanA viSayamAM viparIta bodhavALo che ane tattvanA viSayamAM viparIta bodha viSatulya che
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-55nI upA. ma.sA.nI TippaNI | upasaMhAra 105 ane tattvanA viSayamAM viparIta bodharUpa jema saMsAranI anya mAnyatAo che tema AtmAne kUTastha nitya mAnavAnI mAnyatA paNa che, AthI anAdikALathI pAna karelA viSatulya te mAnyatA che, pUjaya upAdhyAya yazovijayajI mahArAjanA yuktiyukta vacana dvArA yogya jIvo te viSano tyAga karIne jinavacananI vAsanAnA paramArthane prApta kare e pramANe teo abhilASa kare che A viSayamAM adhika syAdvAdakalpalatA Adi graMthomAM vivecana che. | vibhUtipAdanA upasaMhArane karatAM rAjamArtaDavRttikAra kahe che - TIkA : tadevamantaraGgaM yogAGgatrayamabhidhAya tasya ca saMyamasaJjJAM kRtvA saMyamasya ca viSayapradarzanArthaM pariNAmatrayamupapAdya saMyamabalotpadyamAnAH pUrvAntaparAntamadhyabhavAH siddhIrupadarzya samAdhyAzvAsotpattaye bAhyA bhuvanajJAnAdirUpA AbhyantarAzca kAyavyUhajJAnAdirUpAH pradarzya samAdhyupayogAyendriyaprANajayAdipUrvikAH paramapuruSArthasiddhaye yathAkramamavasthAsahitabhUtajayendriyajayasattvajayodbhavAzca vyAkhyAya vivekajJAnotpattaye tAMstAnupAyAnupanyasya tArakasya sarvasamAdhyavasthAparyantabhavasya svarUpamabhidhAya tatsamApatteH kRtAdhikArasya cittasattvasya svakAraNe'nupravezAtkaivalyamutpadyata ityabhihitamiti nirNIto vibhUtipAdastRtIyaH // TIkArya : tadevam ..... tRtIya: I A rIte aMtaraMga yogAMga traNane kahIneaMtaraMga rIte pravartatA dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa yoganA traNa aMgane kahIne, ane tenIetraNa yoganA aMganI, saMyamasaMjJA karIne. ane saMyamanA viSayane batAvavA mATe traNa pariNAmane kvIne nirodha, samAdhi ane ekAgratArUpa traNa pariNAmonuM upapAdana karIne, saMyamanA baLathI utpanna thatI pUrvAntabhava, aparAntabhava ane madhyabhava evI siddhionI batAvIne, samAdhinA AzvAsananI utpatti mATe samAdhi arthe utsAhita karavA mATe, bhuvanajJAnAdirUpa bAhya ane kayalUMjJAnAdirUpa atyaMtara siddhione batAvIne, samAdhimAM upayoga mATe indriya ane prANAyAdipUrvanI ane parama puruSArthanI siddhi mATe mokSarUpa parama puruSArthanI siddhi mATe, yathAkrama avasthA sahita bhUtaya, indriyajaya ane sattvayathI udbhava thayelI evI siddhionuM vyAkhyAna karIne vivejJAnanI utpatti mATe te te upAyono upanyAsa karIne sarvasamAdhinI avasthAnA paryatamAM thanArA evA tAraznA svarUpane kahIne tenI samApattithIetArakajJAnanI prAptithI kRta adhikAravALA cittasattvano svakAraNamAM anupraveza thavAne kAraNe=sarva adhikAro pUrNa thayA che evA citsattvanuM svakAraNarUpa prakRtimAM anupraveza thavAne kAraNe, kevalya kevalapaNuM utpanna thAya che arthAt puruSane kaivalyanI prApti thAya che e pramANe kahevAyuM. e rIte trIjo vibhUtipAda nirNaya karAyo.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | vibhUtipAda | sUtra-papanI upA. ma.sA.nI TippaNI | upasaMhAra bhAvArtha: tRtIya vibhUtipAdano upasaMhAra : A dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa aMtaraMga traNa yoganA aMgo. dhAraNA, dhyAna ane samAdhirUpa aMtaraMga traNa yogAMgonI saMyama saMjJA. saMyamanA viSayane pratipAdana karavA mATe nirodhapariNAma, samAdhipariNAma ane ekAgratA pariNAmarUpa traNa pariNAmonuM upapAdana. A saMyamanA baLathI utpanna thatI pUrvAntabhava, aparAntabhava ane madhyabhava siddhionuM pratipAdana. A samAdhinA AzvAsanI utpatti mATe bhuvanajJAnAdirUpa bAhyasiddhio ane kAyavhAdirUpa atyaMtarasiddhionuM kathana. A samAdhimAM upayoga mATe indriyajaya ane prANajayAdipUrvaka ane paramapuruSArthanI siddhi mATe yathAkrama avasthAsahita bhUtajaya, indriyajaya ane sattvajayathI udbhava thayelI evI siddhionuM vyAkhyAna. vivekajJAnanI utpatti mATe te te upAyono upavAsa karIne sarvasamAdhinI avasthAnA paryate thanArA tArakajJAnanA svarUpanuM kathana. tArakajJAnanI prAptithI kRtaadhikAravALo cittasarvasvakAraNamAM anupraveza thavAne kAraNe=prakRtimAM | vilaya thavAne kAraNe, puruSane kaivalyanI prApti. iti zrIbhojadevaviracitAyAM rAjamArtaNDabhidhAyAM pAtaJjalavRttau vibhUtipAdastRtIyaH //
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kevalyapAda | sUtra-1 caturthaH kaivalyapAdaH // tRtIya vibhUtipAda sAthe caturtha kaivalyapAdana yojana: TIkA : yadAjJayaiva kaivalyaM vinopAyaiH prajAyate / tamekamajamIzAnaM cidAnandamayaM stumaH // 1 // TIkArtha: yAjJava.... tuma ! jemanI AjJAthI ja upAya vagara kevalya utpanna thAya che. te eka, ajanmA, cidAnaMdamaya IzvaranI ame stuti karIe chIe. ll1|| TIkA : idAnIM vipratipattisamutthabhrAntinirAkaraNena yuktyA kaivalyasvarUpajJAnAya kaivalyapAdo'yamArabhyate / TIkArtha : rUhAnI.... kArakhyAta have viprattipattithI utpanna thayela bhrAMtinA nirAkaraNa dvArA puruSa prakRtithI pRthagU thAya che ke nathI thato ? e rUpa viparIta svIkArathI utpanna thayela bhrAMtinA nirAkaraNa dvArA, yuktithI kaivalyanA svarUpanA jJAna mATe A kaivalyapAda AraMbha karAya che. avataraNikA: ___ tatra yAH pUrvamuktAH siddhayastAsAM nAnAvidhajanmAdikAraNapratipAdanadvAreNaiva bodhayati, yadi vA yA etAH siddhayastAH sarvAH pUrvajanmAbhyastasamAdhibalAjjanmAdinimittamAtratvenA''zritya pravartante, tatazcAnekabhavasAdhyasya samAdherna kSatirastItyAzvAsotpAdanAya samAdhisiddhezca prAdhAnyakhyApanArthaM kaivalyaprayogArthe cA''ha - avataraNitArtha : tyAM kaivalyapAdamAM, je pUrvamAM kahevAyelI siddhio teonA nAnAvidhajanmAdikAraNanA pratipAdana dvArA siddhionA judA judA nmAdi karaNanA pratipAdana dvArA ja, bodha karAve che, athavA je A siddhio che te sarva pUrvajanmamAM abhyAsa karela samAdhinA baLathI nmAdinA nimittamAtrapaNAthI Azraya karIne pravarte che, tethI aneka bhavasAdhya evI samAdhinI kSati nathI, e prakAranA AzvAsananA utpAdana mATe arthAt e prakAre AzvAsana utpanna karAvavA mATe, samAdhinI siddhinI pradhAnatA pApana karavA mATe jaNAvavA mATe, ane kevalyanA prayoga mATe kahe che -
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 sUtraH pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-1 nauSadhimantratapa:samAdhinA: siddhaya: zA4-zA sUtrArtha : janma, auSadhi, maMtra, tapa ane samAdhithI thanArI siddhio che. II4-1|| TIkA H 'janmaiviti'-kAzcana janmanimittA eva siddhayaH, yathA pakSyAdInAmAkAzagamanAdaya, yathA vA kapilamaharSiprabhRtInAM janmasamanantaramevopajAyamAnA jJAnAdayaH sAMsiddhikA guNAH, auSadhisiddhayo yathA pAradAdirasAyanAdyupayogAt, mantrasiddhiryathA mantrajapAt keSAM - cidAkAzagamanAdi, tapaH siddhiryathAvizvAmitrAdInAm, samAdhisiddhiH prAk pratipAditA, etAH siddhayaH pUrvajanmakSapitaklezAnAmevopajAyante tasmAt samAdhisiddhAvivAnyAsAM siddhInAM samAdhireva janmAntarAbhyastaH kAraNaM, mantrAdIni nimittamAtrANi // 4- 1 // TIkArya : kAzcana nimittamAtrA / / keTalIka janmanimitta ja siddhio che. je pramANe - pakSI vageremAM AkAzagamanAdi, athavA kapilamaharSi vagerene janmatAnI sAthe ja utpanna thayelA jJAnAdi sAMsiddhi svAbhAvika guNo, jmanimitta ja siddhio che e pramANe anvaya che. auSadhisiddhio-je pramANe - pArada vagere rasAyanAdi upayogathI thAya che te auSadhisiddhi che. maMtrasiddhi-je pramANe - maMtranA japathI keTalAkne AkAzagamanAdi thAya che te maMtrasiddhi che. tapasiddhi-je pramANe - vizvAmitra vagerene thayela te tapasiddhi che. samAdhisiddhi - pUrvamAM pratipAdana karAyela samAdhisiddhi che. A siddhiojanma, auSadhi AdithI thanArI A siddhio, pUrva janmamAM kSapita=kSaya karelA, klezavALA ja jIvone thAya che. te kAraNathI samAdhinI siddhimAM jema jnmAMtaramAM abhyasta=abhyAsa karela, samAdhi ja kAraNa che tema anya siddhionuM=janma, auSadhi AdithI thanArI siddhionuM, kAraNa janmAMtaramAM abhyasta samAdhi ja che. ahIM prazna thAya ke jo sarva siddhi pratye janmAMtaramAM abhyasta samAdhi ja kAraNa che to maMtrAdithI siddhi thAya che tema kema kahyuM ? tethI kahe che - maMtrAdi nimittamAtra che. II4-1II bhAvArtha : trIjA samAdhipAdamAM yoganA sevanathI yogIone aneka prakAranI siddhio thAya che tema batAvyuM.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-1 109 have A sarva siddhio pUrvajanmamAM abhyasta samAdhinA baLathI keTalAka jIvone janmAdi nimitta mAtrathI thAya che tema batAve che. tethI e phalita thAya che ke, jemane janmAdi nimitta siddhio thAya che te paNa pUrvabhavanA samAdhinA abhyAsathI thAya che mATe samAdhino abhyAsa ja baLavAna che, ane samAdhithI thanArI siddhio ja pradhAna che. samAdhithI thanArI siddhionA baLathI yogIo sarvakarmarahita kaivalyane prApta kare che te batAvavA mATe prastuta sUtramAM samAdhithI atirikta anya paNa nimittathI siddhio thAya che te batAve che. janma, auSadhi, maMtra, tapa ane samAdhithI utpanna thayelI siddhio : janmasiddhi : keTalIka siddhio janmanimittaka che jema pakSIone AkAzagamanAdi siddhio che. A prakAranI siddhimAM janmAMtara samAdhi kAraNa nathI topaNa siddhizabdathI ullekha karela che, tethI batAve che mukhya to janmanimitte je siddhi thAya che temAM pUrvajanmano samAdhino abhyAsa ja kAraNa che. jema-kapilamaharSi vagerene janmatAnI sAthe ja jJAnAdi sAMsiddhika guNo pragaTelA je pUrvabhavanA samAdhinA abhyAsathI ane janmanA nimittamAtrathI prApta thayela siddhio che. auSadhisiddhi : keTalIka siddhio auSadhinA sevanathI thAya che. jema pArada=pAro vagere rasAyaNanA upayogathI aneka siddhio thAya che. pAradAdi rasAyaNanA upayogathI aneka siddhio thAya che tyAM paNa te auSadhi nimittamAtra che, paraMtu janmAMtaramAM sevana karela samAdhi ja te siddhimAM pradhAna kAraNa che. AthI ja brAhmI Adi auSadhinA sevanathI viziSTa jJAnAdi thAya che tyAM paNa yogamArgane anukULa evA viziSTa jJAnAdi janmAMta2mAM samAdhinA abhyAsathI thAya che. maMtrasiddhi : keTalAka jIvone maMtra japathI AkAzagamanAdi siddhi thAya che, tyAM paNa maMtrano japa nimitta kAraNa che. mukhyapaNe janmAMta2mAM sevela samAdhi ja temAM kAraNa che. tapasiddhi : keTalAka jIvone tapathI siddhi thAya che. jema vizvAmitra vagerene tapa karavAthI aneka siddhio pragaTa thayelI A tapasiddhimAM paNa tapa nimitta kAraNa che. mukhyapaNe janmAMtaramAM sevela samAdhi ja kAraNa che. samAdhisiddhi : samAdhithI thanArI siddhio trIjA samAdhi pAdamAM batAvelI che. sarva siddhi pratye janmAMtaramAM abhyasta samAdhi mukhya kAraNa : A sarva prastuta sUtramAM batAvelI janmAdithI thanArI siddhio pUrvabhavamAM yogamArganA sevanathI kSaya thayelA klezavALA ja jIvone thAya che, tethI jema samAdhithI thanArI siddhi janmAMta2mAM abhyAsa karela samAdhithI thAya che tema janma, auSadhi, maMtra ane tapathI thanArI siddhio paNa janmAMtaramAM abhyAsa karela samAdhithI thAya che. maMtrAdi ke janmAdi te siddhi prApta thavAmAM nimittamAtra bane che. ||4-1||
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-2 avataraNikA : nanu nandIzvarAdikAnAM jAtyAdipariNAmo'sminneva janmani dRzyate tat kathaM janmAntarAbhyastasya samAdheH kAraNatvamucyata ityAzaGkayA''ha - avataraNitArtha : naMdIzvarAdine jAtyAdi pariNAma A ja janmamAM dekhAya che, tethI janmAMtaramAM abhyasta samAdhinuM kAraNapaNe arthAt janmAMtaramAM abhyAsa karela samAdhi siddhiomAM kAraNa che, e pramANe kevI rIte kahevAya ? e prakAranI AzaMkA karIne kahe che - sUtra : jAtyantarapariNAmaH prakRtyApUrAt // 4-2 // sUtrArtha : jAtyaMtarano pariNAma=naMdIzvarAdine eka bhavamAM anya bhavanI jAtino pariNAma, prakRtinA ApUraNathI thAya che. ll4-cA TIkA : 'jAtyeti'-yo'yamihaiva janmani nandIzvarAdInAM jAtyAdipariNAmaH sa prakRtyApUrAt, pAzcAttyA eva hi prakRtayo'muSmiJjanmani vikArAnApUrayanti jAtyantarAkAreNa pariNAmayanti I8-rA. TIkArya : yogyam .paripatti che je A Aja janmamAM naMdIzvarAdine jAti Adino pariNAma thAya che te prakRtinA ApUraNathI thayela pUrvamAM baMdhAyelI prakRtinA pratibaMdhaka evA anya prakRtinA dUra thavAthI pUrvanI baMdhAyelI prakRtinA ApUraNathI thayela che. prakRtinA ApUraNano artha spaSTa kare che - pAzcAtya ja prakRtio A janmamAM vikArone ApUraNa kare che=jAtyAMtara AkArathI pariNamana pamADe che. I4-rA. bhAvArtha : prakRtinA ApUraNathI naMdIzvarAdine jAtyaMtara pariNAmanI prApti : pAtaMjalayogasUtra 4-1mAM kahyuM ke janma, auSadhi AdithI je siddhio thAya che te paNa janmAMtaramAM abhyAsa karela samAdhine kAraNe thAya che, paraMtu pUrva janmamAM jemaNe samAdhino abhyAsa karyo nathI temane siddhio prApta thatI nathI.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 111 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-2-3 ahIM zaMkA thAya ke naMdIzvarAdie IzvaranI ArAdhanA karI tenAthI A bhavamAM ja jAtyAdi pariNAma prApta thayo arthAt je potAnI manuSyajAti vagere prApta thayelA tenA sthAne devabhava jevA rUpAdinI prApti thAya tevI jAtinI prApti thaI. tema koIe pUrvabhavamAM samAdhino abhyAsa karyo na hoya chatAM A bhavanA samAdhinA yatnathI siddhio thaI zake tema mAnavuM joIe. tenA nirAkaraNa mATe kahe che - naMdIzvarAdine IzvaranI ArAdhanAthI A bhavamAM jAti AdinA pariNAma thayo te prakRtinA ApUraNathI thayo che arthAt naMdIzvarane pUrvabhavamAM devabhavanA bhogo prApta karAve tevI prakRti baMdhAyelI paraMtu vaccamAM manuSyabhavane ucita evI sAmAnyajAti Adi prApta karAve tevuM karma vipAkamAM AvyuM, tethI devabhavanA bhogone Ape tevI prakRti naMdIzvarane vartamAnamAM prApta thaI nahIM paraMtu IzvaranI bhaktithI te devabhavane yogya jAti Adi vipAkane pAme temAM pratibaMdhaka evI manuSyabhavane anurUpa jAti vagere che te IzvaranI bhaktithI dUra thAya che, tethI pUrvanI baMdhAyelI devabhavane anurUpa jAti Adi A janmamAM vikArane ApUraNa kare che arthAt potAnA phaLane Ape che=jAtyaMtara AkArarUpe pariNamana pAme che arthAt manuSyabhavane anurUpa jAti Adi khasI javAthI devabhavane anurUpa jAti Adi phaLa ApavAne anurUpa pariNamana pAme che. AnAthI e phalita thAya che ke, pUrvabhavamAM jo devabhavane anurUpa jAti naMdIzvarAdie na bAMdhelI hoya to IzvaranI bhaktithI paNa te vipAkamAM AvI zake nahi. tema jeoe pUrvabhavamAM samAdhi abhyasta karI na hoya teone janmAdithI paNa siddhionI prApti thaI zake nahi, paraMtu pUrvabhavamAM abhyasta samAdhivALA yogIo A bhavamAM janmathI, auSadhithI, maMtrathI, tapathI ke samAdhithI siddhio prApta karI zake che. II4-ro avataraNikA: __nanu dharmAdharmAdayastatra kriyamANA upalabhyante tatkathaM prakRtInAmApUrakatvamityAha - avataraNikArya : tyAM A eka ja janmamAM jAtyAdino pariNAmAMtara thAya che tyAM, karAtAM evA dharma-adharma vagere dekhAya che, tethI prakRtinuM ApUrakapaNe kevI rIte thAya? ethI kahe che - bhAvArtha : pAtaMjalayogasUtra 4-2mAM sthApana karyuM ke, naMdIzvarAdine IzvaranI bhaktithI pAzcAtya pachInI prakRtinuM pUraNa thavAthI vipAka prApta thAya che, tethI naMdIzvarAdine IzvaranI bhaktithI je devabhava jevI jAti Adi A bhavamAM prApta thaI te prakRtinA ApUraNathI thayelI che. tyAM zaMkA karatAM kahe che ke, tevA sthAnamAM jIvo IzvaranI bhaktirUpa dharma karanArA dekhAya che, koIka jIvo pApakRtyo karanArA dekhAya che. te dharmakRtya ane pApakRtyanA phaLarUpe teone te bhavamAM sArI jAti ke kharAba jAti Adino
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 kaivalyapAda | sUtra-3 pariNAma prApta thayo tema kahI zakAya, paraMtu pUrvamAM baMdhAyelI sArI jAtinuM pratibaMdhaka evI A bhavanI kharAba jAti Adi dUra thavAthI sArI jAtinI prakRtionuM ke pUrvamAM baMdhAyelI kharAba jAtinuM pratibaMdhaka evI sArI jAti Adi dUra thavAthI kharAba jAtinI prakRtionuM ApUraNa thAya che tema kaI rIte kahI zakAya ? tethI kahe che . = sUtra : nimittamaprayojakaM prakRtInAM varaNabhedastu tataH kSetrikavat // 4-3 // sUtrArtha : nimitta=dharmAdi, te prakRtinA te te prakRtinA arthAtara pariNAmamAM, aprayojaka che. vaLI tenAthI=dharmAdi nimittathI, kSetrikathI jema varaNabheda che. II4-3|| TIkA : 'nimittamiti' - nimittaM=dharmAdi tatprakRtInAmarthAntarapariNAme na prayojakam, na hi kAryeNa kAraNaM pravartate, kutra tarhi tasya dharmAdervyApAra ityAha- varaNabhedastu tataH kSetrikavat / tatastasmAdanuSThIyamAnAddharmAdvaraNamAvArakamadharmAdi tasyaiva virodhitvAdbhedaH kSayaH kriyate, tasmin pratibandhake kSINe prakRtayaH svayamabhimatakAryAya prabhavanti / dRSTAntamAha- kSetrikavat, yathA kSetrika: kRSIvalaH kedArAt kedArAntaraM jalaM ninISurjalapratibandhakavaraNabhedamAtraM karoti, tasmin bhinne jalaM svayameva prasaradrUpaM pariNAmaM gRhNAti na tu jalaprasaraNe tasya kazcit prayatna evaM dharmAderboddhavyam // 4-3 // TIkArya : nimittaM prayojJam / nimitta-dharmAdi, te prakRtinA arthAtaranA pariNAmamAM arthAt pUrvamAM baMdhAyela manuSyAdibhavanI prakRtinA devabhavayogya phaLa ApavA rUpa arthAtara pariNAmamAM prayojaka nathI. ***** nimitta evA dharmAdi manuSyAdi bhavanI prakRtinAM devAdibhavarUpa arthAtaranA pariNAmamAM kema prayojaka nathI. te spaSTa karatAM kahe che -- na hi pravartate, kAryathI=pUrvabhavamAM baMdhAyelA karmanA kAryarUpa dharmAdithI, kAraNa pravartatuM nathI=manuSyAdi bhavane anurUpa prakRti arthAMtara pariNAma pAme e rIte kAraNa pravartatuM nathI, mATe dharmAdi te prakRtinAM arthAtara pariNAmamAM prayojaka nathI ema anvaya che. ***** ***** kutra * kRtyArlR -- to te dharmAdino zemAM vyApAra che ? arthAt naMdIzvarAdie karelA dharmAdino vyApAra te prakRtinA arthAtarapariNAmamAM nathI to te dharmAdino vyApAra zemAM che ? tethI he che -
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-3 varamevastu ... kSetrivat, tenAthI=naMdIzvarAdi vaDe, sevAyelA dharmAdithI kSetrinI jema-kheDUtanI jema, varaNabheda che. kaI rIte te dharmAdithI varaNabheda che ? te spaSTa karatAM kahe che 113 ***** tata: . pramatti, tenAthI=sevAtAM evA te dharmAdithI, varaNano-AvAraka evA adharmAdino= jAtyaMtaranA AvAraka evA adharmAdino bheda-kSaya, karAya che; kema ke tenuM ja virodhIpaNuM che arthAt adharmAdinuM ja dharmAdinI sAthe virodhIpaNuM che. te pratibaMdhaka kSINa thaye chate prakRtio svayaM=pote, abhimata kArya karavA mATe samartha thAya che. dRSTAntamArlR- dRSTAMtane kye che kSatrivyavas- kheDUtanI jema. dRSTAMta dAEtika bhAva spaSTa kare che yathA vodravyam / je pramANe kSetrikheDUta, kedArathI anya kedAramAM lane laI jvAnI icchAvALo lanA pratibaMdhaka evA varaNabhedamAtrane kare che-siMcana karAtuM la anya kedAramAM jvA mATe pratibaMdhaka evI mATIne dUra kare che. te bhedAye chate-varaNano bheda thaye chate, jala pote ja prasaraNarUpavALA=phelAvAnA svabhAvavALA, pariNAmane grahaNa kare che, paraMtu lanA prasaraNamAM teno=kheDUtano, koI prayatna nathI. e pramANe dharmAdinuM jANavuM arthAt e pramANe dharmAdi jAtyaMtara prakRtinuM kArya karavA mATe samartha nathI paraMtu tadarthe je pratibaMdhaka evI jAtino vipAka varte che teno dharmAdi bheda kare che, tethI devAdibhavane yogya evI jAtino vipAka svata: prAdurbhAva pAme che. ||4-3|| bhAvArtha : dharmAdinimitta prakRtinA arthAtarapariNAmamAM aprayojaka, dharmAdinimittathI kSetrikanI jema varaNabheda : pAtaMjalayogasUtra 4-2mAM sthApana karyuM ke, naMdIzvarAdi IzvaranI ArAdhanAthI jAtyAdipariNAmane prApta kare che te prakRtinA ApUraNathI thAya che, tethI have prakRtinA ApUraNathI jAtyAdipariNAma kaI rIte thAya che te spaSTa kare che. naMdIzvarAdie IzvaranI bhakti Adi karIne dharmAdinuM sevana karyuM te pUrvabhavamAM baMdhAyela prakRtinA arthAtarapariNAmamAM prayojaka nathI. naMdIzvarAdie karela dharmAdinuM sevana prakRtinA arthAta2pariNAmamAM kema prayojaka nathI ? temAM yukti Ape che kAryathI kAraNa pravartatuM nathI, paraMtu kAraNathI kArya thAya che tethI dharmAdinuM sevana te prakRtionA arthAtarapariNAmamAM prayojaka nathI.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-3 Azaya e che ke, pAtaMjalamatAnusAra pUrvamAM baMdhAyeluM karma uttaranA bhAvamAM vipAkamAM Ave che ane te pramANe te jIvano uttarano bhava thAya che, tethI pUrvabhavamAM baMdhAyelA karmanA kAryarUpa uttarabhavanuM jIvana che ane te pramANe vicArIe to naMdIzvarAdie IzvaranI bhaktirUpa dharmAdinuM je sevana karyuM, te paNa pUrvabhavanI baMdhAyelI prakRtinuM kArya che, ane tenAthI vartamAnanI manuSyabhavanI prakRti devabhavarUpe arthAtarapariNAma pAme che, tema svIkArIe to pUrvabhavanA prakRtinA kAryarUpa dharmAdithI pUrvabhavamAM baMdhAyelI prakRtirUpa kAraNa anya pariNAmarUpe pravarte che tema mAnavuM paDe. vastutaH kAryathI kAraNa pravartatanuM nathI paraMtu kAraNathI kArya thAya che mATe pUrvabhavanA karmonA kRtyarUpa vartamAnabhavanA naMdIzvarAdinA dharmAdikRtyo rUpa kAryo manuSyAdi jAtirUpa prakRtine devAdijAtirUpa prakRtirUpe pariNAma pamADI zake nahIM. ahIM prazna thAya ke, to pachI naMdIzvarAdie karela IzvaranI bhakti AdithI je dharmAdi thayA teno vyApAra kyAM che? ethI kahe che - naMdIzvarAdie IzvaranI bhaktirUpa je dharmAnuSThAna karyuM te anuSThAnathI viziSTa jAti AdinI prAptimAM AvAraka evA adharmAdirUpa je varaNa che, teno kSaya thAya che, ethI devabhavanI prAptimAM AvaraNarUpa je manuSyabhavanI jAtinuM kAraNa evI prakRti, tenA IzvaranI bhaktirUpa anuSThAnathI kSaya thavAne kAraNe devAdibhavane anukULa evI viziSTa jAti Adino pariNAma je pUrvanA ja bhavamAM baMdhAyela chatAM manuSyajAtinA karmane kAraNe kArya karavA apravRtta hatuM te pragaTa thAya che. A kathanane daSTAMtathI bhAvana kare che - jema - kheDUta khetaramAM judA judA kyArAmAM jalanuM siMcana karavA arthe tenA AvAgamananA sthAne jala nAMkhe che ane eka kyArAmAM pramANopeta jala siMcana karyA pachI bIjA kyArAmAM jala laI javA mATe pUrvamAM bIjA kyArAmAM jala na jAya te mATe pratibaMdhaka evuM mATInuM varaNa karela teno bheda mAtra kare che, tethI te pratibaMdhaka varaNano bheda thavA mAtrathI jala svayaM prasaraNa pAmatuM anya kyArAmAM jAya che, paraMtu jalane anya kyArAmAM laI javA mATe kheDUtane koI prayatna karavo paDato nathI. tema - naMdIzvarAdie bhagavadbhakti Adi dvArA vartamAnabhavamAM je hIna jAti Adino pariNAma hato, teno IzvaranI bhakti AdirUpa dharmathI bheda karyo, tenA kAraNe devabhava jevA sukhone Ape tevI jAti je pUrvamAM baMdhAyelI te svataH vipAkamAM Ave che, paraMtu IzvarabhaktirUpa dharmanA sevanathI te devabhavanI jAtiyogya karma baMdhAtuM nathI; kema ke pAtaMjalamatAnusAra pUrvabhavamAM baMdhAyeluM jAti, AyuSya ane bhogarUpa karma uttaranA bhavamAM bhavanA prAraMbhathI mAMDIne bhavanA aMta sudhI vipAkamAM Ave che, e prakArano niyama che ane pUrvabhavamAM jema manuSyabhavanI jAti AdirUpa bhogakarma baMdhAyeluM tema devabhavane anurUpa jAti AdirUpa karma paNa naMdIzvarAdi dvArA baMdhAyeluM, Ama chatAM manuSyabhavanI jAti AdirUpa karma phaLane abhimukha hovAthI devabhavanA bhogo Ape tevA jAti Adi karmo phaLane abhimukha thatAM nathI ane IzvaranI bhaktithI devabhavane abhimukha phaLa ApavAmAM pratibaMdhaka evA manuSyajAti AdinA karmono bheda thavAthI devabhavane yogya jAti Adi karmo svataH phaLa Ape che. ll4-3
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 115 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-4 avataraNikA : yadA sAkSAtkRtatattvasya yogino yugapat karmaphalabhogAyA''tmIyaniratizayavibhUtyanubhAvAdyugapadanekazarIranirmitsA jAyate tadA kutastAni cittAni prabhavantItyAha - avataraNikArya : jyAre sAkSAtkAra karela tattvavALA yogIne eka sAthe karmaphaLanA bhoga mATe potAnAmAM niratizaya vibhUtino anubhAva hovAthI ekI sAthe aneka zarIranA nirmANanI icchA thAya che tyAre zenAthI te citto arthAt te te zarIramAM vartatA judA judA citto, prabhava pAme cheHutpanna thAya che, ene kahe che - bhAvArtha : prastuta kaivalyapAda che, je yogIne zAstranA adhyayanathI spaSTa bodha thayo che ke, AtmAnuM kevalapaNuM e AtmAnI suMdara avasthA che evA sAkSAtkRtatattvavALA yogIne AtmAnA kevalyarUpa muktinI icchA thAya che. pAtaMjalamatAnusAra karmo bhogavyA vagara nAza pAmatA nathI, tethI te yogIne aneka bhavothI arjita-upArjita karela, ane anekabhavonI prAptinA kAraNa evA karmanA phaLane eka sAthe bhogavavAnI icchA thAya che ane te yogIne jaNAya che ke, mArAmAM tevI atizaya vibhUtirUpa anubhAva che kArya che arthAt yogasAdhanAthI mArAmAM tevI atizaya vibhUti pragaTelI che ke jethI ekI sAthe aneka zarIra karIne sarva karmono nAza karI zakuM, tethI te yogIne ekI sAthe aneka zarIranA nirmANanI icchA thAya che ane te yogI ekI sAthe aneka zarIra banAve to te dareka zarIramAM judA judA cittonI AvazyakatA rahe, kema ke te cittanA baLathI te zarIrano saMcAra te yogI karI zake, tethI prazna thAya che ke jayAre yogI ekI sAthe aneka zarIranuM nirmANa kare tyAre te sarva zarIramAM judA judA citto zenAthI pragaTa thAya che ? te batAvavA mATe pataMjali RSi kahe che. sUtraH nirmANacittAnyasmitAmAtrAt // 4-4 // sUtrArtha amitAmAtrathI nirmANa citto thAya che. l4-4ll TIkA : 'nirmANeti'-yoginaH svayaM nirmiteSu kAyeSu yAni cittAni tAni mUlakAraNAdasmitAmAtrAdeva tadicchayA prasaranti agnevisphuliGgA iva yugapat pariNamanti // 4-4 //
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-4 TIkArya : yoniH .... paripatti | yogInI svayaM nirmANa karAyelI kAyAomAM je citto che te mUlakAraNa evA asmitAmAtrathI ja temanI icchA vaDe yogInI icchA vaDe, prasaraNa pAme che arthAt te te kAyAomAM judA judA citto prasaraNa pAme che. kevI rIte yogInA eka cittamAMthI asmitAnA kAraNe judA judA citto judI judI kAyAmAM prasaraNa pAme che te spaSTa kare che - agnimAMthI jema agninA aneka taNakhAo eka sAthe prasare che, tema yogInA eka cittamAMthI ekI sAthe aneka citto prasaraNa pAme che. bhAvArtha : asmitAmAtrathI nimaNicittonuM prasaraNa : pAtaMjaladarzanakAra mAne che ke, baMdhAyelA karmo bhogavyA vagara kyAreya nAza pAmatA nathI. je yogIne tattvano pAramArthika bodha thayo che te yogI AtmAnI mukta avasthAnI prAptinA atyaMta arthI bane che, tethI ghaNA bhavomAM upArjita karAyelA ane ghaNA bhavonI prAptinA kAraNa evA potAnA karmonA phaLane ekI sAthe bhogavavAnI icchAvALA thAya che. vaLI je yogImAM evI atizaya vibhUti pragaTelI che ke jethI ekI sAthe aneka zarIranuM nirmANa karIne te yogI te sarva karmone bhogavI zake tema che, tethI te yogI sarva karmonA nAza arthe eka bhavamAM aneka zarIranuM nirmANa karIne sarva karmone bhogavavA prayatna kare che te vakhate te yogI dvArA nirmANa karAyelA sarva zarIromAM te zarIranI pravRttino niyatA evuM juduM citta Avazyaka bane che, tethI te yogIne je aneka zarIranuM nirmANa kare che te judA judA zarIromAM judA judA citto asmitAmAtrathI nirmANa thAya che, e prakAre pAtaMjaladarzanakAra svIkAre che ane asmitAmAtrathI eka cittamAMthI aneka citto kaI rIte nirmANa thAya che ? emAM daSTAMta batAve che - agninA taNakhAnA prasaranI jema eka cittamAMthI aneka cittanuM prasaraNa : agninI eka javAlamAMthI aneka sphaliMgo pragaTe che. arthAt aneka agninA kaNIyAo pragaTe che tema yogInA eka cittamAMthI asmitAnA kAraNe eka sAthe aneka cittonuM nirmANa thAya che, tethI te citto dvArA te yogI zukarAdinA zarIro karIne te sarva karmone eka sAthe bhogavIne karmathI mukta bane che, A prakAranI mukta thavA viSayaka pAtaMjaladarzanakAranI prakriyA che. A kathana atyaMta asamaMjasa che. AnuM nirAkaraNa pUjaya upAdhyAya yazovijayajI mahArAje 25mI kalezatAnopAyabatrIzInA 31mA zlokanI TIkAmAM karela che. ll4-4ll
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-5 avataraNikA : nanu bahUnAM cittAnAM bhinnAbhiprAyatvAnnaikakAryakartRtvaM syAdityata Aha - avataraNikArya : ghaNA cittonuM bhinna abhiprAyapaNuM hovAthI eka kAryakartutva thaze nahIM ethI kahe che - bhAvArtha : saMsAravartI jIvomAM darekanA judA judA citto che, tethI saMsArI jIvone paraspara bhinna bhinna abhiprAya thAya che, tethI badhA eka kArya karatA nathI, paraMtu potAnA abhiprAya anusAra judA judA kAryo kare che. jayAre yogIne to potAnA karmanA phaLane bhogavIne karmanAza karavo che, tethI karmanAzarUpa eka kAryane anukULa vyApAra karavA mATe judA judA citto judA judA zarIramAM judA judA abhiprAyavALA thAya to karI zake nahIM, tethI aneka zarIro banAvIne te aneka cittathI yogI potAne abhimata eka kArya kaI rIte karI zake ? tenA spaSTIkaraNa mATe pataMjalimuni kahe che - sUtra : pravRttibhede prayojakaM cittamekamanekeSAm // 4-5 // sUtrArtha : aneka cittonI pravRttinA bhedamAM eka citta prayojaka che. II4-pI. TIkA? 'pravRttIti'-teSAmanekeSAM cetasAM pravRttibhede vyApAranAnAtve, ekaM yoginazcittaM prayojaka= prerakamadhiSThAtRtvena, tena na bhinnamatatvam / ayamarthaH-yathA''tmIyazarIre manazcakSuHpANyAdIni yathecchaM prerayati adhiSThAtRtvena tathA kAyAntareSvapIti // 4-5 // TIkArya : teSA .... namannamatatvam II teonI aneka cittonI pravRttinA bhedamAM vyApAranA anekapaNAmAM, yogInuM eka citta prayojaka adhiSThAtRpaNAthI preraka che, tethI bhinnamatapaNuM nathI. mayamartha: - A artha che sUtrano A artha che - yathA .... pati che je pramANe - potAnA zarIramAM mana-cakSu, hAtha vagerene adhiSThAtRpaNAthI yatheccha preraNA kare che te pramANe yogInuM mana adhiSThAtRpaNAthI anya kAyAomAM paNayogI dvArA nirmANa karAyelI anya kAyAomAM paNa, preraNA kare che. II4-pI.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-4-5 bhAvArtha : aneka cittonI pravRttinA bhedamAM eka citta prayojakaH saMsArI jIvomAM dareka jIvonA potapotAnA judA citto che, tethI eka pravRttimAM paNa pravRtta evA te puruSonA judA judA cittone kAraNe bhinna bhinna abhiprAya thAya che, te pratyakSathI dekhAya che. te rIte yogI asmitAmAtrathI eka cittamAMthI aneka cittonuM nirmANa kare tyAre te sarva citto judA judA zarIramAM kaI rIte yogInA abhiprAyane anusare che te batAvavA mATe kahe che - yogInA eka cittamAMthI asmitAthI nirmANa karAyelA judA judA citto judI judI kAyAmAM judI judI pravRtti kare che, te sarvamAM yogInuM eka citta prayojaka che=adhiSThAtRpaNAthI preraka che, tethI te judA judA zarIrothI je judI judI pravRttio thAya che te sarva yogInA karmanAzarUpa eka prayojananI niSpattinuM kAraNa bane che, paraMtu te judA judA zarIramAM rahelA che te judA judA cittano bhinna bhinna abhiprAya thato nathI. A kathanane daSTAMtathI spaSTa kare che - jema saMsArI koI eka jIvane potAnA zarIramAM vartatuM potAnuM mana cakSu, hAtha vagerene potAnI icchA pramANe preraNA kare che, kema ke te zarIranI cakSu Adi sarva pravRttino adhiSThAtA eka mana che. tema yogInI aneka kAyAmAM je aneka mana cAle che te sarvanA preraka yogInuM eka mana che, tethI yogInA cittathI prerita thaIne sarva zarIramAM vartatA judA judA citto judI judI pravRtti karIne paNa te te bhavayogya karmanAzarUpa eka phaLa niSpanna kare che. Azaya e che ke, saMsArI jIvonA hAtha, paga, cakSu vagere sarva avayavo judA judA che ane te dareka avayavo judI judI pravRtti kare che, paraMtu te sarva pravRttimAM pravartaka eka manaHcitta, che tethI cakSu, hAtha AdinA paraspara matabhedo thatAM nathI, paraMtu eka manathI cittathI, niyaMtrita thaIne te sarva pota-potAnI pravRtti kare che tema yogInA eka cittathI prerAIne sarva zarIromAM utpanna thayelA judA judA citto yogInA prayojananI siddhi kare che. I4-pI. avataraNikA : janmAdiprabhavatvAt siddhInAM cittamapi tatprabhavaM paJcavidhameva, tato janmAdiprabhavAccittAt samAdhiprabhavasya cittasya vailakSaNyamAha - avataraNitArtha : siddhionuM janmAdiprabhAvapaNuM hovAthI tenAthI prabhava pAmela evA siddhiothI utpanna thayela evuM, citta paNa paMcavidha ja che, tethI janmAdithI thayela evA cittathI samAdhiprabhava cittanuM vilakSaNapaNuM kahe che -
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda / sUtra-5-6 bhAvArtha : pAtaMjalayogasUtra 4-1mAM kahela ke janma, auSadhimaMtra, tapa ane samAdhi e pAMcathI siddhio thAya che, ane A siddhio janmAdithI thayelI che tethI nakkI thAya che ke A siddhiothI thayela citta paNa pAMca prakAranuM che, tethI janmAdiprabhava cittathI samAdhiprabhava cittanA vailakSyane kahe che. 119 ahIM vizeSa e che ke, keTalIka siddhio janmathI thAya che, keTalIka siddhio auSadhi ane maMtrajapAdithI thAya che. je jIvone je prakAranI siddhi thAya che te siddhine anurUpa tenuM citta nirmaLa thAya che. jema koI yogIe tapa karIne tapathI bhAvita thavAnA kAraNe tevI koI siddhi prApta karI hoya to te siddhine anurUpa temanuM citta nirmaLa thAya che, tethI janmAdi pAMcane AdhIna siddhio che, ane te siddhine AdhIna citta paNa pAMca prakAranuM thAya che ane kaivalyanI prApti mATe samAdhithI thanAruM citta Avazyaka che, ethI janmAdiprabhava citta karatAM samAdhithI thanAruM citta kevA prakAranuM che te spaSTa karavA arthe kahe che. sUtra : taMtra dhyAnanamanAzaya: / / 4-65 sUtrArtha tyAM=pAMca prakAranA cittamAM, dhyAnathI thanAruM cita anAzaya che=karmavAsanA rahita che. ||4-6|| TIkA : 'tatreti'-dhyAnajaM=samAdhijaM, yaccittaM tatpaJcasu madhye'nAzayaM = karmavAsanArahitamityarthaH / / 4-6aa TIkArya : ..... dhyAnajaM * kRtyartha: // dhyAnathI utpanna thanAruM-samAdhithI utpanna thanAruM, je citta, pAMceyamAM= pAMceya prakAranA cittamAM, samAdhithI thanAruM te citta anAzaya che=karmavAsanA rahita che arthAt kRtya karavAnI vAsanAthI rahita che e prakArano artha che. Il4-6 // bhAvArtha : pAMca prakAranA cittamAM dhyAnathI thanAruM citta anAzaya=karmavAsanA rahita pAtaMjalayogasUtra 4-1mAM janmAdi pAMcathI siddhio thAya che tema batAvyuM. je yogIne je je siddhio thAya che, tenAthI prabhava-thanAruM evuM citta paNa te te prakAranuM hoya che, tethI siddhithI thanAruM citta paNa pAMca prakAranuM prApta thAya che.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-6-7 A pAMceya prakAranA citto AtmAne muktAvasthAnI prAptimAM upayogI che, tethI prastuta kaivalyapAdamAM tenuM nirUpaNa karela che, Ama chatAM samAdhithI thanAruM citta vizeSa prakAre AtmAne muktAvasthA pratye upayogI che tethI te cittanuM svarUpa anya citto karatAM kevuM vilakSaNa che te spaSTa kare che - dhyAnathI thanAruM citta=samAdhithI thanAruM citta, karmavAsanA rahita hoya che, tethI samAdhithI utpanna thayelA cittamAM vartatA yogI haMmezA nirlepa hoya che. AnAthI e phalita thAya che ke, maMtrathI, tapathI je citta utpanna thAya che te citta yogIo mokSArthe niSpanna kare che, chatAM huM maMtrano japa karuM, tapa karuM, bhagavadbhakti karuM ityAdi karmavAsanAvALuM te citta che. jayAre samAdhithI thanAruM citta jIvanI asaMgaavasthA tarapha janAruM hovAthI karmavAsanAthI rahita che mATe kaivalya prApti pratye samAdhivALuM citta prabaLa kAraNa che. ll4-dA. avataraNikA : yathetaracittebhyo yoginazcittaM vilakSaNaM klezAdirahitaM tathA karmApi vilkssnnmityaahavataraNitArtha : je pramANe itara cittothI yogInuM citta vilakSaNa che ane klezAdi rahita che e pramANe karma paNa yogIonuM karma paNa, vilakSaNa che, ene kahe che - sUtra : karmAzuklAkRSNaM yoginastrividhamitareSAm // 4-7 // sUtrArtha : azukala-akRSNa karma yogIone che. itarane ayogIone, traNa prakAranuM karma che. I4-gI TIkA : 'karmeti'-zubhaphaladaM karma yAgAdi zuklam, azubhaphaladaM brahmahatyAdi kRSNam, ubhayasaGkIrNaM zuklakRSNam, tatra zuklaM karma vicakSaNAnAM dAnatapa:svAdhyAyAdimatAM puruSANAm, kRSNaM karma nArakiNAm, zuklakRSNaM manuSyANAm, yoginAM tu saMnyAsavatAM trividhakarmaviparItaM yatphalatyAgAnusandhAnenaivAnuSThAnAnna kiJcit phalamArabhate // 4-7 // TIkArya : amartavuM ... mA te . zubhaphaLane ApanAruM yAgAdi karma zukla che, azubhaphaLane ApanAruM brahmahatyAdi kRSNa che, ubhayasaMkIrNa zukla kRSNa che. tyAM traNa prakAranA karmamAM, zukla karma dAna, tapa ane
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-7-8 121 svAdhyAyAdivALA vicakSaNa puruSone hoya che. kRSNa karma nArakIone hoya che, zukla kRSNa karma manuSyone hoya che, vaLI saMnyAsavAnA yogIone traNa prakAranA karmathI viparIta karma hoya che, phaLatyAganA anusaMdhAnathI ja anuSThAna hovAnA kAraNe je je karma kAMI phaLano AraMbha karatuM nathI. II4-7ll bhAvArtha : pAtaMjalamatAnusAra ayogIo ane yogInA karmanuM svarUpa : pAtaMjalamatAnusAra ayogIone traNa prakAranuM karma hoya che. je jIvo yAga, dhyAna, tapa, svAdhyAya Adi kare che te jIvone zubhaphaLane ApanAruM zukla karma hoya che. tethI e prApta thAya che ke, dharmanA ucita anuSThAno karanArA jIvo je kRtyo kare che te sarva zubha phaLane ApanArA hovAthI zukla karma che. vaLI jeo brahmahatyAdi azubhakRtyo kare che, te sarva azubhaphaLane ApanArA kRSNa karma che ane AvuM kRSNa karma nArakIone pracura pramANamAM hoya che. vaLI ubhayasaMkIrNa trIjuM zuklakRSNa karma che. jema - keTalAka jIvo dAna, tapa vagere zubha kRtyo paNa kare che ane saMsAranA AraMbha - samAraMbhAdi paNa kare che, tevA jIvone ubhayasaMkIrNa evuM zuklakRSNa karma hoya che. vaLI saMnyAsavALA evA yogIone A traNe prakAranA karmothI viparIta karmo hoya che. kema viparIta karmo hoya che te rAjamArtaDakAra spaSTa kare che - phaLa tyAganA anusaMdhAnathI teo anuSThAna kare che, tethI teonuM anuSThAna koI phaLano AraMbha karatuM nathI. AnAthI e phalita thAya che ke, saMnyAsavALA yogIo anAzaya karmavALA hoya che arthAt koI kRtyo karatA hoya te kRtyanA phaLanI AzaMsA vagara te ucitakRtyo kare che. II4-oll avataraNikA : asyaiva karmaNaH phalamAha - avataraNiyArtha: A ja karmonuM pAtaMjala yogasUtra 4-6mAM kahayuM ke, yogIthI itarane traNa prakAranuM karma hoya che e ja karmonuM, phaLa kahe che - sUtra : tatastadvipAkAnuguNAnAmevAbhivyaktirvAsanAnAm // 4-8 // sUtrArtha : tenAthI pUrvasUtramAM ayogIjIvonA traNa prakAranA karmo kahyA tene kAraNe je uttarano bhava
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda / sUtra-8 prApta thAya che te bhavane anurUpa evA karmathI, tenA vipAkane anuguNa ja evI vAsanAnI=je kRtyathI je karma baMdhAyeluM te karma vaDe jevuM deva-manuSya AdinuM zarIra prApta thayuM tenA vipAkane anuguNa ja vAsanAnI, abhivyakti che. II4-8 // TIkA : 'tata iti'-iha hi dvividhAH karmavAsanAH smRtimAtraphalA jAtyAyurbhogaphalAzca / tatra jAtyAyurbhogaphalA ekAnekajanmabhavA ityanena pUrvameva kRtanirNayAH, yAstu smRtimAtraphalAstAsu tataH karmaNo yena karmaNA yAdRk zarIramArabdhaM devamanuSyatiryagAdibhedena tasya vipAkasya yA anuguNA - anurUpA vAsanAstAsAmevAbhivyaktirvAsanAnAM bhavati / ayamartha:yena karmaNA pUrve devatAdizarIramArabdhaM jAtyantarazatavyavadhAnena punastathAvidhasyaiva zarIrasyAssrambhe tadanurUpA eva smRtiphalA vAsanA: prakaTIbhavanti, lokottareSvevArtheSu tasya smRtyAdayo jAyante, itarAstu satyo'pi avyaktasaJjJAstiSThanti na tasyAM dazAyAM nArakAdizarIrodbhavA vAsanA vyaktimAyAnti // 4-8 // TIkArya : iha mati / ahIM=AtmAmAM, (1) smRtimAtraphaLavALI ane (2) jAti, AyuSya ane bhogaphaLavALI be prakAranI karmavAsanA che. tyAM jAti, AyuSya ane bhogaphaLavALI vAsanA eka-aneka jmomAM thanArI che, e kthana dvArA pUrvamAM ja karAyelA nirNayavALI che. je vaLI smRtimAtraphaLavALI karmavAsanA che, teomAM=smRtimAtraphaLavALI karmavAsanAmAM, te karmathI=pUrva sUtramAM vhelA traNa prakAranA karmomAMthI koI karmathI, je karma vaDe deva, manuSya ane tiryak AdinA bhedathI jevuM zarIra AraMbha karAyuM, tenA vipAkne je anuguNa= vAsanA, anurUpa vAsanA, hoya te ja vAsanAonI abhivyakti thAya che. ayamarthaH : - A artha che-sUtrano A artha che - cena ..... mAyAnti / je karmo vaDe pUrve devatAdi zarIra AraMbha karAyuM vaLI seMkaDo anya jAtinA vyavadhAnathI tevA prakAranA ja zarIranA AraMbhamAM tene anurUpa ja smRtiphaLavALI vAsanA pragaTa thAya che=lokottara evA arthamAM tene smRti Adi thAya che arthAt A bhavanA anubhavonuM smaraNa te laukika artha che ane ghaNA vyavadhAna pUrvanA devAdibhavanA anubhavonuM je smaraNa te lokottara artha che temAM tene smRti Adi thAya che, vaLI itaraje karmathI je bhava prApta ryo che enAthI itara smRtimAtraphaLavALI vAsanA vidyamAna hovA chatAM paNa avyaktasaMjJAvALI rahe che-te dazAmAM nAradizarIrathI udbhavelI vAsanA vyakta thatI nathI. II4-8||
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 123 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kevalyapAda | sUtra-8-9 bhAvArtha : ayogI jIvonA traNa prakAranA karmonuM phaLa : pAtaMjalayogasUtra 4-7mAM kahyuM ke, yogInuM karma azukalaakRSNa che, tethI yogInuM karma anAzayavALuM che arthAt karmanI vAsanAthI rahita che ane yogI sivAya anya jIvonuM citta traNa prakAranuM karma kare che je karmathI AtmAmAM vAsanA paDe che ane te karmanI vAsanA be prakAranI che - (1) smRtimAtraphaLavALI ane (2) jAti, AyuSya ane bhogaphaLavALI. A be prakAranI karmavAsanAmAMthI jAti, AyuSya ane bhogaphaLavALI karmavAsanA eka-aneka janmathI thanArI che, e prakAre pUrvamAM nirNaya karAyo che. smRtimAtraphaLavALI vAsanA che, te vAsanA dareka bhavomAM judI judI hoya che chatAM je jIvane uttaranA bhavanI prAptirUpa je karmathI uttaranA devAdi zarIrano AraMbha karAyo te devAdi zarIrane anurUpa smRtimAtraphaLavALI evI te vAsanA te devabhavamAM abhivyakta thAya che, anya vAsanAnI abhivyakti devabhavamAM thatI nathI. A ja arthane spaSTa karatAM kahe che - koI jIve pUrvamAM devazarIrane prApta kareluM hoya tyAra pachI anya anya aneka bhavo karIne ghaNA bhavanA vyavadhAnathI pharI devabhava prApta kare tyAre te devabhavamAM smRtimAtraphaLavALI vAsanAmAMthI te devabhavane anurUpa ja vAsanA pragaTa thAya che ane devabhavathI bhinna narakAdibhavane anurUpa vAsanA avyakta saMjJAmAM rahe che. vaLI devabhavamAM tene pUrvamAM devabhavanI vAsanA abhivyakta thAya che te lokottara arthamAM mRtiAdi rUpa che; kema ke A bhavamAM karAyeluM A bhavamAM smaraNamAM Ave tene loka paNa samajI zake che. te laukika arthanI smRti kahevAya ane ghaNA bhava pUrvanA devabhavanA saMskAro atyAre jAgRta thAya che te loka na samajI zake tevA artho che, tethI te lokottara artho che ane devabhavamAM te jIvane ghaNA bhava pUrve meM A kareluM che te prakAre smaraNa thatuM nathI paraMtu ghaNA bhAva pUrve devabhavamAM karelA saMskArothI te prerAIne te devabhavane anurUpa ja ceSTAo kare che, te sarva ceSTA pratye ghaNA vyavadhAnavALA devabhavanA saMskAro kAraNa bane che. A prakAre pAtaMjaladarzanakAranI mAnyatA che. I4-8. avataraNikA: AsAmeva vAsanAnAM kAryakAraNabhAvAnupapattimAzaGkya samarthayitumAha - avataraNikA : A ja vAsanAonI ghaNA bhavanA vyavadhAna pUrve anubhavelA uttaranA devabhavamAM abhivyakta thAya che e ja vAsanAonI, karya-kAraNabhAvanI anu5pattinI AzaMkA karIne samarthana karavA mATe=
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kevalyapAda | sUtra-9 ghaNA vyavadhAnathI paNa devabhavanI vAsanAonuM uttaranA devabhavamAM smaraNa thAya che ityAdi samarthana 62vA mATe, 5 cha - bhAvArtha : pAtaMjalayogasUtra 4-7mAM kahyuM ke, devAdibhavamAM anubhavela smRtimAtraphaLavALI vAsanA ghaNA bhavanA vyavadhAna pachI maLelA devabhavamAM jAgRta thAya che ane anya bhavonI vAsanA avyakta saMjJAmAM rahe che tyAM koIne zaMkA thAya ke, A rIte ghaNA bhavanA vyavadhAnavALI vAsanA vacce kAryakAraNabhAvanI anupapatti che arthAt najIkanA bhavanI vAsanA uttaranA bhAvamAM AvI zake, paraMtu ghaNA bhava pUrvanI vAsanA uttaranA devabhavamAM kaI rIte smaraNa thaI zake ? tenuM nirAkaraNa karIne devAdibhavanI vAsanA vyavadhAnavALA paNa uttaranA devAdibhavamAM smaraNa thAya che. e prakAranA samarthana mATe kahe che - sUtra: jAtidezakAlavyavahitAnAmapyAnantaryaM smRtisaMskArayorekarUpatvAt // 4-9 // sUtrArtha : jAti, deza ane kALathI vyavahita evI paNa vAsanAonuM AmaMtarya cheHsva anurUpa mRti Adi pratye anaMtarabhAva che; kema ke smRti ane saMskAranuM ekarUpapaNuM che. lia-el TI: ___ 'jAtIti -iha nAnAyoniSu bhramataH saMsAriNaH kAJcidyonimanubhUya yadA yonyatarasahasravyavadhAnena punastAmeva yoni pratipadyate tadA tasyAM pUrvAnubhUtAyAM yonau tathAvidhazarIrAdivyaJjakApekSayA vAsanA yAH prakaTIbhUtA AsaMstAstathAvidhavyaJjakAbhAvAt tirohitAH punastathAvidhavyaJjakazarIrAdilAbhe prakaTIbhavanti, jAtidezakAlavyavadhAne'pi tAsAM svAnurupasmRtyAdiphalasAdhana Anantarya-nairantaryam, kutaH ? smRtisaMskArayorekarUpatvAt, tathAhianuSThIyamAnAtkarmaNazcittasattve vAsanArUpa: saMskAraH samutpadyate, sa ca svarganarakAdInAM phalAnAmakurIbhAvaH karmaNAM vA yAgAdInAM zaktirUpatayA'vasthAnam, karturvA tathAvidhabhogyabhoktRtvarUpaM sAmarthyam, saMskArAt smRtiH smRtezca sukhaduHkhopabhogastadanubhavAcca punarapi saMskArasmRtyAdayaH evaM ca yayA smRtisaMskArAdayo bhinnAstasyA''nantaryAbhAve durlabhaH kAryakAraNabhAvaH, asmAkaM tu yadA'nubhava eva saMskAro bhavati saMskArazca smRtirUpatayA pariNamate tadaikasyaiva cittasyAnusandhAtRtvena sthitatvAt kAryakAraNabhAvo na durghaTaH // 4-9 //
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 125 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | kevalyapAda | sUtra-9 TIkArya : rUda .... pra mavatti che ahIM=saMsAramAM, nAnA janmomAM judA judA aneka bhavomAM, bhamatA saMsArI jIvo koIka yonino anubhava karIne jyAre hajAro anvayoninA vyavadhAnathI pharI te ja yonine te ja janmane, prApta kare che tyAre te pUrva anubhUta-anubhavAyela, yonimAM tevA prakAranA zarIrAdi vyaMjakanI apekSAe je vAsanA pragaTa thaI hatI te te vAsanA, tevA prakAranA vyaMjanA abhAvane kAraNe=vacalA janmomAM te bhavanA jevA zarIrAdirUpa vyaMjakanA abhAvanA kAraNe, tirohita thayela pharI tevA prakAranA vyaMjaka zarIrAdinA lAbhamAM pragaTa thAya che. nAzinaittirya, jAti, deza ane kALano vyavadhAnamAM paNa teonuM hajAro anya yoninA vyavadhAnathI anubhava karelI vAsanAonuM, svaanurUpa smRti Adi phaLasAdhanamAM AnaMtarya chenaittirya che. kema AnaMtarya che ? tethI kahe che - skRti .... patnIt I smRti ane saMskAranuM ekarUpapaNuM che te bhavamAM thatI smRti ane hajAro bhavo pUrvenA pUrvabhavamAM paDelA saMskAronuM samAnapaNuM che. skRti ane saMskAronuM ekarUpapaNuM kaI rIte che ? te tathAdithI spaSTa kare che - tathAdi - te A pramANe - 3nuSTIyamanAt ... sAmarthyam II sevAtA anuSThAnathI cittattvamAM vAsanArUpa saMskAra utpanna thAya che ane te vAsanArUpa saMskAra svarga-narakAdi phaLono aMkurabhAva che arthAt kAraNabhAva che ane yAgAdi kRtyonuM zaktirUpapaNAthI=saMskArarUpapaNAthI, avasthAna che arthAt citsattvamAM avasthAna che ane kartAnuM tevA prakAranA bhogyanA bhokhtatvarUpa sAmarthya che- anuSThAna karanAra puruSanuM te anuSThAnathI javA bhoganI prApti thAya che te bhogyanA bhophtatvarUpa sAmarthya che. uparamAM saMsAramAM sevAtA anuSThAnanA traNa kAryo batAvyA pachI te sarva vacce kaI rIte kAryakAraNabhAva che te spaSTa karavA arthe kahe che - saMskAra .... na durdhaTa: / saMskArathI smRti thAya che ane smRtithI sukha-du:khano bhoga thAya che ane tenA anubhavathI sukha-du:khanA anubhavathI, pharI saMskAra, smRti Adi thAya che. ane A rIte saMskArathI smRti ane smRtithI sukhadu:khano upabhoga ane tenA-upabhoganA anubhavathI saMskAra smRti Adi thAya che e rIte, jenA=je pravRttinA, smRti, saMskAra Adi bhinna che te pravRttinA AnaMtaryano abhAva hovAne kAraNe kAryakAraNabhAva durlabha che mATe jAti AdinA vyavadhAna vagaranA uttaranA bhava karatAM pUrvanA judA prakAranA bhava vacce smRti ane saMskAranuM ekarUpapaNuM nathI ema adhyAhAra che. vaLI amone jAti, deza ane kALathI vyavahita paNa smRti, saMskAranuM AmaMtarma svIkAranAra evA amone, jyAre anubhava ja saMskAra thAya che ane saMskAra smRtirUpapaNAthI pariNamana pAme che
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | kevalyapAda | sUtra-9 tyAre eka ja cittanA anusaMdhAtRpaNAthI eka ja cittanA anusaMdhAnathI, sthitapaNuM hovAthI kAryakAraNabhAva durghaTa nathI. II4-9ll bhAvArtha : smRti ane saMskAranuM ekarUpapaNuM hovAthI jAti, deza ane kALathI vyavahita evI paNa vAsanAono smRti Adi pratye anaMtara bhAva: pAtaMjaladarzanakAre pAtaMjalayogasUtra 4-8mAM sthApana karyuM ke, koI saMsArIjIva devabhavamAM hoya ane te devabhavamAM je saMskAro paDe tyAra pachI anya bIjA bIjA bhavo kare ane pharI devabhavane pAme tyAre pUrvanA anubhavelA devabhavanA saMskAronI smRti thAya che, tethI te devabhavamAM pUrvanA devabhava jevA ja kRtyo kare che. ahIM koIne zaMkA thAya ke, ghaNA bhavarUpa jAtinuM vyavadhAna hoya, dezanuM vyavadhAna hoya ke kALanuM vyavadhAna hoya tyAM kArya-kAraNa bhAvanI upapatti thaI zake nahIM. Azaya e che ke, eka janma pachInA bIjA bhavamAM smRti thavI sulabha che, vaLI pote pUrvamAM je dezamAM hoya te ja dezamAM pharI janme to te dezanA saMskArothI bIjA bhavamAM smRti thavI saMbhave. vaLI pUrvanA bhavanA anubhava ane uttaranA bhavanA anubhava vacce kALanuM vyavadhAna nahi hovAthI pUrvanA bhavanA anubhavathI thayelA saMskArothI uttaranA bhavamAM smRti thaI zake che, paraMtu jAti AdinA vyavadhAnamAM pUrvanA anubhavanA saMskArothI smRti kaI rIte thaI zake ? tenA samAdhAnamAM kahe che - saMsAravartI jIvo aneka janmamAM bhamatA hoya che, temAMthI koIka devAdi janmano anubhava karIne pharI hajAro bhavonA vyavadhAnathI devAdibhavane pAme che tyAre pUrvamAM je devabhavamAM anubhava karela tevA prakAranA zarIrAdi uttaranA devabhavamAM vyaMjaka bane che, tethI te vyaMjakanI apekSAe ghaNA bhavonA vyavadhAnavALA paNa devabhavanI vAsanA pragaTa thAya che ane vacalA devabhava sivAyanA anya bhavonA je anubhavo che tene anurUpa zarIra nahi hovAthI te bhavonA saMskArone abhivyakta karanAra vyaMjaka evA zarIrAdino abhAva hovAne kAraNe te saMskAro tirohita rahe che. vaLI, jyAre te saMskArone jAgRta kare tevo bhava prApta thAya tyAre tevA prakAranA zarIrarUpa vyaMjakane kAraNe te saMskAro pragaTa thAya che, tethI devAdi bhavanI prApti pachI jAti, deza ane kALanuM vyavadhAna hovA chatAM devabhavamAM nAMkhelA saMskArone anurUpa smRti Adi thavAmAM AnaMtarya che; kema ke smRti ane saMskAraNanuM ekarUpapaNuM che arthAt vartamAnanA devabhavamAM je prakAranI smRti che te smRtine anurUpa ghaNA bhava pUrvenA devabhavanA saMskAro che, tethI te be vacce samAnatArUpa ekarUpapaNuM che. skRti ane saMskAra vacce ekarUpapaNuM kaI rIte che te spaSTa karavA mATe TIkAkAra tathAdithI kahe che - saMsArIjIvo je koI anuSThAna kare che, tenAthI cittamAM vAsanArUpa saMskAro utpanna thAya che ane
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-9 120 te saMskAro svarga-narakAdinA phaLanA aMkurabhAvarUpa che. tethI e prApta thAya che ke, A saMskAro jAti, AyuSya ane bhogaphaLavALA che, tethI te saMskAro svarga-narakAdinA kAraNa bane tevA svarUpavALA che tenA kAraNe te anuSThAna karanArane te nRtyane anurUpa svarga-narakAdi phaLanI prApti thAya che. vaLI, anuSThAnathI bIjA prakAranA paNa saMskAro paDe che. je jIvo yoganuM sevana ke hiMsAdi dhRtyo kare che, te kRtyonI zaktirUpe saMskAro paDatA hoya che, jethI pharI sAmagrIne pAmIne te kRtyo teo bIjA bhavamAM kare che, AthI ja yogIo yogasAdhanAnA saMskArothI bIjA bhavamAM pharI yogamArganI pravRtti kare che. vaLI, saMsArIjIva je anuSThAna kare che, tenAthI tevA prakAranA bhogyanA bhoktRtvarUpa sAmarthya temanAmAM pragaTe che. jema vartamAnamAM pUrva dharmAnuSThAna karyuM, tenAthI devabhavanI prApti thaI tyAre te anuSThAna karanArane te devabhavanA bhogone bhogavavAne anurUpa sAmarthya pragaTe che, te sAmarthya pUrvanA bhavamAM karAyelA anuSThAnathI paDela saMskArarUpa che. A rIte pAtaMjaladarzanakAra anuSThAnathI AtmAmAM traNa prakAranA saMskAro paDe che te batAvIne saMskAra ane smRti vacce ekarUpatA kaI rIte che te spaSTa karatAM kahe che -- saMskArathI smRti thAya che arthAt pUrvabhavamAM karAyelA anuSThAnathI paDelA saMskArothI te prakAranA kRtyonI smRti thAya che ane smRtithI sukha-duHkhano bhoga thAya che. jema nArakabhavamAM paDelA duHkhanA AkraMdanA saMskArothI jyAre pharI nArakapaNuM maLe che tyAre te smRtithI AkraMdanA saMskArone kAraNe duHkhano upabhoga thAya che ane jema devabhavamAM sukhanA harSa Adine abhivyakta kare tevA saMskArothI pharI devabhavamAM te prakAranI smRti thavAthI haryAdine abhivyakta kare tevA sukhano upabhoga thAya che A rIte saMskAra ane smRti vacce samAnatArUpa ekarUpapaNuM che ema batAvyA pachI jAti, deza ane kALathI vyavahita evA saMskAromAM kaI rIte ekarUpapaNuM che ane kaI rIte ekarUpapaNuM nathI. te spaSTa karavA arthe kahe che - A rIte smRti ane saMskAranuM je pravRttithI bhinnapaNuM che te pravRttithI AnaMtaryano abhAva che, mATe kArya-kAraNabhAva durlabha che. Azaya e che ke koIne manuSyabhavamAM je smRti che te smRtithI paDelA saMskAro ane devabhavamAM je smRti thAya che tenA kAraNa bane evA saMskArarUpe bhinnapaNuM che tethI te manuSyabhavanI pravRttithI pADelA saMskAro ane devabhavamAM thatI smRti e be vacce AnaMtaryano abhAva che arthAt kAlamRta AnaMtarya hovA chatAM samAnatArUpa AnaMtaryano abhAva che, tethI manuSyabhavamAM karAyelI pravRttithI paDelA saMskAro ane devabhavamAM thatI smRti te be vacce kArya-kAraNabhAva svIkAravo durlabha che arthAt azakya che. vaLI amoe jAti AdinA vyavadhAnathI je kArya-kAraNabhAva svIkAryo e pramANe e phalita thAya che ke, anubhava ja saMskAra thAya che arthAt ghaNA bhava pUrve je devabhavano anubhava thayelo te ja saMskAra bane che, ane te saMskAra ja tathAvidha vyaMjaka zarIrAdinI prAptimAM smRtirUpe pariNamana
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-9-10 pAme che, te vakhate eka ja cittanuM anusaMdhAtRpaNAthI sthitapaNuM hovAne kAraNe kArya-kAraNabhAva durghaTa nathI arthAt je devabhavamAM anubhavathI saMskAro paDelA te saMskAravALuM citta pharI devabhava vakhate te bhAvonuM anusaMdhAna karIne rahe che, tethI pUrvanA devabhavanA anubhavathI janya saMskAro ane vartamAnamAM devabhavanA janmamAM thatI smRti vacce kArya-kAraNabhAva durghaTa nathI. II4-9ll avataraNikA : bhavatvAnantarye kAryakAraNabhAvazca vAsanAnAM yadA tu prathamamevAnubhavaH pravartate tadA kiM vAsanAnimitta uta ninimitta iti zaGkAM vyapanetumAha - avataraNikArya : vAsanAonA AnaMtaryamAM kArya-karaNabhAva thAo, jyAre vaLI prathama ja anubhava pravarte che pUrvanA anubhava nirapekSa prathama ja anubhava pravarte che, tyAre te anubhava vAsanA nimitta che ke nirnimitta che arthAt vAsanAnA nimitta vagara che ? e prakAranI zaMkAne dUra karavA mATe kahe che - sUtra : tAsAmanAditvaM cAziSo nityatvAt // 4-10 // sUtrArtha : teonuM vAsanAonuM, anAdipaNuM che; kema ke AziSanuM arthAta vAsanAnA kAraNIbhUta evA mahAmoharUpa AzipanuM nityapaNuM che. TIkA : 'tAsAmiti'-tAsAM-vAsanAnAmanAditvaM na vidyata Adiryasya tasya bhAvastattvaM, tAsAmAdirnAstItyarthaH / kuta ityata Aha-AziSo nityatvAt, yeyamAzIrmahAmoharUpA sadaiva sukhasAdhanAni me bhUyAsurmA kadAcana tairme viyogo bhUditi yaH sakalpavizeSo vAsanAnAM kAraNaM tasya nityatvAdanAditvAdityarthaH / etaduktaM bhavati-kAraNasya sannihitatvAdanubhavasaMskArAdInAM kAryANAM pravRttiH kena vAryate, anubhavasaMskArAdyanuviddhaM saGkocavikAsamicittaM tattadabhivyaJjakavipAkalAbhAt tattatphalarUpatayA pariNamata ityarthaH TIkArtha : tAsA ... nAstItyartha ! teonuM vAsanAonuM, anAdipaNuM che jene Adi vidyamAna nathI te anAdi teno bhAva te anAditva arthAt vAsanAonuM AdipaNuM nathI e prakArano bhAva che.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | kevalyapAda | sUtra-10 129 ta .... 38 - kema vAsanAonuM anAdipaNuM che ? ethI kahe che - AziSo ....... rUtyartha: / AziSanuM nityapaNuM che je A mahAmoharUpa AziSanuM arthAt sadA ja sukhasAdhano mane prApta thAya, te sukhasAdhanono mane viyoga na thAya, e prakArano je saMkalpavizeSa vAsanAnuM kAraNa che te AziSanuM, nityapaNuM hovAthI anAdipaNuM hovAthI, vAsanAonuM anAdipaNuM che, ema anvaya che. tirUM mavati - A kahevAyeluM thAya che sUtranA kathanathI A kahevAyeluM thAya che - IRUII....rUArtha: / karaNanuM saMnihitapaNuM hovAthI arthAt anubhavAdinI niSpattinA karaNIbhUta evA mahAmoharUpa AziSanuM saMnidhAna hovAthI, anubhava, saMskAra Adi kAryonI pravRtti konA vaDe vAraNa karI zakAya ? arthAt koI vaDe vAraNa karI zakAya nahi. A ja arthane spaSTa kare che - anubhava, saMskAra AdithI anuviddha saMkoca ane vikAsadharmavALuM evuM citta te te abhivyaMjanA vipAkanA lAbhathIete te saMskAronuM abhivyaMjaka bane tevA deva zarIra AdinA vipAkanA lAbhathI, te te phaLarUpapaNAthI arthAt AziSane anurUpa te te anubhava, smRtirUpaphaLapaNAthI pariNamana pAma che. ll4-10|| bhAvArtha : mahAmoharUpa ane vAsanAnA kAraNIbhUta evA AziSanuM nityapaNuM hovAthI vAsanAonuM anAdipaNuM : AtmAmAM anAdikALathI mahAmohanA pariNAmarUpa AziSa varte che, tethI AtmAne sadA bAhya evA sukhanA sAdhano mane prApta thAva, evo saMkalpavizepa varte che ane A saMkalpavizeSane kAraNe te te padArthone joIne te te prakArano mAnasavyApArarUpa anubhava pragaTe che ane tenAthI te anubhavane anurUpa vAsanA paDe che, tethI vAsanAnA kAraNarUpa AziSa anAdithI che tema nakkI thAya che. vAsanAnA kAraNabhUta AziSa anAdithI che tethI vAsanAnuM anAdipaNuM che mATe avataraNikAmAM zaMkA karela ke, prathama je anubhava pragaTe che te vAsanA nimitta che ke nirnimitta che ? tenuM samAdhAna A rIte thAya che ke je koI anubhava che te vAsanA nimitte ja che nirnimitta nathI; kema ke vAsanA anAdinI che ane vAsanA anAdi che tenuM kAraNa AziSa anAdithI che e prakAre phalita thAya che. A sarvakathanathI zuM phalita thAya che ? te spaSTa karatAM rAjamArtaDakAra kahe che - anubhava, saMskAra ane smRtirUpa kAryonuM kAraNa AziSa che ane AtmAmAM AziSanuM nityapaNuM hovAthI te AziSanA kAryarUpa anubhava, saMskAra ane smRtio konA dvArA vAraNa karI zakAya ? arthAt vAraNa karI zakAya nahi, paraMtu anAdinA AzipathI anAdikALathI jIva te te nimittone
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-10-11 pAmIne te te prakAranA anubhavo kare che, te te anubhavothI te te prakAranA saMskAro jIvamAM paDe che. ane te saMskArone anurUpa smRti thAya che ane te smRtithI saMskAro paDe che A prakAre anAdithI krama cAle che. A padArthane spaSTa karatAM rAjamArtaDakAra kahe che ke, anubhava, saMskAra AdithI anuviddha evuM saMkoca, vikAsa dharmavALuM citta che arthAta anAdikALathI AziSane kAraNe thatA anubhavo ane tenA saMskAro tenAthI thatI smRtio, tenAthI yukta citta che. te citta manuSya, devAdi bhAvomAM jIva Ave tyAre te te prakAranA vikAsa dharmavALuM bane che ane kIDI, makoDA Adi pazu bhavomAM jIva jAya che tyAre te te prakAranA saMkocadharmavALuM bane che, ane te te bhavamAM prApta thayelA dehArirUpa abhivyaMjakanA vipAkanA lAbhathI te citta te te phaLarUpe pariNamana pAme che arthAt te te prakAranA anubhava ane te te prakAranI smRtirUpa pariNamana pAme che. ll4-10nA avataraNikA : tAsAmAnantyAddhAnaM kathaM sambhavatItyAzaGkaya hAnopAyamAha - avataraNikArya : teonuM vAsanAonuM, anaMtapaNuM hovAthI anaMtakALathI pravAharUpe vAsanA pravartatI hovAthI, hAna kevI rIte saMbhave ? te prakAranI AzaMkA karIne hAnanA upAyane vAsanAnA tyAganA upAyane, kahe che - sUtra : hetuphalAzrayAlambanaiH saGgRhItatvAdeSAmabhAve tadabhAvaH // 4-11 // sUtrArtha : hetu, phaLa, Azraya ane AlaMbanathI saMgRhItapaNuM hovAthI arthAt vAsanAonuM saMgRhItapaNuM hovAthI, emanA abhAvamAM heta, phaLa, Azraya ane AlaMbananA abhAvamAM, teno abhAva che=vAsanAono abhAva che. II4-11|| TIkAH ___ 'hetviti'-vAsanAnAmanantarAnubhavo hetustasyApyanubhavasya rAgAdayasteSAmavidyeti sAkSAt pAramparyeNa hetuH, phalaM zarIrAdi smRtyAdi ca, Azrayo buddhisattvam, AlambanaM yadevAnubhavasya tadeva vAsanAnAm, atastairhetuphalAzrayAlambanairanantAnAmapi vAsanAnAM saGgrahItatvAt teSAM hetvAdInAmabhAve jJAnayogAbhyAM dagdhabIjatve vihite nirmUlatvAnna vAsanAH prarohanti na #AryapAramanta ti tArA5mAva: I4-2
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 131 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-11 TIkArya : vIsanAnAm ..... 31mIva: vAsanAono anaMtara anubhava arthAt je vAsanA paDelI che tenI pUrvano anubhava hetu che te paNa anubhavano hetu rAgAdi che. teono=rAgAdino, hetu avidyA che. e pramANe sAkSAt paraMparAthI hetu che arthAt vAsanAono hetu che. phaLa arthAt vAsanAonuM phaLa zarIrAdi ane mRtyAdi che arthAt vAsanAothI jAti, AyuSya ane bhogarUpa phaLa prApta thAya che, tethI zarIra Adi phaLa che ane vAsanAthI pUrvanA anubhavanI smRti thAya che ane vAsanAnusAra pravRtti thAya che te vAsanAonuM phaLa che. Azraya arthAt vAsanAono Azraya buddhisattva che. AlaMbana arthAt vAsanAonuM AlaMbana je anubhavanuM AlaMbana che te ja vAsanAonuM AlaMbana che, AthI teo vaDe hetu, phaLa, Azraya ane AlaMbana vaDe, anaMta paNa vAsanAonuM saMgRhItapaNuM hovAthI A cAra bhedothI anaMta paNa vAsanAonuM niyaMtritapaNuM hovAthI, te hetu AdinA abhAvamAM arthAt vAsanAonA hetu, phaLa, Azraya ane AlaMbananA abhAvamAM, jJAna ane yoga dvArA dagdhabIjApaNuM karAye chate nirmApaNuM hovAthI vAsanA praroha pAmatI nathI-vAsanA kAryano AraMbha karatI nathI, ethI teono abhAva che arthAt dagdhabIvALI vAsanA karAye chate vAsanAnA phaLa, smRti ane tenA phaLarUpa anya vAsanAorUpa kAryano abhAva thAya che, tethI vAsanAno abhAva che. 4-11 bhAvArtha : hetu, phaLa, Azraya ane AlaMbanathI vAsanAonuM saMgRhItapaNuM hovAthI, hetu, phaLa, Azraya ane AlaMbananA abhAvamAM vAsanAono abhAva: AtmAmAM anaMtakALathI vAsanAno pravAha cAle che ane te vAsanAnA phaLarUpe smRti thAya che, te smRtithI pharI vAsanA paDe che. A rIte vAsanAno praroha hovAthI te vAsanAno nAza kaI rIte thaI zake ? tethI te vAsanAnA nAzanA upAyone batAve che - vAsanAono hetu : AtmAmAM je koI vAsanA paDe che, teno anaMtara anubhava te vAsanAno hetu che ane te anubhava thavAnuM kAraNa AtmAmAM rAgAdi paDelA che; kema ke rAgAdi pariNAmavALo jIva te te viSayomAMthI te te prakAranA svAda Adino anubhava kare che ane tenAthI AtmAmAM vAsanA paDe che. vaLI te anubhavanuM kAraNa evA rAgAdi AtmAmAM kema thAya che ? tethI kahe che - AtmAmAM avidyA che arthAta ajJAna che=AtmAne potAnA mULa svarUpanuM ajJAna che, ane azucimAM zuci vagere viparIta buddhio varte che ane tenAthI AtmAmAM rAga-dveSAdinA pariNAmo thAya che ane tenA kAraNe bAhya padArthono te te svarUpe anubhava thAya che ane tethI vAsanA niSpanna
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-11-12 thAya che. A pramANe vAsanAno sAkSAt hetu anaMtara anubhava che ane paraMparAe hetu rAgAdi ane avidyA che. vAsanAnuM phaLa : pAtaMjalamatAnusAra vAsanA be prakAranI che - (1) jAti, AyuSya ane bhogaphaLavALI ane (2) smRtiphaLavALI che. ethI pAtaMjalamatAnusAra vAsanAnuM phaLa zarIrAdinI prApti ane smRti AdinI prApti che. vAsanAno Azraya : pAtaMjalamatAnusAra vAsanA buddhimAM paDe che, tethI vAsanAno Azraya buddhisattva che. vAsanAnuM AlaMbana : pAtaMjalamatAnusAra je anubhavanuM AlaMbana che te ja vAsanAnuM AlaMbana che arthAt je vastune avalaMbIne anubhava thayo hoya te ja AlaMbanavALI vAsanA paDe che. A rIte AtmAmAM je kAMI vAsanA paDe che te sarvano saMgraha hetu, phaLa, Azraya ane AlaMbana che. AtmAmAM pUrvanI vAsanAo paDelI hovA chatAM vAsanAnA hetu, phaLAdino abhAva prApta thAya to te vAsanA anubhavAbdirUpe praroha pAmatI nathI. pUrvanI vAsanA pharI anubhavArirUpe pragaTa na thAya teno upAya zuM che? ethI kahe che - koI yogI jJAna ane yoga dvArA arthAt samyajJAna ane samyavyApAra dvArA vAsanAne dagdhabIja-vALI kare to te yogImAM vartatI vAsanA mULa vagaranI thavAthI potAnuM kArya AraMbha karatI nathI. Azaya e che ke, buddhimAM anAdinI vAsanAo paDelI che, Ama chatAM yogIne samyagu bodha thAya ke avidyAne kAraNe mane rAgAdi thAya che ane tenAthI vAsanA utpanna thAya che, tenA phaLarUpe saMsAranI A sarva kadarthanA che ane AvuM jJAna thavAthI te yogI yogamArganI ucita pravRtti karIne cittano nirodha kare to cittamAM vartatI vAsanAo dagdhabIjavALI bane che ane dagdhabIjavALI vAsanAo pharI te prakAranA smRti Adi dvArA anubhavone utpanna karatI nathI. ethI pUrvamAM je vAsanAnA anaMtakALano pravAha atyAra sudhI cAlato hato te baMdha thAya che, kema ke pUrvanI vAsanAo te prakAranI smRti karAvIne bhogAdimAM pravRtti karAvavA mATe asamartha bane che, mATe te vAsanAno abhAva prApta thAya che. ll4-11TI avataraNikA : nanu pratikSaNaM cittasya nazvaratvAt taratamatvopalabdhervAsanAnAM tatphalAnAM ca kAryakAraNabhAvena yugapadabhAvitvAdbhede kathamekatvamityAzaGkayaikatvasamarthanAyA''ha --
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 133 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-12 avataraNikArya : pratikSaNa cittanuM nazvarapaNuM hovAthI; kema ke taratamAtAnI upalabdhi che arthAt cittamAM taratamapaNAnI prApti che ane vAsanAo ane tenA phaLono karya-kAraNabhAva hovAne kAraNe yugapaekIsAthe, abhAvipaNuM hovAthI bheda hote chate pratikSaNa cittano bheda hote chate, kevI rIte ekatva cheH pAtaMjalayogasUtra 4-bhAM kahAM e pramANe smRti ane saMskAramAM anusaMdhAtRrUpe cittanuM ekapaNe kevI rIte che? e prakAranI AzaMkathI ekatvanA samarthana mATe cittanA ekatvanA samarthana mATe, pataMjalijhaSi kahe che - bhAvArtha : pAtaMjala yogasUtra 4-9mAM kaheluM ke, smRti ane saMskAranuM ekarUpapaNuM che ane te padArthane spaSTa karatAM rAjamArtaDavRttikAre kaheluM ke, saMskAra smRtirUpe pariNAma pAme che tyAre te saMskAra ane smRti vacce eka cittanuM anusaMdhAtRpaNuM che, tethI smRti ane saMskAra vacce kArya-kAraNabhAva durghaTa nathI. AnAthI e phalita thAya che ke, anubhava saMskArarUpe thAya che ane saMskAra smRtirUpe pariNamana pAme che te vakhate te sarvamAM anugata eka citta che bhinna bhinna citta nathI. tyAM nanuthI zaMkA karatAM koI kahe che - pratikSaNa cittanuM nazvarapaNuM che, kema ke cittamAM taratamapaNAnI prApti che arthAt koIpaNa padArthaviSayaka citta upayogavALuM hoya che tyAre koIka vakhata tIvra upayoga dekhAya che to kyAreka maMda upayoga dekhAya che, tethI nakkI thAya che ke citta prathama kSaNamAM je hatuM tenAthI bIjI kSaNamAM anya citta prApta thAya che. vaLI cittamAM je vAsanA che tenuM phaLa je smRti Adi thAya che te baMne vacce kArya-kAraNabhAva che, tethI kAraNa ane kArya eka sAthe hoI zake nahi mATe nakkI thAya che ke, vAsanAvALuM citta juduM che ane phaLavALuM citta juduM che. A rIte cittano bheda prApta thato hoya to saMskAra ane smRtinA anusaMdhAtRrUpe=anusaMdhAna karanAra rUpe eka citta che, ema kaI rIte kahI zakAya? AvI AzaMkAnA nirAkaraNa arthe anubhava ane vAsanA vacce anusaMdhAna karanAra citta eka che, tenA samarthana mATe kahe che - sUtra : atItAnAgataM svarUpato'styadhvabhedAd dharmANAm // 4-12 // sUtrArtha : dharmono adhyabheda hovAne kAraNe cittamAM vartatA dharmomAMthI keTalAka ghama atItamAM che, keTalAka ghama vartamAnamAM che, keTalAka dharmo bhaviSyamAM che, tethI dharmono adhvabheda hovAne kAraNe, atIta, anAgata svarUpathI che arthAta atIta vastu ane anAgata vastu cittamAM vartamAnamAM svarUpathI che. ll4-1cA
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-12 TIkA : 'atIteti'-ihAtyantamasatAM bhAvAnAmutpattirna yuktimatI teSAM sattvasambandhAyogAt, na hi zazaviSANAdInAM kvacidapi sattvasambandho dRSTaH, nirupAkhye ca kArye kimuddizya kAraNAni pravarteran, na hi viSayamanAlocya kazcit pravartate, satAmapi virodhAnnAbhAvasambandho'sti, yatsvarUpeNa labdhasattAkaM tatkathaM nirupAkhyatAmabhAvarUpatAM vA bhajate na viruddhaM rUpaM svIkarotItyarthaH, tasmAt satAmabhAvAsambhavAdasatAM cotpttysmbhvaattairdhmerviprinnmmaano dharmI sadaivaikarUpatayA'vatiSThate, dharmAstu tryadhvakatvena traikAlikatvena vyavasthitAH svasmin svasminnadhvani vyavasthitA na svarUpaM tyajanti, vartamAne'dhvani vyavasthitAH kevalaM bhogyatAM bhajante, tasmAddharmANAmevAtItAnAgatAdyadhvabhedastenaiva rUpeNa kAryakAraNabhAvo'smin darzane pratipAdyate, tasmAdapavargaparyantamekameva cittaM dharmitayA'nuvartamAnaM na nihnotuM pArvate 4-22aa TIkArya : rUda..... pravarteran ahIM jagatamAM, atyaMta avidyamAna bhAvonI utpatti yuktivALI nathI; kema ke teonA=atyaMta asat bhAvonA, sarvasaMbaMdhano ayoga che. je karaNathI zazaviSANa Adino= zazazcaMga vagereno, kyAreya paNa sattvasaMbaMdha jovAyo nathI. ane nirupAkhyAryamAM kone uddezIne kAraNo pravarte arthAt sarvathA asat evA nirupAkhya kAryamAM kAraNo pravarte nahIM. kema nirupAkhya kAryamAM kAraNo pravarte nahIM ? tethI kahe che - di... pravartata, viSayanuM anAlocana karIne Alocana karyA vagara, arthAt mArI pravRttinuM phaLa A viSaya che, tevo nirNaya karyA vagara koI paNa pravartatuM nathI. pUrvamAM sarvathA asat utpanna thatuM nathI te yuktithI sthApana karyuM. have vidyamAnano sarvathA abhAva thato nathI. te yuktithI batAvavA arthe kahe che - satAmapi pArvata | satno paNa virodha hovAthI arthAt satno paNa abhAva sAthe virodha hovAthI abhAvano saMbaMdha nathI, arthAt sane abhAvanI sAthe saMbaMdha nathI, je kAraNathI svarUpathI labdha prApta sattAvALuM, evuM sat nirupAkhyatAne athavA abhAvarUpatAne kevI rIte prApta kare ? arthAt viruddharUpano svIkAra karatuM nathI, te kAraNathI asat utpanna thatuM nathI ane sano abhAva sAthe saMbaMdha thato nathI te kAraNathI, sanA abhAvano asaMbhava hovAnA kAraNe ane asatnI utpattino asaMbhava hovAnA kAraNe te dharmo vaDe vipariNamakAna vipariNAma pAmato, evo dharmI sadA ja ekarU55NA vaDe avasthita rahe che.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-12 | sUtra-12nI upA. ma.sA.nI TippaNI 135 vaLI dharmo traNa adhyakatvarUpe trAlika che, te vaikAlikarUpe avasthita evA dharmo sva-sva adhvamAM rahelA svarUpano tyAga karatAM nathI. kevala vartamAna adhvamAM rahelA bhogyatAne prApta kare che. te kAraNathI=dharmI sadA ekarUpa rahe che ane dharmo traNa adhvakatvarUpe vaikAlika che te kAraNathI, dharmono ja atIta-anAgatuM Adi adhvabheda che te ja rUpe=dhano atIta-anAgatAdi adhvabheda che te ja rUpe, kArya-kAraNabhAva A darzanamAM pAtaMjaladarzanamAM, pratipAdana karAya che. te kAraNathI pUrvamAM sthApana karyuM te rIte asat utpanna thatuM nathI ane sat evA dharmo adhvabhedathI rahelA che te kAraNathI, apavarga sudhI eka ja citta dharmIpaNAthI anuvartamAna apalApa karI zakAtuM nathI. I4-12aa. bhAvArtha : dharmono adhvabheda hovAne kAraNe cittamAM atIta, anAgata vastu svarUpathI vidhamAna : pAtaMjaladarzanakAra satkAryavAdI che, tethI teonA mate sat vastu ja koIka avasthAno tyAga karIne anya avasthArUpe pariNamana pAme che ane sat evI vastumAM je dharmo che te saikAlikaviSayavALA che. phakta te dharmo je vartamAnamAM che te bhUta bane che ane bhaviSyanA je dharmo che te vartamAnarUpe thAya che. A rIte atIta ane anAgata evA dhama svarUpathI vastumAM vidyamAna che. phakta te dharmono adhvabheda che arthAt atItadharmo atIta adhvamAM vidyamAna che, vartamAna dha vartamAna adhvamAM vidyamAna che ane anAgata dharmo anAgata adhvamAM vidyamAna che, tethI dharmo paNa sadA rahenArA che. phakta vartamAna adhvamAM rahenArA dharmo bhogyapaNAne pAme che, tethI pAtaMjalamatAnusAra saMsArI jIvonuM citta anAdinuM che, prakRtimAMthI utpanna thayeluM che ane mokSa prApti sudhI te eka ja citta dharUpe anuvartamAna che. phakta te cittano te te kSaNamAM te te anubhavarUpa dharma AvirbhAva pAme che ane te anubhava ja saMskArarUpe pariNamana pAme che tyAre te vartamAnano anubhava atIta adhvamAM praveza pAme che ane te saMskAra jyAre smRtirUpe thAya che tyAre te smRti vartamAna adhvamAM Ave che. vaLI te smRtithI saMskAra paDe che tyAre te smRti atIta adhvamAM praveza pAme che. A prakAre svIkAravAthI dharmo paNa atIta, anAgata adhvarUpa svarUpathI vidyamAna ja che te phalita thAya che. te dharmono AdhAra evuM dharma citta mokSaprApti sudhI vidyamAna rahe che. jayAre sAdhanA karIne yogI mokSane prApta kare che tyAre prakRtimAMthI utpanna thayeluM citta prakRtimAM lIna thAya che. ll4-12aa. pAtaMjalayogasUtra 4-12 upara pUjaya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja sAhebanI TippaNarUpa vyAkhyA : ___[ya.] vyAkhyA-dravyaparyAyAtmanaivAdhvatrayasamAvezo yujyate nAnyathA, nimittasvarUpabhedasya pareNApyavazyAzrayaNIyatvAt, tathA nAbhUtvA'bhAvo'bhAvasyApi, ataH paryAyadravyasvarUpAbhyAM syAdvAda eva yukto'nyathA pratiniyatavacanavyavahArAdyanupapatteriti tu zraddheyaM sacetasA //
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-12nI upA. ma.sA.nI TippaNI artha : dravyaparyAya....satasaT I dravya-paryAyarUpe ja adhvatrayano-traNa mArgano, samAveza ghaTe che, anyathA nahIM cittarUpI dharmImAM je adhvatriyano=atIta, anAgata ane vartamAnarUpa traNa mArgano, samAveza pataMjaliRSi svIkAre che te cittane dravyarUpa ane dharmone paryAyarUpa svIkAravAthI ja dharmonA atIta, anAgata ane vartamAnarUpa traNa adhva=traNa mArga, ghaTe che anyathA ghaTe nahIM, kema ke nimittavaDe svarUpabhedano anAgata adhvamAM rahelA bhAvonuM anuSThAnarUpa nimitta vaDe vartamAnIkaraNarUpa svarUpabhedano, para vaDe paNa avazya AzraNIyapaNuM che ane te rIte dravya, paryAyarUpa adhvatraya svIkAryo te rIte, abhAvanuM paNa vartamAnamAM atIta anAgata dharmonA abhAvanuM paNa, abhUtvarUpe abhAva nathI=sarvathA asat thavArUpe abhAva nathI, AthI paryAya-dravyasvarUpa dvArA syAdvAda jayukta che; kema ke anyathA paryAyadravyarUpa syAdvAda na svIkAravAmAM Ave ane dravyarUpe citta anvayI che mATe trikALaviSayavAnuM che tema dharmo paNa trikALaviSayavALA che tema svIkAravAmAM Ave to, pratiniyata vacanavyavahAra AdinI anupapatti che arthAt A anubhava che, A vAsanA che, A smRti che e prakAranAM pratiniyata vyavahAraAdinI anupapatti che, e prakAre vaLI buddhimAna puruSe zraddhA karavI joIe. bhAvArtha: pAtaMjaladarzanakAra satkAryavAdane svIkAre che, asatkAryavAdane svIkAratA nathI, tethI cittarUpa dharmImAM rahelA dharmo te te nimittathI anubhavarUpe AvirbhAva pAme che, tyAra pachI te anubhava vAsanArUpe pariNamana pAme che tyAre te anubhava atIta adhvamAM praveza pAme che ane vAsanA vartamAna adhvamAM Ave che. vAsanA smRtirUpe pariNamana pAme che tyAre smRti vartamAna adhvamAM Ave che ane anubhava vAsanA, smRti Adi dharmone paNa saikAlika svIkAre che te kathana sarvathA yukta nathI te batAvavA mATe pUjaya upAdhyAyajI yazovijayajI mahArAja kahe che - nimitta vaDe svarUpabhedanuM pAtaMjaladarzanakAra vaDe AzrayaNIyapaNuM hovAthI dravya-paryAyasvarUpe adhvatriyano samAveza yukta H dravya-paryAyasvarUpe ja adhvatrayano traNa mArgano samAveza ghaTe che arthAt paryAyasvarUpe rahelA cittanA dharmo dravyasvarUpe traNeya kALamAM che ane paryAyasvarUpe je kALamAM je dharma vidyamAna che te ja dharma che tema svIkAravAthI ghaTe che, anyathA ghaTe nahIM=jema pAtaMjaladarzanakAra svIkAre che te rIte ghaTe nahIM; kema ke vartamAna adhvamAM rahela paryAya atIta adhvamAM paryAyarUpe nathI, dravyarUpe ja che ane anAgata adhvamAM rahela paryAya paNa vartamAna adhvamAM paryAyarUpe nathI paraMtu cittadravyarUpe ja che, tema mAnavAthI saMgata thAya che. kema dravya-paryAyarUpe adhvatrayano samAveza thaI zake ? temAM hetu kahe che - nimitta vaDe svarUpabhedanuM paravaDe AzrayaNIyapaNuM che. Azaya e che ke, anuSThAna karanAra puruSa anuSThAnanA nimitte je anAgata adhvamAM rahela dharmane vartamAnarUpe kare che te vartamAnI karaNarUpa
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda / sUtra-12nI upA. ma.sA.nI TippaNI svarUpabheda paravaDe paNa avazya svIkAravo joIe ane tema svIkAre to te anAgata adhya vartamAnarUpe thayo tyAre te vartamAnano paryAya trikALaviSayavALo dravyasvarUpe kahI zakAya, paraMtu paryAyasvarUpe kahI zakAya nahIM. mATe pAtaMjaladarzanakAre dharmone trikALaviSayavALA kahevA hoya to dravyarUpe kahI zake ane te anAgata dharmo te te nimittathI vartamAna adhvane pAme che te kathana paryAyane svIkAravAthI saMgata thAya arthAt pUrvano paryAya nAza pAmyo tyAre vartamAnamAM navo paryAya Ave che tethI je anAgata dharma hato te vartamAnane pAme che mATe pUrva paryAyano nAza ane vartamAna paryAyano utpAda, paryAyane svIkAravAthI saMgata thAya che. AnAthI zuM phalita thAya che ke kahe che - 130 dravya-paryAyarUpe adhyatrayano samAveza hovAthI atIta ane anAgata adhvamAM rahela evA abhAvano paNa sarvathA abhAva na hovAthI paryAya ane dravyasvarUpathI syAdvAda saMgata : dravya-paryAyarUpe adhvatrayano samAveza svIkAravAthI atIta adhvamAM rahela ane anAgata adhyamAM rahela evA abhAvanuM paNa abhUtvarUpe abhAva nathI=sarvathA abhAva nathI, paraMtu koIka svarUpe abhAva che arthAt jema kSaNikavAdI bauddha ghaTano abhAva thAya che te abhUtvarUpe abhAva svIkAre che arthAt ghaTa sarvathA asat thAya che tema svIkAre che tevo abhAva atIta, anAgata dharmono nathI paraMtu vartamAnaparyAyarUpe atIta, anAgata dharmono abhAva che ane dravyarUpe te atIta, anAgata dharmono bhAva che. A rIte svIkAravAthI paryAya ane dravyasvarUpa syAdvAda ja yukta che arthAt atIta, anAgata dharmono vartamAna paryAyarUpe abhAva che ane dravyasvarUpe bhAva che. e prakArano syAdvAda ja yukta che. anyathA=ema na svIkArIe to=atIta ane anAgata dharmo dravyarUpe vidyamAna che, paryAyarUpe nathI ema na svIkArIe to, ane cittamAM rahelA dharmo adhvabhedathI trikALavartI che ema svIkArIe to pratiniyata vacana vyavahAra vagerenI anupapatti che arthAt atyAre cittamAM anubhava varte che, tyArapachI te anubhava vAsanArUpe pariNamana pAme che ane te vAsanA smRtirUpe pariNamana pAme che te prakArano pratiniyata vacanavyavahAra thAya che tenI saMgati thAya nahi. Azaya e che ke, vartamAnamAM je vastuno anubhava thAya che, te anubhava vAsanA nathI, paraMtu vartamAnanA anubhavathI vAsanA thAya che ane bIjI kSaNamAM je vAsanA che te anubhava nathI, tevo vyavahAra pravarte che tene saMgata karavo hoya to paryAyarUpe bhAvonuM parivartana che ane dravyarUpe te sarvabhAvo trikAlavartI che tema svIkAravAmAM Ave to pratiniyata vacanavyavahA2 thaI zake e pramANe padArthane jovAnI nirmaLa dRSTivALA puruSe zraddhA karavI joIe. noMdha : pAtaMjalayogasUtra 4-12 uparanuM A pUjaya upAdhyAya yazovijayajI ma.nuM kathana prastuta pAtaMjalayogasUtra 4-12nA bhASyane sAme rAkhIne kahela che. te pramANe koIka sthAne pAThamAM azuddhi jaNAya che te azuddhi svamati anusAra sudhArIne saMgata jaNAya te mujaba ahIM lakhela che ane te pramANe artha karela che, tethI bahuzrutoe ucita nirNaya karIne A vyAkhyAno artha karavo.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-13 avataraNikA : ta ete dharmadharmiNaH kiMrUpA ityata Aha - avataraNikAI: te A dharma-dharmI pUrvamAM kahyuM ke cittarUpa dharmI anvayI che, temAM adhvabhedathI judA judA dharmo rahelA che te A dharma-dharmI, kevA svarUpavAnA che ? ethI kahe che - sUtra : te vyasUkSma guNAtmAna: I4-2rUA. sUtrArtha : te je dharma-dharmI pUrvamAM kahevAyA te, vyakta sUkSmabhedavALA guNasvarUpa che. I4-13 TIkAH 'ta iti'-ya ete dharmadharmiNaH proktAste vyaktasUkSmabhedena vyavasthitA guNAH sattvarajastamorUpAstadAtmAnastatsvabhAvAstatpariNAmarUpA ityarthaH, yataH sattvarajastamobhiH sukhaduHkhamoharUpaiH sarvAsAM bAhyAbhyantarabhedabhinnAnAM bhAvavyaktInAmanvayAnugamo dRzyate, yadyadanvayi tattatpariNAmarUpaM dRSTaM yathA ghaTAdayo mRdanvitA mRtpariNAmarUpAH // 4-13 // TIkAI: ya mRtvariVITmarUpa che je A dharma, dharmI kahevAyA te dharma-dharmI, vyakta ane sUkSmabhedathI vyavasthita che. sattva, rajas ane tamorUpa je guNo tadAtmarUpa che tasvabhAvarUpa che tatpariNAmarUpa che e prakArano artha che. je kAraNathI satva, raksa ane tamasvarUpa sukha, du:kha ane moharUpa vaDe sarva bAhA ane atyaMtarabhedathI bhinna bhAvavyaktiono=bhAvAtmaka vastuono, anvaya-anugama, dekhAya che. je je anvayI che, te te pariNAmarUpa dekhAya che. je pramANe-ghaTAdi mRduthI mATIthI, anvita che mATe ghaTAdi mRddhAmATInA, pariNAmarUpa che. ll4-1all bhAvArtha : cittarUpa dharmI ane adhvabhedathI temAM rahelA dharmonuM svarUpa : saMsAramAM cakSuthI ghaTAdi dravyo dekhAya che ane ghaTAdimAM mATI anvayI dekhAya che arthAt ghaTa, ghaTano nAza thAya tyAre ThIkarA AdirUpa je je avasthAo prApta thAya te sarvamAM mATI anvayI dekhAya che tethI ghaTa ThIkarA Adi mATInA pariNAmarUpa che tema kahevAya che. te rIte je cittarUpa dharmI che ane te cittamAM vartatA anubhava, saMskAra ane smRti vagere rUpa dharmo che te baMne sattva, rajas ane
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 139 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-13-14 tamorUpa guNasvarUpa che. ane sattvAdi traNa guNomAM kyAreka sattvaguNa vyaktarUpe hoya che to te vakhate rajoguNa ane tamoguNa avyaktarUpe hoya che arthAt sUkSmarUpe hoya che, AthI ja vyaktaguNane AzrayIne yogInuM citta sattvaguNavALuM che tema kahevAya che, kyAreka rajoguNa vyaktarUpe hoya che to sattva ane tamoguNa avyaktarUpe hoya che, AthI ja rAgI jIvonuM citta rAgathI yukta ja pradhAnarUpe jaNAya che to vaLI kyAreka tamoguNa vyaktarUpe hoya che to sattva ane rajoguNa avyaktarUpe hoya che, AthI ja krodhI jIvonuM citta dveSathI yukta ja pradhAnarUpe jaNAya che tethI dharmI evuM citta ane cittamAM vartatA dharmo anubhava saMskAra vagere dharmo, te ubhaya sattvaguNa, rajoguNa ane tamoguNanA pariNAmasvarUpa che ane te traNe guNomAMthI koI eka guNa vyakta varte che ane anya guNo sUkSma varte che, ema pAtaMjaladarzanakAra svIkAre che. ll4-1all avataraNikA: yadyete trayo guNAH sarvatra mUlakAraNaM kathameko dharmIti vyapadeza ityAzaGkayA''ha - avataraNiyArtha: jo A traNa guNo sattvaguNa, rajoguNa ane tamoguNa A traNa guNo, sarvatra mULAraNa che to eka dharmI eka guNavALo dharma kevI rIte vyapadeza karAya che ? e prakAranI AzaMkAmAM kahe che - sUtra : pariNAmaikatvAd vastutattvam // 4-14 // sUtrArtha : pariNAmanuM rokANuM hovAthI satva, rajasa ane tamasa guNathI banelA cittamAM vartatA pariNAmanuM ekapaNuM hovAthI, vastunuM tattva che arthAta citta Adi vastuonuM ekatva che sattvaguNavALuM citta che, tamoguNavALuM citta che, rajoguNavALuM citta che, e pramANe ekatva che. I4-14 TIkA : ___ 'pariNAmeti'-yadyapi trayo guNAstathA'pi teSAmaGgAGgibhAvagamanalakSaNo yaH pariNAmaH kvacit sattvamaGgi kvacicca tama ityevaMrUpastasyaikatvAdvastunastattvamekatvamucyate, yatheyaM pRthivI, mayaM vArityAdri I4-24 TIkArya : yadyapi ....... rUcA che jo ke traNa guNo che cittanA sattva, raja ane tamas traNa guNo che, topaNa teono+traNeya guNono je aMgAMgibhAvalakSaNa je pariNAma kyAreka sattva aMgI che, kyAreka
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda / sUtra-14 / sUtra-14nI upA. ma.sA.nI TippaNI rar aMgI che ane kyAreka tamas aMgI che e prakArano pariNAma, tenuM ekapaNuM hovAthI vastunuM citrUpa vastunuM, tattva=ekatva vhevAya che, je pramANe A pRthivI, A vAyu ityAdi kahevAya che. II4-14|| bhAvArtha : pariNAmanuM ekapaNuM hovAthI citta Adi vastuonuM tattva=ekatva : pAtaMjalamatAnusAra dareka vastu satvaguNa rajoguNa ane tamoguNavALI che, tethI te vastune traNa guNasvarUpa kahevI joIe. Ama chatAM vyavahAramAM A sattvaguNavALI vastu che, A tamoguNavALI vastu che, A rajoguNavALI vastu che e pramANe vyavahAra thAya che. tenI saMgati batAvatAM kahe che - jo ke dareka vastumAM traNa guNo che topaNa teono aMgAgabhAvasvarUpa je pariNAma che te koIka vastumAM sattvarUpa aMgI che, koIka vastumAM rajarUpa aMgI che ane koIka vastumAM tamarUpa aMgI che, ane te sattvAdi pariNAmanuM ekapaNuM hovAthI vastunuM ekatva kahevAya che, AthI ja sattvaguNa pradhAna jemanuM citta che te cittane triguNAtmaka kahevAtuM nathI paraMtu sattvaguNavALuM kahevAya che, rajoguNapradhAna jemanuM citta che te cittane rajoguNavALuM kahevAya che ane tamoguNapradhAna jemanuM citta che te cittane tamoguNavALuM kahevAya che. temAM dRSTAMta Ape che - je pramANe A pRthivI che, A vAyu che e pramANe kahevAya che. vastutaH pRthivI aneka guNavALI che topaNa pRthvItvaguNane AzrayIne pRthivI kahevAya che. tema sattvaguNavALA cittane sAttvika kahevAya che. rajoguNavALA cittane rAjasI kahevAya che ane tamoguNavALA cittane tAmasI kahevAya che. II4-14 // pAtaMjalayogasUtra 4-14 upara pUjaya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja sAhebanI TippaNarUpa vyAkhyA: [ya.] vyAkhyA-ekAnekapariNAmasyAdvAdAbhyupagamaM vinA duHzraddhAnametat // artha : vastunA eka, aneka pariNAmarUpa syAdvAdanA svIkAra vagara A=prastuta pAtaMjalayogasUtra 4-14mAM pAtaMjladarzanakAre kahyuM ke pariNAmanA ekatvathI vastunuM ekatva che e, du:zraddhAna che=zraddhA karI zakAya tevuM nathI. bhAvArtha: pAtaMjaladarzanakArane eka, anekapariNAmarUpa syAdvAdanA svIkAravagara vastunuM ekatva duH zraddhAna : jainadarzananI prakriyAnusAra nityAnitya, bhedAbheda, eka, anekAdirUpa aneka prakAranA syAdvAdano svIkAra che. temAMthI eka, aneka pariNAmarUpa syAdvAdane pAtaMjaladarzanakAra svIkAre to pariNAmanA
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda / sUtra-14nI upA. ma.sA.nI TippaNI | sUtra-15 141 ekatvathI vastunuM ekatva che, e sUtra saMgata thAya, paraMtu ekAMtavAdI kahe che ke je nitya hoya te anitya na hoI zake, jeno bheda hoya teno abheda na hoI zake, tema je vastu eka hoya te aneka na hoI zake tethI eka vastune koIka apekSAe ekarUpa ane koIka apekSAe anekarUpa svIkAre to ja pAtaMjaladarzanakAra kahI zake ke, vastu sattva, rajas ane tamas guNarUpa trayAtmaka che. koIka apekSAe sattvaguNavALI che mATe sAttvika citta che e prakAre vyavahAra thAya che paraMtu jo pAtaMjaladarzanakAra eka, anekarUpa syAdvAda na svIkAre to temanuM prastuta sUtranuM kathana saMgata thAya nahi. avataraNikA : nanu ca jJAnavyatirikte satyarthe vastvekamanekaM vA vaktuM yujyate, yadA vijJAnameva vAsanAvazAt kAryakAraNabhAvenAvasthitaM tathA tathA pratibhAti tadA kathametacchakyate vaktumityAzaGkayA''ha - avataraNikArya : jJAnathI vyatirikta-bhinna, artha hote chate, vastu eka ke aneka hevA mATe zakya che. jyAre vijJAna ja vAsanAnA vazathI kArya-kAraNabhAvarUpe avasthita te te prakAre pratibhAse che tyAre kevI rIte A=eka vastu, sattva, rajo ane tajorUpa traNa guNavALI hovA chatAM pariNAmanA ekatvapaNAthI eka che e, vhevA mATe zakya che ? e prakAranI AzaMkAmAM kahe che - bhAvArtha : pAtaMjalayogasUtra 4-14mAM pataMjaliRSie sthApana karyuM ke, vastu sattva, rajo ane tamoguNavALI che, topaNa pariNAmanA ekatvanA kAraNe vastunuM ekatva che. tyAM vijJAnavAdI bauddha zaMkA kare che ke, jJAnathI vyatirikta artha hoya to bAhya vastune eka ke aneka kahI zakAya paraMtu jJAnathI vyatirikta vastu nathI paNa te te prakAranA vAsanAnA vazathI vijJAna ja kArya-kAraNabhAvarUpe avasthita te te prakAre avabhAsa thAya che arthAt je je prakAranI vAsanA paDelI hoya te vAsanAne anurUpa jJAnamAM ghaTapaTAdi bAhya padArtho kAryarUpe pratibhAsa thAya che. vastutaH jJAnathI atirikta ghaTa-paTAdi nathI ane jyAre jJAnathI atirikta bAhya padArtho na hoya to pAtaMjalayogasUtra 4-14mAM kahyuM ke pariNAmanA ekapaNAnA kAraNe vastu ekarUpe kahevAya che. te kevI rIte kahI zakAya ? arthAt kahI na zakAya. e prakAranI zaMkAnA nivAraNa mATe jJAnathI atirikta bAhya vastu che te spaSTa karavA arthe pataMjaliRSi kahe che - sUtra : vastusAmye cittabhedAt tayorvibhaktaH panthAH // 4-15 //
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-15 sUtrArtha : vastunA sAgamAM=bAhya strI Adi dekhAtA vastunA samAnapaNAmAM cittano bheda hovAthI bhinna bhinna puruSanA jJAnano bheda hovAthI, te beno-jJAna ane artha te beno, vibhakta mArga che. ll4-15 TIkAH 'vastusAmya iti'-tayorjJAnArthayorviviktaH panthA vivikto mArga iti yAvat, kathaM ? vastusAmye cittabhedAt, samAne vastuni stryAdAvupalabhyamAne nAnApramAtRNAM cittasya bhedaH sukhaduHkhamoharUpatayA samupalabhyate / tathAhi-ekasyAM rUpalAvaNyavatyAM yoSiti upalabhyamAnAyAM sarAgasya sukhamutpadyate sapanyAstu dveSaH parivrAjakAdeghRNetyekasmin vastuni nAnAvidhacittodayAt kathaM cittakAryatvaM vastunaH, ekacittakAryatve vastvekarUpatayaivAvabhAseta, TIkArya : to: ~ rUti yAvat che te beno=jJAna ane arthano, vivikta paMtha che-bhinna mArga che, mATe jJAnathI atirikta padArtha che, paraMtu jJAnasvarUpa ja vastu nathI ema anvaya che. kartha ? - jJAna ane arthano bhinna mArga kema che ? temAM kahe che - vastusAye merAtuM, vastunA sAmyamAM cittano bheda che. te cittano bheda spaSTa kare che - samAne... samupatnamyate strIAdi upalabhyAna pratyakSa dekhAtI samAna bAhyAvastumAM, judA judA pramAtAnA cittano bheda jJAnano bheda, sukha-du:kha ane moharUpapaNAthI prApta thAya che. eka ja vastumAM judA judA pramAtRnA jJAnano bheda kaI rIte prApta thAya che te 'tathAdithI spaSTa kare che - tathAdi - te A pramANe - jyAM ...... vAta, eka rUpalAvaNyavALI strI prApta thaye chate=jJAnanA viSayarUpe upalabdha thaye chata, sarAgavALA puruSane sukha utpanna thAya che sapatnIne zokya patnIne, keSa utpanna thAya che ane parivrAjakadine saMnyAsI-sAdhu vagerene, ghRNA upekSA, utpanna thAya che. ethI eka vastumAM judA judA cittano udaya hovAthI vastunuM cittakAryapaNe kevI rIte hoI zake? arthAt vijJAnavAdI bauddha vastune svIkArato nathI paraMtu dekhAtI vastune cittanA kAryarUpa kahe che te kevI rIte hoI zake arthAt hoI zake nahIM, kema ke eka cittanuM kAryapaNuM hote chate vastu ekarUpapaNAthI ja avabhAsa thAya=bAhya strI AdirUpa vastu nAnA pramAtRne judA judA pramAtAne, ekarUpe ja avabhAsa thAya, paraMtu ekarUpe avAbhAsa thato nathI tethI vastu cittanuM kArya nathI.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 143 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kevalyapAda | sUtra-15 bhAvArtha : vastunA sAgamAM cittano bheda hovAthI jJAna ane arthano vivikta bhinna, mArga: pAtaMjaladarzanakAre svaprakriyA anusAra pariNAmanA ekatvanA=ekapaNAnA kAraNe vastunuM ekapaNuM che tema pAtaMjalayogasUtra 4-14mAM sthApana karyuM. tyAM jJAnathI atirikta bAhya vastu nathI e pramANe mAnanAra vijJAnavAdI bauddhanA matanuM smaraNa thayuM, tethI te mata yukta nathI paraMtu jJAnathI atirikta bAhya vastu che te batAvavA mATe pataMjaliRSi kahe che - bAhya vastu eka hoya chatAM te eka vastune joIne judA judA pramAtAne te vastu cakSuthI badhAne samAna dekhAvA chatAM te vastune AzrayIne juduM juduM jJAna thAya che. jema-koI eka rUpavALI strIne joIne rAgIpuruSane sukhanuM vedana karAve tevuM jJAna thAya che. te strInI zokya patnI strI hoya tene te suMdara strInuM rUpa joIne dveSa utpanna karAve tevo jJAnano pariNAma thAya che ane yogIone te strInA rUpane joIne mAtra te rUpa jevuM che tevuM ja rUpa dekhAya che chatAM dhRNAno pariNAma=upekSAnA pariNAma utpanna thAya che. tethI nakkI thAya che ke, jJAnano paMthakamArga, judo che, ane arthano padArthano paMthaka mArga, judo che; kema ke bodha karanAra traNeya vyaktione jJAnano paMtha judo judo pravarte che ane te jJAnanA viSayarUpa strIrUpa artha traNe vyakti mATe lAvaNyarUpa samAna pratibhAsa thAya che. jo cittanuM ja kArya vastu padArtha, hota to te vastu pratye traNe pramAtAne=jonArane, ekarUpe te vastuno avabhAsa thavo joIe arthAt traNane eka svarUpa strIrUpa te padArtha bhAsavo joIe paraMtu traNene bhinna bhinna bhAse che, tethI phalita thAya che ke, bAhya vastu cittarUpa jJAnanuM kArya nathI paraMtu svataMtra vastu che. TIkA : __ kiJca, cittakAryatve vastuno yadIyasya cittasya tadvastu kArya, tasminnarthAntaravyAsakte tadvastu na syAt / bhavatviti cenna, tadeva kathamanyairbahubhirupalabhyeta, upalabhyate ca, tasmAnna cittakAryam / atha yugapad bahubhiH so'rthaH kriyate, tadA bahubhirnimitasyArthasyaikanirmitAdvailakSaNyaM syAt, yadA tu vailakSaNyaM neSyate tadA kAraNabhede sati kAryabhedasyAbhAve nirhetukamekarUpaM vA jagat syAt / etaduktaM bhavati-satyapi bhinne kAraNe yadi kAryasyAbhedastadA samagraM jagannAnAvidhakAraNajanyamekarUpaM syAt, kAraNabhedAnanugamAtsvAtantryeNa nirhetukaM vA syAt / yadyevaM kathaM tena triguNAtmanA'rthenaikasyaiva pramAtuH sukhaduHkhamohamayAni jJAnAni na janyante, maivam, yathA'rthastriguNastathA cittamapi triguNaM tasya cArthapratibhAsotpattau dharmAdayaH sahakArikAraNaM tadudbhavAbhibhavavazAtkadAciccittasya tena tena rUpeNAbhivyaktiH, tathA ca kAmukasya sannihitAyAM yoSiti dharmasahakRtaM cittaM sattvasyAGgitayA pariNamamAnaM sukhamayaM bhavati, tadevAdharmasahakAri rajaso'GgitayA duHkharUpaM sapatnImAtrasya bhavati, tIvrAdharmasahakAritayA pariNamamAnaM tamaso'Ggitvena kopanAyAH sapatnyA mohamayaM bhavati, tasmAdvijJAna
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | kevalyapAda | sUtra-15 vyatirikto'sti bAhyo'rthaH, tadevaM na vijJAnArthayostAdAtmyaM virodhAnna kAryakAraNabhAvaH, kAraNabhede sati kAryabhedaprasaGgAditi jJAnAd vyatiriktatvamarthasya vyavasthApitam // 4-15 // TIkArya : vizcana vittaryam vaLI vastunuM cittakAryapaNuM hote chate jemanA cittanI te vastu kArya che te citta arthAtaramAM vyAsakta hote chate te vastu na thAya. ahIM e pramANe ho te vastu kAMIpaNa na thAva e pramANe ho ! e pramANe pUrvapakSI=bauddha, dhe to pAtaMjaladarzanakAra kahe che ke e pramANe na kahevuM; kema ke te ja vastu kevI rIte anya evA ghaNA loko vaDe prApta karAya che arthAt te vastu anya lokone prApta thavI joIe nahIM ane te vastu anya lokone upalabdha prApta thAya che, te kAraNathI citta kArya nathI arthAt bAhya vastu jJAnanuM kArya nathI. 3tha .... cAt, athathI bauddhadarzanakAra kahe ke, ekI sAthe ghaNA vaDe te artha karAya che tyAre ghaNAthI nimita evA arthanuM ghaNA lokonA cittathI nirmita evA te arthanuM, eka vyaktinA cittathI nimita evA arthathI vilakSaNapaNuM thAya ane jo vaizakSaNya na icchAya toghaNA lokonA cittathI nimita evA arthanuM ane eka vyaktinA cittathI nimita evA arthanuM vilakSaNapaNuM na svIkArAya to, kAraNabheda hote chate kAryabhedanA abhAvamAM nirdetuka athavA ekarUpa jagata-saMsAra, thAya. Uta mavati - A hevAyeluM thAya che kAraNabheda hovA chatAM kAryabheda na svIkArIe to nihetuka athavA ekarUpa gata thAya e kathanathI AgaLamAM kahevAya che te kahevAyeluM thAya che. satyapi... cIt, bhinna karaNa vidyamAna hote chate paNa jo kAryano abheda che to samagra jagata nAnAvidha aneka prakAranA kAraNathI janya ekarUpa thAya, athavA kAraNabhedano ananagama hovAnA kAraNe svataMtrapaNuM hovAthI kAryane kAraNanI apekSA vagara niSpattirUpa svataMtrapaNuM hovAthI, nirdetuka thAya. pAtaMjaladarzanakAre A pramANe jJAnathI atirikta artha che tema sthApana karyuM. tyAM bauddhadarzanakAra kahe che - yavaM.....maivam, jo A pramANe che pUrvamAM kahyuM e rIte kAraNano bheda hote chate kAryano bheda che, to te triguNAtmaka artha vaDe sattva, rajas ane tamannurUpa triguNAtmaka bAhya artha vaDe, eka ja pramAtAne sukha, du:kha ane mohamaya traNeya jJAno kema thatAM nathI ? arthAt traNeya jJAno thavA joIe. A pramANe bauddhadarzanakAra kahe to tene pAtaMjaladarzanakAra kahe che ke e pramANe na kahevuM. kema e pramANe na kahevuM te spaSTa kare che - yathA .... vIrtha, je pramANe artha triguNa che=bAhA artha sattva, rajas ane tamannurUpa triguNa che, te pramANe citta paNa triguNa che ane tenA cittanA, arthapratibhAsanI utpattimAM dharmAdi sahakArI karaNa che. tenA udbhava ane abhibhavanA vazathI dharmanA udbhava ane adharmanA abhibhAvanA vazathI,
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 145 pAtaMjalacogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-15 athavA adharmanA uddabhava ane dharmanA abhibhavanA vazathI, kyAreka cittanI te te rUpe abhivyakti thAya che arthAt kyAreka sukharUpe, kyAreka du:kharUpe ane kyAreka moharUpe abhivyakti thAya che ane te rIte kAmukapuruSane strI saMnihita hote chate dharmathI sahakRta evuM citta sattvanA aMgIpaNAvaDe pariNamana pAmatuM sukhamaya thAya che. adharmanuM sahakArI evuM te kacitta, rajoguNanA aMgIpaNAthI sapatnImAtrane zokyane, du:kha rUpa thAya che. tIvra adharmanA sahakArIpaNAthI pariNamana pAmatuM citta tamoguNanA aMgIpaNAthI kopavALI evI sapatnInuM mohamaya thAya che. te kAraNathI=pUrvamAM yuktithI sthApanA kyuM ke, karaNanA bhedamAM kAryano bheda che te kAraNathI, vijJAnathI atirikta bAhya arthakavastu, che. rAjamArtaDakAra prastuta sUtranI TIkAnuM nigamana karatAM 'tavaM'thI kahe che - tavaM.... vyavasthApitar . A rIte pUrvamAM varNana karyuM e rIte, vijJAna ane arthanuM tAdAmya nathI; kema ke virodha che, kArya-kAraNabhAva nathI-vijJAna ane artha vacce kArya-kAraNabhAva nathI; kema ke kAraNabheda hote chate kAryabhedano prasaMga che. e rIte jJAnathI arthanuM vyatiriktapaNuM-bhinnapaNuM, vyavasthApana karyuM. II4-1pI. bhAvArtha : pAtaMjalamatAnusAra cittarUpa jJAnathI atirikta bAhyapadArthane sthApana karavAnI yukti vaLI pAtaMjaladarzanakAra cittarUpa jJAnathI atirikta bAhya padArthane sthApana karavA arthe 'vigna'thI yukti Ape che - jo bAhya vastu cittanuM kArya hoya arthAt cittathI atirikta bAhya vastu na hoya ane citta ja strI Adi AkArarUpe thAya che tema svIkAravAmAM Ave to jenA cittanuM te vastu kArya che tenuM citta anya arthamAM pravRtta hoya tyAre te vastu jagatamAM prApta thavI joIe nahIM. Azaya e che ke, koInuM citta ghaTAkAra rUpe thayuM ane te cittarUpa ja ghaTa hoya to je puruSanA cittarUpa te ghaTa che te puruSa anya arthamAM upayogavALo hoya tyAre te ghaTarUpa vastu vidyamAna na thAya e prakAre cittarUpa vastune svIkAravAthI mAnavuM paDaze ema pAtaMjaladarzanakAra kahe che. tyAM pUrvapakSI bauddha darzanakAra kahe che ke, tema thAva arthAt jayAre te puruSa anya upayogavALo che tyAre te bAhya vastu nathI tema thAva. A pramANe pUrvapakSI bauddha kahe to tene pAtaMjaladarzanakAra kahe che ke te ucita nathI. kema ucita nathI ? tethI pAtaMjaladarzanakAra kahe che - koIka puruSanA cittarUpa ghaTa te puruSano anyamAM upayoga hoya tyAre jo jagatamAM na hoya to te ja ghaTa jayAre te puruSa anyamAM upayogavALo che tyAre anya ghaNA puruSo vaDe kema upalabdha thAya che arthAt jo cittarUpa ghaTa hoya to te upalabdha thavo joIe nahIM ane jyAre te puruSa anya arthamAM
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-15 upayogavALo che tyAre paNa te ghaTAdi padArtha upalabdha thAya che, ethI cittanA kAryarUpa bAhya vastu nathI ema pAtaMjaladarzanakAra kahe che. uparokta pAtaMjaladarzanakAre kahelA kathanamAM 'atha'thI bauddhadarzanavAdI kahe che - ghaTAdarUpa artha eka sAthe ghaNA vaDe karAya che arthAt jeTalA puruSo ghaTanA jJAnavALA che te sarvanA citta vaDe te ghaTarUpa artha karAyo che mATe koI eka puruSa anya upayogavALo hoya topaNa te anya puruSonA cittathI nirmANa karAyelo ghaTa anya puruSone dekhAya che, paraMtu te puruSonA jJAnathI atirikta ghaTa vastu nathI. A pramANe bauddhadarzanavAdI kahe che. bauddhadarzanavAdI e je uparamAM kahyuM tene pAtaMjaladarzanakAra kahe che ke, jo ghaNAnA cittathI te ghaTa nirmANa karAyelo hoya to ekanA cittathI nirmANa karAyelA ghaTAdithI ghaNAnA cittathI nirmANa karAyelA ghaTAdinuM vilakSaNapaNuM thavuM joIe to ja cittarUpa ghaTa che tenI saMgati bauddhadarzanakAra karI zake. Azaya e che ke, koI eka vyaktie eka ghaTane joyo te vyaktinA cittarUpa te ghaTa hoya to te eka vyaktithI jovAyelo ghaTa tyArapachI te jonAra vyakti ane anya vyakti te baMnethI te ghaTa dekhAya tyAre te ghaTa pUrva karatAM vilakSaNa dekhAvo joIe; kema ke pahelAM eka cittathI nirmANa thayelo te ghaTa hato pachI ekathI adhika vyaktinA cittathI nirmANa thayelo te ghaTa che mATe te ghaTamAM vilakSaNatA prApta thavI joIe ane tevuM vilakSaNapaNuM anubhavathI dekhAtuM nathI mATe cittanA upayogathI atirikta ghaTanI sAmagrIthI utpanna thayelo ghaTa che tema bauddhadarzanakAre svIkAravuM joIe. e prakArano pAtaMjaladarzanakArano Azaya che. kAraNabheda hovA chatAM kAryabheda na svIkArIe to nirdetuka athavA ekarUpa jagata thavA svarUpa bauddhadarzanakArane Apatti : have jo eka cittarUpa vyaktithI dekhAyelo te ghaTa hoya ane tyArapachI anekathI jovAyelo ghaTa hoya ane te vilakSaNa nathI, e prakAranA anubhavane baLathI bauddhadarzanakAra kahe ke cittathI atirikta ghaTAdi nahi hovA chatAM eka cittathI nirmANa thayelA ghaTamAM ane aneka cittathI nirmANa thayelAM ghaTamAM vilakSaNatA nathI. to e prApta thAya che, kAraNabheda hovA chatAM paNa kAryanA bhedano abhAva che arthAt eka cittarUpa kAraNathI utpanna thayelo ghaTa ane aneka cittarUpa kAraNathI utpanna thayelo ghaTa e baMne vacce kAryabhedano abhAva che, ane tema svIkArIe to kAraNanA bhedathI kAryabheda thato nathI tema mAnavuM paDe, tethI nirdetuka kArya thAya che tema mAnavAnI Apatti Ave, athavA kAraNano bheda hovA chatAM jo kAryano bheda prApta thato na hoya to jagatamAM bhinna bhinna kAraNothI paNa sarvatra ekarUpa kArya thavAnI Apatti Ave. A kathanane spaSTa karatAM rAjamArtaDa TIkAkAra kahe che -
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 147 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-15 jo bhinna kAraNa hoya ane kAryano abheda thato hoya to judA judA kAraNathI janya evuM jagata ekarUpa thavuM joIe athavA kAraNabhedano ananagama hovAthI kAryabhadamAM kAraNabhedanuM ananusaraNa hovAthI, kAryanI prApti svataMtrathI thAya che, paraMtu kAraNane AdhIna nathI tema mAnavuM paDe tethI nihetuka kArya thAya che tema svIkAravuM paDe. A rIte pAtaMjaladarzanakAre cittarUpa jJAnathI atirikta bAhya padArtha nahi svIkAravAmAM bauddhadarzanakArane doSa ApIne sthApana karyuM ke cittathI atirikta bAhya artho-padArtho che. tyAM bauddhadarzanakAra pAtaMjaladarzanakArane kahe che - tamArA matAnusAra=pAtaMjalamatAnusAra, prakRti sattva, rajas ane tamasa triguNAtmaka che ane temAMthI niSpanna thayelAM sarva bAhya padArtho paNa triguNAtmaka che. have jo bAhya padArtho triguNAtmaka hoya to te arthane jonArA evA pramAtAne sukha, duHkha ane mohamaya traNa prakAranA jJAna kema utpanna karatA nathI ? arthAt padArtha jo triguNAtmaka hoya to tene anurUpa pramAtAne bodhakALamAM sukha, du:kha ane moha traNeya pariNAmo avazya thavA joIe; kema ke kAraNane anurUpa kArya thAya che tema tame pAtaMjaladarzanakAra, svIkAro cho ane bAhya padArtha triguNAtmaka hovAthI padArthane jonArA pramAtAne padArthanA sattvaguNane AzrayIne sukharUpa jJAna thavuM joIe, padArthanA rajoguNane AzrayIne du:kharUpa jJAna thavuM joIe ane padArthanA tamoguNane AzrayIne mohamaya jJAna thavuM joIe, A prakAranI bauddhadarzanakAra dvArA karAyelI zaMkAnuM nirAkaraNa karatAM rAjamArtaDaTIdAra kahe che - A pramANe na kahevuM artha triguNAtmaka hovAnA kAraNe pramAtAne sukha, duHkha ane mohamaya traNa jJAno utpanna thavA joIe, e pramANe na kahevuM. kema na kahevuM temAM yukti batAve che - artha triguNAtmaka hovA chatAM dharma-adharmanA sahakAranA baLathI triguNAtmaka arthanI koI eka guNarUpe abhivyakti : je pramANe pAtaMjalamatamAM artha triguNa che te pramANe prakRtimAMthI utpanna thayeluM citta paNa triguNa che, ane tenA=cittanA, arthapratibhAsanI utpattimAM cittanA arthanA bodhamAM, dharmAdi sahakArI kAraNa che, tethI dharmanA udbhavane kAraNe adharmanA abhibhAvanA vazathI athavA adharmanA udbhavane kAraNe dharmanA abhibhAvanA vazathI kyAreka cittanI te te rUpe abhivyakti thAya che arthAt kyAreka citta sukharUpe abhivyakta thAya che, kyAreka citta duHkharUpe abhivyakta thAya che to kyAreka citta moharUpe abhivyakta thAya che. A kathanane rAjamArtaDakAra dRSTAMtathI spaSTa kare che - koIka kAmuka puruSane saMnihita strI hoya tyAre dharmanA sahakAravALuM citta sattvanA aMgIpaNArUpe pariNamana pAmatuM sukhamaya thAya che; kema ke te vakhate dharmanA sahakArane kAraNe adharmano abhibhava thavAthI duHkha ane mohamaya citta thatuM nathI. vaLI te citta adharmanA sahakAravALuM hoya tyAre rajanA aMgIpaNArUpa sapatnImAtrane duHkharUpa thAya che arthAt te suMdara strIne joIne tenI anya patnI duHkhI
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda / sUtra-15-16 thAya che; kema ke te puruSanI anya patnIne irSyA thavArUpa adharmano sahakAra hovAnA kAraNe dharmano pariNAma abhibhava pAme che, tethI te puruSanI anya patnIne te suMdara strInA rUpane joIne duHkha utpanna thAya che. vaLI te puruSanI koIka anya strIne te suMdara strInA rUpane joIne tIvra adharmano sahakAra hoya to te suMdararUpavALI strI pratye kopa thAya che; kema ke tIvra adharmanA sahakArane kAraNe dharmano abhibhava thAya che, mATe te strInuM citta te anya strInA suMdararUpane joIne mohamaya bane che. AnAthI e phalita thAya che ke, kAraNane anurUpa ja kArya thAya che, ane artha triguNAtmaka hovAthI tenA kAryarUpa citta paNa triguNarUpe pariNamana pAme to eka sAthe sukha, du:kha ane mohamaya jJAna utpanna thAya, paraMtu saMsArIjIvonuM citta triguNAtmaka hovA chatAM dharma, adharmanA sahakAranA baLathI triguNAtmaka arthane jotI vakhate paNa te triguNAtmaka citta koIka eka guNarUpe abhivyakta thAya che; kema ke dharmano sahakAra hoya to te citta sattvaguNarUpe abhivyakta thAya che tyAre anya guNarUpe cittane abhivyakta karavAmAM adharma samartha banatuM nathI; kema ke dharmathI adharmano abhibhava thAya che. A sarva kathanathI zuM phalita thAya che te spaSTa karatAM rAjamArtaMDavRttikAra kahe che virodha hovAthI vijJAna ane artha vacce tAdAtmya nathI kAraNabheda hote chate kAryabhedano prasaMga hovAthI vijJAna ane artha vacce kAryakAraNabhAva nathI mATe jJAnathI atirikata artha che e pramANe vyavasthApana ; jJAnathI atirikta bAhya padArtha che, mATe jJAnathI atirikta bAhya padArtha nathI ema je bauddhadarzanakAra kahe che te asaMgata che. prastuta pAtaMjalayogasUtra 4-15nI saMpUrNa TIkAthI zuM phalita thAya che te spaSTa karatAM kahe che - vijJAna ane arthanuM tAdAtmya svIkArIne jJAnathI atirikta bAhya padArtha nathI ema je vijJAnavAdI bauddha kahe che te yukta nathI; kema ke tema svIkAravAmAM virodha che. je virodha svayaM rAjamArtaMDakAre pUrvamAM bhAvana karela che. vaLI vijJAnavAdI bauddha jJAna ane artha vacce kAryakAraNabhAva svIkArIne kahe che ke, puruSane vAsanAne vaza jJAna utpanna thAya che, tethI ja artha dekhAya che mATe bAhya dekhAtAM artha pratye jJAna ja kAraNa che. te kathana paNa vijJAnavAdI bauddhanuM yukta nathI; kema ke jJAna ane artha vacce kAryakAraNabhAva nathI; kema ke jo jJAna ane artha vacce kAryakAraNabhAva svIkArIe to kAraNanA bhedamAM kAryanA bhedano prasaMga Ave arthAt eka pramAtAnA jJAnarUpa kAraNathI utpanna thayelo ghaTa aneka pramAtAnA jJAnathI utpanna thayelA ghaTa karatAM bhinna mAnavAno prasaMga Ave, ethI jJAnathI vyatirikta ghaTa-paTAdi bAhya artho che e pramANe vyavasthApita thAya che. II4-15|| avataraNikA : yadyevaM jJAnaM cet prakAzakatvAd grahaNasvabhAvamarthazca prakAzyatvAd grAhyasvabhAvastat kathaM yugapat sarvAnarthAnna gRhNAti na smarati cetyAzaGkya parihAraM vaktumAha -
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 149 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-16 avataraNitArtha : jo A rIte pAtaMladarzanakAra cittane triguNAtmaka svIkAre che e rIte, jJAna jo prakAzakapaNuM hovAnA kAraNe grahaNasvabhAvavALuM che ane artha jo prakAzyapaNuM hovAnA kAraNe grAhAsvabhAvavAnuM che to kema ekIsAthe sarva arthone grahaNa karatuM nathI ane smaraNa karatuM nathI arthAt jJAna eka sAthe sarva prakAzya evA arthone kema grahaNa karatuM nathI ane kema smaraNa karatuM nathI ? e prakAranI AzaMkA karIne parihAra karavA mATe dhe che - sUtra : taduparAgApekSitvAccittasya vastu jJAtAjJAtam // 4-16 // sUtrArtha : cittanuM tenA uparAganuM apekSIpaNuM hovAthI=bAhya vastunA uparAganuM apekSIpaNuM hovAthI, vastu jJAtAjJAta che. II4-16ll TIkA : ___ 'taditi'-tasyArthasyoparAgAdAkArasamarpaNAccite bAhyaM vastu jJAtamajJAtaM ca bhavati / ayamarthaH-sarvaH padArtha AtmalAbhe sAmagrImapekSate, nIlAdijJAnaM copajAyamAnamindriyapraNAlikayA samAgatamarthoparAgaM sahakArikAraNatvenApekSate, vyatiriktasyArthasya sambandhAbhAvAd grahItumazakyatvAt, tatazca yenaivArthenAsya jJAnasya svarUpoparAgaH kRtastamevArthe jJAnaM vyavahArayogyatAM nayati, tatazca so'rtho jJAta ityucyate, yena cA''kAro na samarpitaH sa na jJAtatvena vyavahiyate, yasmiMzcAnubhUte'rthe sadRzAdirarthaH saMskAramubodhayan sahakArikAraNatAM pratipadyate tasminnevArthe smRtirupajAyata iti na sarvatra jJAnaM nApi sarvatra smRtiriti (atra) na vedirodha: I4-ddA TIkArya : tI ....... mavati aa te arthanA uparAgathI=pramAtA je arthano bodha karavA abhimukha thayo che te arthanA AkAranA samarpaNathI, cittamAM bAhA vastu jJAta thAya che ane ajJAta thAya che=je vastuthI AkAranuM samarpaNa thayuM nathI te vastu ajJAta thAya che. 3martha: A artha che sUtranA kathanathI A artha prApta thAya che - sarva: .... apekSA sarva padArtha potAnA lAbhamAM astitvamAM, sAmagrInI apekSA rAkhe che ane utpanna thatuM evuM nIlAdi jJAna indriyonI praNAlikAthI prApta thayelA arthanA uparAgane prApta thayelA arthanA AkAranAM samarpaNane, sahakArI kAraNapaNAthI apekSA rAkhe che, tethI te sahakArIkaraNanI
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-16 prApti dvArA pramAtAne nIlAdi jJAna thAya che tema adhyAhAra che. je arthano uparAga cittamAM thato nathI te arthanuM jJAna kema thatuM nathI ? tethI kahe che - vyatiri ..... 3zakyatvIt, vyatirikta arthanA saMbaMdhano abhAva hovAthI indriyanI praNAlikAthI prApta thayelA artha karatAM anya arthano indriyonI sAthe saMbaMdhano abhAva hovAthI, grahaNa karavA mATe azakyapaNuM hovAnA kAraNe te arthanuM jJAna thatuM nathI ema anvaya che. tataza .... vyavadita che ane tethI indriya dvArA prApta thayelo arthano uparAga nIlAdi jJAna karavAmAM sahakArI che tethI, je artha vaDe AnA jJAnanuM svarUpa uparAga karAyuM je artha vaDe cittanA jJAnane potAnA svarUpanuM samarpaNa karAyuM, arthamAM padArthamAM, te ja jJAna vyavahArayogyatAne prApta kare che ane tethI te artha jJAta che e pramANe kahevAya che, ane jenA vaDe je artha vaDe, AkAra samarpita na karAyo=jJAnane potAno AkAra samapirta na karAyo, te te artha, jJAtapaNAthI vyavahAra karAto nathI. min ... virodha: . je anubhUta arthamAM saMskArane ubodhana karato evo sadezAdi artha sahakArIkAraNatAne prApta kare che smRti utpanna karavAmAM te sadezAdi artha sahakArI kAraNatAne prApta kare che, te ja arthamAM smRti thAya che, ethI koI virodha nathI ema anvaya che arthAt jJAna prakAzaka che ane vastu prakAzya che chatAM eka sAthe sarva vastunuM jJAna thatuM nathI ane sarva arthonuM smaraNa thatuM nathI emAM koI virodha nathI. II4-16ll. bhAvArtha : pAtaMjalamatAnusAra jJAna cittarUpa che ane te prakAzaka che, tethI jJAna prakAzya evI vastune grahaNa kare che ane artho prakAzya hovAthI jJAnathI grAhya thAya che, mATe jJAnamAM grahaNasvabhAva che ane arthomAM grAhyasvabhAva che. jJAnamAM grahaNasvabhAva vidyamAna hoya ane arthomAM grAhyasvabhAva vidyamAna hoya to jJAnathI sarvavastunuM eka sAthe grahaNa thavuM joIe ane sarva grAhya vastunuM smaraNa thavuM joIe paraMtu jJAnathI sarva vastunuM grahaNa ane smaraNa thatuM nathI. to kema thatuM nathI ? te spaSTa karavA rAjamArtaDavRttikAra kahe che - jJAna prakAzaka hovA chatAM indriyo dvArA je arthapotAno AkAra cittamAM samarpaNa kare che te viSayanA jJAnanI prApti : prakAzya evA artho cittamAM potAnA AkAranA samarpaNa dvArA jJAta bane che, paraMtu potAnA AkAranuM samarpaNa karyA vagara jJAta banatA nathI ane prakAzya artho potAnA AkAranuM samarpaNa indriyonI praNAlikAthI kare che, tethI te te indriyo dvArA te te atha cittamAM potAnA AkAranuM samarpaNa karIne te cittanA jJAnano viSaya bane che, ane je arthe indriyonI praNAlikAthI cittamAM
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-16-17 151 potAno AkAra samarpaNa karatAM nathI te arthonuM jJAna thatuM nathI, tethI jJAna prakAzaka hovA chatAM sarva arthone grahaNa karatuM nathI paraMtu indriyo dvArA je artha potAno AkAra cittamAM samarpaNa kare che te viSayanuM ja jJAna thAya che. mATe sarva prakAzya arthanuM jJAna thatuM nathI, ema svIkAravAmAM koI virodha nathI. pUrvamAM anubhUta arthaviSayaka sadezAdi artha indriya sanmukha prApta thAya to pUrvanA anubhUta saMskArono uddhodha thavAthI te arthamAM smRti : vaLI smRtimAM paNa pUrvamAM anubhUta sadezAdi artha kyAreka sadeza artha to kyAreka atyaMta videza artha, indriya sanmukha prApta thAya to pUrvanA anubhUta saMskArono uddhodha thAya che, tethI te arthanI smRti thAya che, anya arthanI smRti thatI nathI, mATe sarva prakAzya arthanI smRti thatI nathI tema svIkAravAmAM koI virodha nathI. II4-1chA avataraNikA : yadyevaM pramAtA'pi puruSo yasmin kAle nIlaM vedayate na tasmin kAle pItaM, ataH cittasattvasyApi kadAcit(kathaJcit), grahItRrUpatvAdAkAragrahaNe pariNAmitvaM prAptamityAzaGkAM parihartumAha - avataraNikArya : pramAtA evo paNa puruSa jo A rIte pAtaMjalayogasUtra 4-16mAM kahyuM e rIte je kALamAM nIlanuM vedana kare che te kALamAM pItanuM vedana karato nathI, AthI cittasattvanuM paNa, koI rIte grahItRrUpapaNuM hovAthI AkAragrahaNamAM cittamAM paDelA AkAranA grahaNamAM, pariNAmIpaNuM prApta thayuM pramAtA evA puruSanuM pariNAmIpaNuM prApta thayuM, e prakAranI AzaMkAnA parihAra mATe kahe che - sUtra : sadA jJAtAzcittavRttayastatprabhoH puruSasyApariNAmitvAt // 4-17 // sUtrArtha : puruSanuM apariNAmIpaNuM hovAthI tenA prabhu evA puruSanI cittanA prabhu evA puruSanI arthAta cittanA grahItA evA puruSanI cittanuM grahaNa karanAra evA puruSanI, cittavRttio sadA sarvakALa ja, jJAta che arthAta jJAnano viSaya che. ll4-17ll TIkA : ___ 'sadeti'-yA etAzcittasya pramANaviparyayAdirUpA vRttayastAstatprabhoH cittasya grahItuH puruSasya, sadA-sarvakAlameva, jJAtAH, tasya cidrUpatayA'pariNAmitvAt pariNAmitvA
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | kevalyapAda | sUtra-10 bhAvAdityarthaH / yadyasau pariNAmI syAt tadA pariNAmasya kadAcitkatvAt tAsAM cittavRttInAM sadA jJAtatvaM nopapadyeta / ayamarthaH-puruSasya cidrUpasya sadaivAdhiSThAtRtvena vyavasthitasya yadantaraGgaM nirmalaM sattvaM tasyApi sadaivAvasthitatvAt tad yenArthenoparaktaM bhavati tathAvidhasyArthasya sadaiva cicchAyAsaGkrAntisadbhAvastasyAM satyAM siddhaM sadA jJAtatvamiti na kadAcit pariNAmitvAzaGkA // 4-17 // TIkArtha: tA:....rUtyartha che je A cittanI pramANa, viparyaya AdirUpa vRttio che te tenA prabhune cittanA gItA-grahaNa karanAra evA puruSane, sadA-sarvakALa ja, jJAta che; kema ke tenuM citUpapaNuM hovAnA kAraNe apariNAmIpaNuM che puruSanuM cihnapapaNuM hovAnA kAraNe apariNAmIpaNuM che pariNAmIpaNAno abhAva che. puruSa apariNAmI hovAnA kAraNe cittavRttio sadA=sarvakALa ja, puruSane jJAta kema che ? te spaSTa karatAM kahe che - ... noupadyate | jo A puruSa, pariNAmI hoya to pariNAmanuM kadAcitpaNuM hovAthI te cittavRttionuM sadA jJAtapaNuM ghaTe nahIM. yamartha: - A artha che - puruSI...... mAIkT / sadA sarvakALa ja, adhiSThAtRpaNAthI vyavasthita evA citUpa puruSanuM je aMtaraMga nirmaLa sattva che, tenuM paNa nirmaLa evA cittanuM paNa, sadA ja avasthitapaNuM hovAthI te nirmaLa citta, je arthathI uparakta thAya che tevA prakAranA arthanI sadA ja cichAyAnI saMkrAMtino sadbhAva che ane te hote chate sadA ja cichAyAnI saMkrAMtino sadbhAva hote chate, sadA jJAtapaNuM siddha che cittanI vRttionuM sadA jJAtapaNuM siddha che, ethI kyAre paNa pariNAmIpaNAnI AzaMkA nathI. II4-17lii. bhAvArtha : prastuta pAtaMjalayogasUtra 4-17nI avataraNikAmAM zaMkA karela ke puruSa jayAre nIlanuM vedana kare che tyAre pItanuM vedana karato nathI, tethI citta kyAreka zeyavastuno grahItu=prahaNa karanAra che, ethI AkAra grahaNa karavAmAM citta pariNAmI che. tema te cittano prabhu evo puruSa paNa pariNAmI thaze tenuM nirAkaraNa karavA mATe kahe che - pAtaMjalamatAnusAra puruSanuM apariNAmIpaNuM hovAthI cittanA grahItA evA puruSanI cittavRttio sadA jJAta : je cittanI vRttio pramANa, viparyaya AdirUpe rahelI che. te cittanI vRttio puruSane kyAreka
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda / sUtra-17 / sUtra-17nI upA. ma.sA.nI TippaNI 153 jJAta nathI paraMtu sadAkALa jJAta che; kema ke puruSa cidrupapaNArUpe apariNAmI che. AnAthI e prApta thAya ke puruSa cidrupapaNAthI apariNAmI che mATe cittanI vRttio puruSane sadA jJAta che. jo puruSane pariNAmI svIkAravAmAM Ave to cittanI vRttio sadA jJAta saMbhave nahIM. A prakAranuM pataMjaliRSinuM kahevAnuM tAtparya che. pAtaMjalamatAnusAra puruSa cittUpa che ane sadA cichAyArUpe prakRtimAM adhiSThAtArUpe vyavasthita che ane te vakhate je aMtaraMga nirmaLa evuM sattva=citta, che te paNa sadA vyavasthita che. te citta je arthathI=padArthathI, uparakta thAya che arthAt citta je je arthone grahaNa kare che, te te arthono AkArarUpe pariNamana pAme che, ane te vakhate tevA prakAranA ghaTa-paTAdi dazyanI chAyA cittamAM saMkrama pAme che, tethI te cittamAM sadA jJAtatva siddha thAya che arthAt citta koI kSaNamAM jJAna vagaranuM nathI, paraMtu sadA jJAnavALuM che tema siddha thAya che. have jo AtmA pariNAmI hoya to kyAreka AtmAnI cichAyAno saMkrama thAya ane kyAreka AtmAnI cichAyAno saMkrama na thAya, tethI cittamAM sadA jJAtatva prApta thAya nahi. pataMjaliRSino Azaya e che ke, cittanI je (1) pramANa=yathArthajJAna, (2) bhrama, (3) vikalpa, (4) nidrA ane (5) smRti e cittanI pAce vRttio jJAnasvarUpa che, ane saMsArI jIvone anubhava che ke, ApaNuM citta A pAMca vRttiomAMthI koIne koI vRttivALuM sadA hoya che, tethI cittanuM sadA jJAtapaNuM che, ane citta prakRtimAMthI utpanna thayeluM che ane te jaDa che, tethI cittano jJAna svabhAva nathI, chatAM te nirmaLa cittamAM bAhya padArtho sadA jJAta hoya che, tenuM kAraNa caitanyasvarUpa puruSanI chAyA sadA cittamAM paDe che. jo puruSa pariNAmI hoya to cittamAM kyAreka puruSanI chAyA paDe ane kyAreka puruSanI chAyA na paDe, ane jyAre cittamAM puruSanI chAyA na paDe tyAre jaDa evuM citta jJeyanuM jJAna karI zake nahi, tethI cittamAM zeya padArthanuM jJAtapaNuM sadA saMgata thAya nahi, ane saMsArI jIvonA cittamAM zeyanuM jJAtapaNuM sadA dekhAya che, tethI anumAna thAya che ke je puruSanI cicchAyAthI cittamAM sadA jJAtapaNuM che, te puruSa apariNAmI che. II4-17|| (juo pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikA-11, zloka-13, pR. 48 thI 52, gItArthagaMgAthI prakAzita zabdazaH vivecana) pAtaMjalayogasUtra 4-10 upara pUjya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja sAhebanI TippaNarUpa vyAkhyA: [ya.] vyAkhyA- jJAnarUpasya cittasyAtmani dharmitA'pariNAmaH sadA sannihitatvena tasya sadAjJAtatve'pyanupapannaH zabdAdInAM kAdAcitkasannidhAnenaiva vyaJjanAvagrahAdilakSaNena jJAtAjJAtatvasambhavAt, ata eva kevalajJAne zaktivizeSeNa viSayANAM sadA sannidhAnAd jJAnAvacchedakatvena teSAM sadAjJAtRtvamabAdhitamiti tu pAramezvarapravacanaprasiddhaH panthAH //
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 artha : pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-17nI upA. ma.sA.nI TippaNI AtmAmAM jJAnarUpa cittano dharmitAno apariNAma=dharmIpaNArUpe anya anya avasthArUpe apariNamana, sadA saMnihitapaNAne kAraNe-pAtaMjalamatanI prakriyAanusAra buddhimAM AtmAnA sadA saMnihitapaNAne kAraNe, tenA sadA jJAtapaNAmAM paNa-cittanA sadA jJAtapaNAmAM paNa, anupapatra che= jJAnarUpa cittano dharmitAno apariNAma AtmAmAM aghaTamAna che; kema ke zabdAdinuM kyAreka vyaMjanAvagrahAdirUpa saMnidhAna hovAnA kAraNe ja jJAtAjJAtatvano saMbhava che, AthI zabdAdinuM kyAreka saMnidhAna hovAnA kAraNe jJAtAjJAtatva che AthI ja, kevalajJAnamAM zaktivizeSa hovAnA kAraNe viSayonuM sadA saMnidhAna hovAthI jJAnAvacchedapaNAthI teonuM=jJeyarUpa viSayonuM, sadA jJAtRpaNuM abAdhita che. e pramANe pAramezvara pravacana prasiddha mArga che-sarvajJakathita mArga che. bhAvArtha : sAMkhyadarzanakAra pANImAM caMdranA pratibiMbanI jema buddhimAM AtmAnuM pratibiMba svIkAre che, tethI buddhimAM AtmA sadA saMnihita che tema mAne che ane tenA kAraNe AtmAmAM citta sadA jJAta che tema svIkAre che ane AtmAne pariNAmI svIkArIe to cit sadA jJAta thaI zake nahIM tema kahe che. teno pUjya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja sAheba uttara kahe che - AtmA sadA saMnihita hovAne kAraNe citta sadA jJAta hovA chatAM paNa AtmAmAM jJAnarUpa cittano dharmitAno apariNAma anupapanna che. Azaya e che ke, pAtaMjalamatanI prakriyA anusAra AtmAnuM buddhimAM pratibiMba svIkArIne AtmA cittano sadA jJAtA che - tema svIkArIe topaNa AtmAmAM rahelo jJAnarUpa cittano anya anya pariNAma pAtaMjaladarzanakAre svIkAravo ja joIe. kema AtmA sadA cittano jJAtA hovA chatAM AtmAne pariNAmI svIkAravo Avazyaka che ? temAM hetu kahe che saMsArIjIva vyaMjanAvagraha, arthAvagraha AdirUpa viSayonA saMnidhAnathI viSayono bodha kare che ane saMsArIjIvone kyAreka koIka indriyonA viSayano vyaMjanAvagrahAdirUpa saMnidhAna hoya che, tethI AtmAne zabdAdi viSayomAMthI koIka viSaya jJAta hoya che ane koIka viSaya ajJAta hoya che. vaLI anya kALe koI anya viSaya jJAta thAya che tyAre pUrvano viSaya ajJAta thAya che, tethI jJAta-ajJAtapaNuM sadA parivartana pAmatuM dekhAya che, tethI AtmAne pariNAmI avazya svIkAravo paDe. mATe pAtaMjaladarzanakAra kahe che ke AtmAne apariNAmI svIkAravo joIe; kema ke AtmAne cittavRttio sadA jJAta che, te kathana temanuM asaMgata che. vaLI saMsArIjIvone zabdAdiviSayo vyaMjanAvagrahAdirUpe jJAtAjJAta thAya che, tenI puSTi karavA arthe kahe che -
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-10nI upA. ma.sA.nI TippaNI | sUtra-18 155 kevalajJAnamAM zaktivizeSa hovAne kAraNe viSayonuM sadA saMnihitapaNuM hovAthI jJAnAvacchedakapaNAthI zeyarUpa viSayonuM sadA jJAtapaNuM abAdhita : AthI ja zabdAdinuM kyAreka saMnidhAna hovAnA kAraNe jJAtAjJAtatva che AthI ja, kevalajJAnamAM saMpUrNa AvaraNanuM vigamana thayela hovAthI evI zaktivizeSa che ke, jethI joya viSayonuM sadA kevalajJAnamAM saMnidhAna rahe che, tenA kAraNe kevaLIne jJAnAvacchedakapaNAthI viSayonuM sadA jJAtapaNe abAdhita che. Azaya e che ke, kevalInA AtmAmAM kevalajJAna che ane kevalajJAna nirAvaraNa hovAthI jagavartI sarva jJeya padArtho kevalajJAnamAM sadA bhAse che, tethI viSayonuM kevalajJAnamAM saMnidhAna che ane kevalajJAnamAM sadA je viSayo jJAta che, temAM raheluM jJAtatva jJAnAvacchedatvathI che arthAt kevalInuM jJAna te jJAtatvanuM avacchedaka che. AnAthI e prApta thAya che ke, kevalInA AtmAmAM kevalajJAna che ane kevalajJAnamAM viSayo sadA pratibhA samAna che, tethI svapratibhAsaka-saMbaMdhathI viSayo kevalajJAnamAM rahelA che ane kevalajJAna te viSayono avacchedaka che, tethI kevalajJAnamAM jJAnAvacchedakatva che ane jJAnAvacchedakatvathI te sarva viSayo kevalIne sadA jJAta che, tethI te viSayomAM jJAnAvacchedakatvathI sadA jJAtapaNe abAdhita che. e prakArano paramezvaranA pravacanano prasiddha mArga che. paraMtu saMsArIjIvomAM vartatuM jJAna to vyaMjanAvagrahAdirUpa hovAnA kAraNe jJAta-ajJAta che mATe AtmA buddhirUpa cittamAM sadA pratibiMbita che tema pAtaMjaladarzana kahe che te svIkArIe tethI cittanuM sadA jJAtapaNuM siddha thAya to paNa AtmA avazya pariNAmI siddha thAya che, kema ke vyaMjanAvagrahAdithI kaMIka jJAna thAya che te vakhate kaMIka ajJAna varte che tethI kramasara anya anya jJAnanI pratIti che mATe jJAnanA anya anya pariNAmane kAraNe AtmA pariNAmI che. avataraNikA: nanu cittameva yadi sattvotkarSAtprakAzakaM tadA svaparaprakAzakatvAdAtmAnamarthaM ca prakAzayatIti tAvataiva vyavahArasamApteH kiM grahItrantareNetyAzaGkAmapanetumAha - avataraNikArya : jo sattvanA utkarSane kAraNe sattva, rajas ane tamaguNamAMthI sattvanA utkarSane kAraNe, citta ja prakAzaka che to sva-para prakAzakapaNuM hovAthI-cittanuM sva-para prakAzakapaNuM hovAthI, potAne ane arthane arthAt citta potAne ane bAhya viSayone prakAzana kare che ethI teTalAthI rUcittane svIkAravA mAtrathI, vyavahAranI samApti hovAne kAraNe=dekhAtA anubhavanI saMgati hovAnA kAraNe, anya grahItA grahaNa karanAra vaDe zuM ? cittanA grahItA cittathI anya evA puruSanA svIkAra vaDe zuM ? e prakAranI zaMkAne dUra karavA mATe kahe che -
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-18 sUtraH na tat svAbhAsaM dRzyatvAt // 4-18 // sUtrArtha : te citta, svAbhAsarasva prakAzaka nathI; kema ke dazyapaNuM che. ll-18II TIkA : 'neti'-zcatta svamAnaM-svachAzava, ramavati, puruSavedya mavatIti thAvat kuta: ? dRzyatvAt, yatkila dRzyaM tad draSTuvedyaM dRSTaM yathA ghaTAdi, dRzyaM ca cittaM tasmAnna svAbhAsam NI4-28aaaa TIkArya : tatva mAsam | teracitta svAbhAsa-svaprakAzaka nathI arthAt puruSathI vedya che, e pramANe jANavuM. kema puruSavedya che ? temAM hatu kahe che - dezyapaNuM che. dezyapaNuM hovAthI puruSavedya che, te yuktithI spaSTa kare che - je kharekhara dezya che te dekhAthI vedya jovAyuM che. je pramANe-ghaTAdi ane citta dazya che te kAraNathI svAbhAsa svaprakAzaka, nathI. //4-18 bhAvArtha : pAtaMjalamatAnusAra dezyapaNuM hovAthI citta paraprakAzaka : pAtaMjaladarzanakAra cittarUpa jJAnane paraprakAzaka svIkAre che, svaprakAzaka svIkAratA nathI, ethI prastuta avataraNikAmAM zaMkA karela che ke, jo citta prakAzaka hoya to jema te citta paranuM prakAzana kare che tema potAnuM paNa prakAzana kare ane tema svIkAravAmAM Ave to dekhAto sarva anubhava AtmAne svIkAryA vagara saMgata thAya che, kema ke citta ghaTa-paTAdinuM prakAzana kare che ane potAnA svarUpanuM paNa prakAzana kare che mATe AtmAne mAnavAnI AvazyakatA rahe nahIM. tenA nirAkaraNarUpe svamAnyatAnusAra cittane paraprakAzaka svIkArIne cittathI atirikta cittano prakAzaka puruSa che. te batAvavA arthe kahe che - citta svaprakAzaka nathI, paraMtu puruSathI vedya che. jema ghaTa-paTAdi padArtho cittathI vedya che, svaveda=svaprakAzaka nathI, tema ghaTa-paTAdi jevuM dazya citta puruSathI vedya che, svavedya svaprakAzaka, nathI mATe cittano prakAzaka puruSa che tema siddha thAya che, A prakAre pAtaMjaladarzanakAra kahe che. |4-18
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kevalyapAda | sutra-19 15o avataraNikA : nanu sAdhyAviziSTo'yaM hetuH, dRzyatvameva cittasyAsiddham, kiJca svabuddhisaMvedanadvAreNa puruSANAM hitAhitaprAptiparihArarUpA vRttayo dRzyante, tathAhi-kruddho'haM bhIto'hamatra me rAga ityevamAdyA saMvibuddherasaMvedane nopapadyatetyAzaGkAmapanetumAha - avataraNikArya : - sAdhya aviziSTa A hetu cheHpAtaMjala yogasUtra 4-18mAM kahayuM ke, citta svAbhAsa svaprakAzaka, nathI temAM dazyapaNuM hovAthI" e hetu siddha nathI. tethI tvat' hetu sAdhya aviziSTa sAdhyasamAna che - kema dezyatva sAdhyasamAna che tethI kahe che - cittanuM dazyapaNuM ja asiddha che. vaLI svabuddhisaMvedana dvArA hitAhitanI prApti ane pariNArarUpa vRttio dekhAya che arthAt dareka jIvone potAnI buddhinA saMvedanathI dekhAya che ke, hitanI prApti ane ahitanA parivAranI pravRtti pote kare che. hitanI prApti ane ahitanA parihAranI pravRtti pote kare che te tathAdithI spaSTa kare che - te A pramANe - huM kuddha chuM, huM bhIta=bhaya pAmelo chuM, ahIM mane rAga che, e vagere buddhinI saMvinuM asaMvedana hoya to ghaTe nahIM e prakAranI AzaMkAne dUra karavA mATe kahe che - bhAvArtha : pAtaMjalayogasUtra 4-18mAM citta svaprakAzaka nathI e batAvavA mATe dRzyatvA' hetu kahyo. tyAM koI zaMkA kare che ke, citta dazya che e ja siddha nathI, tethI jema sAdhyane siddha karavAnuM hoya tema A hetune paNa siddha karavo paDe tema che. mATe sAdhyasamAna A hetu che. sAdhyasamAna hetuthI sAdhyanI siddhi thAya nahIM mATe 'dRzyatvI' hetuthI citta svaprakAzaka nathI tema siddha thaI zake nahIM. vaLI citta svaprakAzaka che te anubhavathI batAvavA mATe 'gni'thI kahe che - saMsAravartI jIvo hitanI prApti ane ahitanA parihAra mATe yatna kare che, te svabuddhinA saMvedanathI kare che, tethI nakkI thAya che ke potAnI buddhinuM saMvedana potAne che mATe buddhi svaprakAzaka nathI tema kahI zakAya nahIM. svabuddhithI potAne zuM saMvedana thAya che te batAve che - huM krodhI chuM, huM bhaya pAmelo chuM, mane AmAM rAga che, A sarva anubhava svabuddhithI darekane thAya che, tethI buddhi potAnA krodhanA svarUpanuM, bhayanA svarUpanuM ke rAganA svarUpanuM saMvedana kare che ane te pramANe hitanI prApti ane ahitanA parihAra mATe yatna kare che mATe buddhine svasaMvedana nathI tema kahevuM ucita nathI. A prakAranI zaMkAne dUra karavA mATe kahe che.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-19 sUtra : samaye romAnavadhA2UAm I4-2? sUtrArtha : ane eka samayamAM ubhayanuM anavaghAraNa che=ArthanA saMvedananuM ane buddhinA saMvedananuM, anavaghAraNa che, tethI citta svaprakAzaka nathI ema anvaya che. 4-19ll TIkA : 'ekasamaya iti'-arthasya saMvittiridantayA vyavahArayogyatApAdanamayamarthaH sukhahetuH duHkhaheturveti, buddhezca saMvidahamityevamAkAreNa sukhaduHkharUpatayA vyavahArakSamatApAdanam, evaMvidhaM ca vyApAradvayamarthapratyakSatAkAle na yugapatkartuM zakyaM virodhAt, na hi viruddhayo ApArayoryugapatsambhavo'sti, ata ekasmin kAla ubhayasya svarUpasyArthasya cAvadhArayitumazakyatvAnna cittaM svaprakAzamityuktaM bhavati, kiJcaivaMvidhavyApAradvayaniSpAdyasya phaladvayasyAsaMvedanAd bahirmukhatayaivArthaniSThatvena cittasya saMvedanAdarthaniSThameva phalaM na nimitkartha: II4-2 TIkArya : arthI .... virodhAt A artha-A padArtha, sukhano hetu che athavA du:khano hetu che, e prakAre idaMpaNAthI vyavahArayogyatAnuM ApAdana arthanI saMvitti saMvedana che ane huM e prakAranA AkArathI sukha-du:khapaNArUpe vyavahAranI kSamatAne ApAdana buddhinI saMvat che, ane AvA prakArano vyApAralaya= arthanI saMvitti ane buddhinI saMvittirUpa be vyApAra, arthanA pratyakSapaNAnA kALamAM padArthanA bodhanA kALamAM, eka sAthe karavA mATe zakya nathI; kema ke virodha che. kema eka sAthe vyApAradvayano virodha che ethI kahe che - na himavati, viruddha evA be vyApArono eka sAthe saMbhava nathI ja, ane AthI ja eka kALamAM ubhayasvarUpavALA arthanuM buddhinI saMvitra ane arthanI savituM rUpa ubhayasvarUpavALA padArthanuM, avadhAraNa karavA mATe azakyapaNuM hovAthI citta svaprakAzaka nathI, e pramANe hevAyeluM thAya che. vika....tyartha: ane vaLI AvA prakAranA vyApArakayathI niSpAdya-pUrvamAM varNana kyuM evA evA prakAranA buddhisaMvid ane artha saMvidurUpa vyApAradvayathI niSpAdya, evA phaLayanuM asaMvedana hovAne kAraNe bahirmukhapaNAthI ja arthaniSThapaNArUpe cittanuM saMvedana hovAthI arthaniSTha ja phaLa che-cittane arthaniSTha bodharUpa phaLa che, svaniSTha bodharUpa phaLa nathI. e prakArano artha che. II4-19TI
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 159 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-19-20 bhAvArtha : eka samayamAM arthanA saMvedananuM ane buddhinA saMvedananuM anavadhAraNa hovAthI citta paraprakAzaka: pAtaMjala yogasUtra 4-18mAM kahyuM ke, citta svaprakAzaka nathI, tethI have citta svaprakAzaka kema nathI ? te spaSTa karavA arthe kahe che - bahAranA ghaTa-paTAdi padArtho joIne "A sukhano hetu che, A duHkhanA hetu che' e prakAre je bodha thAya che te arthano bodha che ane huM sukhI chuM, huM duHkhI chuM' e prakAre je bodha thAya che te buddhino bodha che. buddhi bAhya evA arthone pratyakSa kare che te vakhate arthano bodha ane buddhino bodha beya sAthe thaI zake nahIM, kema ke viruddha evA be vyApAro eka kALamAM thaI zake nahIM. A pramANe pAtaMjaladarzanakAra mAne che, tethI cittane svaprakAzaka nathI tema kahe che. ahIM prazna thAya che ke citta eka sAthe be viruddha vyApAra karI zake nahi, topaNa te citta paraprakAzaka che, svaprakAzaka nathI tema kevI rIte nakkI thAya ? tethI kahe che - arthane jANavAno vyApAra ane buddhine jANavAno vyApAra, te be vyApArathI niSpAdya evA be bodharUpa phaLo eka sAthe saMvedana thatA nathI ane citta bAhya padArthono bodha kare che te anubhavathI dekhAya che, tethI cittano arthaviSayaka ja bodha che. potAnA svarUpaviSayaka bodha nathI e pramANe pAtaMjaladarzanakAra kahe che. ll4-19ll avataraNikA: nanu mA bhUd buddheH svayaM grahaNaM, buddhyantareNa bhaviSyatItyAzaGkayA''ha - avataraNitArtha : buddhi svayaM grahaNa na thAya, paraMtu buatarathI=anya buddhithI grahaNa thaze e prakAranI AzaMkA karIne kahe che - bhAvArtha : pAtaMjalayogasUtra 4-19thI sthApana karyuM ke, buddhi arthane grahaNa kare che ane buddhine puruSa grahaNa kare che. tyAM koIne zaMkA thAya ke buddhi arthane grahaNa kare che te buddhine grahaNa karavA mATe anya puruSanI kalpanA karavAnA badale arthane grahaNa karanAra buddhi budhdhatarathI grahaNa thAya che, tema svIkArI zakAze, tethI buddhithI atirikta navA puruSanI kalpanAno doSa prApta thAya nahIM tenA nivAraNa mATe kahe che - sUtra : cittAntaradRzye buddhibuddheratiprasaGgaH smRtisaGkarazca // 4-20 //
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-20 sUtrArtha : cittAMtarathI dazya hote chad=Arthane grahaNa karanAruM citta anya cittathI dazya hote chad, buddhinI buddhino atiprasaMga che cittarUpa buddhine jANanArI buddhinI buddhino trIjI buddhino atiprasaMga che ane smRtizaMkara che. ll4-20|| TIkA : ___ 'cittAntareti'-yadi hi buddhirbuddhyantareNa vedyate tadA sA'pi buddhiH svayamabuddhA buddhyantaraM prakAzayitumasamartheti tasyA grAhakaM buddhyantaraM kalpanIyaM tasyApyanyadityanavasthAnAtpuruSAyuSeNApyarthapratItirna syAt, na hi pratItAvapratItAyAmarthaH pratIto bhavati, smRtisaGkarazca prApnoti, rUpe rase vA samutpannAyAM buddhau tadgrAhikANAmanantAnAM buddhInAM samutpatterbuddhijanitaiH saMskArairyadA yugapad baDhyaH smRtayaH kriyante tadA buddheraparyavasAnAd buddhismRtInAM ca bahvInAM yugapadutpatteH kasminnarthe smRtiriyamutpanneti jJAtumazakyatvAt smRtInAM saGkaraH syAt, iyaM rUpasmRtiriyaM rasasmRtiriti na jJAyeta // 4-20 // TIkArya : yaddhi hiM.... na thAt | jo buddhi budhyatarathI anya buddhithI vedanA thAya to te paNa buddhi bIjI paNa buddhi, svayaM pote abuddha evI buatarane anya buddhine arthAt prathama buddhine prakAzana karavA mATe asamartha che. tethI tenI rAhabIjI buddhinI grAhaka, budhyatararUpa trIjI buddhi lpanIya che-kalpanA yogya che. tenI paNa anya trIjI buddhinI grAhaka anya cothI buddhi che e pramANe anavasthA hovAnA kAraNe puruSanA AyuSyathI paNa arthanI pratIti thAya nahi. ahIM prazna thAya ke prathama buddhithI arthanI pratIti thAya che. tema svIkArIe to zuM vAMdho che ? ethI kahe che - 7 di... praNotinA apratIta evI pratIti hote chate puruSane apratIta evI buddhi hote chate, artha pratIta thAya nahIM ane smRtisaMkara prApta thAya. kaI rIte smRtisaMkara thAya ? te spaSTa kare che - rUpe.... jJAyate II rUpa ane rasaviSayaka samutpanna buddhi hote chate tenI prAhikA grahaNa karanArI, anaMta buddhinI utpatti hovAthI jyAre budvijanita saMskAro vaDe ghaNI smRtio karAya che tyAre buddhinA aparyavasAnane kAraNe ane ghaNI buddhinI smRtinI eka sAthe utpatti hovAthI kyA arthamAM A smRti utpanna thaI che e pramANe jANavuM azakya hovAne kAraNe smRtino saMkara thAya arthAt A rUpanI smRti che, A rasanI smRti che e jANI zakAya nahIM. ll4-20||
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-20 bhAvArtha : citta svaAbhAsa=svaprakAzaka, nathI e pramANe pAtaMjalayogasUtra 4-18mAM yuktithI sthApana karyuM ane tenAthI siddha karyuM ke, citta dRSTAthI vedya che, tethI cittano grahItA puruSa che, tema siddha thAya che. tyAM koI kahe che ke, citta svaprakAzaka bhale na hoya; kema ke dazya che, topaNa arthane grahaNa karanAruM citta cittAMtarathI dazya svIkArI zakAze, mATe dazya evA cittanuM vedana karanAra daSTAne mAnavAnI jarUra nathI. tenuM nirAkaraNa karavA arthe kahe che 161 buddhinuM vedana anya buddhithI mAnavAmAM anavasthA doSanI prApti : jo ghaTa-paTAdine grahaNa karanAra buddhi buddhaMtarathI=anya buddhithI vedana thAya che, tema svIkArIne daSTA evo puruSa nathI, tema svIkArIe, to ghaMTa-paTAdine grahaNa karanArI buddhi jema svayaM bodhavALI nathI, tema buddhine grahaNa karanArI budhvaMtara paNa=bIjI buddhi paNa, svayaM bodhavALI nathI, tethI tene prakAzana karavA mATe trIjI buddhinI kalpanA karavI paDaze, ane te trIjI buddhine grahaNa karanArI cothI buddhinI kalpanA karavI paDaze. A rIte anavasthAnI prApti che, tethI puruSanA AyuSyathI paNa arthanI pratIti thaze nahi. ahIM prazna thAya ke, ghaTa-paTAdine grahaNa karanArI buddhine grahaNa karavA mATe bIjI buddhinI AvazyakatA che, ane bIjI buddhine grahaNa karavA mATe trIjI buddhinI AvazyakatA che, e rIte anavasthAnI prApti thAya, topaNa prathamabuddhithI arthanI pratIti thavAthI pUrNa AyuSyathI paNa puruSane arthanI pratIti thaze nahi tema kema kahI zakAya ? tethI kahe che - apratIta evI buddhi hote chate artha pratIta thato nathI. Azaya e che ke, jyAM sudhI buddhinuM saMvedana thAya nahi tyAM sudhI te buddhi arthanI pratIti karI zake nahi ane buddhinuM saMvedana karavA mATe anya buddhinI kalpanA karavAthI anaMtI buddhionI kalpanA karavI paDe che, ane jyAM sudhI te sarva buddhio dvArA pUrva pUrvanI buddhinuM saMvedana thAya nahi, tyAM sudhI prathamanI buddhi arthanI pratIti karI zake nahi ane arthanI pratIti to thAya che, tethI nakkI thAya che ke, arthanI pratIti karanAra buddhi che, ane te buddhinI pratIti karanAra puruSa che, paraMtu anya buddhi nathI. e prakArano pataMjaliRSino Azaya che. vaLI arthanuM saMvedana karanArI buddhine anya buddhi dvArA dazya svIkArIe to anavasthA doSanI prApti batAvI ane tenAthI ghaTa-paTAdi arthanI pratIti thaI zake nahi tema batAvyuM. have ghaTa-paTAdi arthane jANanArI buddhi anya buddhithI saMvedana thAya che, tema svIkArIe to smRtisaMkara doSa paNa prApta thAya che, te batAve che buddhinuM vedana anya buddhithI mAnavAmAM smRtizaMkaradoSanI prApti H jema koI puruSane rUpaviSayaka padArthano bodha thayo, tyAre te buddhi rUpasvarUpa arthanuM prakAzana
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-20-21 kare che, ane rUpasvarUpa arthanuM prakAzana karanArI buddhi anya buddhithI saMvedya che, vaLI te anya buddhi trIjI buddhithI saMvedya che, ema anaMta buddhionI prApti thaze. vaLI te ja puruSane rasaviSayaka arthano bodha thayo, tyAre te buddhi rasarUpa arthanuM prakAzana kare che, ane rasarUpa arthanuM prakAzana karanArI buddhi anya buddhithI saMvedya che, vaLI te anya buddhi trIjI buddhithI saMvedya che, ema anaMta buddhionI prApti thAya. A rIte eka puruSane rUpane jJAna thayuM ane pachI rasanuM jJAna thayuM, tyAre rUpanI sAthe saMbaMdhavALI anaMtI buddhio ane rasanI sAthe saMbaMdhavALI anaMtI buddhionA saMskAro paDaze, pachI jayAre te puruSa te rUpa ane te rasanuM smaraNa karavA prayatna karaze, tyAre eka sAthe ghaNI badhI smRtio utpanna thaze, tethI kaI smRti rUpaviSayaka che ane kaI smRti rasaviSayaka che, tenuM grahaNa thaze nahi; kema ke anaMtI buddhiomAMthI kaI buddhi rUpaviSayaka che ane kaI buddhi rasaviSayaka che teno bheda karavo azakya che. AnAthI e prApta thAya che ke, buddhi paraprakAzaka che, svaprakAzaka nathI, ane buddhine budhdhatarathI vedya svIkArIe to smRti saMkara thAya. A prakAranA doSonI prApti hovAthI buddhi puruSathI vedya che ane artha buddhithI vedya che ema mAnavuM ucita che, e prakArano pataMjali RSino Azaya che. II4-20 avataraNikA : nanu buddheH svaprakAzatvAbhAve buddhyantareNa cAsaMvedane kathamayaM viSayasaMvedanarUpo vyavahAra ityAzaGkaya svasiddhAntamAha - avataraNikArya : buddhinA svaprakAzakapaNAno abhAva hote chate ane buatarathI anyabuddhithI asaMvedana hote chate kevI rIte viSayasaMvedanarUpa A vyavahAra che ? e prakAranI zaMkA karIne svasiddhAMtane kahe che - bhAvArtha : pAtaMjalayogasUtra 4-18-19mAM sthApana karyuM ke, buddhi svaprakAzaka nathI ane 4-20mAM sthApana karyuM ke buddhinuM buatarathI=anyabuddhithI saMvedana thatuM nathI, tethI prazna thAya ke to pachI kaI rIte saMsArIjIvone A viSayanA saMvedanarUpa bodha thAya che te saMgata thAya? e prakAranI zaMkA karIne buddhinuM saMvedana kaI rIte puruSane thAya che ane tenA dvArA buddhine viSayonuM saMvedana thAya che e rUpa potAnA siddhAMtane pAtaMjaladarzanakAra kahe che. sUtra : citerapratisaGkramAyAstadAkArApattau svabuddhisaMvedanam // 4-21 //
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 163 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-21 sUtrArtha : apratisaMkramavALI citithI tadAkAranI prApti thaye chate buddhine cetanAnA AkAranI prApti thaye chate arthAta buddhi cetanA jevI thaye chate, svane puruSane, buddhinuM saMvedana thAya che. II4-21II TIkA : 'citeriti'-puruSazcidrUpatvAccitiH sA'pratisaGkramA na vidyate pratisaGkramo'nyatra gamanaM yasyAH sA tathoktA, anyenAsaGkIrNeti yAvat / yathA guNA aGgAGgibhAvalakSaNe pariNAme'GginaM guNaM(guNinaM?) saGkrAmanti tadrUpatAmivA''padyante, yathA vA'lokeparamANavaH prasaranto viSayamArUpayanti naivaM citizaktistasyAH sarvadaikarUpatayA svapratiSThitatvena vyavasthitatvAt, atastatsannidhAne yadA buddhistadAkAratAmApadyate cetanevopajAyate, buddhivRttipratisaGkrAntA ca yadA cicchaktirbuddhivRttiviziSTatayA saMvedyate tadA buddheH svasyA''tmano vedanaM bhavatItyarthaH // 4-21 // TIkArtha: puruSa: yAvat aa puraSa cidrapa hovAthI citi che ane puruSarUpa citi apratisaMda che anyatra gamanarUpa pratisaMkrama jene vidyamAna nathI te tevI kahevAya che arthAt apratisaMkramA kahevAya che-anya dvArA asaMkIrNa kahevAya che. kevA prakAranI citi apratisaMkrama kahevAya che te spaSTa kare che - yathI .... nAvatIrtha: // je pramANe guNo aMga-aMgIbhAvasvarUpa pariNAmamAM aMgI evA guNine saMkramaNa kare che tadrupatAnI jema arthAt aMgInA svarUpanI jema prApta thAya che, athavA je pramANe AloknA paramANuo prasaraNa pAmatAM viSayane vyApta thAya che e pramANe arthAt guNo jema aMgIbhAvarUpe thAya che ane prakAzanA paramANu je rIte viSayone vyApta thAya che e pramANe, citizakti viSayone vyApta thatI nathI; kema ke tenuM citizaktinuM, sarvadA ekarUpapaNAthI svapratiSThitapaNArUpe vyavasthitapaNuM che. AthI tenA saMnidhAnamAM citizaktinA saMnidhAnamAM, jyAre buddhi tadAkArapaNAne prApta kare che=buddhi cetanA jevI thAya che, ane jyAre buddhinI vRttimAM pratisaMkrAMta thayela citizakti buddhinI vRttinA viziSTapaNAthI saMvedana pAme che tyAre svane puruSane, buddhinuM vedanA thAya che. l/4-21TI. bhAvArtha : pAtaMjalamatAnusAra paraprakAzaka evI buddhi daSTA evA puruSathI prakAzya hovAthI bAhya viSayonA bodhanI prApti : pAtaMjalamata pramANe puruSarUpa citizakti che, ane A citizakti pariNAma-pariNAmIbhAva dvArA
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-21 ane gamana dvArA buddhithI asaMkIrNa che, tethI arthathI buddhimAM pratibiMbarUpe citizakti hovAthI buddhithI citizakti saMkIrNa che, ema phalita thAya che. | citizakti pariNAma-pariNAmI bhAvarUpe buddhithI asaMkIrNa kema che? te dRSTAMtathI batAve che- jema ghaTamAM rahelA ghaTanA rUpAdi guNo pariNAma-pariNAmabhAvarUpe varte che, tyAre ghaTarUpatAnI jema pAme che arthAt ghaTamAM rahela zyAmarUpa ghaTa pakva bane che tyAre raktasvarUpa bane che, tethI ghaTanA raktaguNa pariNAma-pariNAmIbhAvarUpa che arthAt ghaTa pariNAmI che ane pariNAmI evo ghaTa zyAmarUpamAMthI raktarUpe pariNamana pAme che, te vakhate aMgI evA ghaTarUpatAnI jema te raktarUpa prApta thAya che arthAt pUrvamAM aMgI evA ghaTarUpapaNAsvarUpa je zyAmarUpa hatuM te have ghaTarUpapaNAnI jema raktasvarUpe prApta thAya che. aMgAgibhAvathI tenI jema citizakti buddhirUpe pariNamana pAmatI nathI arthAt jema ghaTamAM raktarUpa aMgAMgibhAvarUpe pariNamana pAme che tema buddhimAM citizakti puruSa, aMgAgibhAvarUpe pariNamana pAmato nathI. AnAthI e phalita thAya che ke, je vastunA je guNo hoya te sarva guNo rUpAMtara pAme che, tyAre aMgImAM upasakrama pAme che, tema citizakti buddhimAM upasaMkrama pAmatI nathI. gamana dvArA AlokanA paramANuo jema viSayane vyApIne rahe che, tema citizaktithI buddhi avyAta : prakAzanA paramANuo prakAzaka vastumAMthI prasaratA ghaTa-paTAdi viSayane vyApIne rahe che, paraMtu ghaTa-paTAdirUpe pariNamana pAmatA nathI, tema citizakti paNa potAnA sthAnathI gamana karIne buddhine vyApIne rahetI nathI. A rIte citizakti-puruSa, buddhi sAthe aMgAMgibhAvarUpe pariNamana pAmato nathI, ane buddhinA kSetramAM AvIne buddhine vyApIne raheto nathI, tethI A be apekSAe citizakti puruSa, anyathI= buddhithI, asaMkIrNa che. A be prakAre apratisaMkrama kahevAthI arthathI e prApta thAya che ke, koI anya prakAre citizaktino pratisaMkrama che tethI jema jalamAM caMdra pratibiMbarUpe pratisaMkrama pAme che, paraMtu aMgAMgibhAvarUpe ke gamana dvArA jalamAM caMdra pratisaMkrama pAmato nathI, tema citizakti paNa puruSa paNa, nirmaLa evI buddhimAM pratibiMbarUpe pratisakama pAme che, paraMtu aMgAMgibhAvarUpe ke gamana dvArA pratisaMkrama pAmato nathI. pAtaMjalamatAnusAra citizakti aMgAMgibhAva ke gamana dvArA pariNamana pAmatI nathI, temAM yuktiH citizakti sadA ekarUpe vyavasthita che, tethI aMgAMgibhAvarUpe pariNamana pAmatI nathI arthAta jema ghaTamAM rahela zyAmarUpa raktarUpe pariNamana pAme che, tema jo citizakti buddhirUpe pariNamana
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-21-22 pAmatI hoya to sadA ekarUpa rahI zake nahi, ane citizakti sadA ekarUpa che, mATe aMgAMgibhAvarUpe pariNamana pAmatI nathI. vaLI citizakti svapratiSThitapaNAthI rahelI che, tethI gamana dvArA paNa buddhirUpe pariNamana pAmatI nathI arthAt jema prakAzanA paramANuo viSayadezamAM gamana karIne ghaTa-paTAdi viSayane vyApIne rahe che, tema citizakti buddhinA sthAne jaIne buddhine vyApIne rahetI nathI; kema ke citizakti svamAM pratiSThita che. jo citizakti buddhinA sthAne jaIne buddhine vyApIne rahetI hoya to svamAM pratiSThita rahI zake nahi. A rIte citizakti-puruSa, buddhimAM kaI rIte pratisaMkrama pAme che ane kaI rIte pratisaMkrama pAmato nathI e batAvyA pachI buddhi kaI rIte arthane grahaNa karavA samartha bane che ? te batAvavA arthe kahe che - jyAre citta=buddhi, dekhAthI uparakta bane che-deSTA evA puruSarUpa citizaktino buddhimAM pratibiMba paDavAne kAraNe buddhi dekhAthI uparakta bane che, tyAre te citta sarva arthane-sarva bAhya padArthone, grahaNa karavA samartha bane che; kema ke citta dekhAthI uparakta bane che tyAre daSTA evA puruSathI cittanuM buddhinuM, grahaNa thAya che, ane daSTA evA puruSathI cittano bodha thayelo hovAne kAraNe paraprakAzaka evuM buddhirUpa citta potAnA viSayabhUta arthano-padArthano, bodha karavA samartha bane che. AnAthI e prApta thAya che ke, buddhi paraprakAzaka che ane buddhino prakAzaka daSTA evo puruSa che, ane daSTA evA puruSathI prakAzita thayelI buddhi potAnA viSayabhUta padArthane grahaNa kare che. I4-21II avataraNikA : itthaM svasaMviditaM cittaM sarvArthagrahaNasAmarthyena sakalavyavahAranirvAhakSamaM bhavatItyAha - avataraNitArtha : A rIte pAtaMjalayogasUtra 4-21mAM kahyuM e rIte, svasaMvidita evuM citta arthAt AtmA dvArA saMvedana karAyeluM evuM citta, sarva arthanA grahaNanA sAmarthyane kAraNe arthAt bAhya evA ghaTapaTAdi sarva arthone grahaNa karavAnA sAmarthyanA kAraNe, saklavyavahAranA nirvAhamAM samarthakalokamAM AnA citte A vastuno bodha karyo ityAdi je vyavahAra thAya che te vyavahAranAM nirvAha karavA mATe samartha thAya che, ene kahe che - sUtra : draSTadRzyoparaktaM cittaM sarvArtham // 4-22 //
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-22 sUtrArtha : dekhA ane dazyathI uparakta evuM citta arthAta daSTA evA puruSa ane dazya evA ghaTapaTAdi viSayothI uparakta evuM citta sarvArtha, che=sarva arthane grahaNa karanAra che. I4-2zI. TI : ___ 'draSTiti'-draSTA puruSastenoparaktaM tatsannidhAnena tadrUpatAmiva prAptaM, dRzyoparaktaM = viSayoparaktaM gRhItaviSayAkArapariNAmaM, yadA bhavati tadA tadeva cittaM sarvArthagrahaNasamarthaM bhavati, yathA nirmalaM sphaTikadarpaNAdyeva pratibimbagrahaNasamarthamevaM rajastamobhyAmanabhibhUtaM sattvaM zuddhatvAccicchAyAgrahaNasamarthaM bhavati, na punarazuddhatvAdrajastamasI, tannyagbhUtarajastamorUpamaGgitayA sattvaM nizcalapradIpazikhAkAraM sadaivaikarUpatayA pariNamamAnaM cicchAyAgrahaNasAmarthyA-dAmokSaprApteravatiSThate, yathA'yaskAntasannidhAne lohasya calanamAvirbhavati evaM cidrUpapuruSasannidhAne sattvasyAbhivyaGgyamabhivyajyate caitanyam, ata evAsmin darzane dve cicchaktI nityoditA'bhivyaGgyA ca, nityoditA cicchaktiH puruSastatsannidhAnAdabhivyaktamabhivyaGgyacaitanyaM sattvamabhivyaGgyA cicchaktiH, tadatyantasannihitatvAdantaraGgaM puruSasya bhogyatAM pratipadyate, tadeva zAntabrahmavAdibhiH sAGkhyaiH puruSasya paramAtmano'dhiSTheyaM karmAnurUpaM sukhaduHkhabhoktRtayA vyapadizyate, yattvanudriktatvAdekasyApi guNasya kadAcit kasyAcidaGgitvAt triguNaM pratikSaNaM pariNamamAnaM sukhaduHkhamohAtmakamanirmalaM tattasmin karmAnurUpe zuddhe sattve svAkArasamarpaNadvAreNa saMvedyatAmApAdayati, tacchuddhamAdyaM cittasattvamekataH pratisaGkrAntacicchAyamanyato gRhItaviSayAkAreNa cittenopaDhaukitasvAkAraM citsaGkrAntibalAccetanAyamAnaM vAstavacaitanyAbhAve'pi sukhaduHkhasvarUpabhogamanubhavati sa eva bhogo'tyantasannidhAnena vivekAgrahaNAdabhokturapi puruSasya bhoga iti vyapadizyate, anenaivAbhiprAyeNa vindhyavAsinoktaM-'sattvatapyatvameva puruSatapyatvam' iti / anyatrApi pratibimbe pratibimbamAnachAyAsadRzacchAyodbhavaH pratibimbazabdenocyate, evaM sattve'pi pauruSeyacicchAyAsadRzasvakIyacitchAyAntarAbhivyaktiH pratibimbazabdArthaH / ToDArtha : ___draSTA ..... avatiSThate // dRSTA puruSa cha, tanAthI 652sta me nA saMnidhAnane 125o tadrUpatAnA jema prApta evuM, citta dezyathI uparakta viSayothI uparakta arthAt grahaNa karAyelA viSayakAranA pariNAmavALuM jyAre thAya che arthAt dekhAthI ane viSayothI uparakta citta jyAre thAya che, tyAre te ja citta sarva arthane grahaNa karavA samartha bane che. je pramANe nirmaLa evA sphaTika, darpaNa vagere ja pratibiMba grahaNa karavAmAM samartha bane che, e
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-22 pramANe rajas ane tamasathI anibhibhUta evuM sattva zuddha hovAthI cichAyAne grahaNa karavA samartha bane che, paraMtu azuddhapaNuM hovAthI rajas ane taman nahi arthAt rar ane taman cichAyAne grahaNa karavA samartha banatA nathI. te kAraNathI cabhUta gauNa thayela, raksa ane tamasurUpavAnuM aMgipaNAthI=pradhAnapaNAthI, sattva nizcala pradIpanI zikhAnA AkaravAnuM sadA ekarUpapaNAthI pariNamana pAmatuM cichAyAnA grahaNanA sAmarthyathI mokSaprApti sudhI rahe che. yathA .... vyakti je pramANe lohacuMbakanA saMnidhAnamAM lokhaMDanuM calana AvirbhAva pAme che e rIte cidrupa puruSanA saMnidhAnamAM sattvanuM=buddhinuM, abhivyaMgya caitanya abhivyakta thAya che, AthI ja A darzanamAM sAMkhyadarzanamAM, be citzakti che. (1) nityodita ane (2) abhivyaMgya. nityodita citzakti puruSa che, tenA saMnidhAnathI=puruSanA saMnidhAnathI, abhivyakta thanAruM abhivyaMgya caitanyarUpa sattva abhivyaMgyA citzakti che. atyaMta saMnihitapaNuM hovAthIabhivyaMgya evA caitanyamAM puruSanuM atyaMta saMnihitapaNuM hovAthI, aMtaraMga evuM te citta, puruSanI bhogyatAne prApta kare che. te aMtaraMga evu abhivyakta caitanya ja, zAMtabrahmavAdI evA sAMkhyo vaDe puruSa evA paramAtmAnuM sukha-du:khanuM bhojhUMpaNuM hovAnA kAraNe karmAnurUpa adhiSThaya puruSa vaDe karAyelA karmane anurUpa adhiSThaya, vyapadeza karAya che. yA...zabdArtha: vaLI anudriktapaNuM hovAne kAraNe traNa guNomAMthI be guNonuM anudriktapaNe hovAne kAraNe arthAt gauNapaNuM hovAne kAraNe, kyAreka koIka eka paNa guNanuM aMgIpaNAthI triguNa pratikSaNa pariNamana pAmatuM sukha, du:kha ane mohAtmaka anirmaLa evuM je citta che te abhivyaMgya caitanyavALu citta, te karmane anurUpa evA zuddha sattvamAM arthAt potAnA karmane anurUpa evA buddhirUpa zuddha sattvamAM, sva AkAranA samarpaNa dvArA=sukha, du:kha ane mohamAMthI je vakhate te anirmaLa cittano je Akara vartato hoya te AkAranA samarpaNa dvArA, saMvedyatAne ApAdana kare che. te zuddha evuM AdyapaheluM cittasattva, eka bAjuthI pratisaMkrAMta citchAyAvALuM che, anyathI=bIjI bAjuthI, grahaNa karAyela viSayAkAra cittathI upaDhaukti sva AkAravALuM cisaMkrAMtinA baLathI cetanAyamAnaHcetana jevuM jaNAtuM, vAstavika caitanyanA abhAvamAM paNa sukha, du:khasvarUpa bhogano anubhava kare che. te ja bhoga atyaMta saMnidhAnane kAraNe arthAt buddhimAM puruSanuM atyaMta saMnidhAna hovAnA kAraNe, vivekanA agrahaNathI=buddhi ane puruSanA bhedanA agrahaNathI, abhoktA paNa puruSano bhoga che e pramANe vyapadeza karAya che. A ja abhiprAyathI viMdhyavAsI vaDe dhevAyuM che - 'sattvanuM buddhinuM, tapyapaNuM ja puruSanuM tapyapaNuM che.' rUti zabda viMdhyavAsInA kathananI samAptisUcaka che. anyatra paNa pratibiMbamAM pratibiMbamAna chAyA deza chAyAno uddabhava pratibiba zabdathI kahevAya che, e rIte sattvamAM paNa buddhirUpa cittamAM paNa puruSa saMbaMdhI cichAyA sadeza svakIya cichAyAMtaranI abhivyakti pratibiba zabdano artha che.
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-22 168 bhAvArtha : dRSTA puruSa ane dRzya ghaTa-paTAdi viSayothI uparakta evuM citta sarva artha grAhaka : prastuta pAtaMjalayogasUtra 4-22no artha batAvatAM prathama dRSTA koNa che te batAve che daSTA puruSa che ane tenAthI uparakta=tenA saMnidhAnathI tadrupatAne pAmeluM citta che. vaLI te citta jema daSTAthI uparakta che, tema dazya evA viSayathI uparakta che arthAt grahaNa karAyelA viSayanA AkAranA pariNAmavALuM che. jyAre citta daSTA evA puruSathI ane dazya evA viSayothI uparakta thAya che tyAre te ja citta bAhya evA sarva arthane grahaNa karavA samartha bane che. A uparokta kathanane dRSTAMtathI spaSTa kare che -- je pramANe nirmaLa evo sphaTika ke nirmaLa evA darpaNa vagere pratibiMbane grahaNa karavA samartha bane che, te pramANe rajasthI ane tamathI anibhabhUta evuM buddhirUpI sattva zuddha hovAthI puruSanI chAyA grahaNa karavA samartha bane che, ane rajas ane tamas azuddha hovAthI puruSanI chAyA grahaNa karavA samartha banatA nathI. AnAthI zuM prApta thAya che ? te spaSTa kare che rajatno ane tamano pariNAma jemAM gauNa thayo che evuM sattva aMgIpaNArUpe che ane tevuM citta nizcala pradIpanI zikhAnA AkAravALuM sadA ekarUpapaNAthI pariNamana pAmatuM puruSanI citkAyAnA grahaNanA sAmarthyavALuM bane che, AvuM citta sAdhanA karIne yogI mokSa prApta na kare tyAM sudhI saMsArIjIvomAM sadA rahe che. buddhimAM puruSanI cichAyAnA grahaNathI zuM thAya che ? te dRSTAMtathI spaSTa kare che je pramANe lohacuMbakanA saMnidhAnamAM lohano calanabhAva AvirbhAva pAme che, e rIte caitanyarUpe puruSanA saMnidhAnamAM buddhinuM abhivyaMgya caitanya abhivyakta thAya che arthAt buddhi acetana che topaNa caitanyanA pratibiMbane kAraNe buddhimAM abhivyaMgya caitanya abhivyakta thAya che=AvirbhAva pAme che. sAMkhyadarzanakAranA mate be prakAranI citrazakti H AthI ja sAMkhyadarzanamAM be prakAranI cikti kahevAya che (1) nityoditA citrazakti ane (2) abhivyaMgyA citrazakti nityodita cittzakti puruSa che ane puruSanA saMnidhAnathI buddhimAM abhivyakta thanAruM caitanya che te abhivyaMgya citrazakti che. buddhimAM puruSanuM pratibiMba paDe che, tethI puruSa buddhimAM atyaMta saMnihita che, mATe A aMtaraMga citta puruSanI bhogyatAne prApta kare che arthAt citta puruSanuM bhogya che, tema kahevAya che. A prakAre pataMjaliRSinA matAnusAra sAMkhyadarzananI mAnyatA batAvI.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 169 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-22 have sAMkhyadarzanamAM je anya zAMtabrahmavAdI sAMkhya che teo zuM kahe che te batAve che - zAMtAbrahmavAdI sAMkhyadarzananI mAnyatA : zAMtabrahmavAdI sAMkhya kahe che ke puruSa paramAtmAsvarUpa che ane te puruSanA sukha ane duHkhanA bhoz2apaNAthI karma anurUpa potAnA kRtyane anurUpa che ane puruSathI adhiSThaya che te citta kahevAya che. pAtaMjalamatAnusAra citta sattvaguNavALuM che to paNa kyAreka te citta sattvaguNane kAraNe sukharUpa to kyAreka rajoguNane kAraNe duHkharUpa to kyAreka tamoguNane kAraNe moharUpa saMvedya bane che. te kaI rIte bane che? te batAvavA arthe kahe che - je vaLI be guNonA anudriktapaNAthI=gauNapaNAthI, eka paNa guNa kyAreka koIkanuM aMgI bane che tyAre traNa guNavALuM pratikSaNa pariNamana pAmatuM evuM anirmaLa citta je guNa udbhikta hoya te guNarUpe pratIta thAya che tethI sattvaguNa udbhikta hoya tyAre sukharUpa dekhAya che, rajo guNa udrita hoya tyAre duHkharUpa dekhAya che ane tamoguNa udrikta hoya tyAre moharUpa dekhAya che ane AvuM anirmaLa citta tenA kRtyane anurUpa zuddhasattvarUpa buddhimAM sva AkAranuM samarpaNa kare che, tethI te zuddha sattva kyAreka sukharUpe to kyAreka duHkharUpa to kyAreka moharUpe saMvedyatAne pAme che. vaLI pAtaMjalamatAnusAra bhoga zuM che? te spaSTa karatAM kahe che - pAtaMjalamatAnusAra bhoganuM svarUpa : prakRtimAMthI utpanna thayeluM Adya evuM zuddha citta sajvarUpa che, temAM eka bAjuthI puruSanI cichAyA pratisaMkrAMta thAya che ane bIjI bAjuthI te cittasattva viSayonA AkArane grahaNa kare che ane te viSayanA kArane pAmeluM citta puruSanI chAyAnA saMkrAMtinA baLathI vAstavika rIte caitanya nahi hovA chatAM caitanya jevuM anubhavAtuM sukha, du:khasvarUpa bhogano anubhava kare che, tethI te bhoga prakRtimAMthI utpanna thayela buddhine thAya che topaNa buddhimAM puruSanuM atyaMta saMnidhAna hovAnA kAraNe puruSa ane buddhi vaccenA bhedanA agrahaNane kAraNe puruSa bhoktA nahIM hovA chatAM paNa puruSano bhoga che e pramANe vyapadeza karAya che ane A rIte puruSano upacArathI bhoga che te batAvavA arthe viMdhyavAsI vaDe kahevAyuM che ke "sattvanuM tapyapaNuM ja puruSanuM tapyatva che." arthAt sattvarUpa buddhinuM bhogothI je tapyapaNuM che te ja puruSanuM bhogothI tapyapaNuM che arthAt bhoganA tApane anubhave che. pratibiMba zabdano artha : vaLI puruSathI ane buddhithI anyatra evA darpaNa vageremAM pratibibaLyamAna vastunI=pratibiMba paDatI evI vastunI, chAyAsadeza darpaNamAM je chAyAno udbhava che te pratibiMba zabdathI kahevAya che. e rIte sattvamAM paNa=buddhimAM paNa, puruSanI cichAyA sadeza buddhinI cichAyAntaranI=anya citRchAyAnI, abhivyakti pratibiMba zabdano artha che.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-22 100 TIkA H nanu pratibimbanaM nAma nirmalasya niyataparimANasya nirmale dRSTaM yathA mukhasya darpaNe, atyantanirmalasya vyApakasyApariNAminaH puruSasya tasmAdatyantanirmalAt puruSAdanirmale sattve kathaM pratibimbanamupapadyate ? ucyate, pratibimbanasya svarUpamanavagacchatA bhavatedamabhyadhAyi, yaiva sattvagatAyA abhivyaGgyAyAzcicchakteH puruSasya sAnnidhyAdabhivyaktiH saiva pratibimbanamucyate, yAdRzI puruSagatA cicchattistacchAyA tathA''virbhavati, yadapyuktamatyantanirmalaH puruSaH kathamanirmale sattve pratisaGkrAmatIti tadapyanaikAntikaM, nairmalyAdapakRSTe'pi jalAdAvAdityAdayaH pratisaGkrAntAH samupalabhyante, yadapyuktamanavacchinnasya nAsti pratisaGkrAntiriti tadapyayuktaM, vyApakasyApyAkAzasya darpaNAdau pratisaGkrAntidarzanAt, evaM sati na kAcidanupapattiH pratibimbadarzanasya / TIkArya : navu ..... 3papadyate ? nanuthI pUrvavaMtI zaMkA kare che - niyataparimANavALI nirmaLa vastunuM nirmaLa evA darpaNa vageremAM pratibiMbana jovAyuM che. je pramANe mukhanuM darpaNamAM pratibiMbana dekhAya che te kAraNathI atyaMta nirmaLa vyApaka apariNAmI evA puruSanuM atyaMta nirmaLa evA puruSathI anirmaLa evA sattvamAM=puruSathI anirmaLa evI buddhimAM, kevI rIte pratibiMbana utpanna thAya ? arthAt thaI zake nahIM. 3nyate - kahevAya che=rAjmArtaMDakAra vaDe kahevAya che=teno uttara apAya che pratibimbanasya vaDe, A vhevAyuM che. pratibiMba zuM che te spaSTa karatAM rAjamArtaMDa TIkAkAra kahe che gamyadhAyi, pratibiMbananA svarUpane nahi jANatAM evA tamArA vaDe-pUrvapakSI - - ***** yaiva * vaijyate / sattvagata abhivyaMgya cittzaktinI puruSanA sAMnidhyathI je ja abhivyakti (thAya che) te ja pratibiMba vhevAya che. pratibiMbano artha spaSTa kare che yAdRzI.... Avirbhavati, jevA prakAranI puruSagata citkti che, tenI chAyA te prakAre AvirbhAva pAme che arthAt puruSanI citrachAyA sadeza AvirbhAva pAme che. yadyuttam - je paNa kahevAyuM che-zaMkAkAra vaDe je paNa kahevAyuM che atyanirmata ... anaintim / atyaMta nirmaLa puruSa kevI rIte anirmaLa sattvamAM=puruSathI anirmaLa evI buddhimAM, pratisaMkrama pAme che, te paNa anaikAMtika che. kema anaikAMtika che te spaSTa kare che -
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 101 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kevalyapAda | sUtra-22 maitya sampaSyane, nirmaLapaNAthI apakRSTa evA jalAdimAM sUrya vagere pratisaMkrAMta dekhAya che. vadhum - je vaLI kahevAyuM che pUrvapakSI vaDe kahevAyuM che - 3navacchinnI ... madhum, anavacchinnanI pratisaMkrAMti nathI=vyApanI pratisaMkrAMti nathI, te paNa ayukta che. vyApa...pratividhvanI kema ke vyApaka evA paNa AkAzanI darpaNa vageremAM pratisaMkrAMti dekhAya che. A pramANe hote chate pratibiMba darzananI=buddhimAM puruSanA pratibiMba kahenArA darzananI, koI anupapattiasaMgati, nathI. bhAvArtha : pUrvamAM rAjamArtaDavRttikAre darpaNanA dRSTAMtathI pratibiMba zuM che ? te batAvIne buddhimAM puruSanuM pratibiMba paDe che tema sthApana karyuM. tyAM nathI koI zaMkA karatAM kahe che - niyataparimANavALI nirmaLa vastunuM nirmaLa evA darpaNamAM pratibiMba paDe che e pramANe puraSathI anirmaLa evI buddhimAM atyaMta nirmaLa vyApaka evA puruSanuM pratibiMba kevI rIte paDe? A pramANe pUrvapakSInI zaMkAno rAjamArtaDavRttikAra vaDe uttara : - nirmaLa evA darpaNa vageremAM niyataparimANavALI nirmaLa vastunuM pratibiMba paDe che. jema nirmaLa darpaNamAM svaccha mukhanuM pratibiMba paDe che. Ama kahIne zaMkAkArane e kahevuM che ke jema darpaNa nirmaLa na hoya to mukhanuM pratibiMba paDI zake nahIM ane darpaNa nirmaLa hoya Ama chatAM mukha jo maSi vagerethI malita hoya to mukhanuM darpaNamAM pratibiMba paDI zake nahIM, paraMtu te mukha upara lAgelA padArthanuM pratibiMba paDI zake. vaLI nirmaLa darpaNamAM niyataparimANavALI vastunuM pratibiMba paDI zake, paraMtu aniyataparimANavALA AkhA nagaranuM ke koI anya vastunuM darpaNamAM pratibiMba paDI zake nahIM, tethI jema darpaNamAM niyataparimANavALI vastunuM pratibiMba paDe che, te dRSTAMta anusAra AtmAnuM buddhimAM pratibiMba paDI zake nahIM; kema ke AtmA atyaMta nirmaLa che, tenI apekSAe buddhi anirmaLa che, tethI anirmaLa evI buddhimAM atyaMta nirmaLa evA AtmAnuM pratibiMba paDI zake nahIM. vaLI pAtaMjalamatAnusAra AtmA sarva vyApaka che ane apariNAmI che, tethI jema darpaNamAM tenI sanmukha niyataparimANavALI vastunuM pratibiMba paDI zake che, paraMtu ghaNA moTA pramANavALA nagara vagerenuM pratibiMba paDI zakatuM nathI tema vyApaka evo AtmA buddhimAM kaI rIte pratibiMba pAmI zake ? arthAt pAmI zake nahIM A prakAranI koIka pUrvapakSInI zaMkAno uttara ApatAM rAjamArtaDa TIkAkAra kahe che -
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-22 zaMkAkAra pratibiMbanA svarUpane jANato nathI tethI A pramANe kahe che. kema zaMkAkAra pratibiMbanA svarUpane jANato nathI ? tethI pratibiMbano artha spaSTa kare che - pratibiMbano artha : je buddhimAM abhivyaMgya cizakti che te puruSanA sAMnidhyathI abhivyakta thAya che ane te abhivyaMgya citazaktinI abhivyakti ja pratibiMba zabdathI kahevAya che arthAt puruSagata cizakti che, tevI ja chAyA AvirbhAva pAme che, tethI jema malina evuM mukha nirmaLa evA darpaNamAM malinarUpe AvirbhAva pAmI zake che, tema jevI puruSanI nirmaLatara cichAyA che tevI ja nirmaLatara cichAyA buddhimAM AvirbhAva pAmI zake che. nirmaLapaNAthI apakRSTa evA jalAdimAM sUrya Adi pratibiMba pAme che tenI jema puruSathI anirmaLa evI buddhimAM puruSano pratisaMkrama : vaLI zaMkAkAre kahevuM ke puruSa atyaMta nirmaLa che, tenAthI buddhi apakRSTa nirmaLa che, tethI apakRSTa nirmaLa evI buddhimAM puruSanuM pratibiMba kaI rIte paDI zake ? te kathana paNa saMgata nathI; kema ke sUrya vagere atinirmaLa che ane jalAdi apakRSTa nirmaLa che, chatAM jalAdimAM atinirmaLa evA sUryAdino pratisaMkrama thAya che, tema buddhimAM paNa puruSano pratisaMkrama svIkArI zakAya che. vyApaka evA AkAzanI darpaNa AdimAM pratisaMkrAMtinI jema buddhimAM puruSanA pratibiMbadarzananI saMgati : vaLI pUrvapakSIe kahela ke darpaNamAM niyatapariNAmavALI vastunuM pratibiMba thaI zake paraMtu vizALa evuM nagarAdinuM pratibiMba thaI zake nahIM te kathana asaMgata che; kema ke uparamAM dekhAtuM AkAza ghaNuM vizALa che, chatAM darpaNamAM tenuM pratibiMba paDe che tema vyApaka paNa AtmAnuM buddhimAM pratibiMba paDe che mATe buddhimAM puruSanuM pratibiMba svIkAravAmAM koI asaMgati nathI. A prakArano TIkAkArano Azaya che. TIkAH nanu sAttvikapariNAmarUpe buddhisattve puruSasannidhAnAdabhivyaGgyAyAzcicchakterbAhyAkArasaGkrAntau puruSasya sukhaduHkharUpo bhoga ityuktaM tadanupapannam, tadeva cittasattvaM prakRtAvapariNatAyAM kathaM sambhavati kimarthazca tasyAH pariNAmaH / athocyeta-puruSasyArthopabhogasampAdanaM tayA kartavyam, ataH puruSArthakartavyatayA tasyA yukta eva pariNAmaH, taccAnupapannaM, puruSArthakartavyatAyA evAnupapatteH, puruSArtho mayA kartavya ityevaMvidho'dhyavasAyaH, puruSArthakartavyatocyate jaDAyAzca prakRteH kathaM prathamamevaivaMvidho'dhyavasAyaH, asti cedadhyavasAyaH kathaM jaDatvam, atrocyate, anulomapratilomalakSaNapariNAmadvaye sahajaM
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-22 zaktidvayamasti tadeva puruSArthakartavyatocyate, sA ca zaktiracetanAyA api prakRteH sahajaiva, tatra mahadAdimahAbhUtaparyanto'syA bahirmukhatayA'nulomaH pariNAmaH, punaH svakAraNAnupravezadvAreNAsmitAntaHpariNAmaH pratilomaH, itthaM puruSasya prayojanaparisamApteH sahajazaktidvayakSayAt kRtArthA prakRtirna punaH pariNAmamArabhate, evaMvidhAyAM ca puruSArthakartavyatAyAM jaDAyA api prakRterna kAcidanupapattiH / TIkArya : nanu tanupapatram, navuthI pUrvapakSI zaMkA kare che - sAttvikapariNAmarUpa buddhi sattvamAM puruSanA saMnidhAnane kAraNe abhivyaMgya cizaktithI bAhAarthAkAranI saMkrAMti thaye chate arthAt bAhA evA padArthonA AkAranI buddhimAM saMkrAMti thaye chate, puruSane sukha, du:kharUpa bhoga che e pramANe rAjamArtaDa TIkAkAra vaDe kahevAyuM te anupapatra-asaMgata, che. kema asaMgata che? te spaSTa karatAM kahe che - tadeva ..... paripaITE:, prakRti apariNata hote chate te ja cittasattva kevI rIte saMbhave ? ane prakRtine te prakAre pariNata svIkArIe to kyA prayojana mATe prakRtino pariNAma che arthAt prakRtithI abhivyaMgya cizaktirUpa pariNAma che ? 3thocceta - zaMkAkAra kahe che ke have kadAca rAjamArtaDavRttikAra vaDe A pramANe kahevAya - puruSastha.... manapapannam | puraSanA arthanA upabhoganuM saMpAdana tenA vaDe kartavya che prakRti vaDe kartavya che, AthI puruSanA arthanA kartavyapaNAthI-puruSanA prayojananA kartavyapaNAthI, teno prakRtino, pariNAma yukta ja che te anupAtra che arthAt A prakArano uttara anupapatra-asaMgata, che. A prakArano uttara kema asaMgata che? tethI kahe che - puruSArtha .... anupapaH, puruSanA arthanA kartavyanAnI puruSanA prayojananA kartavyapaNAnI, anu5patti asaMgati, che. kema puruSanA prayojananI kartavyatAnI prakRtimAM asaMgati che ? tethI kahe che - puruSArtho.... naDatvam, puruSano artha puruSanuM prayojana, mArA vaDe kartavya che e prakArano adhyavasAya puruSanA arthanI-puruSanA prayojananI, kartavyatA kahevAya che, ane jas evI prakRtine prathama ja arthAt cichAyAnI saMkrAMti pUrve ja, Avo adhyavasAya kevI rIte thAya ? ane jo prakRtine Avo adhyavasAya thAya che to prakRtinuM jaDapaNuM kevI rIte kahevAya ? arthAt kahevAya nahIM. trIjo - ahIMnanuthI karAyelI pUrvapakSInI zaMkAmAM TIkAkAra vaDe uttara apAya che - 3nutto .... anurUpatti: anuloma ane pratilomasvarUpa pariNAmayamAM=be pariNAmamAM, sahaja zaktidvaya=be zaktio, che. te ja puruSanA arthanI puruSanA prayojananI, kartavyatA kahevAya che, ane te zakti acetana paNaja paNa, prakRtine sahaja che. tyAM=prakRtinI be zaktimAM, Ano prakRtino,
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-22 barhimukhapaNAthI mahat che AdimAM ane mahAbhUta che paryatamAM jene evo anuloma pariNAma che. vaLI svakAraNamAM anupraveza dvArA asmitArUpa aMtapariNAmavALo pratiloma pariNAma che. A rIte prakRtimAM anuloma ane pratiloma pariNAma che e rIte, puruSanA prayojananI parisamApti thavAthI sahajazaktidvayano sahaja be zaktino, kSaya thavAnA kAraNe kRtArtha evI potAnuM prayokta jeNe pUrNa karyuM che evI, prakRti pharI pariNAmano AraMbha karatI nathI. ane jaDa evI paNa prakRtinA AvA prakAranI puruSArthanI-puruSanA prayojananI, kartavyatAmAM koI anupapatti-asaMgati, nathI. bhAvArtha : nanuthI pUrvapakSI zaMkA kare che - sAttvika pariNAmarUpa buddhisattvamAM puruSanA saMnidhAnane kAraNe abhivyaMgya cizaktithI bAhyaakAranI saMkrAMti thaye chate puruSane sukha, duHkharUpa bhoga che e kathana asaMgata che e prakAranI yuktipUrvakanI pUrvapakSInI zaMkA pAtaMjalamatAnusAra sAttvikapariNAmarUpa buddhi che, te buddhimAM puruSanuM pratibiMbarUpe saMnidhAna thavAthI citzakti abhivyaMgya thAya che ane bAhya padArthono AkAra cittamAM saMkrAMta thAya che tyAre puruSanA sukha, duHkharUpa bhoga thAya che ema pUrvamAM rAjamArtaDavRttikAre kahyuM te yukta nathI. kema yukta nathI temAM yukti batAve che - jo prakRti te prakAre apariNata hote chate=prakRtimAMthI buddhi utpanna thAya te prakAre apariNata prakRti hote chata, buddhi citta pariNAmavALI kevI rIte thaI zake ? arthAt thaI zake nahIM ane prakRtine te prakAranI pariNativALI svIkArIe to kyA prayojanathI te prakRtino pariNAma che=buddhirUpe pariNamana pAmavAno pariNAma che, e prazna thAya ? A praznanA samAdhAnarUpe kadAca koI kahe ke puruSane bAhya padArthonA upabhoganA saMpAdana mATe prakRtino tevA prakAranA pariNAma che arthAt puruSanA saMnidhAnathI abhivyaMgya citazaktivALI buddhi thAya tenA mATe prakRtino buddhirUpe pariNAma che. tene zaMkAkAra pUrvapakSI kahe che - bAhya padArthonA upabhoganA saMpAdana mATe prakRtinA tevA prakAranA pariNAmanI asaMgati: prakRtino AvA prakArano pariNAma ghaTe nahIM. kema ghaTe nahIM ? tethI kahe che - prakRtimAM puruSanA prayojananI kartavyatAnI anupapatti=asaMgati, che. prakRtimAM puruSanA prayojananI kartavyatAnI anupapatti=asaMgati, kema che? temAM yukti batAve 'puruSanuM prayojana mAre karavuM joIe evA prakArano adhyavasAya puruSArthakartavyatA kahevAya che ane puruSanA pratibiMba pUrve prakRti jaDa che, tethI jaDa evI prakRtine prathama ja puruSanuM prayojana mAre karavuM joIe evo adhyavasAya kevI rIte thaI zake ? ke jethI te adhyavasAyane kAraNe puruSanuM pratibiMba
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 105 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kevalyapAda | sUtra-22 paDe tevI buddhirUpe prakRti pariNAmane pAme. jo prakRtino tevo adhyavasAya che ke puruSanuM prayojana mAre kartavya che, tethI puruSanA saMnidhAnathI prakRti te prakAre pariNamana pAme che, tema svIkAravAmAM Ave to prakRti jaDa che tema kema kahI zakAya arthAt kahI zakAya nahIM mATe prakRtino tevA prakArano pariNAma thAya che tema svIkArI zakAya nahIM, e prakArano zaMkAkArano Azaya che. tenuM samAdhAna karatAM rAjamArtaDavRttikAra kahe che - prakRtimAM anulomapariNAma ane pratiloma pariNAma svarUpa sahaja zakti hovAthI puruSanA prayojananA kartavyatAnI saMgati : prakRtimAM anuloma pariNAma ane pratiloma pariNAma e be prakAranA pariNAmanI sahaja zakti che ane A sahaja zakti ja puruSanA prayojananI kartavyatA che, vaLI acetana, evI paNa prakRtimAM AvI zakti sahaja che. ethI pUrvapakSIe puruSArthakartavyatAne adhyavasAyarUpe svIkArIne jaDa evI prakRtine tevo adhyavasAya thAya nahIM tema kahela tenuM nirAkaraNa thAya che. anulomapariNAma ane pratilomapariNAmanuM svarUpa : vaLI prakRtimAM anuloma pariNAma ane pratilomapariNAmanI je zakti che te acetana prakRtine sahaja che ane prakRtino anulomapariNAma mahathI mAMDIne mahAbhUtaparyata bahiMmukhapaNAthI che ane A anulomapariNAmane kAraNe A saghaLo bhavaprapaMca che. yogI jayAre sAdhanA kare che tyAre je anulomapariNAmathI mahAbhUta sudhI prakRtinA pariNAmo thayelA te potapotAnA kAraNanA praveza dvArA asmitA sudhInA pariNAmane pAme che te pratiloma pariNAma che, jyAre svakAraNanA anupravezathI pratilomapariNAma asmitAmAM pariNamana pAme che tyAre puruSanA prayojananI parisamApti thavAthI prakRtinI anulomanI ane pratilomanI sahaja be zaktio kSaya pAme che, tethI prakRti pharI pariNAmano AraMbha karatI nathI mATe jaDa evI prakRtine paNa anuloma ane pratilomapariNAmarUpa puruSArtha kartavyatA svIkAravAmAM koI anupapatti-asaMgati, nathI, ema TIkAkAra kahe che. TIkA? nanu yadIdRzI zaktiH sahajaiva pradhAnasyAsti tatkimarthaM mokSArthibhirmokSAya yatnaH kriyate, mokSasya cAnarthanIyatve tadupadezakazAstrasyA''narthakyaM syAt, ucyate-yo'yaM prakRtipuruSayoranAdi gyabhoktRtvalakSaNaH sambandhastasminsati vyaktacetanAyAH prakRteH kartRtvAbhimAnAd duHkhAnubhave sati kathamiyaM duHkhanivRttirAtyantikI mama syAditi bhavatyevAdhyavasAyaH, ato duHkhanivRttyupAyopadezakazAstropadezApekSA'styeva pradhAnasya, tathAbhUtameva ca karmAnurUpaM buddhisattvaM zAstropadezasya viSayaH darzanAntaropi, evaMvidha evAvidyAsvabhAvaH zAstre'dhikriyate, sa ca mokSAya prayatamAna evaMvidhameva zAstropadezaM sahakAriNamapekSya mokSAkhyaM phalamAsAdayati, sarvANyeva kAryANi prAptAyAM sAmagryAmAtmAnaM labhante, asya ca
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kevalyapAda | sUtra-22 pratilomapariNAmadvAreNaivotpAdyasya mokSAkhyasya kAryasyedRzyeva sAmagrI pramANena nizcitA prakArAntareNAnupapatteH, atastAM vinA kathaM bhavitumarhati, ataH sthitametat, saGkrAntaviSayoparAgamabhivyaktacicchAyaM buddhisattvaM viSayanizcayadvAreNa samagrAM lokayAtrAM nirvAhayatIti, evaMvidhameva cittaM pazyanto bhrAntAH svasaMvedanacittamAtraM jagadityevaM bruvANAH pratibodhitA avanti N4-2rA TIkArya : nanuM thAt namuthI pUrvapakSI zaMkA kare che - jo AvA prakAranI zakti arthAt anulomapariNAma ane pratilomapariNAmarUpa zakti sahaja svAbhAvika ja, pradhAnanI che prakRtinI che, to mokSarthI jIvo vaDe mokSa mATe yatna kema karAya che arthAt mokSArthI jIvoe mokSa mATe yatna karavo Avazyaka nathI ane mokSanuM anarthanIyapaNuM hote chate mokSa mATe icchA karavA yogya nahi hote chate, tenA upadezaka zAstranuM mokSanA upAyanA upadezaka zAstranuM, anarthapaNuM thAya-niprayojana thAya. 37 - pUrvapakSInI zaMkAno uttara ApatAM rAjamArtaDa TIkAkAra vaDe kahevAya che - yoDyuM.....prathAnI je A prakRti ane puruSano anAdikALathI bhogya-bhoknatvasvarUpa saMbaMdha che, te saMbaMdha hote chate puruSanA pratibiMbathI vyakta thayelI cetanAvALI prakRtine kartutvanuM abhimAna thavAthI arthAt A bAhA padArtho sarva huM karuM chuM, huM bhogavuM chuM e prakAranuM abhimAna thavAthI, du:khano anubhava hote chate saMsAramAM du:khano je anubhava thAya che te du:khano anubhava hote chate, mane AtyaMtikA A du:khanI nivRtti kevI rIte thAya ? evo adhyavasAya thAya che arthAt abhivyakta cetanAvALI prakRtine evo adhyavasAya thAya che, AthI du:khanI nivRttinA upAyanA upadezaka zAstranA upadezanI apekSA pradhAnane prakRtine, che ja. tathA mUtameva ...... thiyite, ane tevA prakAranA karmane anurUpa buddhisatva zAstranA upadezano viSaya anya darzanomAM paNa che, AvA prakArano ja avidyAno svabhAva arthAt avidyA nivartana pAmavAnA anukULa svabhAvavALI hoya evA prakArano avidyAno svabhAva, zAstramAM kahevAyo che arthAt upadeza dvArA nivartana pAme tevA prakArano avidyAno svabhAva che ema zAstramAM kahevAyuM che. satra...mati, ane te adhyavasAya, mokSa mATe prayatna karato AvA prakAranA ja sahakArI zAstranA upadezanI apekSA karIne mokSa nAmanA phaLane prApta kare che. vaLI sAmagrI prApta thaye chate sarva ja kAryo potAne prApta kare che arthAt potAnuM kAryarUpe prApta kare che ane pratiloma pariNAma dvArA ja utpAdya evA A mokSarUpa kAryanI AvA prakAranI ja sAmagrI arthAt prastuta yogazAstramAM mokSanA upAyanuM varNana karyuM evA prakAranI ja sAmagrI, pramANa dvArA nizcita karAI che; kema ke prakArAMtathI anupapatti che anya prakAre mokSarUpa phaLanI asaMgati che, AthI tenA vagara=mokSanI sAmagrI vagara, kevI rIte (mokSarUpa karya) thavA mATe yogya hoya ? arthAt kevI rIte mokSarUpa kArya thavA mATe samartha bane.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1eo pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-22 A sarva kathanathI zuM phalita thAya che te batAvatAM rAjamArtaDa TIkAkAra kahe che - ata: .... mati . AthI=atyAra sudhI varNana karyuM enAthI A sthita che AgaLamAM kahevAya che te prApta che - saMkrAMta thayelA viSayanA uparAgavALuM ane abhivyakta cichAyAvALuM buddhisattva viSayanA nizcaya dvArA samagra loyAtrAno nirvAha kare che. rUti zabda kathananI samApti mATe che. AvA prakAranA ja cittane jotAM bhrAMta evA bauddho svasaMvedanacittamAtrajagata che saMsArI jIvone svasaMvedana thatuM cittamAtra jagat che, bAhya ghaTa-paTAdi padArtho nathI, e pramANe bolatA pratibodhita thAya che e pramANe kvetA bauddho prastuta sUtranI TIkAnA varNanathI pratibodhita thAya che. I4-22IL bhAvArtha : prakRtimAM svAbhAvika anuloma ane pratiloma zakti hoya to mokSArthI jIvonI mokSa mATe pravRtti thAya nahi e prakAranI zaMkAno vRttikAra vaDe pratyuttara : pUrvamAM rAjamArtaDavRttikAre sthApana karyuM ke prakRtimAM anuloma ane pratiloma evI be zaktio sahaja=svAbhAvika che. tyAM koI nanu thI zaMkA kare che ke jo prakRtimAM AvI be zakti ja hoya to prakRtimAM pratilomapariNAmavALI sahaja zaktinA baLathI mokSanI prApti thaze, tethI mokSArthI jIvo mokSa mATe yatna kema kare che ? arthAt mokSArthI jIvoe mokSa mATe yatna karavo joIe nahi, ane jo prakRtinA sahaja pratilomapariNAmathI mokSa thato hoya to mokSa prayatnano viSaya nathI te pramANe siddha thAya, ane tema svIkArIe to mokSamArgano upadeza ApanArA zAstro nirarthaka che, tema mAnavuM paDe A prakAranI zaMkAno uttara ApatAM rAjamArtaDavRttikAra kahe che - prakRtinA ane puruSanA anAdikALathI bhogya-bhoknatvarUpa saMbaMdhathI buddhimAM puruSanuM pratibiMba paDavAne kAraNe buddhirUpa prakRtine katRtvanuM abhimAna thavAthI duHkhanI AtyaMtikI nivRtti mane thAvA e prakArano adhyavasAya thavAthI duHkhanI AtyaMtikI nivRtti batAvanAra upadezaka zAstranA upadezanI buddhisattvane apekSA : anAdikALathI prakRtino ane puruSano bhogya-bhoknarUpa saMbaMdha che; kema ke prakRtimAMthI utpanna thayelI buddhimAM puruSanuM pratibiMba paDe che ane te ja buddhimAM anya bAjuthI viSayonuM pratibiMba paDe che, tethI te buddhimAM pratibiMbita thayela puruSane huM A bhoga karuM chuM, tevI pratitI thAya che, tethI prakRtinI ane puruSanI vacce anAdino bhogya-bhoknatvarUpa saMbaMdha che. A saMbaMdha prakRtimAMthI utpanna thayelI buddhimAM puruSanuM pratibiMba paDavAnA kAraNe che ane puruSanA pratibiMbanA kAraNe vyakta cetanAvALI buddhirUpa prakRtine kartRtvanuM abhimAna thAya che arthAt jagatamAM te kAryo huM karuM chuM e prakAre prakRti rUpa buddhine katRtvanuM abhimAna thAya che ane A prakAranA kartutvanA abhimAnane kAraNe
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-22 saMsAramAM je du:khano anubhava dekhAya che, te duHkhano anubhava thavAthI koIka vivekI puruSanI buddhine 'A du:khanI nivRtti ane AtyaMtikI thAya' evo adhyavasAya thAya che, ane A adhyavasAyane kAraNe duHkhanI atyaMta nivRttinA upAyane batAvanAra evA upadezaka zAstranA upadezanI apekSA pradhAnane che ja=prakRtimAMthI utpanna thayelI buddhine che ja, ane je jIvone duHkhanI atyaMta nivRtti mane thAva evA prakAranA karmane anurUpa buddhisattva che, te buddhisajvarUpa citta zAstranA upadezano viSaya che. vaLI potAnI vAtanI puSTi arthe rAjamArtaDa TIkAkAra kahe che ke anya darzanavALA saMsAranuM kAraNa prakRtine badale avidyA svIkAre che teo paNa mAne che ke koIka jIvanI avidyA AvA prakAranA svabhAvavALI bane arthAt bhavaprapaMcanA nivartananA adhyavasAyavALI bane tyAre te jIvane zAstrano upadeza upayogI bane che. vaLI prakRtimAMthI utpanna thayela buddhisattvarUpa pradhAna jayAre mokSa mATe yatna kare che tyAre mokSamArgane batAvanAra evo zAstrano upadeza sahakArI bane che ane te zAstranA upadezanA sahakArathI buddhisattvarUpa pradhAna mokSamArgamAM yatna karIne mokSa nAmanA phaLane pAme che, te vakhate prakRtimAMthI utpanna thayela anulomapariNAma kramasara pratilomapariNAmarUpe prakRtimAM vilaya pAme che, tethI prakRtine bhavaprapaMcanI prApti pUrvamAM hatI tenA abhAvarUpa mokSanI prApti thAya che. vaLI saMsAramAM je koI kAryo thAya che te svasAmagrI prApta thAya tyAre thAya che, tema pradhAnanuM mokSarUpa kArya paNa zAstramAM batAvelI sAmagrIne prApta karIne prakRtinA pratiloma pariNAma dvArA mokSane utpanna kare che, tethI mokSarUpa kAryanI je sAmagrI prastuta yogazAstramAM batAvI che te ja sAmagrI mokSarUpa kArya kare che e pramANe pramANathI nizcita karAyeluM thAya che; kema ke anya prakAre mokSarUpa kArya kyAreya thatuM nathI, AthI prakRtinI sahaja pratiloma zakti hovA chatAM tenI sAmagrIne pAmyA vagara prakRti pratiloma pariNAma dvArA mokSane niSpanna karI zake nahIM, mATe mokSamArgano upadeza karanArA zAstro vyartha nathI. A sarva kathanathI zuM phalita thAya che te batAve che - saMsArI jIvonuM buddhisattvarUpa je citta che te prakRtimAMthI utpanna thayeluM che ane saMkrAMtiviSayanA uparAgavALuM che ane puruSanA pratibiMbane kAraNe abhivyakta cichAyAvALuM che. AvuM citta bAhya dekhAtAM ghaTa-paTAdi padArthono nizcaya karIne grahaNa mocanarUpa samagra lokayAtrAno nirvAha kare che. AvA cittane jonArA hovAthI brAMta evA bauddhone bhrama thayo ke cittane je svasaMvedana thaI rahyuM che te svasaMvedana cittamAtrarUpa A jagat che, bAhya koI ghaTa-paTAdi padArtho jagatamAM nathI A prakArano jJAnAtavAdIne je bhrama hato tevA bhramavALA jJAnAdvaitavAdIo prastuta TIkAkAranA kathana dvArA pratibodhita thAya che arthAta teo prAmANika rIte TIkAkAranA vacanonA marmane jANavA yatna kare to cittathI atirikta bAhya padArtho che tevo nirNaya temane thAya che. l4-racA
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 109 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-22nI upA. ma.sA.nI TippaNI pAtaMjalayogasUtra 4-22 upara pUjya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja sAhebanI TippaNarUpa vyAkhyA : [] prad - artha : prakRta che have prakRta sUtra 4-22 (vyAkhyA kahe) che - [ya.] vyAkhyA-vayaM tu brUmaH-agnirUpAtmake prakAze saMyogaM vinA'pi yathA svata:prakAzakatvaM tathA caitanye'pi pratiprANi parAnapekSatayAnubhUyamAne, anyathA'navasthAvyAsaGgAnupapattyAdidoSaprasaGgAt, kSAyikyAM ca dazAyAM sadA tannirAvaraNasvabhAvAdhInam, taccaitanyaM rUpAdivatsAmAnyavadaspandAtmakAnupAdAnakAraNatvena guNa iti guNyAzrita eva syAt, yazca tasya guNI sa evAtmA, nirguNatvaM ca tasya sAMsArikaguNAbhAvapekSayaiva anyathA, (tasya) svAbhAvAvikAnantaguNAdhAratvAd, bimbabhUtacito nirlepatvAbhyupagame ca tatpratibimbagrAhakatvena buddhau prakAzasyApyanupapattiH, bimbapratibimbabhAvasambandhasya dviSThatve dvayorapi lepakatvataulyAt, upacaritabimbatvopapAdane copacaritasarvaviSayatvAdyupapAdanamapi tulyamiti nayAdezavizeSapakSapAtamAtrametat // artha : vayaM tu vUma: - vaLI ame (pUjya upAdhyAya mahArAja sAheba) kahe che - nirUpAtma ... prasAt, agnirUpAtmaka prakAzamAM saMyoga vagara paNa anya prakAzaktA saMyoga vagara paNa, je pramANe svata: prakAzakapaNuM che te pramANe dareka prANIne paraanapekSapaNAthI anubhUyamAna evA caitanyamAM paNa svata: prakAzakapaNuM che. anyathA=pratiprANIne dareka prANIne, anubhavAtA caitanyane svata: prakAzaka na mAno ane dareka prANIne anubhavAtA caitanyane buddhirUpa svIkArIne paraprakAzaka mAno to, anavasthA ane vyAsaMganI anupapatti-asaMgati, Adi doSano prasaMga che. kSAvijyAM ... pakSapatimatratat che ane kSAyikadazAmAM kSAyika evI kevalajJAna avasthAmAM, sadA te paraprakAzakapaNuM, nirAvaraNasvabhAvane AdhIna che arthAt pratiniyata viSayanA saMbaMdhane AdhIna nathI, paraMtu AtmAnA nirAvaraNasvabhAvane AdhIna che ane te caitanya svaparaprakAzaka evuM caitanya, rUpAdinI jema sAmAnyavALuM aspaMdanAtmaka anupAdanakAraNapaNuM hovAthI=paranA prakAzananuM anupAdana kAraNapaNuM hovAthI, guNa che jethI karIne guNIne Azrita ja thAya, ane je teno guNI che te ja AtmA che, ane tenuM nirguNapaNe AtmAnuM nirguNapaNuM, sAMsArika guNanA abhAvanI apekSAe ja che; kema ke anyathA sAMsArika guNanA abhAvanI apekSAthI anya evA, AtmAnA guNanI
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-22nI upA. ma.sA.nI TippaNI apekSAe, tenuM AtmAnuM, svAbhAvika anaMtaguNanuM AdhArapaNuM che, ane biMbabhUta citna-buddhimAM pratibiMbita thanArA evA biMbabhUta caitanyanuM, nirlepapaNuM svIkAra karAye chate buddhimAM tapratibiMbitanA grAhakapaNArUpe prakAzanI paNa anu5patti che; kema ke biba-pratibiMbabhAvarUpa saMbaMdhanuM dviSThANuM hovAnA kAraNe baMnenA paNa lepakapaNAnuM tulyapaNuM che. ane upacaritabiMdhatvanuM u5pAdana karAye chate AtmA buddhimAM pratibiMbita thato nathI paraMtu AtmAmAM upacarita biMbata che, e prakAre upapAdana karAye chate upacarita sarva viSayatva AdinuM upapAdana paNa tulya che arthAt buddhimAM pratibhAsamAna thatA sarva viSayo upacarita che vAstavika nathI te prakAranuM jJAnAdvaitavAdI bauddhane saMmata evA kathananuM upapAdana paNa tulya che, ethI A AtmAnirguNa che e, nayAdezanA vizeSano pakSapAta mAtra che sAMsArika guNanI apekSAe AtmA nirguNa che, e prakAranA nayAdezanA vacanane sarvathA nirguNa svIkAravArUpa pakSapAtavacanamAtra che. bhAvArtha : jema agni anya prakAzanA saMyoga vagara svataH prakAzaka che tema AtmAmAM anubhavAtuM cetanya paranI apekSA vagara svataH prakAzaka : pAtaMjaladarzanakAra prakRtimAMthI buddhi utpanna thAya che tema svIkAre che ane te buddhi paraprakAzaka che tema svIkAre che, te buddhino prakAzaka AtmA che tema mAne che. te kathana teonuM saMgata nathI te batAvavA mATe pUjaya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja sAheba kahe che - jema agninuM svarUpa anya prakAzakanA saMyoga vagara paNa svataH prakAzaka che tema dareka AtmAmAM paranI apekSA vagara anubhavAtuM evuM caitanya svataH prakAzaka che. AnAthI e phalita thayuM ke AtmA caitanyadharmavALo che ane te caitanyadharma buddhi che, te buddhi pote potAnA svarUpane svataH prakAze che. jema-agni potAnA svarUpano prakAza karavA mATe anya prakAzaka vastunI apekSA rAkhato nathI, tema AtmAno jJAnaguNa potAnuM prakAzana karavA mATe anyanI apekSA rAkhato nathI, tethI pAtaMjaladarzanakAra je kahe che ke prakRtimAMthI utpanna thayelI buddhi paranuM prakAzana karanAra hovA chatAM potAnuM prakAzana karavA mATe puruSanI apekSA rAkhe che te temanuM kathana asaMgata che. cetanya svaprakAzaka che temAM yukti H kema caitanya svaprakAzaka che temAM pUjya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja sAheba yukti batAve che - pAtaMjaladarzanakAranA matamAM cetanyane svaprakAzaka mAnavAmAM na Ave to anavasthA ane vyAsaMganI anupapatti doSanI prApti H jo caitanyane svaprakAzaka mAnavAmAM na Ave to anavasthA ane vyAsaMganI anupapattino doSa
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 181 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2/ kaivalyapAda | sUtra-22nI upA. ma.sA.nI TippaNI che arthAt te te buddhine prakAzana karavA mATe anya anya buddhinI AvazyakatA che e rIte anavasthAno prasaMga che; kema ke caitanyarUpa buddhi AtmAno dharma che, ane te svataH prakAzaka na hoya to te buddhi je ghaTanuM prakAzana kare che te ghaTanA prakAzanavALI buddhinuM prakAzana karavA mATe anya buddhinI AvazyakatA UbhI thAya ane te rIte anavasthA doSanI prApti thAya. vaLI pAtaMjalamatAnusAra prakRtimAMthI utpanna thayelI buddhimAM ghaTAdi viSayonuM pratibiMba paDe che tethI te ghaTAdi viSayone buddhi prakAzita kare che ane tema svIkArIne buddhi svaprakAzaka nathI tema mAnIe to jayAre indriyasanmukha ghaTAdi viSayo vidyamAna hoya tyAre indriya dvArA ghaTAdi viSayonuM pratibiMba buddhimAM paDe che ane koI puruSa vyAsaMgadazAmAM hoya arthAtu anyamanaskadazAmAM hoya tyAre tene ghaTAdi arthano bodha thato nathI, te pAtaMjalamatAnusAra saMgata thAya nahIM, kema ke buddhimAM ghaTanuM pratibiMba paDatuM hovAthI anyamanaskadazAnA kALamAM paNa ghaTano bodha thavo joIe jenamatAnusAra caitanyane sva-paraprakAzaka mAnavAmAM anavasthAdoSa ane vyAsaMganI anupapatti doSanI aprAptiH vaLI caitanyane jainadarzanAnusAra sva-paraprakAzaka svIkArIe to anuvAdoSa ane vyAsaMganI anupapattirUpa doSa prApta thatAM nathI te A rIte - AtmAnuM caitanya jema ghaTane jANe che tema ghaTaviSayaka jJAnanuM paNa vedana kare che, tethI ghaTanA jJAna mATe anya buddhinI kalpanA karavAnI rahetI nathI, paraMtu vidyamAna jJAnanA upayogathI ja para evA ghaTanuM jJAna thAya che ane ghaTanuM jJAna puruSane svasaMvedita thAya che mATe anavasthA doSa nathI. vaLI caitanyane sva-paraprakAzaka svIkAravAthI vyAsaMganI anupatti doSa paNa nathI; kema ke jyAre puruSa anyamanaska che tyAre sanmukha ghaTa vidyamAna hovA chatAM puruSanA jJAnano upayoga para evA paTAdine jANe che ane paTAdinA jJAnanuM vedana kare che te vakhate sanmukha rahelA ghaTa sAthe puruSanA cittanuM yojana nathI, tethI sanmukha rahelo ghaTa puruSane jaNAto nathI ane ghaTanuM jJAna paNa vedana thatuM nathI ane je anya paTAdi vastunuM vadana thAya che te paTAdi jJAnanuM paNa vedanA thAya che, tethI caitanyane sva-paraprakAzaka svIkAravAthI vyAsaMgadazAnI saMgati thAya che. A rIte AtmAnA pariNAmarUpa caitanyane svIkArIne tene sva-paraprakAzaka sthApana karyuM. have caitanyanuM jainadarzanakAra paraprakAzakapaNuM svIkAre che te kaI apekSAe che te batAve che - cetanyanuM jainadarzanAnusAra paraprakAzakapaNuM : AtmAnA caitanyarUpa buddhinuM kSayopazamadazAmAM pratiniyata viSayanA saMbaMdhane AdhIna paraprakAzakapaNuM che, AthI ja chabasthaavasthAmAM matijJAnamAM ghaTAdi viSayono indriya sAthe saMbaMdha thAya che tyAre te ghaTAdi padArthanuM prakAzana thAya che ane kSAyikadazAmAM arthAta jJAnAvaraNIyAdinI kSayavALI kevalajJAnadazAmAM paraprakAzakapaNuM nirAvaraNa svabhAvane AdhIna che, AthI ja kevalIne viSayono
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-22nI upA. ma.sA.nI TippaNI indriyanI sAthe saMbaMdha nahIM hovA chatAM jJAnanuM AvaraNa dUra thayeluM hovAthI sarva zeya padArthono ekakALamAM pratibhAsa thAya che. 182 A rIte pratyeka prANImAM anubhavAtA caitanyane sva-paraprakAzaka sthApana karyA pachI caitanyano Azraya AtmA che, paraMtu prakRtimAMthI utpanna thayelI buddhi e caitanyarUpa nathI te batAvavA arthe kahe che pratipANI anubhava karAtuM evuM caitanya rUpAdinI jema sAmAnyavALuM aspaMdAtmaka anupAdanakAraNapaNA vaDe guNa che ethI guNa guNIne Azrita : pratipANIne anubhava karAtuM evuM caitanya rUpAdinI jema sAmAnyavALuM aspaMdAtmaka anupAdanakAraNapaNAvaDe guNa che, ethI te guNa guNIne Azrita ja rahe che. Azaya e che ke naiyAyika dravya, guNa ane karmamAM sAmAnya svIkAre che, tethI tenA mate dravya, guNa ane karma sAmAnyavALA che, jema - dravyamAM dravyatva sAmAnya rahe che, guNamAM guNatva sAmAnya rahe che ane kriyAmAM kriyAtva sAmAnya rahe che. vaLI taiyAyika mata pramANe sAmAnyavALI kriyA spaMdAtmaka che, paraMtu sAmAnyavALo guNa spaMdAtmaka nathI. tema jaina mata pramANe caitanya paNa caitanyatvarUpa sAmAnyadharmavALuM che ane kriyAnI jema spaMdAtmaka nathI. vaLI jema naiyAyikanA mate kapAlamAM rahela rUpa ghaTanA rUpa pratye anupAdAna kAraNa che tema jaina mate AtmAmAM caitanyaguNa prakAzanarUpa kArya pratye anupAdAna kAraNa che; kema ke AtmAne ghaTa-paTAdinuM prakAzana thAya che tethI ghaTa-paTAdinA prakAzana pratye AtmA upAdAna kAraNa che ane AtmAno caitanyaguNa anupAdAna kAraNa che, tethI rUpAdinI jema caitanya guNa che, paraMtu dravya nathI ane kriyA nathI. ane je guNa hoya te guNIne Azrita ja hoya che, caitanyaguNano Azraya AtmA che, tethI prakRtimAMthI buddhi utpanna thayelI che e pramANe pAtaMjaladarzanakAra kahe che te asaMgata che. ahIM prazna thAya ke zrutimAM to brahmane nirguNa kahela che tethI caitanyaguNano Azraya AtmAne svIkArIe to brahmane nirguNa kahenArI zrutino virodha thaze. tenA samAdhAna mATe kahe che AtmAne nirguNa kahenArI zruti sAMsArika guNAbhAvanI apekSAe che, anyathA AtmAnA guNonI apekSAe svAbhAvika anaMtaguNono AdhAra AtmA : AtmAne nirguNa kahenArI zruti sAMsArikaguNAbhAvanI apekSAe ja che. Azaya e che ke sAMsArikajIvomAM rAga-dveSa, rita-ati vagere bhAvo ane mati Adi jJAnonA kSayopazamabhAvorUpa guNo dekhAya che te sarva guNonA abhAvarUpa AtmA che te batAvavA mATe zruti AtmAne nirguNa kahe che; kema ke sAMsArikaguNonA abhAvathI anya prakAranA svAbhAvika anaMta guNono AdhAra AtmA che, mATe AtmA potAnA svAbhAvika anaMta guNovALo hovAthI nirguNa kahI zakAya nahIM. paraMtu karmanA saMyogavALI avasthAmAM je guNo dekhAya che tenI apekSAe zuddha AtmAne nirguNa kahI zakAya.
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 183 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kevalyapAda | sUtra-22nI upA. ma.sA.nI TippaNI vaLI pAtaMjaladarzanakAra kahe che ke prakRtimAMthI buddhi utpanna thaI che ane temAM AtmAnuM pratibiMba paDe che, tethI saMsArI jIvonI buddhimAM AtmAnuM pratibiMba paDeluM hovAthI saMsArI jIvono AtmA biMba che ane tenuM pratibiMba buddhimAM che ane pAtaMjalamatAnusAra te biMbarUpa AtmA nirlepa che; kema ke jo AtmAne nirlepa na svIkArIe to AtmAnA kUTasthapaNAnI hAni thAya tema pataMjaliRSi kahe che. tenuM samAdhAna ApatAM pUjaya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja sAheba kahe che - biMbabhUta evA citarUpa AtmAnuM nirlepapaNuM svIkAra karAye chate buddhimAM AtmAnA pratibiMbanA grAhakapaNArUpe prakAzanI paNa anupapatti : biMbabhUta evA citarUpa AtmAnuM nirlepapaNuM svIkAra karAye chate buddhimAM AtmAnA pratibiMbanA grAhakapaNArUpe prakAzanI paNa upapatti thaI zake nahIM. kema pratibibanA prakAzanI upapatti buddhimAM thaI zake nahi ? temAM hetu kahe che - biMba-pratibiMbabhAvarUpa saMbaMdhanuM dviSThapaNuM hovAne kAraNe baMnenA paNa lepakatvanuM tulyapaNuM : biMba-pratibiMbabhAvano saMbaMdha baMnemAM hovAthI baMnenuM lepakapaNuM samAna che. Azaya e che ke, darpaNamAM sanmukha rahelI vastunuM pratibiMba paDe che, tethI sanmukha rahelI vasturUpa biMba ane darpaNamAM paDeluM pratibiMba te baMnemAM biMba-pratibiMbabhAva saMbaMdha che, A biMba-pratibiMbabhAvarUpa saMbaMdha mAtra darpaNa sanmukha rahelI vastumAM nathI, paraMtu darpaNane sanmukha rahelI vastu ane darpaNamAM paDatA pratibiMba baMne vacce biMba-pratibiMbabhAva saMbaMdha che, tethI biMbabhUta vastuthI darpaNa lepAya che ane darpaNamAM pratibiMbabhAvathI biba paNa levAya che, tethI darpaNamAM ane darpaNa sanmukha rahelI vastumAM paraspara ekabIjAnA bhAvone grahaNa karavArUpa lepa samAna che. tema AtmAnuM buddhimAM pratibiMba svIkArIe to puruSane paNa lepavALo svIkAravo joIe ane jo puruSa lapAto na hoya to tenuM pratibiMbagrAhakapaNuM buddhimAM prApta thAya nahIM, tethI buddhimAM puruSanA pratibiMbarUpa je prakAza utpanna thAya che, ema je pAtaMjaladarzanakAra kahe che tenI upapatti thaI zake nahIM. vaLI jo pAtaMjaladarzanakArane buddhi puruSanA pratibiMbane grahaNa kare che, tema svIkAravuM hoya to puruSane nirlepa svIkArI zake nahIM paraMtu puruSane salepa ja svIkAravo joIe, to ja saMsArI jIvo buddhimAM pratibiMbita thaIne salepavALA che ema prApta thAya ane mukta AtmAo buddhimAM pratibiMbita nahi hovAnA kAraNe nirlepavALA che tema saMgata thAya. ahIM pAtaMjaladarzanakAra kahe ke biMbabhUta evo AtmA nirlepa che, tethI 'ghaTAdi padArthonuM darpaNamAM pratibiMba paDe che' tevuM pratibiMba AtmAnu buddhimAM paDatuM nathI paraMtu AtmAnuM upacarita biMba- che, tethI AtmAne nirlepa svIkAravA chatAM AtmAnuM upacarita bibatva svIkArIne tenA pratibiMbagrAhakapaNArUpe buddhimAM AtmAno prakAza che tema kahI zakAze. teno uttara ApatAM pUjya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja sAheba kahe che -
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kevalyapAda | sUtra-22nI upA. ma.sA.nI TippaNI | sUtra-23 upacarita biMbatvanuM upapAdana karAce chate upacarita sarvaviSayavAdinuM upapAdana paNa tulya che ethI AtmA nirguNa che e prakArano pAtaMjaladarzanakArano nayAdezavizeSano pakSapAta mAtra : jo pAtaMjaladarzanakAra AtmAmAM upacarita biMbatva svIkAre to buddhimAM pratibhAzamAna thatAM ghaTapaTAdi sarva padArthone upacarita svIkArIne buddhithI atirikta ghaTAdi padArtho nathI tema kahenAra jJAnAtavAdI bauddhamatanA svIkAranI Apatti Ave mATe AtmAne niNa kahenAra zrutinuM vacana nayAdezarUpa che arthAt sAMsArika guNanA abhAvane kahenArA nayanA AdezanI apekSAe che ane te nayAdezavizeSano pakSapAta mAtra pAtaMjaladarzanakAra kare che arthAt te nayAdezane sarvathA svIkArIne zuddha AtmAne sarvathA nirguNa svIkAre che, te sarva pAtaMjaladarzanakAranuM vacana ucita nathI, avataraNikA : nanu yadyevaMvidhAdeva cittAt sakalavyavahAraniSpattiH kathaM pramANazUnyo draSTA'bhyupagamyata ityAzakya draSTuH pramANamAha - avataraNitArtha : nanuthI zaMkA kare che ke pAtaMjalayogasUtra 4-22mAM sthApana karyuM evA prakAranA cittathI sakala vyavahAranI niSpatti che saMsArI jIvone je kAMI anubhavo che tenI saMgati thAya che, ethI pramANazUnya evo dekhApuruSa, kema svIkArAya che ? e prakAranI AzaMkA karIne dekhAnA pramANane dhe che - bhAvArtha : pAtaMjaladarzanakAra prakRti ane puruSa be mULatattvo mAne che ane prakRtimAMthI buddhi utpanna thAya che ane buddhimAMthI ahaMkArAdi anya tattvo utpanna thAya che tema mAne che. vaLI saMsArI jIvone je prakAranA anubhavo thAya che te sarvanI saMgati prakRtimAMthI utpanna thayela buddhirUpa cittathI thAya che, tethI prakRtithI atirikta puruSa che, tema svIkAravAnI AvazyakatA rahetI nathI, tethI puruSane svIkAravA mATe koI pramANa na hoya to puruSane svIkArI zakAya nahIM, mATe puruSane svIkAravA arthe pataMjaliRSi pramANa batAve che - sUtraH tadasaGkhyeyavAsanAbhizcitramapi parArthaM saMhatyakAritvAt // 4-23 // sUtrArtha : te citta asaMkhyavAsanAthI citra paNa parArtha che; kema ke saMhatyakArI che=ekaThA thaIne arthakriyAkAripaNuM che. II4-2all
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaM yogasUtra bhAga - 2 / daivalyacAha / sUtra- 23 TIDA : 'taditi'-tadeva=cittaM saGkhyAtumazakyAbhirvAsanAbhizcitramapi=nAnArUpamapi parArthaM parasya svAmino bhokturbhogApavargalakSaNamarthaM sAdhayatIti / kutaH ? saMhatyakAritvAt, saMhatya=saMbhUya militvA'rthakriyAkAritvAt yacca saMhatyArthakriyAkAri tatparArtha dRSTaM, yathA zayanAsanAdi, sattvarajastamAMsi ca cittalakSaNapariNAmabhAJji saMhatyakArINi cAtaH parArthAni, yaH paraH sa puruSaH / nanu yAdRzena zayanAdInAM pareNa zarIravatA pArArthyamupalabdhaM taddRSTAntabalena tAdRza eva paraH sidhyati, yAdRzazca bhavatA paro'saMhatarUpo'bhipretastadviparItasya siddherayamiSTavighAtakRddhetuH, ucyate-yadyapi sAmAnyena parArthamAtre vyAptirgRhItA tathA'pi sattvAdivilakSaNadharmaparyAlocanayA tadvilakSaNa eva bhoktA paraH sidhyati, yathA candanavanAvRte zikhariNi vilakSaNAddhUmAdvahniranumIyamAna itaravahnivilakSaNazcandanaprabhava eva pratIyate, evamihApi vilakSaNasya sattvAkhyasya bhogyasya parArthatve'numIyamAne tathAvidha eva bhoktA'dhiSThAtA parazcinmAtrarUpo'saMhataH sidhyati, yadi ca tasya paratvaM sarvotkRSTatvamevaM pratIyate tathA'pi tAmasebhyo viSayebhyaH prakRSyate zarIraM, prakAzarUpendriyAzrayatvAt, tasmAdapi prakRSyanta indriyANi tato'pi prakRSTaM sattvaM prakAzarUpaM, tasyApi yaH prakAzakaH prakAzyavilakSaNaH sacidrUpa eva bhavatIti kutastasya saMhatatvam // 4-23 // TIDArtha : 185 tadeva. ..... sAdhayatIti / te 4-citta, saMkhyA DaravA mATe azajya jevI vAsanA vaDe citra paeA=ane' prakAranuM paNa, parArtha che=para evA bhoktArUpa svAmInA bhoga ane apavargasvarUpa arthane sAdhe che. iti zabda thananI samAptisUya che. kutaH ? = ma citta parArtha che ? jethI uhe che saMhatyakAritvAt =saMhatya jharIpaNuM hovAthI yittanuM saMhatyajharIyasuM hovAthI parArtha che khema anvaya che. saMhatyakArIno artha spaSTa kare che -- ***** saMhatya = . arthakriyAkAritvAt // saMhatya =561 thardhane=bhajIne arthaDiyAjharIyasuM che arthAt citta sattva, rajsa ane tamas traNe guNothI milita thaIne arthakriyAne kare che. saMhatya arthakriyAkArIpaNuM parArtha hoya che, tenI vyApti batAve che - yacca ....... puruSaH / ke saMhatya arthaDiyAjharI che te parArtha dRSTa che ke prabhA zayana, Asana vagere ane cittalakSaNapariNAmane bhajanArA=cittalakSaNa pariNAmavALA, sattva, rajsa ane tamas saMtyakArI che AthI parArtha che. je para che te puruSa che. nanu ..... hetu:, nanuthI ardha zaM hare che ThevA prajharanA para sevA zarIravAjA puruSa vaDe zayana, -
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kevalyapAda | sUtra-23 Asana vagerenuM pArArthya pragaTa karAyuM te daSTAMtanA baLathI tevA prakArano ja para siddha thAya che ane jevA prakArano asaMhatarUpa para AtmA tamArA vaDe pAtaMjaladarzanakAra vaDe, abhipreta che, tenAthI viparItanI siddhi hovAthI iSTanA vighAtane karanAro A hetu che saMhatyakAritvarUpa hetu che. phate - zaMkAkArane rAjamArtaDavRttikara vaDe uttara apAya che - yapa....sidhdhati, jo ke sAmAnyathI parArthamAtramAM vyApti gRhIta che, topaNa sattvAdivilakSaNa dharmInA paryAlocanathI tenAthI vilakSaNa ja para evo bhoktA siddha thAya che. je pramANe caMdanavanathI AvRta evA parvatamAM vilakSaNa evA dhUmathI sugaMdhamaya evA vilakSaNa dhUmathI, anumAna karAto vati itaravatithI vilakSaNa ane caMdanathI udbhavela pratIta thAya che. e rIte ahIM paNa=prastutamAM paNa, vilakSaNa sattva nAmanA bhogyanA parArthapaNAnA anumAnamAM Asana, zayana vagerethI vilakSaNa buddhirUpa bhogyanA parArthapaNAnA anumAnamAM, tevA prakArano ja bhoktA adhiSThAtA para cinmAtrarUpa asaMmata siddha thAya che. vaLI puruSa asaMhatarUpa kema che? te yuktithI sthApana karavA arthe kahe che - trisaMtatvam II ane jo tenuM puruSanuM, A rIte pUrvamAM varNana karyuM e rIte, sarvotkRSTatvarUpa paratva pratIta thAya che, topaNa tAmasu evA zayana, Asana vagere viSayothI zarIra prakRSTa che; kema ke prakAzarUpa indriyanuM AzrayapaNuM che arthAt zarIranuM prakAzarUpa indriyonuM AzrayapaNuM che. tenAthI paNa=zarIrathI paNa, indriyo prakarSavAnI che, tenAthI paNasindriyothI paNa, prakAzarUpa sarva prakRSTa che arthAt prakAzarUpa citta evuM satva prakRSTa che, teno paNa cittano paNa, prakAzyathI vilakSaNa evo je prakAzaka te cikUpa ja che, ethI tenuM citUpa puruSanuM, saMhatapaNuM kyAMthI hoya ? arthAt saMhatapaNuM hoI zake nahIM. ll4-2all bhAvArtha : pAtaMjaladarzanakAra prakRtimAMthI utpanna thayelA cittathI sakala vyavahAranI saMgati kare che, tethI prakRtithI atirikta puruSane mAnavAnI AvazyakatA rahe nahi, tevI koIne zaMkA thAya che, tenA nivAraNa arthe kahe che - asaMkhyavAsanAothI citra evuM citta saMhatyakArI hovAthI parArtha : prakRtimAMthI utpanna thayeluM citta asaMkhyAta vAsanAo vaDe citra prakAranuM che, ane tevuM citta paranA prayojana arthe che ane para che te puruSa che. ahIM prazna thAya ke citta paranA prayojana arthe kema che ? temAM yukti batAve che - | citta saMhatyakArI che mATe paranA prayojana arthe che. ahIM prazna thAya ke citta saMhatyakArI che mATe paranA prayojana arthe che te kema nakkI thAya? tethI kahe che -
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-23 180 lokamAM zayana, Asana vagere aneka paramANuonA maLavAthI thayelA padArtho che tethI saMhatya che ane te te Asana, zayana vagerenA bhogavanArA puruSane upayogI arthakriyAne te Asana, zayana vagere karanArA che, tema citta paNa sattva, rajas ane tamas e traNathI saMhatya thaIne baneluM che ane koIka arthakriyA kare che ane je arthakriyA kare che te puruSa mATe kare che tethI e phalita thAya che ke, saMsArI jIvonuM citta sattva, rajas ane tamathI baneluM che ane puruSanA bhoga ane apavarga saMpAdana mATe pravRtti kare che, tethI cittathI atirikta puruSa che, tema siddha thAya che. ahIM zaMkA thAya ke, zayana, Asana vagerene bhogavanAra puruSa zarIradhArI che ane te dRSTAMtanA baLathI cittane paraprayojana arthe arthakriyA karanAra svIkAravAmAM Ave to zarIradhArI puruSa jevo ja AtmA siddha thAya ane zarIra paNa aneka paramANunA saMcayarUpa hovAthI saMhatarUpa che, jyAre pAtaMjaladarzanakAra to AtmAne asaMhatarUpa mAne che, tethI dRSTAMtanA baLathI asaMhatarUpa AtmA kaI rIte siddha thAya ? te spaSTa karatAM rAjamArtaMDa TIkAkAra kahe che - dRSTAMtanA baLathI asaMhatarUpa AtmAnI siddhi jo ke sAmAnyathI 'je je saMhata hoya te parArtha hoya' te prakAre vyApti grahaNa thAya che, topaNa sattva, rajas ane tamathI vilakSaNa evA dharmInA paryAlocanane kAraNe dehadhArI puruSa karatA vilakSaNa evo bhoktA puruSa parazabdathI siddha thAya che. temAM daSTAMta batAve che jema - caMdanavanathI AvRtta koI parvata hoya ane temAM agni lAge tyAre te agnithI je dhUma utpanna thAya che te dhUma anya kASThanA agni karatAM vilakSaNa hoya che; kema ke te dhUmamAM caMdananI sugaMdha varte che ane tevA vilakSaNa dhUmathI parvatamAM vahni che tema anumAna thAya che, te vahni paNa itara vahnithI vilakSaNa evo caMdanathI prabhava-utpanna thayelo che, tema pratIta thAya che; kema ke itara evA vahnithI sugaMdhI dhUma thato nathI ane caMdanathI utpanna thayelA vatithI sugaMdhI dhUma thAya che, tethI nakkI thAya che ke anya kASThAdithI utpanna thayela vahnithI vilakSaNa evo A caMdanathI utpanna thayelo vahni che. e rIte prastutamAM paNa anumAna karAya che ke zayana, Asana vagerethI vilakSaNa evA sattvapariNAmavALA cittarUpa bhogyano bhoktA vilakSaNa che, tethI zayana, Asana vagerenA bhoktA zarIradhArI puruSa asaMhata nahi hovA chatAM zayana, Asana vagerethI vilakSaNa evA sattvaguNavALA cittano bhoktA asaMhata evo puruSasiddha thAya che. pUrvamAM dRSTAMtathI siddha karyuM ke zayana, Asana vagere ghaNA paramANuonA banelA che ane te parArtha che; kema ke zarIradhArI puruSane bhogavavA mATe zayana, Asana vagere che, tema sattva, rajas ane tamas svarUpa citta paNa parArtha che ane te 52puruSa che. e rIte jo ke puruSanuM sarvathI utkRSTapaNArUpa paratva pratIta thAya che arthAt anya sarva padArtho karatAM puruSa sarvotkRSTa che ane temAM raheluM sarvotkRSTatva paratva che, tema pratIta thAya che, tevA paratvavALA puruSanA prayojana arthe citta che, tema svIkAravAthI
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-23-24 puruSa asaMhata che, tema siddha thAya nahIM topaNa puruSa kaI rIte asaMhata che, te spaSTa karavA arthe kahe che - puruSa asaMhatasvarUpa che temAM yuktiH jagatamAM dekhAtA ghaTa-paTAdi bAhya viSayo tAmasapariNAmavALA che ane tenAthI zarIra prakRSTa che; kema ke prakAzarUpa indriyono Azraya che ane tenAthI paNa zarIrathI paNa, indriyo prakarSavALI che; kema ke svayaM prakAzarUpa che ane indriyothI paNa prakAzarUpa evuM sattva=citta, prakRSTa che ane te cittano je prakAzaka evo cirUpa AtmA che te prakAzya evA sarva padArthothI vilakSaNa che, tethI prakAzya evA sarva padArthothI vilakSaNa cirUpa prakAzaka saMhata kevI rIte hoI zake ? arthAtu na hoI zake mATe puruSane zayana, Asana vagerenI jema ke zarIradhArI puruSanI jema aneka paramANu vagerethI saMta svIkArela nathI paraMtu asaMhata ekarUpa svIkArela che. A prakAre pAtaMjaladarzanakAra kahe che. I4-23 avataraNikA: idAnIM zAstraphalaM kaivalyaM nirNetuM dazabhiH sUtrairupakramate - avataraNikAW: have zAstranuM phaLa kevaLapaNuM puruSanuM prakRtithI pRthapaNArUpa kevaLapaNuM, nirNaya karavA mATe daza sUtro vaDe pataMjaliRSi upakrama AraMbha, kare che - sUtraH vizeSadarzina AtmabhAvabhAvanAnivRttiH // 4-24 // sUtrArtha : vizeSadarzIne satvarUpabuddhi ane puruSa ebenA bhedane jonArAne, AtmabhAvanI bhAvanAnI nivRtti che= "prakRtinI je pravRtti che te potAno bhAva che", e prakAranI bhAvanAnI nivRtti che. I4-24ll TIkAH 'vizeSeti'-evaM sattvapuruSayoranyatve sAdhite yastayovizeSaM pazyati ahamasmAdanya ityevaM rUpaM, tasya vijJAtacittasvarUpasya citte yA''tmabhAvabhAvanA sA nivartate cittameva kartR jJAtR bhoktR ityabhimAno nivartate // 4-24 // TIkAI: vaM....nivartite . A rIte pUrvamAM varNana karyuM e rIte sattva ane puruSanuM anyapaNuM sAdhita
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 189 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2/ kaivalyapAda | sUtra-24-25 karAye chate je yogI te benA=sattva ane puruSanA, vizeSane juve che arthAt bhedane juve che huM AnAthI anya chuM e svarUpa vizeSane juve che. tenI vijJAta cittasvarUpa sattvanI, cittamAM je AtmabhAvanI bhAvanA hatI te nivartana pAme che arthAt "cittasvarUpa ja huM chuM ane bAhA kRtyono kartA, jJAtA chuM ane tenAthI thatA phalano bhoktA chuM' e prakAranuM abhimAna te yogInA cittamAM nivartana pAme che. I4-24ll. bhAvArtha : sattvarUpa buddhinA ane puruSanA bheda jonArane AtmabhAvanI bhAvanAnI nivRtti : pAtaMjaladarzanakAre atyAra sudhI yogasUtranA cAra pAdonuM varNana karyuM ane tenA dvArA buddhirUpa sattva ane puruSano bheda siddha karyo. je yogI tenA baLathI buddhirUpI sattva ane puruSanA vizeSane juve che arthAt buddhirUpI sattva judo padArtha che ane puruSa evo huM judo chuM mATe puruSa evo huM buddhirUpI sattvathI judo chuM ema jANe che. vijJAtacittasvarUpavALA te yogInA cittamAM AtmabhAvanI je bhAvanA hatI=A citta je bhogAdi kare che te mArA bhAvo che e prakAranI je bhAvanA hatI, te nivartana pAme che arthAt te yogInA cittamAM citUpa potAno AtmA bAhya kRtyo kare che e prakAranuM katRtva abhimAna, bAhya evA padArthone citUpa mAro AtmA jANe che e prakAranuM jJAtRtvanuM abhimAna ane bAhya viSayone citUpa mAro AtmA bhogave che e prakAranuM bhoitvanuM abhimAna nivartana pAme che. tethI e phalita thAya che ke sattva ane puruSanA vizeSane jovAthI te yogInA cittamAM je bAhya padArthomAM je kartutvAdinI buddhi hatI te sarva nivartana pAme che. I4-24 avataraNikA: tasmin sati kiM bhavatItyAha - avataraNikArya : te hote chate AtmabhAvanI bhAvanAnI nivRtti hote chate, zuM thAya che ? ene kahe che - sUtra: tadA vivekanimnaM kaivalyaprAgbhAraM cittam // 4-25 // sUtrArtha : tyAre jyAre vizeSadarzInuM citta AtmabhAvanI bhAvanAnI nivRttivALuM bane che tyAre, vivekanimna viveka tarapha vaLeluM, kaivalyanA prAbhAravALuM kevalyanA prAraMbhavALuM, citta che. Il4-25ll
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19o pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | kevalyapAda | sUtra-25-26 TIkA : 'tadeti'-yadasyAjJAnanimnapathaM bahirmukhaM viSayopabhogaphalaM cittamAsIt tadidAnI vivekanimnamArgamantarmukhaM kaivalyaprAgbhAraM kaivalyaprArambhaM sampadyata iti // 4-25 // TIkArya : - yaddaca..... to AnuM vivekadarzI puruSanuM, ajJAnanipathavAnuM ajJAna tarapha vaLeluM, bahirmukha viSayanA upabhoganA phaLavALuM je citta hatuM te have vivekanikhamArgavALuM viveka tarapha vaLelA mArgavALuM, aMtarmukha kaivalya prAgabhAravAnuM kevalyanA prAraMbhavALuM thAya che. rUti zabda TIkAnA kathananI samAptisUcaka che. ll4-2pA. bhAvArtha : vizeSadarzInuM citta AtmabhAvanI bhAvanAnI nivRttivALuM bane che tyAre viveka tarapha vaLelA mArgavALuM aMtarmukha kaivalyanA prAraMbhavALuM citta : je yogIone yogazAstranA adhyayanathI buddhirUpI sattva ane puruSano bheda spaSTa dekhAya che te yogIonuM citta pUrvamAM ajJAnathI nimna pathamAM janAruM ajJAna tarapha vaLelA mArgavALuM, bahirmukha ane viSayanA upabhoganA phaLavALuM hatuM te citta AtmabhAvanI bhAvanAnI nivRttinA kAraNe bhogothI parAkSukha thaIne puruSanA ane buddhinA bhedarUpa vivekamAM nimagna thayeluM aMtarmukha bane che ane tevuM citta puruSane kaivalyanI prAptine anukULa evA yatnanA prAraMbharUpa thAya che. I4-25 avataraNikA : ___ asmizca vivekavAhini citte ye'ntarAyAH prAdurbhavanti teSAM hetupratipAdanadvAreNa tyAgopAyamAha - avataraNikArya : pAtaMjalayogasUtra 4-25mAM kahyuM e pramANe vivekvAhI citta hote chate je aMtarAyo prAdubhAva pAme che te aMtarAyonA hetunA pratipAdana dvArA tyAganA upAyane kahe che aMtarAyanA nivAraNanA upAyane kahe che - sUtra: tacchidreSu pratyayAntarANi saMskArebhyaH // 4-26 // sUtrArtha : tenA chidromAMete samAdhimAM rahelA yogInA aMtarAlomAM, saMskArathI pratyayAMtara thAya che=bhutthAnarUpa jJAno thAya che. I-26ll
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 191 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-26-20 TIkA : 'taditi'-tasmin samAdhau sthitasya chidreSu antarAleSu yAni pratyayAntarANi-vyutthAnarUpANi jJAnAni, tAni prAgbhUtebhyo vyutthAnAnubhavajebhyaH saMskArebhyo'haM mametyevaMrUpANi kSIyamANebhyo'pi prabhavanti, antaHkaraNocchittidvAreNa teSAM hAnaM kartavyamityuktaM bhavati I4-2ddA TIkArya : tasmin .... pramavani, te samAdhimAM rahelA evA yogInA je pratyayAMtaro=vyutthAnarUpa je jJAno pUrvamAM thayelA vyutthAnanA anubhavothI thayelA saMskArothI marda ane mama huM ane mAruM, e prakAranA svarUpavALA te jJAno, kSIyamANathI paNa yogasAdhanAthI maMda zaktivALA thayelAM saMskArothI paNa, chidromAM aMtarAlomAM, prabhava pAme che. A sUtrathI zuM phalita thAya che te batAve che - santa:jara .... mavati | aMtakaraNanI ucchiti dvArA te saMskArothI ullasita thatAM vyutthAnarUpa pariNAma svarUpa aMta:karaNanA uccheda dvArA, teonuM dAna karavuM joIe te saMskArono nAza karavo joIe, e pramANe kahevAyeluM thAya che. ll4-26II bhAvArtha : te samAdhimAM rahelA yogInA aMtarAlomAM saMskArathI vyutthAnarUpa jJAnonI prAptiH pAtaMjalayogasUtra 4-24mAM kahyuM e pramANe je yogI buddhi ane puruSane bhinnarUpe jonArA che, tethI buddhinA kRtyomAM AtmabhAvanI bhAvanAnI nivRtti thayelI che tevA yogIonuM citta pAtaMjalayogasUtra 4-25mAM kahyuM te pramANe vivekathI namra ane kaivalyanA prAraMbhasvarUpa hoya che, Ama chatAM te yogInA AtmAmAM pUrvanI je vyutthAnadazAnA anubhavanA saMskAro paDelA che te saMskArone kAraNe vivekavALA yogInA cittamAM paNa ahaMkAra mamakArarUpa vyutthAnanA saMskAro vacce-vaccamAM prAdurbhAva thAya che, tethI te yogInI sAdhanA muktaavasthAne abhimukha satata thaI zakatI nathI, tevA yogIe aMtaHkaraNamAM paDelA saMskAronA uccheda dvArA vyutthAnadazArUpa jJAnano nAza karavo joIe ke jethI mokSanI prAptine anukULa daDha vyApAra yogI karI zake. I4-2vA avataraNikA: hAnopAyazca pUrvamevokta ityAha - avataraNikArya : ane hAnano u ja phlevAyo che ene kahe che -
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-20 sUtra : hAnameSAM klezavaduktam // 4-27 // sUtrArtha: Amano=vyatyAnanA saMskArono, klezanI jema avidhA Adi klezonI jema, hAna=nAza, kahevAyo che. 4-2thA TIkA : 'hAnamiti'-yathA klezAnAmavidyAdInAM hAnaM pUrvamuktaM tathA saMskArANAmapi kartavyam, yathA te jJAnAgninA pluSTA dagdhabIjakalpA na punazcittabhUmau prarohaM labhante tathA saMskArA api TIkArya : yathA ..... gapi je pramANe avidyA vagere klezono hAna pUrvamAM pAtaMjalayogasUtra 2, 10-11mAM kahevAyo che, te pramANe saMskArono paNa vyutthAnanA saMskArono paNa (Ana) karavo joIe. je pramANe te avidyAdi klezo, jJAnarUpa agnithI nAza pAmelA dagdhabIja jevA pharI cittabhUmimAM praroha pAmatAM nathI, te pramANe saMskAro paNa arthAt vyutthAnanA saMskAro paNa, jJAnarUpa agnithI nAza pAmelA pharI citta bhUmimAM praroha pAmatAM nathI arthAt utpanna thatAM nathI. ll4-27ll bhAvArtha : jema jJAnarUpI agnithI avidhA Adi klezo dagdhabIja bane che tenI jema vyutthAnanA saMskArono nAza : yogamArgamAM rahelA yogIo vivekathI namramArgavALuM citta karIne mokSamArgane anukULa yatna kare che tyAre vyutthAnanA saMskAro vacce-vaccamAM pragaTa thAya che, teno nAza yogIe karavo joIe, jethI yogamArganI pravRtti nirAkula bane. kaI rIte vyutthAnanA saMskArono nAza yogIe karavo joIe tethI kahe che - jema pUrvamAM avidyA Adi klezonA nAzano upAya batAvyo, te pramANe vyutthAnanA saMskArono paNa yogIe nAza karavo joIe. te spaSTa karatAM kahe che - je pramANe avidyA Adi klezo jJAnarUpI agnithI baLI jAya che tyAre baLelA bIja jevA thavAthI te klezo cittabhUmimAM utpanna thatAM nathI te pramANe yogIe potAnA pAramArthika jJAnanA saMskAro che te atyaMta jAgRta karavA joIe arthAt AtmAnA cisvarUpanuM te rIte vAraMvAra bhAvana karavuM joIe jenAthI cikUpa AtmasvarUpamAM magnatA Ave tevA tIvajJAnanA upayoganA baLathI
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 193 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-20-28 vyutthAnanA saMskAro naSTa thAya che ane naSTa thayelA evA te vyutthAnanA saMskAro dabUbIja jevA thavAthI ahaMkAra ane mamakAra jJAnanA pariNAmasvarUpe jAgRta thatAM nathI, tethI yogI asmalita vivekanA saMskAronA baLathI=prakRtithI bhinna AtmanirIkSaNanA saMskAronA baLathI, mokSamArgamAM gamana karI zake che. 4-2ol. avataraNikA : evaM pratyayAntarAnudayena sthirIbhUte samAdhau yAdRzasya yoginaH samAdhiprakarSaprAptirbhavati tathAvidhamupAyamAha - avataraNikA : A rIte pAtaMjalayogasUtra 4-24thI 4-27 sudhI batAvyuM e rIte, pratyayAMtarano anudaya thavAthI=sAdhakyogInA cittamAM vacce vaccamAM vyutthAnanA saMskArono anudaya thavAthI, sthirIbhUta samAdhi thaye chate jevA prakAranA upAyathI yogIne samAdhinA prakarSanI prApti thAya che, tevA prakAranA upAyane batAve che - sUtra : prasaGkhyAnepyakusIdasya sarvathA vivekakhyAterdharmameghaH samAdhiH // 4-28 // sUtrArtha : prasaMkhyAnamAM paNa tattvanA yathAvasthita svarUpanA bhAvanamAM paNa, akusIda evA yogIne phaLanI aliptAvALA evA yogIne, sarvathA vivekakhyAtithI dharmameghasamAdhi thAya che. I4-28 TIkA : 'prasaGkhyAna iti'-prasaGkhyAnaM yAvatAM tattvAnAM yathAkramaM vyavasthitAnAM parasparavilakSaNasvarUpavibhAvanaM, tasmin satyapyakusIdasya-phalamalipsoH, pratyayAntarANAmanudaye sarvaprakAravivekakhyAte: parizeSAddharmameghaH samAdhirbhavati, prakRSTamazuklakRSNaM dharmaM paramapuruSArthasAdhakaM mehati siJcatIti dharmameghaH, anena prakRSTadharmasyaiva jJAnahetutvamityupapAditaM mavati I4-28 TIkArya : prasadhdhAnaM ... mavati, pAtaMjaladarzanAnusAra jeTalA tattvo yathAkrama vyavasthita che, teonA paraspara vilakSaNasvarUpanuM bhAvana prasaMkhyAna che, te pote chate prasaMkhyAna hote chate, akusIda evA yogIne phaLanI alipsAvALA evA yogIne, pratyAMtarano anudaya thaye chate vacce vaccamAM vyutthAnanA
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-28-29 saMskarono anudaya thaye chata, sarva prakAranI vivekakhyAti thavAnA kAraNe parizeSathI dharmameghasamAdhi thAya che. dharmameghasamAdhinI vyutpatti spaSTa kare che - prakRDF mati prakRSTa azukla-akRSNa paramapuruSArthasAdhaka dharma, tene siMcana kare che te dharmamegha che. AnA dvArA prastuta sUtranA kathana dvArA, prakRSTa dharmanuM dharmamegha samAdhikAlIna prakRSTa dharmanuM ja, jJAnanuM hetupaNuM che mokSa prAptinA prabaLa kAraNa evA 25 tattvono bodha svarUpajJAnanuM hetuMpaNuM che, e pramANe upapAdita thAya che. ll4-28 bhAvArtha : phaLanI alipsAvALA yogIne sarvathA vivekakhyAtithI dharmameghasamAdhinI prAti : je yogIo vyutthAnanA saMskAranA nAza mATe samyaga yatna kare che, tenA baLathI samAdhinI vacamAM vyutthAnanA saMskArono anudaya thAya che, tenA phaLarUpe te yogIone samAdhinA prakarSanI prApti thAya che, te samAdhino prakarSa te yogIne kaI rIte thAya che ? te batAvavA arthe kahe che - pAtaMjalamatAnusAra puruSa ane prakRtirUpa be tattvo che, prakRtimAMthI buddhi Adi tattvo je kramathI vyavasthita che te sarva tattvonA pAtaMjaladarzananI prakriyA anusAra paraspara vilakSaNa svarUpane jANIne tenuM vibhAvana karavAmAM Ave te prasaMkhyAna kahevAya che arthAt prakRSTa mArgAnusArI buddhi kahevAya che ane tevI buddhino udaya thaye chate paNa je yogI phaLanI lipsA vagaranA che, temanI cittabhUmimAM vyutthAnanA koI saMskArono udaya thato nathI, tethI samAdhimAM sudaDha yatna karIne anavarata vivekakhyAtimAM varte che, jyAre te yogIne sarva prakAranI vivekakhyAti prAdurbhAva thAya che tyAre tenA prakarSarUpa parizeSathI dharmameghasamAdhi thAya che, te dharmameghasamAdhi prakRSTa evA azukla-akRSNarUpa ane paramapuruSArtha evA mokSanA sAdhaka dharmane AtmAmAM siMcana kare che, te dharmamaghasamAdhi che ane tevI samAdhine te yogI prApta kare che. A kathanathI zuM phalita thAya che, te spaSTa karatAM kahe che - pAtaMjaladarzananI prakriyA anusAra paccIza tattvanA jJAnathI puruSanI mukti thAya che ane te jJAnano hetu prakRSTa dharma che ane A prakRSTa dharma dharmameghasamAdhithI pragaTe che mATe paccIza tattvanA pAramArthika jJAnanA arthIe dharmameghasamAdhinA upAyabhUta vivekakhyAti AdimAM yatna karavo joIe. II4-28 avataraNikA: tasmAddharmameghAt kiM bhavatItyAha - avataraNikArya : te dharmameghasamAdhithI zuM thAya che ? ene kahe che -
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kevalyapAda | sUtra-29-30 195 sUtra : tata: vantrazarmanivRtti: 4-21 sUtrArtha : tenAthI=dharmameghasamAdhithI, kleza ane karmanI nivRtti thAya che. II4-29ll TIkA : _ 'tata iti'-klezAnAmavidyAdInAmabhinivezAntAnAM karmaNAM ca zuklAdibhedena trividhAnAM jJAnodayAt pUrvapUrvakAraNanivRttyA nivRttirbhavati // 4-29 // TIkArya : vartezanA .... mavati | jJAnanA udayane kAraNe puruSa ane prakRtino pAramArthika bheda che e prakAranA nirmaLa bodhane kAraNe, pUrva pUrvanA kAraNanI nivRtti thavAthI=avidyAdi je klezo che temAMthI pUrva pUrvanA klezonA kAraNonI nivRtti thavAthI, avidyA che AdimAM jene ane abhiniveza che aMtamAM jene evA klezonI ane zuklAdibhedathI trividha karmonI nivRtti thAya che. II4-2 bhAvArtha : dharmameghasamAdhithI klezo ane karmonI nivRttiH pAtaMjalamatAnusAra sAdhaka yogIne dharmameghasamAdhi thAya che tyAre prakRSTa koTinuM prakRtinA ane puruSanA bhedanuM jJAna varte che ane prakRSTa jJAnanA udayane kAraNe prathama avidyArUpa klezanA kAraNanI nivRtti thAya che tenAthI avidyArUpa kleza nivartana pAme che. A rIte kramasara sarva klezonA kAraNonI nivRtti thavAthI tenA kAryarUpa kleza paNa nivartana pAme che, tethI buddhimAM avidyA Adi je klezo pUrve thatA hatA ane zuklAdi traNa bhedathI je kRtyo thatA hatA te sarvanI nivRtti thAya che. ll4-29 avataraNikA : teSu nivRtteSu kiM bhavatItyata Aha - avataraNikArya : kleza ane karmanI nivRtti thaye chate zuM thAya che ? ethI kahe che - sUtra : tadA sarvAvaraNamalApetasya jJAnasyAnantyAjjJeyamalpam // 4-30 //
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-30 sUtrArtha : tyAre klezo ane karmonI nivRtti thAya che tyAre, sarva AvaraNarUpa malathI rahita evA jJAnanuM anaMtapaNuM hovAthI tteya alpa thAya che=jJAnanI apekSAe zeya parimita thAya che. II4-3 || TIkA: ___'tadeti'-Aviyate cittamebhirityAvaraNAni klezAsta eva malAstebhyo'petasya tadvirahitasya jJAnasya zaradgagananibhasyA''nantyAdanavacchedAjjJeyamalpaM gaNanAspadaM bhavatyaklezenaiva sarva sevaM nAnAtIrtha: I4-rU|. TIkArya : briyate .... tyartha: che AnA vaDe citta AvaraNa pAme te AvaraNa klezo che, klazorUpa AvaraNa ja mala che, AvaraNarUpa malathI rahita zaradaRtunA gagana jevA jJAnanuM Ananya hovAthI anavaccheda hovAthI, Seya alpa thAya che gaNanAspada thAya che arthAt jJAnanI apekSAe zeya parimita thAya che. AnAthI zuM phalita thAya che ethI kahe che - addezathI ja sarvazreyane jANe che=AvaraNarUpa malanI nivRtti thavAnA kAraNe yogI addezathI ja sarva jJeyane jANe che. II4-3|| bhAvArtha : pAtaMjalamatAnusAra klezo ane karmonI nivRtti thaye chate sarvaAvaraNarUpa malathI rahita evA jJAnanuM anaMtapaNuM hovAthI apa : pAtaMjaladarzananI prakriyAanusAra dharmamaghasamAdhithI klezo nivRtta thAya che ane A klezo cittanA AvaraNo che, tethI jyAre zaradaRtunA gagananI AkAzanI jema sarvaAvaraNarUpa malarahita yogInuM jJAna bane che te vakhate te jJAna anaMta bane che ane jJAna anaMta banavAthI jJeya alpa bane che arthAt pUrvamAM jJAna parimita hatuM ane joya ghaNA hatA, tethI saMsArI jIvo zeya padArthone eka sAthe jANI zakatA nathI, paraMtu kyAreka koIka zeyane jANe che, to kyAreka koIka anya kALe anya zeyane jANe che, paraMtu saMsArIjIvo sarva jJeyane eka sAthe jANI zakatA nathI, paraMtu jayAre AkAzanI jema jJAnanuM AvaraNa dUra thAya che tyAre jJAna svaccha anaMta bane che, te jJAnanI apekSAe jagatanA ya padArtho alpa che, tethI AvaraNarahita jJAnavALA yogI aklezathI sarva zeyane jANe che. ll4-30|
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19o pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-30nI upA. ma.sA.nI TippaNI pAtaMjala yogasUtra 4-30 upara upAdhyAya yazovijayajI mahArAja sAhebanI TippaNarUpa vyAkhyA : [ya.] vyAkhyA-prakRtaM prastumaH - ayuktametat-jJAnasya jJeyAMza evAvaraNasyAvArakatvAt, svarUpAvaraNe'caitanyaprasaGgAt, jJAnAnantye jJeyAnantyasyApi dhrauvyAt, uktaM ca sUktaM AtmaparAtmakartRkarma jAva padamiti him . artha : prataM prastuma: - prakRtine prastuta karIe chIe - kayumetat caitanyasiAt, A prastuta pAtaMjalayogasUtra 4-30mAM kahyuM e ayukta che; kema ke jJAnanA AvaraNanuM Seya aMzamAM ja AvArakapaNuM che arthAt je jJeyanA jJAnanuM AvaraNa hoya te AvaraNathI te zeyano bodha thaI zakato nathI. jo jJAnanuM AvaraNa kSeya padArthane jANavAmAM AvAraka che, tema na mAnavAmAM Ave ane pAtaMjaladarzanakAra svIkAre che tema jJAnanuM AvaraNa jJAnanA svarUpane AvaraNa kare che tema svIkAravAmAM acaitanyano prasaMga che. vaLI AvaraNanA apagamathI jJAnanA AtaMtrane pAtaMjaladarzanakAra svIkAre che tema svIkArIe to zeya alpa thaI zake nahIM te batAvavA arthe kahe che - jJAnAnatye .... dhrauvyA, jJAnanA AnatyamAM anaMtapaNAmAM, zeyanA AnatyanuM anaMtapaNAnuM, dhruvapaNuM hovAthI tteya alpa che. e pramANe pAtaMjaladarzanakAranuM kathana ayukta che. karUM ..... sUrja, ane kahevAyeluM jJAnanuM anaMtapaNuM hoya to zeyanuM anaMtapaNuM che te pUjya upAdhyAya mahArAja vaDe kahevAyeluM suukta che. kema sUkata=sArI rIte kahevAyeluM che, te spaSTa kare che - mAtmaparA- .... i AtmA-parasvarUpa kaakarmabhAva yAvat pada sudhI che yAvasthAna sudhI che. arthAt AtmA jJAnano kartA che ane AtmAnA jJAna karavAnI kriyAnuM SeyanA bhAvo karma bane che ane te kartakarmabhAva jJAna-ya vacce yAvat pada sudhI che dareka sthAnomAM che, tethI jJAnanA AnatyamAM jJAnanA anaMtapaNAmAM, breyanA AmaMtyanuM jJeyanA anaMtapaNAnuM, paNa dhruvapaNuM che, ema anvaya che. bhAvArtha : jJAnanuM AvaraNa dUra thAya che, tyAre jJAna anaMta bane che, te pAtaMjaladarzanakAranuM kathana ayuktaH pAtaMjaladarzanakAra jJAnanuM AvaraNa avidyA Adi klezone mAne che; kema ke pAtaMjaladarzananI prakriyAnusAra buddhirUpa citta che, te cittamAM ja avidyA Adi klezo varte che, tyAre temanA matAnusAra jJAna avidyA Adi klezothI AvRtta bane che, tethI jJAna anaMta nathI paraMtu parimita che ane jJAnanuM AvaraNa dUra thAya che tyAre jJAna anaMta bane che tema kahe che e teonuM kathana ayukta che.
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kevalyapAda | sUtra-30nI upA. ma.sA.nI TippaNI kema ayukta che temAM hetu kahe che - jJAnanA AvaraNanuM zeya aMzamAM ja AvArakapaNuM che, jJAnanA svarUpanA AvaraNamAM puruSane acetanya mAnavAno prasaMga : jJAnanuM je AvaraNa che te jJAnanA viSayabhUta zeyane jANavA detuM nathI, tethI jJAnanuM AvaraNa zeya padArthonuM AvAraka che arthAt zeya padArthonA bodhamAM pratibaMdhaka che. jo tema na svIkAravAmAM Ave ane pAtaMjaladarzanakAra kahe che te pramANe jJAnanuM AvaraNa jJAnanA svarUpane AvaraNa karanAra che tema mAnIe to jJAnanuM svarUpa AvRtta thaI jAya ane jJAnanA AvaraNathI jJAnanuM svarUpa AvRtta thAya che tema mAnIe to puruSane acaitanya mAnavAno prasaMga Ave. vastutaH puruSamAM rahevuM jJAna zeyano bodha kare che, te bodha karavAmAM jJAnanuM AvAraka karma jJAnazaktine kuMThita kare che, tethI puruSanI vidyamAna jJAnazakti keTalAka zeyonuM jJAna karI zakatI nathI, tema mAnavuM ucita che. jJAnanA anaMtapaNAmAM DreyanA anaMtapaNAnuM dhruvapaNuMH vaLI pAtaMjaladarzanakAra svIkAre che te pramANe jJAnanA AvaraNarUpa mala dUra thAya to jJAna anaMta bane ane tema svIkArIe to jJAnanA viSayabhUta jJayane paNa anaMta mAnavuM joIe; kema ke jJAnanA AvAraka karmoe jJAnazaktine avaruddha karela, tethI sarvajJayanuM jJAna thatuM na hatuM ane AvaraNanA apagamathI jJAna anaMta bane to te jJAnano viSaya ya paNa anaMta che tema mAnavuM joIe. ahIM prazna thAya ke AvaraNanA apagamathI jJAna anaMta thayuM tema svIkArIe ane zeya anaMta nathI tema svIkArIe to zuM vAMdho che ? tethI kahe che - jJAnanA AnanyamAM zeyanA AnanyanuM dhruvapaNuM che ema je kahevAyuM te sukata che temAM yukti: AtmarUpa jJAna ane pararUpa evuM joya e be vacce karta-karmabhAva che, tethI karma vagara-jJAnanA viSayabhUta evA zeyarUpa karma vagara, jJAna che ema kahI zakAya nahIM, A prakArano kartR-karmabhAva yAvat sthAnamAM che, tethI jyAM jyAM jJAna che, tyAM tyAM te jJAnanA viSayabhUta karma=myarUpa karma, avazya joIe ane tema svIkArIe to jJAna anaMta hoya to tenA viSayabhUta joya paNa anaMta hoya ane jo jJAnanA viSayabhUta zeya parimita hoya to te jJAna paNa parimita bane. ahIM vizeSa e che ke jema bAhya evA zeya ghaTa-paTAdirUpa aneka che tema puruSamAM raheluM jJAna aneka nathI, paraMtu puruSanuM svarUpa hovAthI te eka che, Ama chatAM te jJAnanA viSayo aneka che, tethI te aneka viSayavALuM jJAna hovAthI jJAna aneka kahevAya che ane tema svIkArIne jJAnane anaMta svIkAravuM hoya to mane anaMta svIkAravuM joIe mATe pAtaMjaladarzanakAra je kahe che ke jJAna anaMta hovAthI tenA viSayabhUta zeya alpa che te kathana teonuM asaMgata che.
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kevalyapAda | sUtra-31 199 avataraNikA : tata: nimityaMta mIThuM - avataraNitArtha : tyArapachI zuM thAya che ?) ethI kahe che - bhAvArtha : pAtaMjala yogasUtra 4-29mAM kahyuM ke dharmamaghasamAdhithI klezo ane karmonI nivRtti thAya che ane 4-30mAM kahyuM ke dharmane samAdhithI klezo ane karmonI nivRtti thAya che tyAre sarva AvaraNarUpa mala dUra thavAthI jJAna anaMta thAya che, tyArapachI te dharmamaghasamAdhithI zuM thAya che ? te pataMjaliRSi batAve che. sUtra : tataH kRtArthAnAM pariNAmakramasamAptirguNAnAm // 4-31 // sUtrArtha : tyArapachI dharmameghasamAdhithI jJAna anaMta prApta thAya che tyArapachI, kRtArtha thayelA guNonA pariNAma kramanI samApti thAya che. Il4-31II TIkA : 'tata iti'-kRto-niSpAdito, bhogApavargalakSaNaH puruSArthaH prayojanaM, yaiste kRtArthA guNAH sattvarajastamAMsi, teSAM pariNAma ApuruSArthasamApterAnulomyena prAtilobhyena cAGgAGgibhAvaiH sthitilakSaNastasya yo'sau kramo vakSyamANastasya parisamAptirniSThA na punarudbhava rUtyartha: In4-rUA. TIkArya : vRta: .... rUtyartha: bhoga, apavargasvarUpa puruSArtha prayojana, jemanA vaDe karAyoniSpAdita karAyo, te sattva, rajas ane tamas svarUpa guNo kRtArtha che. teono puruSArtha samApti sudhI AnulomathI ane prAtilomyathI aMgAMgibhAva varDa sthitisvarUpa pariNAma, teno je A vaphyumANaAgaLamAM kahevAze e, krama tenI parisamApti-niSThA che, paraMtu pharI ubhava utpatti nathI. e prakArano artha che. 4-31/l.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-31-32 bhAvArtha : dharmameghasamAdhithI jJAna anaMta prApta thayA pachI kRtArtha thayelA guNonA pariNAmakramanI samAptiH pAtaMjaladarzananI prakriyAnusAra yogIne sAdhanAnI camabhUmikAmAM dharmane samAdhi pragaTe che ane tenAthI sarvaAvaraNarUpa malarahita jJAna thAya che, ane te jJAna AkAzanI jema anaMta che. dharmameghasamAdhithI AvuM jJAna thayA pachI prakRtinA je sattva, rajas ane taman guNo che te puruSane AzrayIne kRtArtha bane che; kema ke puruSa mATe prakRtie bhoga ane apavargarUpa baMne prayojano niSpAdana karyA che, tethI prakRtinA guNonA pariNAmanA kramanI samApti thAya che arthAt anulomapaNAthI ane pratilomapaNAthI aMgAMgibhAvarUpe rahevA svarUpa prakRtino je puruSArthanI samApti sudhI pariNAma che te pariNAmano krama samApta thAya che. AnAthI e prApta thAya che ke prakRtimAMthI buddhi utpanna thayelI ane te buddhimAM puruSanuM je pratibiMba paDeluM te puruSane AzrayIne te prakRti anulomapariNAmathI buddhi ahaMkArAdi tattvone utpanna karIne puruSanA bhoganuM saMpAdana karatI hatI, jayAre yogI sAdhanA mATe pravRtti kare che tyAre prakRtimAMthI anulomanA kramathI utpanna thayelA sarva bhAvo kramasara pratilomarUpe prakRtimAM vizrAMta thavA mAMDe che. A rIte anulomathI ane pratilomathI aMgAMgibhAvarUpe je pariNAmanI sthiti che te sattva, rajasa ane tamasU guNono pariNAma che ane A guNono pariNAma pUrve kramasara bhoganiSpatti arthe thato hato, pachI kramasara apavarga saMpAdana mATe thato hato te kramanI parisamApti thAya che, kema ke have prakRti te puruSane AzrayIne kRtArtha thayelI che, tethI pharI te puruSane AzrayIne prakRtino koI prakArano pariNAma thato nathI. AnAthI e prApta thAya che ke dharmameghasamAdhithI te puruSane AzrayIne kRtArtha thayelA prakRtinA guNo thavAthI te prakRtinA guNo pharI koI kArya karatAM nathI, tethI te puruSane prakRtikRta koI upadravanI prApti thatI nathI, paraMtu mokSanI prApti thAya che. ll4-31 avataraNikA: kramasyoktasya lakSaNamAha - avataraNikArya : kahevAyelA kramanuM lakSaNa kahe che - bhAvArtha : pAtaMjalayogasUtra 4-31mAM kahyuM ke kRtArtha evA guNonA pariNAmanA kramanI samApti thAya che, tethI jijJAsA thAya che pariNAmano krama zuM che? tethI kramanA lakSaNane kahe che.
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kevalyapAda | sUtra-32 201 sUtra : kSaNapratiyogI pariNAmAparAntanirgrAhyaH kramaH // 4-32 // sUtrArtha : pariNAmanA aparAMtathI nirvAhya kSaNapratiyogI krama che. ll4-1zA TIkA : 'kSaNeti'-kSaNo'lpIyAnkAlastasya yo'sau pratiyogI kSaNavilakSaNaH pariNAmAparAntanirgrAhyo'nubhUteSu kSaNeSu pazcAt saGkalanabuddhyaiva yo gRhyate sa kSaNAnAM krama ucyate, na hyananubhUteSu kSaNeSu kramaH parijJAtuM zakyaH // 4-32 // TIkArya : kSa: .... ni., alpIyakALa kSaNa che, teno je A pratiyogI krama che te kSaNavilakSaNa pariNAma che pUrvekSaNa karatAM uttaranI kSaNarUpa vilakSaNa pariNAma che. te vilakSaNa pariNAmarUpa krama, pariNAmanA aparAMtathI nirvAhA che arthAt pUrvanA pariNAma pachI je aMtima pariNAma thAya che, tenAthI grahaNa thaI zake tevo che. kSaNano pratiyogI evo krama pariNAmanA aparAMtathI nirvAhya kema che ? te spaSTa karatAM kahe che - manubhUpu.... zakya: II anubhUta thayelI kSaNamAM koI puruSe mATImAMthI ghaDo thatAM joyelo hoya ane te puruSe mATInI piMDaavasthA, svAsaavasthA, kozaavasthA vagere anubhUta kSaNo che temAM pAchaLathI saMklana buddhi vaDe te sarva anubhavo pachI A mATInI piMDa Adi aneka kSaNo che e prakAranI saMklana buddhi vaDe ja, je grahaNa thAya che te kSaNono krama kahevAya che, je kAraNathI anubhUta kSaNomAM koI padArthanI aneka kSaNono koI puruSa anubhava karyo na hoya tevI kSaNomAM, kramanuM parijJAna karavA mATe zakya nathI, mATe pariNAmanA aparAMtathI nirvAhya krama che. ll4-32ii. bhAvArtha : pAtaMjalayogasUtra 4-31mAM kahyuM ke kRtArtha evA guNonA pariNAmanA kramanI samApti thAya che. tyAM krama zabdathI vAcya kramasara thatAM kSaNonA pariNAmonuM grahaNa che. jema - mATImAMthI ghaDo thAya che tyAre mATInI prathama piMDaavasthA hoya che, pachI sthAsa, koza, kusula AdinA kramathI aMtima ghaTaavasthA prApta thAya che. je puruSe mATInI A sarva avasthA pratyakSa joIne anubhava karelI hoya te anubhUta kSaNomAM pAchaLathI saMkalana buddhi dvArA arthAt A prathama avasthA che, A bIjI avasthA che, ityAdi saMkalana buddhi dvArA je grahaNa thAya che, te kSaNono krama kahevAya che ane koI padArthamAM kramasara aneka bhAvo thayelAM hoya chatAM tenI pratikSaNanI avasthA je puruSane jJAta na hoya tevI kSaNomAM kramane te puruSa jANI zakato nathI.
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-32 / sUtra-32nI upA. ma.sA.nI TippaNI AnAthI e phalita thAya che ke kSaNono krama te pariNAmanA aparAMtavALA pariNAmathI nirvAhya che. jema - mATInA piMDapariNAmanA aparAMtavALo ghaTa pariNAma che, tenAthI mATImAM vartatA piMDAdi pariNAmonA kramanuM grahaNa thAya che. vaLI A krama kSaNapratiyogI che, tema kahevAthI e prApta thAya che ke vIrabhagavAnanI pratimAne vIrapratiyogI pratimA kahevAya che, tema prathama kSaNanI uttaramAM je vilakSaNa kSaNa thAya che, tenI sAthe saMbaMdhavALI prathamanI kSaNa che, tethI kSaNono krama e kSaNapratiyogI che, mATe jema vI2pratiyogI mUrti e vIrasaMbaMdhI mUrti kahevAya che, te rIte kSaNapratiyogI krama eTale kSaNasaMbaMdhI krama e pramANe phalita thAya che=kahevAya che. II4-32aa pAtaMjalayogasUtra 4-32 upara pUjya upAdhyAya yazovijaya mahArAja sAhebanI TippaNarUpa vyAkhyA [ya.] vyAkhyA-sarvatra dravyatayA'kramasya paryAyatayA ca kramasyAnubhavAt kramAkramAnuviddhatrailakSaNyasyaiva sulakSaNatvAt kUTasthanityatAyAM mAnAbhAvaH paryAye ca sthiticAtuvidhyAdvaicitryamiti pravacanarahasyameva sayuktikamiti tu zraddheyam // artha: " sarvatra-sarva padArthomAM dravyapaNAthI akramano ane paryAyapaNAthI kramano anubhava hovAne kAraNe krama, amathI anuvidva ailakSaNyanuM sulakSaNapaNuM hovAthI=paryAyArthikapaNAthI krama anuviddha ane dravyArthikapaNAthI amaanuviddha evA utpAda, vyaya ane dhrauvyarUpa trailakSaNyanuM sulakSaNapaNuM hovAthI, kUTasthanityapaNAmAM=puruSane pAtaMjaladarzanakAra kUTasthanitya mAne che temAM, mAnAbhAva che=pramANano abhAva che arthAt koI pramANa nathI, ane paryAyamAM sthitinA cAturvidhyathI vaicitrya che e pramANe-padArtha trilakSaNarUpa che koI padArtha kUTastha nitya nathI ane paryAyamAM sthitinA caturvidhapaNAnA kAraNe vicitrapaNuM che e pramANe, pravacananuM rahasya jaina zAsananA tattvo ja, sayuktika che=yukti yukta che, e pramANe vaLI zraddhA karavI joIe. bhAvArtha: sarva padArthonA dravyapaNAthI akramano ane paryAyapaNAthI kramano anubhava hovAne kAraNe kramaakramathI anuviddha utpAda-vyaya ane dhauvyarUpa trailakSaNyanuM sulakSaNapaNuM hovAthI puruSanA phUTasthanityapaNAmAM mAnAbhAva : jagatavartI sarva padArthone jinavacanAnusAra yuktithI ane anubhavathI jovAmAM Ave to sarva padArtho dravyapaNArUpe avasthita che, tethI temAM koI krama nathI, paraMtu sadA ekasvarUpe dekhAya che. jema - pudgaladravya te te rUpe pariNamana pAmatuM pratyakSathI dekhAya che, topaNa te pudgalo te te paryAyathI anya anyarUpe pariNamana pAmatA hovA chatAM dravyarUpe sadA te pudgalarUpe avasthita che, mATe dravyane jonArI dRSTithI padArthamAM koI krama nathI.
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 203 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-32nI upA. ma.sA.nI TippaNI vaLI paryAyanI dRSTithI sarva padArthamAM kamano anubhava che. jema pudgaladravyamAM pratikSaNa navA navA paryAya thatAM pratyakSathI dekhAya che, AthI ja piMDaavasthAne pAmeluM mATIdravya kramasara sthAsa, koza Adi avasthAne pAmatuM pratyakSathI dekhAya che. ApaNo potAno AtmA paNa dravyarUpe avasthita dekhAya che, topaNa bALa, yuvA vagere paryAyarUpe kramasara pariNamana pAmato dekhAya che. tethI e phalita thAya che ke dekhAtAM sarva padArtho kramathI ane akramathI anuviddha evA trilakSaNavALAM che mATe padArthanuM krama-akramathI anuviddha alakSaNyanuM sulakSaNapaNuM che, A rIte jayAre padArthanuM trilakSaNapaNuM sulakSaNa hoya tyAre koI padArthane kUTastha nitya svIkArI zakAya nahIM, mATe pAtaMjaladarzanakAra AtmAne je phUTastha nitya mAne che. temAM koI pramANa nathI. paryAyamAM sthitinuM caturvighapaNuM hovAthI vaicitrya : vaLI paryAyamAM paNa sthitinA cAturvidhyane kAraNe vaicitrya che, AthI ja AkAzAdi keTalAka dravyono pariNAma pratikSaNa pariNAmAMtara thAya che to paNa te pariNAmAMtara paryAya sadA sadaza varte che, mATe te paryAyanI sthiti anAdi anaMta che. keTalAka bhAvo anAdinA che chatAM sAMta thAya che. jema - AtmAno saMsAraparyAya pratikSaNa parAvartana thAya che, topaNa anAdithI te saMsAraparyAya saMsAraparyAyarUpe rahela che ane je jIva mokSa prApta kare che te jIvano saMsAraparyAya anAdino hovA chatAM sAMta thAya che mATe te paryAyamAM anAdi sAMta sthiti che. vaLI saMsArI jIvo mukta thAya che tyAre muktaparyAya temAM pragaTe che te muktaparyAya pratikSaNa sadezarUpe pariNamana pAme che, paraMtu kyAreya paNa videza pariNamana pAmatuM nathI tethI te mukta paryAya sAdi anaMta che. vaLI keTalAka paryAyo pUrvamAM hatA nathI ane pAchaLathI thAya che ane te paryAya paNa amuka kALa pachI nAza pAme che. jema - AtmAno manuSyaparyAya janma vakhate utpanna thAya che ane pratikSaNa manuSya, manuSyarUpe jIvananI samApti sudhI rahe che, pachI nAza pAme che, tethI manuSyaparyAya sAdi sAMta che, mATe paryAyamAM sthitinA caturvidhapaNAthI vicitrapaNuM che. A prakAranuM=padArthanuM trilakSaNapaNuM che mATe kUTastha nityamAM pramANa nathI ane paryAyamAM sthitinuM caturvidhapaNuM che, e prakAranuM pravacananuM rahasya yuktika che yukti saMgata che, e pramANe zraddhA karavI joIe. svasamayathI aMkita pAtaMjalayogasUtra upara vyAkhyArUpa A TippaNa racavAnuM prayojana : pAtaMjalayogasUtra upara pUjya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja sAhebe je je sUtro upara TippaNarUpa vyAkhyA karI che te jainadarzananA zAstranI maryAdAthI aMkita che. ahIM prazna thAya ke anyadarzananA yoga graMtha upara jainazAsananI maryAdAthI TippaNI lakhavAnuM prayojana zuM ? tethI kahe che -
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-32nI upA. ma.sA.nI TippaNI | sUtra-33 prAjJapuruSanA bodha mATe pUjaya upAdhyAya mahArAje A TippaNI lakhelI che. tethI e phalita thAya che ke koI prAjJapuruSa yogamArganA arthI hoya ane pAtaMjaladarzanakAranA yogamArgane kahenArA prastuta graMthanuM adhyayana kare ane te prAjJapuruSane pataMjaliRSie batAvelA yogamArgamAM ucita viveka karavAno mArgAnusArI bodha thAya, tenAthI pataMjaliRSie tattvasparzI je yogamArganuM varNana karyuM che. tene grahaNa kare ane bhagavAnanA pravacananA ajJAnane kAraNe je kAMI svadarzananI prakriyA anusAra ekAMtano asaMbaddhapralApa kare che te paNa yukti anusAra jANIne teno tyAga kare ane zuddhayogamArgane pAmIne te prAjJapuruSa sarvajJanA vacanAnusAra yogamArganA rahasyone sevIne Atmahita sAdhI zake te mATe pUjaya upAdhyAya yazovijayajI mahArAje yatna karela che paraMtu paradarzana pratye dveSa ane svadarzana pratyenA rAgathI pUjya upAdhyAya yazovijayajI mahArAje yatna karela nathI e pramANe sUcita thAya bloka : ayaM pAtaJjalasyArthaH kiJcitsvasamayAGkitaH / darzitaH prAjJabodhAya yazovijayavAcakaiH // 1 // blokArtha : pAtaMjalanopAtaMjalayogasUtrono, A artha kAMIka svasamayathI aMkita=svasiddhAMtathI yukta, yazovijayavAcaka vaDe prAjJapuruSanA bodha mATe batAvAyo che. [1] avataraNikA: idAnIM phalabhUtasya kaivalyasyAsAdhAraNaM svarUpamAha - avataraNikArya : yogamArganA cAra pAdonuM varNana karyA pachI have pAtaMladarzanakAra yogamArganA sevananA phaLabhUta evA kaivalyanuM asAdhAraNa svarUpa kahe che - sUtra : puruSArthazUnyAnAM guNAnAM pratiprasavaH kaivalyaM svarUpapratiSThA vA citizaktiriti I4-3rUA sUtrArtha : - puraSArthazUnya evA guNono pratiprasava kaivalya che athavA svarUpa pratiSThAvALI citizakti kevalya che.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 205 pAtalayogasUtra bhAga-2 | patyapAE | sUtra-33 * athavA svarUpapratiSThA vA citizakteriti mA 54itara mu45 thitizastinI 135pratiDAvalya cha e pramANe artha jANavo. ___ iti za6 graMthanI samApti martha cha. // 4-33|| TI : 'puruSArtheti'-samAptabhogApavargalakSaNapuruSArthAnAM guNAnAM yaH pratiprasavaH-pratilomasya pariNAmasya samAptau vikArAnudbhavaH, yadi vA citizaktervRttisArUpyanivRttau svarUpamAtre'vasthAnaM tatkaivalyamucyate, na kevalamasmaddarzane kSetrajJaH kaivalyAvasthAyAmevaMvidhazcidrUpo yAvaddarzanAntareSvapi vimRSyamANa evaMrUpo'vatiSThate / tathAhi-saMsAradazAyAmAtmA kartRtvabhoktRtvAnusandhAtRtvamayaH pratIyate'nyathA yadyayamekaH kSetrajJastathAvidho na syAttadA jJAnakSaNAnAmeva pUrvAparAnusandhAtRzUnyAnAmAtmabhAve niyataH karmaphalasambandho na syAt kRtahAnAkRtAbhyAgamaprasaGgazca, yadi yenaiva zAstropadiSTamanuSThitaM karma tasyaiva bhoktRtvaM bhavet tadA hitAhitaprAptiparihArAya sarvasya pravRttirghaTeta, sarvasyaiva vyavahArasya hAnopAdAnalakSaNasyAnusandhAnenaiva prAptatvAt, jJAnakSaNAnAM parasparabhedenAnusandhAnazUnyatvAttadanusandhAnAbhAve kasyacidapi vyavahArasyAnupapatteH kartA bhoktA'nusandhAtA yaH sa Atmeti vyavasthApyate, mokSadazAyAM tu sakalagrAhyagrAhakalakSaNavyavahArAbhAvAccaitanyamAtrameva tasyAvaziSyate, taccaitanyaM citimAtratvenaivopapadyate na punarAtmasaMvedanena, yasmAdviSayagrahaNasamarthatvameva cite rUpaM nA'tmagrAhakatvam / tathAhi-arthazcityA gRhyamANo'yamiti gRhyate svarUpaM gRhyamANamahamiti na punaryugapad bahirmukhatAntarmukhatAlakSaNavyApAradvayaM parasparaviruddha kartuM zakyam, ataH (evam) ekasmin samaye vyApAradvayasya kartumazakyatvAccidrUpataivAvaziSyate, ato mokSAvasthAyAM nivRttAdhikAreSu guNeSu cinmAtrarUpa evA''tmA'vatiSThata ityeva yuktam, saMsAradazAyAM tvevaMbhUtasyaiva kartRtvaM bhoktRtvamanusandhAtRtvaM ca sarvamupapadyate / tathAhi-yo'yaM prakRtyA sahAnAdirnaisargiko'sya bhogyabhoktRtvalakSaNaH sambandho'vivekakhyAtimUlastasmin sati puruSArthakartavyatArUpazaktidvayasadbhAve yA mahadAdibhAvena pariNatistasyAM saMyoge sati yadAtmano'dhiSThAtRtvaM cicchAyAsamarpaNasAmarthya buddhisattvasya ca saGkrAntacicchAyAgrahaNasAmarthyaM cidavaSTabdhAyAzca buddheryo'yaM kartRtvabhoktRtvAdhyavasAyastata eva sarvasyAnusandhAnapUrvakasya vyavahArasya niSpatteH kimanyaiH phalgubhiH kalpanAjalpaiH / ___ yadi punarevaMbhUtamArgavyatirekeNa pAramArthikamAtmanaH kartRtvAdyaGgIkriyeta tadA'sya pariNAmitvaprasaGgaH pariNAmitvAccAnityatve tasyA''tmatvameva na syAt, na hokasminneva samaya ekenaiva rUpeNa parasparaviruddhAvasthAnubhavaH sambhavati, tathAhi-yasyAmavasthAyA
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-33 mAtmasamavete sukhe samutpanne tasyAnubhavitRtvaM na tasyAmevAvasthAyAM duHkhAnubhavitRtvam, ato'vasthAnAM nAnAtvAt tadabhinnasyAvasthAvato'pi nAnAtvaM, nAnAtvena ca pariNAmitvAnnA''tmatvam, nApi nityatvam, ata eva zAntabrahmavAdibhiH sAGkhyairAtmanaH sadaiva saMsAradazAyAM mokSadazAyAM caikarUpatvamaGgIkriyate / 206 TIkArya : samApta . 3te, samApta karyA che bhoga ane apavargasvarUpa puruSanAM artha jene evA guNono je pratiprasava=pratilomapariNAmanI samAptimAM vikArano anubhava, kaivalya che ema anvaya che athavA citazaktinI vRttinA sAruSyanI nivRtti thaye chate arthAt citizakti buddhimAM pratibiMba thavAnA kAraNe buddhimAM utpanna thatuM buddhinuM sArupya citizaktimAM che te prakAranA vyavahAra thAya che tenI nivRtti thaye chate, svarUpamAtramAM avasthAna=AtmAnuM potAnA svarUpamAtramAM avasthAna, te kevalapaNuM kahevAya che arthAt AtmAnuM prakRtithI mukta evuM kevalapaNuM kahevAya che. ----- na levalam .... atite / zarIrarUpa kSetranA svarUpane jANanAro evo saMsArIjIva kaivalya avasthAmAM AvA prakAranA svarUpavALo cidrUpa=prastuta sUtramAM batAvyo tevA svarUpavALo cidrUpa, kevala amArA darzanamAM nathI, yAvad darzanAMtaramAM paNa vicArAto AvA svarUpavALo prApta thAya che. anya darzanomAM paNa kSetrajJa AvA svarUpavALo prApta thAya che te tathArttithI batAve che temAM prathama bauddhadarzananI mAnyatAne sAme rAkhIne kSetrajJa AvA svarUpavALo svIkAravo joIe te batAve che - tathAhi - te A pramANe saMsAra vAyAm..... abhyAnamaprasaSA, saMsAradazAmAM AtmA kartRtva, bhoktRtva, anusaMdhAtRtvamaya pratIta thAya che=huM A kRtyo karuM chuM, huM A bhogo bhogavuM chuM, ane karAyelA karmono huM bhoktA chuM e prakAre huM anusaMdhAna karuM chuM e svarUpe AtmA pratIta thAya che. anyathA=saMsAradazAmAM AtmA kartRtva, bhoktRtva, anusaMdhAtRtvamaya pratIta thAya che ema na svIkAro ane jo A eka kSetrajJa tevA prakArano na thAya=rtRtva, bhoktatva ane anusaMdhAtRtvamaya na thAya to pUrva-apara anusaMdhAtRzUnya evI jJAnakSaNono ja AtmabhAvamAM niyata karmanA phaLano saMbaMdha thAya nahIM arthAt pote je niyata kRtya kyuM che tenA phaLano saMbaMdha thAya nahIM, ane kRtahAna ane akRtaabhyAgamano prasaMga che mATe saMsAradazAmAM AtmA kartRtva, bhoktatva ane anusaMdhAtRtvamaya che ema svIkAravuM joIe, e pramANe adhyAhAra che. vaLI saMsAradazAmAM AtmAne kartA, bhoktA ane anusaMdhAtA na svIkAravAmAM Ave to dekhAtA vyavahA2nI saMgati thAya nahIM te batAvavA arthe kahe che -
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-33 200 yadri ......prAtatvIt, jo je puruSa vaDe ja zAstra upadiSTa karma anuSThita che, tenuM te puruSanuM ja, bhoknatva thAya to hitanI prApti ane ahitanA parivAra mATe sarvanI pravRtti ghaTe; kema ke hAnaupAdAnasvarUpa sarvavyavahAranuM anusaMdhAnathI je kRtya huM karuM chuM enuM phaLa mane maLaze e prakAranA anusaMdhAnathI ja, prAptapaNuM che, tethI jJAnakSaNarUpa AtmA svIkArI zakAya nahIM, paraMtu sarvekSaNomAM anugata AtmA svIkAravo paDe e pramANe adhyAhAra che. vaLI jJAnakSaNAtmaka AtmA svIkArIe to koI vyavahAra saMgata thAya nahIM temAM hetu kahe che - jJAnakSaUTnAM ....... vyavasthApyate, jJAnakSaNono paraspara bheda hovAne kAraNe anusaMdhAnazUnyapaNuM hovAthI tenA anusaMdhAnanA abhAvamAM=ja kRtya huM karuM enuM phaLa mane maLaze e prakAranA anusaMdhAnanA abhAvamAM, koI paNa vyavahAranI anupatti che-hitanI prApti ane ahitanA pariNArarUpa koI paNa vyavasaranI upapatti saMgata thatI nathI mATe jJAnakSaNarU5 AtmA svIkArI zakAya nahIM, paraMtu aneka kSaNomAM anugata AtmA svIkArI zakAya ane kartA, bhoktA ane anusaMdhAtA je che te AtmA che e prakAre vyavasthApana karAya che. mokSAthAM ....... mAtmaprItvam ! vaLI mokSadazAmAM sakla grAhya-grAhakasvarUpa vyavahArano abhAva hovAthI arthAt A bhoga padArtho mArA mATe grAhyA che athavA A yogamArga mArA mATe grAhyA che ane teno huM grAhaka chuM e rUpa vyavahArano abhAva hovAthI, caitanyamAtra ja tenuM AtmAnuM, avazeSa rahe che. te caitanya mokSamAM raheluM caitanya, citimAtrapaNAthI ghaTe che, nahi ke AtmasaMvedanathI= AtmasaMvedanathI ghaTatuM nathI, je kAraNathI citinuM viSayagrahaNa samarthapaNuM ja svarUpa che, AtmagrAhakapaNuM svarUpa nathI. AtmAnuM caitanya citimAtrapaNAthI upapanna thAya che, AtmasaMvedanathI thatuM nathI. te padArtha spaSTa karavA tathaDhithI kahe che - tathAdi - te A pramANe - 3marthafzcatyA . 3papa citithI grahaNa karAto artha 'A' e pramANe grahaNa thAya che, "huM" e pramANe grahaNa karAtuM svarUpa che-citithI grahaNa karAtuM svarUpa che, vaLI eka sAthe paraspara viruddha evA bahirmukhatAsvarUpa ane aMtarmukhatAsvarUpa vyApAra karavA mATe zakya nathI. A rIte pUrvamAM kahyuM e rIte, eka samayamAM vyApAralayanuM aMtarmukhatA ane bahirmukhatArUpa be vyApAranuM, karavA mATe azakyapaNuM hovAthI cidrupatA ja avazeSa rahe che AtmAnI cidrupatA ja avazeSa rahe che (paraMtu AtmasaMvedana thatuM nathI.) AthI=saMsAraavasthAmAM AtmAnI cidrupatA ja rahe che, AtmasaMvedana thatuM nathI AthI, mokSaavasthAmAM nivRtta adhikAravALA guNo thaye chate, cinmAtrarUpa AtmA rahe che. e pramANe ja yukta che.
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-33 vaLI saMsAradazAmAM AvA prakAranuM pUrvamAM varNana karyuM evA prakAranuM ja, kartRtva, bhophtatva ane anusaMdhAtRtva sarva upapanna thAya che. tathAdi - te A pramANe - voDyuM... vAtpanAnanda:, prakRtinI sAthe Ano AtmAno, avivekakhyAtimULa je A anAdi naisargika evo bhogya-bhoknatvasaMbaMdha che, te hote chate prakRti sAthe puruSano bhogya-bhoknatvasaMbaMdha hote chate, puruSArtha kartavyatArUpa zaktiyano sadubhAva hote chate puruSanA prayojananI kartavyatArUpa anuloma ane pratiloma rU5 be zaktino sadbhAva prakRtimAM hote chate, je mahad Adi bhAvathI pariNati che prakRtinI mahadAdibhAvarUpe pariNati che, teno saMyoga hote chate prakRtino mahadAdibhAvarUpe saMyoga hote chate, AtmAnuM cichAyAnA samarpaNanA sAmarthyarUpa je adhiSThAtRpaNuM che ane buddhisattvanuM saMkrAnta cichAyAnA grahaNanuM sAmarthya che-buddhimAM saMkrAMta thayela puruSanI chAyAnA grahaNanuM sAmarthya che, ane cithI avaSTabdha evI buddhino puruSanI cichAyAthI yukta evI buddhino, je A kartutvabhoknatva adhyavasAya che, tenAthI AtmAnuM cichAyAnuM samarpaNa ane buddhisattvanuM cichAyAnuM grahaNa ane citchAyArUpa buddhinA kartutva-bhoknatvanA adhyavasAyathI ja, sarva anusaMdhAnapUrvaktA meM A kRtya karyuM che tenuM phaLa mane maLaze e prakAranA anusaMdhAnapUrvanA, vyavahAranI niSpatti hovAthI anya phalga kalpanAja5 vaDe zuM ? pAtaMjaladarzanakAra svIkAre che e prakAranA padArthanI vyavasthAne choDIne pUrva-apara anusaMdhAnazUnya jJAnakSaNo rUpa ja AtmA che ityAdi nirarthaka kalpanAnA samUha vaDe zuM ? e pramANe rAjamArtaDa TIkAkAra kahe che - vaLI pAtaMjaladarzanakAre potAnI prakriyAnusAra kevo AtmA svIkArIne saMsAradazAmAM ane mukAdazAmAM sarva vyavahAra saMgata thAya che te atyAra sudhI batAvyuM. tene badale saMsAradazAmAM AtmAnA pAramArthika kartutva-bhostRtvAdi bhAvo svIkArIe to zuM doSa Ave che te batAvatAM kahe che - puina:... nacat, jo vaLI AvA prakAranA mArganA vyatirekathI=prakRtinA kartutva-bhoknatvano AtmAmAM upacAra karAya che evA prakAranA mArganA tyAgathI, AtmAnuM pAramArthika kartutvAdi svIkAra karAya to AnA-AtmAnA, pariNAmIpaNAno prasaMga che ane pariNAmIpaNuM hovAthI anityapaNAmAMs AtmAnA anityapaNAmAM, tenuM AtmAnuM, AtmapaNuM ja na thAya. AtmAne pariNAmI svIkArIe to AtmAnuM AtmapaNuM kema na thAya ? te spaSTa karavA arthe kahe che - - ra di sAmavati, eka ja samayamAM eka ja rUpe paraspara viruddha avasthAno anubhava saMbhavato nathI, eka ja samayamAM eka ja svarUpe paraspara viruddha avasthAno anubhava kema saMbhavato nathI? te tathAdithI spaSTa kare che -
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 209 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | kevalyapAda | sUtra-33 tathApti - te A pramANe - yasyAm ... 3 jiyate. je avasthAmAM AtmAmAM samaveta evuM sukha utpanna thaye chate tenuM anubhavIpaNuM che te avasthAmAM du:kha anubhavIpaNuM nathI, AthI avasthAnA nAnApaNAne kAraNe AtmAnI avasthAnA judA judApaNAne kAraNe, tenAthI abhinna evA avasthAvALAnuM paNa nAnApaNuM-judA judApaNuM, prApta thAya ane nAnApaNAne kAraNe=AtmAnA judA judApaNAne kAraNe, pariNAmIpaNuM hovAthI Atmatva ja na thAya, vaLI nityapaNuM paNa na thAya, AthI ja zAMtabrahmavAdI evA sAMkhyo vaDe AtmAnuM sadA saMsAraavasthAmAM ane mokSaavasthAmAM haMmezA ja, ekarUpapaNuM svIkArAya che. bhAvArtha : pAtaMjaladarzanAnusAra kaivalyarUpa muktAtmAnuM svarUpa : sAdhanA karIne mukta thayelo AtmA kevalyarUpa che arthAt kevala eka che te kevo che ? tenuM svarUpa batAvatAM pAtaMjaladarzanakAra kahe che - puruSanA kaivalyanuM svarUpa : prakRti sattva, rajas ane tamasaguNavALI che ane te traNe guNo purupanA bhoga ane apavarga saMpAdana arthe pravarte che, tethI sattva, raja ane tamoguNavALI prakRti saMsAraavasthAmAM puruSanA bhoga mATe prayatna kare che ane yogI jayAre sAdhanA kare che tyAre mokSarUpa puruSanA prayojanane kare che. jyAre puruSanA bhoga arthe prakRti pravarte che tyAre sattva, rajasa ane tamasaguNavALI prakRtino anuloma pariNAma varte che, ane yogI jayAre mokSa mATe yatna kare che tyAre sattva, rajasa ane tamasaguNavALI prakRtino pratilomapariNAma varte che, jayAre pratilomapariNAmanI samApti thAya che tyAre guNonA vikArono anubhava che te puruSanuM kevalya che athavA puruSanI cizakti che tenI vRttinA sAruSyanI nivRtti thaye chate citazakti potAnA svarUpamAM avasthAna pAme che te kaivalya che. Azaya e che ke prakRtimAMthI buddhi utpanna thAya che, te buddhimAM puruSanuM pratibiMba paDe che, tethI te buddhi cetanA jevI bane che ane te buddhimAM pAMca prakAranI vRttio utpanna thAya che, te vakhate vyutthAnadazAvALA puruSamAM vRttionuM sAruya bhAse che ane yogI jyAre yogasAdhanA kare che tyAre vRttionA sAruNyanI nivRtti thAya che, tenA kAraNe buddhimAMthI utpanna thayelA sarvabhAvo pratilomapariNAmathI prakRtimAM vizrAMta thAya che tyAre puruSanI cizakti potAnA svarUpamAM avasthAna pAme che, paraMtu buddhimAM pratibiMbita thatI nathI te puruSanuM kevalapaNuM che. svamatanI puSTi arthe pAtaMjaladarzanakAranuM kathana: vaLI pAtaMjaladarzanakAra potAnA matane daDha karavA arthe kahe che ke saMsAraavasthAmAM puruSa kSetrajJa che ane kSetrajJa evo puruSa kevalaavasthAmAM ame kahyo evA svarUpavALo kevala amArA darzanamAM
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-33 nathI paraMtu sarvadarzanomAM paNa kevaladazAvALA puruSanuM svarUpa vicAra karavAmAM Ave to AvA prakArano puruSa prApta thAya che. kema sarvadarzanamAM vicAra karavAthI tevA prakAranuM puruSanuM svarUpa prApta thAya che ? te tathAdithI batAve che - sau prathama jJAnakSaNasvarUpa AtmAne mAnanAra bauddhadarzanakArane saMsAraavasthAmAM thatAM anubhavo saMgata thAya nahIM, tema batAvIne temane paNa AvA svarUpavALA kevala AtmA che, tema svIkAravuM joIe te batAvatAM rAjamArtaDavRttikAra kahe che - kSetrajJa evo eka AtmA kartA-bhoktA na hoya to kRtatAna ane akRtAbhyAgamano prasaMga : saMsAradazAmAM dareka AtmAne pote A kriyAo kare che, te kriyAonuM pote phaLa bhogave che, te prakAranuM anusaMdhAna thAya che, tethI saMsArIdazAmAM AtmA kartutva-bhAtRtva ane anusaMdhAtRtvamaya pratIta thAya che. have jo te kSetrajJa evA prakArano na hoya arthAt kartutva-bhoknatva-anusaMdhAtRtvamaya na hoya ane bauddhamatAnusAra jJAnanA kSaNamaya zarIradhArI AtmA che tema mAnavAmAM Ave to dareka zarIradhArI jIvone anubhavAtI jJAnanI kSaNo pUrvAparaanusaMdhAnathI zUnya che, tema mAnavuM paDe. tethI niyata karmaphaLano saMbaMdha thAya nahIM arthAt je jJAnanI kSaNe kRtya karyuM, tenAthI bhinna evI jJAnanI kSaNane tenI pUrvanI jJAnanI kSaNe karelA karmanA phaLanI prApti thAya che tema mAnavuM paDe, ane tema svIkArIe to jeNe kRtya karyuM che, te vyakti kRtyanA phaLano bhoktA nathI, anya vyakti kRtyanA phaLano bhoktA che tema siddha thAya, tethI karAyelA karmono nAza=je jJAnanI kSaNe je karma karyuM tenuM tene phaLa nahIM maLavAthI tenA karyo nAza, ane nahIM karAyelA kRtyanA phaLanuM Agamana=je uttaranI jJAnanI kSaNe kArya karyuM nathI te kSaNane potAnAthI nahIM karAyelA kRtyanA phaLanuM Agamana, prApta thAya mATe jJAnakSaNarUpa AtmA svIkArI zakAya nahIM, tethI je puruSa zAstra upadiSTa zAstramAM batAvela karma kare che, te puruSane tenuM phaLa maLe che, tema mAnavAmAM Ave to hitanI prApti ane ahitanA parivAra mATe saMsArIjIvonI je pravRtti che, te sarva ghaTe. jJAnakSaNone paraspara bheda hovAne kAraNe anusaMdhAnazUnyapaNuM hovAthI anusaMdhAnanA abhAvamAM koI paNa vyavahAranI anupapatti : vaLI jJAnakSaNarUpa AtmA svIkAravAmAM Ave to jJAnakSaNono parasparabheda hovAne kAraNe meM A kRtya karyuM che, tenuM phaLa huM bhogavuM chuM, e prakAre anusaMdhAne paNa thAya nahIM, mATe jJAnakSaNarUpa AtmA svIkArI zakAya nahIM, paraMtu je kartA che te bhoktA che ane kartA ane bhoktAno je anusaMdhAtA che te AtmA che, te pramANe vyavasthApana thAya che. mokSadazAmAM sakala grAhya-grAhakasvarUpa vyavahArano abhAva hovAthI AtmAnuM cetanyamAtra avazeSa : vaLI Avo AtmA mokSadazAmAM hoya tyAre badhA ja grAhya-grAhakalakSaNa vyavahArano abhAva thAya
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 211 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-33 che arthAt huM A viSayone grahaNa karuM chuM ane A viSayo mArAthI grAhya che, evo je vyavahAra saMsAradazAmAM pravartato hato teno muktadazAmAM abhAva thAya che, mATe muktadazAmAM AtmA caitanyamAtra rahe che, tethI jevo AtmA sAMkhyadarzanakAre svIkAryo che tevo AtmA bauddhadarzanakAre paNa svIkAravo joIe. sAMkhyamata pramANe citinuM viSayagrahaNa samarthatva svarUpa, AtmAgrAhakatva nahi? vaLI sAMkhyadarzanakAra potAnI mAnyatAnusAra kahe che ke AtmAnuM caitanya citimAtrapaNAthI upapanna thAya che, paraMtu AtmAnuM potAnuM saMvedana AtmAne thatuM nathI. temAM yukti batAve che - citinuM viSayagrahaNasamarthapaNuM svarUpa che, AtmagrAhakavarUpa svarUpa nathI. tethI e prApta thAya che ke saMsArIjIvomAM rahetI citizakti buddhimAM pratibiMba thAya che ane te buddhi je viSayone grahaNa kare che, temAM saMsArIjIvonI citizaktinuM sAmarthya che, paraMtu potAnA AtmAnA svarUpanuM grAhakapaNuM nathI, tethI citizakti AtmAne potAnuM saMvedana karAvatI nathI. citithI 'huM' e pramANe grahaNa karAtuM svarUpa kema citizakti potAnA svarUpane grahaNa karI zakatI nathI te spaSTa karatAM kahe che - eka sAthe bahiMmukhatAsvarUpa ane aMtarmukhatAsvarUpa be vyApArano paraspara virodha : eka sAthe bahirmukhatA ane aMtarmukhatAsvarUpa vyApAradvaya be vyApAra, viruddha che. Azaya e che ke citizakti jyAre bAhya ghaTa-paTAdine grahaNa kare che tyAre bahirmukhatArUpa vyApAra varte che te vakhate jo citizakti potAnA svarUpanuM saMvedana kare to aMtarmukhatArUpa vyApAra mAnavo paDe ane bahirmukhatArUpa ane aMtarmukhatArUpa be vyApAra paraspara viruddha hovAnA kAraNe eka sAthe thaI zake nahIM ane saMsArIjIva bAhya ghaTa-paTAdi viSayane grahaNa kare che te pratyakSathI dekhAya che mATe citizakti potAnuM saMvedana karatI nathI tema mAnavuM paDe. A rIte citizaktine caitanyamAtrarUpe batAvIne citizaktine AtmasaMvedana thatuM nathI tema sthApana karyuM. have te citizakti mokSadazAmAM kevI che ane saMsAradazAmAM kevI che te spaSTa kare che - mokSadazAmAM ane saMsAradazAmAM vartatI citizaktinuM svarUpa : mokSaavasthAmAM nivRttaadhikAravALA guNo hota chate cinmAtrarUpa AtmA rahe che, tethI bAhya koI ghaTa-paTAdi viSayonuM mokSa avasthAmAM grahaNa thatuM nathI. vaLI saMsAraavasthAmAM AtmAne pUrvamAM varNana karyuM ema kartRtva, bhostRtva ane anusaMdhAtRtva sarva ghaTe che. saMsAradazAmAM kaI rIte AtmAne kartutvAdi sarva ghaTe che te spaSTa karatAM kahe che - AtmAno prakRtinI sAthe anAdi naisargika evo bhogya-bhoknatvarUpasaMbaMdha che, te avivekakhyAtimUlaka che; kema ke AtmA kartA ane bhoktA nathI chatAM AtmAnuM pratibiMba buddhimAM paDe che, tethI buddhi je kare che ane tenA phaLano anubhava kare che, te sarva huM karuM chuM, tevo bodha AtmAne
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-33 thAya che, tenuM kAraNa prakRtithI potAno bheda che, tenuM AtmAne agrahaNa che ane Avo bhogyabhoktatvasaMbaMdha vidyamAna hoya tyAre prakRtimAM puruSanA prayojananI kartavyatArUpa zaktidvaya vidyamAna hoya che arthAt puruSano bhogasaMpAdana karavo ane puruSano apavargasaMpAdana karavo e rUpa be zakti vidyamAna hoya che, tenA kAraNe prakRtimAMthI buddhi Adi bhAvonI pariNati pragaTe che ane jyAre mahadAdibhAvonI pariNati varte che tyAre AtmAno buddhimAM saMyoga thavAnA kAraNe AtmAnuM potAnI citkAyAnuM buddhine samarpaNa kare tevA sAmarthyarUpa adhiSThAtRpaNuM che ane buddhinuM potAnAmAM saMkrAMta evI citkAyAnA grahaNanuM sAmarthya che ane citjhAyAnI saMkrAMtinA kAraNe buddhine 'A kRtyo huM karuM chuM, A kRtyonuM phaLa huM bhogavuM chuM', e prakArano adhyavasAya thAya che, ane tenA kAraNe A kRtya meM kareluM, tenuM phaLa mane maLyuM e prakAranuM sarva pravRttiomAM anusaMdhAnapUrvaka vyavahAra saMgata thAya che mATe AtmA jJAnakSaNarUpa che ityAdi nirarthaka kalpanA karavI ucita nathI, paraMtu anubhavathI dekhAtI vyavasthAnI saMgati thAya te rIte AtmAnuM svarUpa svIkAravuM ucita che e prakArano pAtaMjaladarzanakArano Azaya che. vaLI pUrvamAM pAtaMjaladarzanakAre sthApana karyuM ke saMsAradazAmAM prakRtino kartRtva-bhoktabhAva che chatAM prakRtimAMthI utpanna thayelI buddhimAM AtmAnuM pratibiMba paDe che mATe prakRtinA ane puruSanA abhedanA jJAnane kAraNe puruSane saMsAraavasthAmAM kartRtva ane bhoktatvanI buddhi utpanna thAya che, paraMtu AtmAnuM pAramArthika katRtvAdi nathI, e kathanane daDha karavA arthe kahe che - AtmAnuM pAramArthika katRtvAdi svIkAra karavAmAM AtmAnA pariNAmIpaNAno prasaMga ane pariNAmIpaNuM hovAthI anityapaNAmAM AtmAnuM AtmapaNuM asaMgata : jo AtmAnuM pAramArthika katRtvAdi svIkAravAmAM Ave to AtmAnuM pariNAmIpaNuM mAnavAno prasaMga Ave; kema ke AtmA je kALamAM te kriyA kare che tyAre te kriyAnA pariNAmavALo che, anya kALe te kriyAnA phaLane bhogave che tyAre te phaLa bhogavavAnA pariNAmavALo che, vaLI anya kALe anya anya kriyA kare che tyAre te kriyAne anurUpa anya anya pariNAmavALo che tema mAnavuM paDe ane AtmAne pariNAmI mAnavAmAM Ave to AtmAne anitya svIkAravo paDe, ane AtmA anitya hoya to tenuM Atmatva ja rahe nahIM. kema AtmAne pariNAmI ane anitya svIkArIe to AtmAmAM Atmatva rahe nahIM te spaSTa karavA arthe pAtaMjaladarzanakAra yukti batAve che - AtmAnI avasthAnA judA judApaNAnA kAraNe tenAthI abhinna evA avasthAvALAnuM paNa judA judApaNuM prApta thatuM hovAnA kAraNe AtmAnuM pariNAmIpaNuM thavAthI AtmAnA AtmatvanI asaMgatiH eka ja samayamAM eka ja rUpathI paraspara viruddha avasthAno anubhava saMbhavato nathI. kema saMbhavato nathI ? te spaSTa kare che
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 213 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-33 je avasthAmAM AtmAmAM pragaTa thayela sukha che ane teno anubhava karanAra AtmA che, te ja avasthAmAM du:khano anubhava karanAra AtmA hoI zake nahIM, tethI AtmAne kartA-bhoktA svIkArIe to bhinna kSaNomAM AtmA sukhano anubhava karanAra che ane bhinna kSaNomAM AtmA duHkhano anubhava karanAra che ema siddha thAya ane AtmAnI sukha-duHkhAdi avasthA judI svIkArIe to te avasthAvALA AtmAnuM paNa judApaNuM siddha thAya ane AtmAnuM bhinna bhinna kSaNomAM judApaNuM svIkArIe to AtmAnuM pariNAmIpaNuM prApta thAya ane AtmAnuM pariNAmIpaNuM prApta thAya to AtmAne sadA ekasvarUpa AtmapaNuM rahe nahIM ane AtmAnuM nityapaNuM rahe nahIM, tethI zAMta brahmavAdI evA sAMkhyadarzanakAre AtmAne sadA ja=saMsAradazAmAM ane mokSadazAmAM haMmezA ja, ekarUpa svIkArela che ane te ekarUpa che teno svIkAra to ja thaI zake ke buddhimAM pratibiMba paDato evo AtmA svayaM kartA ke bhoktA nathI paraMtu AtmAnA pratibiMbavALI buddhi kartA ane bhoktA che, phakta buddhithI AtmAno bheda che, tevA jJAnanA abhAvane kAraNe AtmA kartA che, bhoktA che tevo bhrama thAya che. e pramANe sAMkhyadarzanakAra sthApana kare che. rAjamArtaDavRttikAre TIkAmAM kahyuM ke zAMtabrahmavAdI evA sAMkho vaDe AtmA sadA ekarUpa svIkArAya che tyAM sAMkhyanuM vizeSaNa zAMtabrahmavAdI batAvavAthI e jaNAya che ke, brahmasvarUpa AtmA che ane te AtmA sadA cinmAtramAM avasthAna hovAthI zAMta che, saMsAranI pravRtti karavArUpa kolAhalavALo nathI, saMsAranI pravRtti karavArUpa kolAhala karanAra prakRti che, tema sAMkhyadarzanakAra mAne che mATe AtmAne zAMta brahma svIkAranAra sAMkhyadarzanakAra che tethI tenuM vizeSaNa zAMtabrahmavAdI ApyuM che. utthAna : sAMkhyadarzanakAre bauddhadarzananI mAnyatA yukta nathI ema sthApana karIne AtmAnuM pAramArthika kartRtva, bhostRtva nathI tema yuktithI sthApana karyuM, ane prakRtimAMthI utpanna thayelI buddhimAM AtmAnuM pratibiMba paDe che tenA kAraNe saMsAradazAmAM AtmAnuM kartRtva, bhostRtva, anusaMdhAtRmamatva pratIta thAya che, tema sthApana karyuM. have vedAMtavAdIo je prakAre AtmAne svIkAre che ane saMsAranI vyavasthAnI saMgati kare che, te yukta nathI tema batAvIne potAnA darzanane abhimata vyavasthA svIkAravAthI saMsAradazAmAM kartRtva, bhostRtva ane anusaMdhAtRtvamaya AtmA pratIta thAya che, tenI saMgati thAya che te batAvavA arthe kahe che - TIkA : ye tu vedAntavAdinazcidAnandamayatvamAtmano mokSe manyante teSAM na yuktaH pakSaH, tathAhiAnandasya sukharUpatvAt sukhasya ca sadaiva saMvedyamAnatayaiva pratibhAsAt saMvedyamAnatvaM ca saMvedanavyatirekeNAnupapannamiti saMvedyasaMvedanayorabhyupagamAdadvaitahAniH, atha sukhAtmakatvameva tasyocyeta-tadviruddhadharmAdhyAsAdanupapannam, na hi saMvedanaM saMvedyaM caikaM bhavitumarhati,
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 paiixeyogasUtra bhAga-2 / palyapAE / sUtra-33 kiJcAdvaitavAdibhiH karmAtmaparamAtmabhedenA''tmA dvividhaH svIkRtaH, itthaM ca tatra yenaiva rUpeNa sukhaduHkhabhoktRtvaM karmAtmanastenaiva rUpeNa yadi paramAtmanaH syAt tadA karmAtmavatparamAtmanaH pariNAmitvamavidyAsvabhAvatvaM ca syAt, atha na tasya sAkSAdbhoktR tvaM kintu tadupaDhaukitamudAsInatayA'dhiSThAtRtvena svIkaroti tadA'smaddarzanAnupravezaH, AnandarUpatA ca pUrvameva nirAkRtA, kiJcAvidyA'svabhAvatve niHsvabhAvatvAtkarmAtmanaH kaH zAstrAdhikArI ? na tAvannityanirmuktatvAtparamAtmA, nApi avidyA'svabhAvatvAtkarmAtmA, tatazca sakalazAstravaiyarthyaprasaGgaH, avidyAmayatve ca jagato'GgIkriyamANe kasyAvidyeti vicAryate, na tAvatparamAtmano nityamuktatvAdvidyArUpatvAcca, karmAtmano'pi paramArthato niHsvabhAvatayA zazaviSANaprakhyatve kathamavidyAsambandhaH / athocyate-etadevAvidyAyA avidyAtvaM yadavicAraNIyatvam / avicAraNIyatvaM nAma, yaiva hi vicAreNa dinakaraspRSTanIhAravadvilayamupayAti sA'vidyetyucyate, maivaM, yadvastu kiJcit kAryaM karoti tadavazyaM kutazcidbhinnamabhinnaM vA vaktavyam, avidyAyAzca saMsAralakSaNakAryakartRtvamavazyamaGgIkartavyam, tasmin satyapi yadyanirvAcyatvamucyate tadA kasyAzcidapi vAcyatvaM na syAt, brahmaNo'pyavAcyatvaprasaktiH, tasmAdadhiSThatRtArUpavyatirekeNa nAnyadAtmano rUpamupapadyate, adhiSThAtRtvaM ca cidrUpameva, tadvyatiriktasya dharmasya kasyacit pramANAnupapatteH / TImArtha : ye tu ..... pakSaH, OM vajI idvImo mokSamA mAtmAnu yihAnabhayapaej bhAne cha, tamono pakSa yuti nathI. kema teono pakSa yukta nathI te tathAdithI spaSTa kare che - tathAhi - te mA prabhAe - Anandasya .... advetahAniH, mAnanu supa355j vAthI mane sumana sA 4 saMvedhamAnapAthI ja pratibhAsa hovAnA kAraNe ane saMvedyamAnapaNuM saMvedana vagara anupapanna che ethI saMvedya ane saMvedana e benA svIkArathI advaitanI hAni che arthAt molamAM saMvedya evuM sukha che ane te sukhanuM saMvedana AtmAne thAya che tema mAnavAthI vedAMtavAdIo bahmAdvaitane svIkAre che tenI zani che. ___ atha ..... ucyeta - athathI prahAtavAhI 5 tenusaMvehana35 prahasana, sumAtmA'55j 4 pAya che, mATe advaitanI hAni thaze nahIM; kema ke saMvedana paNa sukharUpa che ane saMvedyamAna paNa sukha che mATe brahmAdvaitanI hAni thaze nahIM ema adhyAhAra che. tene pAtaMjaladarzanakAra kahe che - tadviruddha ..... anupapannam, ta saMvehananu sumAtma'paej viruddhadharmanA madhyAsane 25-saMvedanamA saMvedanatva che ane saMvedyamAM saMvedyatva che e prakAranA viruddha dharmanA adhyAsane kAraNe, anu55nna che.
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda / sUtra-33 kema saMvedananu sukhAtmakapaNuM anupapanna che ? te spaSTa karatAM kahe che adbhUti, saMvedana ane saMvedya eka thavA mATe yogya nathI ja. 7fe..... vaLI vedAMtIo mokSamAM cidAnaMdamaya AtmAne mAne che te yukta nathI, te spaSTa karavA mATe griMthI anya doSa Ape che . 215 kiJca svAt, vaLI advaitavAdI evA vedAMtIo vaDe karmAtmAnA ane paramAtmAnA bhedathI be prakArano AtmA svIkAra karAyo che, ane e rIte-brahmAdvaitavAdI vedAMtIo advaitane svIkAryA pachI saMsAramAM dekhAtA padArthanI saMgati arthe vyavahArika rmAtmArUpa ane muktanI saMgati arthe paramAtmArUpa brahma svIkAre che e rIte, tyAM=be prakAranA brahmamAM, je svarUpe pariNAmitva ane avidyAsvabhAvatva svarUpe ja, sukha-du:kha bhoktapaNuM rmAtmAnuM che, te ja svarUpe=pariNAmitva ane avidyAsvabhAvatva svarUpe ja, jo paramAtmAnuM thAya arthAt paramAtmAnuM sukha-du:kha bhoktapaNuM thAya to karmAtmAnI jema paramAtmAnuM pariNAmitva ane avidyAsvabhAvatva thAya. arthe ..... anupraveza:, athathI rAjmArtaMDakAra he ke tenuM=karmAtmAnuM, sAkSAt bhoktatva nathI, paraMtu udAsInapaNArUpe buddhimAM adhiSThAtRpaNuM hovAnA kAraNe-zuddha brahmanuM udAsInapaNArUpe buddhimAM adhiSThAtRpaNuM hovAnA kAraNe, tenAthI upaDhaukti evuM bhoktatva-avidyAthI sahita evuM bhoktatva karmarUpa AtmA vedAMtavAdI svIkAre che to amArA darzanamAM anupraveza che=vedAMtavAdIono sAMkhyadarzanamAM anupraveza che. ahIM prazna thAya ke vedAMtavAdIo to brahmane sukharUpa mAne che cinmAtrarUpa mAnatA nathI, tethI vedAMtadarzananI kaI mAnyatA sAMkhyamatAnusAra thAya ? tethI kahe che - AnandarUpatA .nirAtA, ane AnaMdarUpatA=mokSamAM AtmAnuM AnaMdarUpapaNuM, pUrvamAM nirAkRta karAyuM che, arthAt pUrvamAM ja hevAyuM che ke brahmane AnaMdarUpa svIkAravAmAM Ave to saMvedya ane saMvedanano svIkAra hovAthI advaitanI hAni che, te kathana dvArA brahmanuM AnaMdarUpapaNuM nirAkRta karAyuM che. vaLI vedAMtavAdI karmAtmA ane paramAtmA ema be bheda svIkArIne avidyAne kAraNe zuddha brahmanI karmAtmArUpe prApti che, tema svIkAre che tene doSa ApatAM sAMkhyadarzanakAra gnithI kahe che - = jji. . zAstrAdhiArI ? vaLI karmAtmAnuM avidyA asvabhAvapaNuM hote chate ni:svabhAvapaNuM prApta thavAne kAraNe=rmAtmAno cinmAtrarUpasvabhAva ke avidyArUpasvabhAva baMneno abhAva prApta thavAne kAraNe, koNa zAstrano adhikArI thAya ? arthAt koI thaI zake nahIM. kema zAstrano adhikArI koI thaI zake nahIM ? te spaSTa karavA arthe kahe che - na tAvat . ... vaiyarthyaprama:, nityaniryuktapaNuM hovAthI paramAtmA zAstranA adhikArI nathI, vaLI avidyAnuM asvabhAvapaNuM hovAthI karmAtmA zAstranA adhikArI nathI, ane tethI saklazAstranA vyarthapaNAno prasaMga Ave.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda / sUtra-33 karmAtmAne avidyAnA asvabhAvarUpa svIkAravAthI zAstranA vyarthapaNAno doSa vedAMtavAdIne sAMkhyadarzanakAre Apyo. tyAM vedAMtavAdI kahe ke jagatvartI karmAtmA che teo avidyAsvabhAvavALA nathI paraMtu avidyAmaya che mATe teonA avighAmayatvanA nAza arthe zAstrane upayogI svIkArI zakAze. tenA nirAkaraNa mATe sAMkhyadarzanakAra kahe che 216 avidyAmayatve sambandha: / ane jagatanuM avidyAmayapaNuM svIkAra karAye chate kone avidyA che ? e pramANe vicAra karAya che, paramAtmAnI to avidyA nathI; kema ke (temanuM) nityayuktapaNuM che ane vidyArUpapaNuM che, karmAtmAnuM paNa paramArthathI ni:svabhAvapaNuM hovAthI zazaviSANatulya vastune kaI rIte avidyAno saMbaMdha thaI zake ? arthAt avidyAno saMbaMdha thaI zake nahIM. pUrvamAM vedAMtavAdIe kahyuM ke A jagata avidyAmaya che, paraMtu avidyAsvabhAvavALuM nathI mATe avidyAnA nAza mATe sakala zAstro vyartha thaze nahIM. tyAM sAMkhyadarzanakAre kahyuM ke, avidyAmaya jagat svIkAravAmAM Ave to konI avidyA teno vicAra karavo paDe ane paramAtmAnI ke karmAtmAnI te avidyA saMgata nathI tema batAvyuM. tyAM athathI vedAMtavAdI kahe che - Jatha ..... unmatte, A ja avidyAnuM avidyApaNuM che, je avicAraNIyapaNuM che. avicAraNIyapaNuM eTale vicAraNAthI dinakarathI-sUryathI, sparzAyelA nIhAranI jema=himanA karAnI jema, je ja vilayane pAme che te avidyA vhevAya che. maitraM, - teno uttara ApatAM sAMkhyadarzanakAra kahe che ke e pramANe na klevuM. yadrastu .... anupapatte: / je vastu kAMIka kArya kare che, te avazya koInAthI bhinna ke abhinna kahevI joIe ane avidyAnuM saMsArasvarUpakAryakartRtva avazya svIkAravuM joIe, ane te hote chate paNa arthAt avidyAnuM saMsArasvarUpakAryakartRtva hote chate paNa, jo anirvAcyapaNuM kahevAya che=avidyA avicAraNIya che ema kahIne avidyAnuM anirvAcya svarUpa che ema kahevAya che, to koIpaNa vastunuM vAcyapaNuM nahIM thAya. brahmanA paNa avAcyapaNAnI prasakti=prasaMga che, te kAraNathI adhiSThAtRpaNArUpanA vyatirethI AtmAnuM anya svarUpa ghaTatuM nathI ane adhiSThAtRpaNuM cidrUpa ja che; kema ke tenAthI vyatirikta koI dharmanA pramANanI anupapatti che. bhAvArtha : vedAMtavAdIo mokSamAM AtmAnuM kevuM svarUpa mAne che te batAvIne tevuM svarUpa mAnavuM ucita nathI, paraMtu prastuta sUtramAM jevuM mokSanuM svarUpa batAvyuM che tevuM svarUpa mAnavuM ucita che te batAvavA arthe pAtaMjaladarzanakAra kahe che mokSamAM AtmAne cidAnaMdamaya mAnavAthI brahmAdvaitanI hAni je vaLI vedAMtavAdIo mokSamAM AtmAne cidAnaMdamaya mAne che te yukta nathI. kema yukta nathI te batAvatAM kahe che
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-33 AnaMda e sukharUpa che ane sukhanuM saMvedana sadA thAya che, tethI sukha saMvedyamAnarUpe sadA pratibhAsa thAya che ane je saMvedyamAna hoya te saMvedana vagara ghaTe nahIM. tethI e prApta thAya che ke sukha saMvedyamAna che ane tenuM saMvedana brahmane che ane tema svIkArIe to brahmAdvaitanI hAni thAya ane vedAMtavAdIo brahmAdvaitavAdI che, tethI brahmAtane svIkAryA pachI brahmane AnaMdamaya svIkArI zake nahIM, kema ke brahmane AnaMdamaya svIkArIe to brahmAtanI hAni thAya. ahIM vedAMtavAdIo kahe ke saMvedanarUpa brahmanuM sukhAtmakapaNuM che mATe saMvedanarUpa brahmathI atirikta sukha nathI, tethI sukhAtmaka brahma svIkAravA chatAM brahmAtanI hAni thatI nathI. tene sAMkhyadarzanakAra kahe che - brahmamAM ane sukhamAM viruddha dharmano adhyAsa hovAthI bahAne AnaMdamaya svIkAravAmAM brahmAdvaitanI hAni : brahmamAM ane saMvedya evA sukhamAM viruddhadharmano adhyAsa hovAthI brahma sukhAtmaka che, tema kahI zakAya nahIM, Azaya e che ke brahma AnaMdanuM saMvedana karanAra che, tethI saMvedanarUpa che ane sukha saMvedanathI saMvedya che mATe saMvedya evA sukhamAM saMvedyatvadharma rahelo che ane saMvedanarUpa brahmamAM saMvedanatvadharma rahelo che, ethI je be vastumAM viruddha dharmo rahelA hoya te be vastune eka kahI zakAya nahIM, ethI AnaMdamaya brahma svIkAravAmAM Ave to brahmAtanI hAni svIkAravI paDe ema kahIne brahma AnaMdamaya nathI tema sAMkhyadarzanakAra sthApana kare che. A rIte mokSamAM AtmA AnaMdamaya che, ema vedAMtavAdIo kahe che te yukta nathI, tema sthApana karyA pachI vedAMtavAdIo brahmAdvaita svIkAryA pachI upAsya evA brahmathI atirikta saMsAraavasthAnI saMgati karavA je vyavahAra karavA mATe be prakAranA brahma svIkAre che te paNa yukta nathI, paraMtu pAtaMjaladarzanakAra je rUpe saMsAranI vyavasthA saMgata kare che te yukta che. te batAvavA arthe pAtaMjaladarzanakAra kahe che - advaitavAdIo saMsAranA padArthanI saMgati karavA mATe karmAtmA ane paramAtmA ema be prakAre brahma svIkAre to karmAtmAnI jema paramAtmAne pariNAmIpaNAnI ane avidhAsvabhAvapaNAnI prApti vaLI advaitavAdIo karmarUpa AtmA ane paramAtmA ema be bhedarUpe AtmAne svIkAre che ane paramAtmAne AnaMdamaya kahe che. tethI e prApta thAya che ke saMsAravartI jIvo karmAtmArUpe che ane sukha, du:khane bhogave che, te rIte jo paramAtmA paNa sukha bhogave che, tema svIkAravAmAM Ave to saMsArI jIvo ghaDIka sukharUpe, ghaDIka duHkharUpe pariNamana pAmatAM dekhAya che, tethI pariNAmI che ane potAnA pAramArthika svarUpanA ajJAnavALA hovAthI avidyAsvabhAvavALA che, te rIte paramAtmA paNa sukhane bhogavanArA hovAthI pariNAmI che tema mAnavuM paDe. vaLI, paramAtmA paNa sukhane bhogavanArA hovAthI pariNAmI che tema svIkArIe to potAnA pAramArthika kUTastha nityasvarUpane nahIM jANanArA hovAthI
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kevalyapAda | sUtra-33 avidyAsvabhAvavALA che tema mAnavuM paDe. A rIte paramAtmArUpa paramabrahmane pariNAmI ane avidyAsvabhAvavALA mAnavAnI Apatti sAMkhyadarzanakAre vedAMtIone ApI tyAM vedAMtIo kahe che - karmAtmAnuM sAkSAtabhostRtva nathI paraMtu udAsInapaNArUpe adhiSThAtRpaNuM hovAnA kAraNe bhostRtva che e pramANe vedAMtIo kahe to temano sAMkhyadarzanamAM anupraveza: karmAtmAnuM sAkSAt bhotva nathI, arthAt paramAtmAnuM to sukhabhoknatva nathI paNa karmAtmAnuM paNa sAkSAt bhAtRtva nathI, paraMtu karmAtmA bhogo pratye udAsIna che chatAM buddhimAM karmAtmAnu adhiSThAnatRpaNuM che tenA kAraNe upaDhaukita evuM bhostRtva che arthAt AtmAnuM buddhimAM pratibiMba paDavAnA kAraNe buddhi je bhogAdi kare che, te AtmA kare che, paramArthathI AtmA bhoktA nathI ema vedAMtavAdIo svIkAre to temano sAMkhyadarzanamAM anupraveza thAya. ahIM prazna thAya ke sAMkhyadarzanakAra to AtmAne AnaMdamaya mAnatA nathI, tethI vedAMtIo AtmAnuM sAkSAta bhostRtva na svIkAre topaNa AtmAnuM AnaMdamayapaNuM svIkAre che, tethI sAMkhyamatamAM praveza thaI zake nahIM. tenA samAdhAnarUpe sAMkhyadarzanakAra kahe che ke AtmAnI AnaMdarUpatA pUrvamAM ja sAMkhyadarzanakAre nirAkaraNa karela che, tethI jo vedAMtIo AtmAnuM sAkSAt bhAtRtva na svIkAre to temano sAMkhyadarzanamAM praveza thAya. ahIM vizeSa e che ke vedAMtIo be prakAranA AtmA svIkAre che. (1) karmAtmA ane (2) paramAtmA. saMsArIjIvo karmAtmA che ane muktajIvo paramAtmA che. paramArthathI brahma eka ja che, temAMthI nIkaLelA brahmanA aMzarUpa karmAtmAo che ane karmAtmAnuM sukha, duHkhabhojIMpaNuM che tema vedAMtIo mAne che ane mokSamAM je brahma che te cidAnaMdamaya che tema mAne che, tethI jo vedAMtamatAnusAra karmAtmA sAkSAt sukha, du:khano bhoktA hoya to paramAtmAne paNa karmAtmAnI jema ja pariNAmitva ane avidyAsvabhAvatva prApta thAya ane vedAMtIo karmAtmAnuM sAkSAt bhAtRtva na svIkAre to e prApta thAya ke jema sAMkhyadarzanakAra svIkAre che ke buddhimAM AtmAnuM pratibiMba paDe che ane teno adhiSThAtA AtmA che tethI adhiSThAtA evA AtmAnuM upacArathI bhoknatva che, tevuM bhostRtva vedAMtIo dvArA svIkRta thAya mATe vedAMtIono sAMkhyamatamAM praveza thAya e prakArano pAtaMjaladarzanakArano Azaya che. pUrvamAM sAMkhyadarzanakAre vedAMtIone kahyuM ke karmAtmAmAM sukhanuM, duHkhanuM bhostRtva svIkAravAmAM Ave to karmAtmA je rIte pariNAmI ane avidyAsvabhAvALo che te rIte paramAtmAne paNa pariNAmI ane avidyAsvabhAvavALo mAnavo paDe tenA samAdhAna mATe vedAMtI kahe ke karmAtmAno avidyAsvabhAva nathI paraMtu avidyAmaya che, mATe paramAtmAne avidyAsvabhAvavALo svIkAravAnI Apatti nahi Ave. tene doSa ApatAM sAMkhyadarzanakAra gnithI kahe che -
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-33 219 karmAtmAnuM avidhAnuM asvabhAvapaNuM hote chate niHsvabhAvapaNuM prApta thavAne kAraNe zAstrano adhikArI koNa thAya ? vaLI karmAtmAnuM avidyAnuM asvabhAvapaNuM hote chate niHsvabhAvapaNuM hovAthI zAstrano koNa adhikArI thAya ? arthAt koI zAstrano adhikArI thaI zake nahIM. Azaya e che ke saMsArIjIvo vedAMtadarzana anusAra karmAtmA che ane teo paramAtmA tulya cinmAtrarUpa nathI, tethI teomAM cinmAtrasvabhAvatva nathI ane saMsAraavasthAmAM dekhAtAM jIvo avidyAmaya che paraMtu avidyAnA svabhAvavALA nathI ema jo vedAMtI kahe to saMsAramAM dekhAtA jIvo citmAtrarUpa paNa nathI ane avidyAsvabhAvavALA paNa nathI mATe teomAM koI svabhAva nathI, tema mAnavuM paDe ane tema svIkArIe to zAstrano adhikArI koNa thAya ? arthAt koI jIva zAstrano adhikArI thaI zake nahIM ? kema koI zAstrano adhikArI thaI zake nahIM. te spaSTa karatAM kahe che - nityaniryuktapaNuM hovAthI paramAtmA zAstranA adhikArI nathI ane avidhAnuM asvabhAvapaNuM hovAthI karmAtmA paNa zAstranA adhikArI nahi hovAthI sarva zAstrone vyartha svIkAravAno prasaMga H paramAtmA nityamukta hovAthI zAstranA adhikArI nathI; kema ke zAstra mukta thavAno ja upadeza Ape che ane muktane mukta thavAno upadeza Apavo nirarthaka che ane karmAtmA paNa zAstranA adhikArI thaze nahIM; kema ke jo saMsArI jIvono avidyAsvabhAva paNa na hoya ane cinmAtra svabhAva paNa na hoya to sarvathA svabhAva vagaranA jIvone avidyAsvabhAvane dUra karIne mukta thavAno upadeza Apavo nirarthaka che mATe mukta thavAnA upadezane kahenAra sarva zAstrone vyartha svIkAravAno prasaMga Avaze. ahIM vedAMtIo kahe ke saMsArIjIvo avidyAsvabhAvavALA nathI paraMtu avidyAmaya che ane avidyAno nAza karavA mATe zAstra upayogI thaze tene pAtaMjaladarzanakAra kahe che - jagatanuM avidhAmayapaNuM svIkAra karAye chate konI avidhA ? jagatanuM avidyAmayapaNuM svIkAra karAye chate konI avidyA ? e pramANe vicAratAM e jaNAya che ke paramAtmAnI to avidyA nathI; kema ke paramAtmAnuM to nityamuktapaNuM che ane vidyArUpapaNuM che ane karmAtmAnuM paNa paramArthathI niHsvabhAvapaNuM hovAthI zazazRMgatulyapaNuM che, tethI zazazRMga jevA karmAtmAne avidyAno saMbaMdha kevI rIte thAya ? arthAt thaI zake nahIM. sAMkhyadarzanakArano Azaya e che ke saMsAravartI jIvo avidyAnA svabhAvavALA dekhAya che, te sivAya teono mukta AtmA jevuM cinmAtrasvarUpa dekhAtuM nathI. have avidyA paNa temano svabhAva na hoya to te vastumAM koI svabhAva nathI tema mAnavuM paDe ane tema svIkArIe to jema jagatamAM zazazRMga nathI, tema karmAtmA paNa nathI tema mAnavuM paDe ane je vastu jagatamAM hoya ja nahi, te vastune avidyAno saMbaMdha kaI rIte thAya ? arthAt thaI zake nahIM. jema ghaTa nAmano padArtha hoya to te padArtha aMdhakArathI vyApta thAya che, tethI aMdhakAramaya che tema kahI zakAya, paraMtu karmAtmAmAM koI
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda / sUtra-33 svabhAva nahIM hovAthI te koI vasturUpe nathI to tene avidyAno saMbaMdha kaI rIte thAya ? ke jethI AtmAne avidyAmaya svIkArI zakAya ? arthAt karmAtmAne avidyAmaya svIkArI zakAya nahIM. sAMkhyadarzanakAre kahyuM ke avidyAmaya jagata svIkAravAmAM Ave to konI avidyA ? e prakAre vicAravAmAM Ave to paramAtmAnI avidyA che, tema svIkArI zakAya nahIM ane karmAtmAnI avidyA che tema paNa svIkArI zakAya nahIM. tyAM uttara ApatAM vedAMtIo kahe che 220 -- avidhAnuM avidhApaNuM che te avicAraNIyapaNuM : avidyAmaya jagata che, ema ame svIkArIe chIe tyAM avidyAnuM A avidyApaNuM che je avicAraNIyapaNuM che. avidyAnuM avicAraNIyapaNuM zuM che ? te spaSTa kare che - sUryanA sparzathI baraphanA karAnI jema vicArathI avidyA vilayane pAme che tethI jenuM svarUpa vicArI zakAya nahIM tevuM che te avidyA che. A prakAranA vedAMtIonA kathanamAM pAtaMjaladarzanakAra kahe che avidhAnuM saMsArarUpa kAryakartRtva hota chate paNa anirvAcyapaNuM kahevAya to dareka vastune anirvAcya kahevAnI Apatti je vastu kAMIka kArya kare che, te avazya koIka vastuthI bhinna athavA abhinna che, tema kahevuM joIe jema daMDa ghaTarUpa kArya kare che te ghaTathI bhinna che. vaLI jJAnazakti jJeyanuM jJAna kare che tethI zeyanA jJAnarUpa kArya karanAra jJAnazakti AtmAthI abhinna che tema saMsArarUpa kArya karanAra avidyA paNa puruSathI bhinna athavA abhinna svIkAravI joIe ane avidyAnuM saMsArarUpa kAryanuM kartRtva avazya svIkAravuM joIe to ja dekhAtA saMsAranI vyavasthA saMgata thAya. ane je avidyA saMsArarUpa kArya karatI hoya te avicAraNIya che ema kahIne tenuM anirvAcyapaNuM sthApana karavuM ucita nathI. Ama chatAM saMsAranuM kAraNa che ema svIkArIne paNa avidyAnuM avAcyapaNuM sthApana karavAmAM Ave to koIpaNa vastunuM vAcyapaNuM thAya nahi, ane tema svIkArIe to brahmanuM paNa avAcyapaNuM svIkAravAno prasaMga Ave mATe avighAne avicAraNIya svIkArI zakAya nahIM. vaLI avidyA kevI che ? teno vicAra karavAmAM Ave to te avidyAmaya paramAtmA ke karmAtmA ghaTI zake tema na hoya to avidyAmaya jagata che tema svIkArI zakAya nahIM. A sarva kathanathI zuM phalita thAya che te spaSTa karatAM kahe che AtmAnuM adhiSThAtA svarUpa ane AtmAnuM adhiSThAtRpaNuM cidrUpa : AtmAnuM adhiSThAtA svarUpathI anya koI svarUpa nathI. jema sAMkhyadarzanakAra buddhimAM AtmAnuM pratibiMba paDatuM hovAnA kAraNe AtmAne adhiSThAtA svIkAre che tema svIkAravuM joIe, tethI daSTa sarva vyavasthA saMgata thAya ane AtmAnuM adhiSThAtRpaNuM cittUpa ja che; kema ke cittUpathI vyatirikta koI dharma AtmAmAM svIkAravA mATe pramANanI anupapatti=asaMgati che.
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-33 221 vedAMtavAdIo mokSamAM AtmAne cidAnaMdamaya mAne che te yukta nathI te pAtaMjaladarzanakAre batAvyuM. have naiyAyiko mokSamAM AtmAne kevo mAne che te batAvIne te kevI rIte saMgata thatuM nathI te pAtaMjaladarzanakAra batAve che - TIkA : yairapi naiyAyikAdibhirAtmA cetanAyogAccetana ityucyate, cetanA'pi tasya manaHsaMyogajA, tathAhi-icchAjJAnaprayatnAdayo guNAstasya vyavahAradazAyAmAtmamanaH saMyogAdutpadyante , taireva ca guNaiH svayaM jJAtA kartA bhokteti vyapadizyate, mokSadazAyAM tu mithyAjJAnanivRttau tanmUlAnAM doSANAmapi nivRttesteSAM buddhyAdInAM vizeSaguNAnAmatyantocchiteH svarUpamAtrapratiSThatvamAtmano'GgIkRtaM, teSAmayuktaH pakSaH, yatastasyAM dazAyAM nityatvavyApakatvAdayo guNA AkAzAdInAmapi santi atastadvailakSaNyenA''tmanazcidrUpatvamavazyamaGgIkAryam, AtmatvalakSaNajAtiyoga iti cet ? na, sarvasyaiva hi tajjAtiyogaH sambhavati, ato jAtibhyo vailakSaNyamAtmano'vazyamaGgIkartavyam, taccAdhiSThAtRtvaM, tacca cidrUpatayaiva ghaTate nAnyathA / TIkArya : vairapi .... saMyoganA, je paNa taiyAyikAdio vaDe AtmA cetanAnA yogathI cetana e pramANe kahevAya che, tenI cetanA paNa=AtmAnI cetanA paNa, mananA saMyogathI thayelI che. tathA di- te A pramANe - rUchI .... nAtha ! vyavahAradazAmAM Atmamana:saMyogathI tenA AtmAnA, icchA, jJAna ane prayatna Adi guNo utpanna thAya che ane te ja guNo vaDe icchA, jJAna ane prayatna Adi guNo vaDe, svayaM jJAtA, kartA, bhoktA e pramANe vyapadeza karAya che, vaLI mokSadazAmAM mithyAjJAnanI nivRtti thaye chate tabhUladoSonI paNa mithyAjJAnamULa doSonI paNa, nivRtti thavAthI te buddhi Adi vizeSa guNono atyaMta uccheda thavAthI AtmAnuM svarUpamAtra pratiSThANuM svIkAra karAyuM arthAt naiyAyiko vaDe svIkAra karAyuM, teono pakSa ayukta che. je kAraNathI nityatva, vyApakatvAdiguNo AkAzAdimAM paNa che, AthI te dazAmAM muktadazAmAM, tenAthI vilakSaNapasAvaDe AkAzAdithI vilakSaNapaNA vaDe AtmAnuM ciTU55NuM avazya svIkAravuM joIe. ahIM naiyAyiko kahe ke mukta avasthAmAM AtmAmAM cikUpapaNuM nahIM hovA chatAM AtmatvasvarUpa jAtino yoga che mATe AkAzAdithI vilakSaNa che tene sAMkhyadarzanakAra kahe che ke e pramANe na kahevuM. sarvane AkAza Adi sarvane ja, te jAtino yoga saMbhave che, AthI jAtiothI Atmatva, ghaTatva Adi je je jAtio taiyAyika mAne che te sarva jAtiothI, AtmAnuM vilakSaNapaNuM avazya svIkAravuM joIe, ane te vilakSaNapaNuM adhiSThAtRpaNuM che, ane te AtmAnuM adhiSThAtRpaNuM, cikUpapaNAthI ghaTe che. anyathAcikUpapaNuM na svIkAravAmAM Ave to, AtmAnuM adhiSThAtRpaNuM ghaTatuM nathI.
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kevalyapAda | sUtra-33 bhAvArtha : pAtaMjaladarzanakAra naiyAyika je prakAre daSTavyavasthAnI saMgati kare che te saMgata nathI ane pote je prakAre dRSTavyavasthAnI saMgati karIne AtmAnuM svarUpa sthApana kare che e prakAre AtmAnuM svarUpa mAnavuM ucita che te batAvavA mATe taiyAyikanA matano upanyAsa kare che. naiyAyikAdi vaDe cetanAnA yogathI AtmA cetana che ema kahevAya che te cetanAnI mananA saMyogathI utpatti : niyAyiko vagere cetanAnA yogathI AtmA cetana che, ema kahe che, vaLI AtmAmAM rahelI cetanA mananA saMyogathI thayelI che ane te A pramANe - vyavahAra dazAmAM AtmAne manano saMyoga thAya che tyAre AtmAmAM icchA, jJAna, prayatna vagere guNo pragaTe che ane te guNothI AtmA jJAtA bane che, bAhya padArthono kartA bane che ane bAhya padArthono bhoktA bane che e pramANe vyapadeza karAya che. naiyAyikanA mate mokSadazAmAM mithyAjJAnanI nivRtti thavAthI mithyAjJAnamUlaka doSonI nivRtti thavAnA kAraNe buddhi Adi vizeSa guNono atyaMta uccheda thavAthI AtmAnuM svarUpamAtra pratiSThANuM: vaLI sAdhanA karIne yogI mokSamAM jAya che tyAre mukta avasthAmAM mithyAjJAnanI nivRtti thayelI hovAthI mithyAjJAnamUlaka doSonI nivRtti thAya che ane mithyAjJAnamUlaka doSonI nivRtti thAya che tyAre taiyAyikamatAnusAra buddhiAdi vizeSaguNono atyaMta uccheda thAya che, tethI buddhi Adi vizeSaguNo aMtargata icchA, jJAna, pravRtti Adi guNo mokSamAM nathI mATe muktaavasthAmAM AtmAnuM svarUpamAtra pratiSThANuM taiyAyiko dvArA svIkArAya che A pramANe taiyAyikano mata che te yukta nathI tema sAMkhyadarzanakAra kahe che. kema yukta nathI ? temAM yukti Ape che - AtmAmAM nityatva, vyApakatvAdi guNo che tema AkAzAdimAM paNa nityatva, vyApakatvAdi guNo hovAthI AkAzAdithI vilakSaNapaNArUpe muktadazAmAM AtmAnuM citUpapaNuM : jema AtmAmAM nityatva, vyApakatva Adi guNo che tema AkAzAdimAM paNa nityatva, vyApakatvAdi guNo che, AthI AkAzAdithI vilakSaNapaNArUpe muktadazAmAM AtmAnuM citUpapaNuM avazya svIkAravuM joIe. ahIM naiyAyikAdi kahe ke AkAzAdithI AtmAne vilakSaNa svIkAravA mATe AtmAmAM AtmatvajAtino yoga che ane AkAzAdimAM AtmatvajAti nathI mATe AtmAne citUpa svIkAravAnI jarUra nathI, paraMtu AtmatvajAtithI AtmAnI AkAzAdithI vilakSaNapaNAnI siddha thaze. tene sAMkhyadarzanakAra kahe che - KNA :
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 223 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-33 AtmatvajAtino yoga AkAzAdi sarvane thaI zakato hovAthI AtmAnuM sarva jAtiothI vilakSaNapaNuM ane te vilakSaNapaNuM te adhiSThAtRpaNuMH naiyAyikanuM A kathana barAbara nathI; kema ke AtmatvajAtino yoga AkAzAdi badhAne thaI zake che, AthI sarva jAtiothI vilakSaNapaNuM AtmAnuM avazya svIkAravuM joIe ane te vilakSaNapaNuM adhiSThAtRpaNuM che. sAMkhyadarzanakArano Azaya e che ke AtmatvajAtino yoga AtmAmAM samavAyasaMbaMdhathI thAya che ane AtmatvajAti nitya che, te rIte ghaTamAM ghaTatvajAtino paNa yoga samavAyasaMbaMdhathI thAya che ane ghaTatvajAti nitya che tema taiyAyiko mAne che ane jayAre ghaTa utpanna thAya che tyAre samavAyasaMbaMdhathI ghaTatvajAtino yoga thAya che. vaLI ghaTatvajAti ke AtmatvajAti vagere sarva jAti sarvavyApI che, tethI jayAM jayAM ghaTa utpanna thAya che te ghaTamAM ghaTavajAti samavAyasaMbaMdhathI saMbaMdhita thAya che ane A ghaTavajAti bhUtakALanA ghaTamAM hatI ane bhaviSyamAM thanArA ghaTamAM paNa saMbaMdhita thaze mATe nitya che A prakAre taiyAyiko mAne che, tethI sAMkhyadarzanakAra tene kahe che - jema AtmatvajAtino AtmA sAthe samavAya saMbaMdhathI yoga thayo tema AkAzAdi sAthe paNa AtmatvajAtino saMbaMdha thaI zake che; kema ke jema AkAza nitya ane vyApaka che tema AtmatvajAti paNa nitya ane vyApaka che, tethI jema AtmAnI sAthe AtmatvajAtino saMbaMdha thAya che tema AkAzAdinI sAthe paNa AtmatvajAtino saMbaMdha thavAmAM koI bAdhaka nathI; kema ke samavAyasaMbaMdha sarvatra vidyamAna che, tethI te samavAyasaMbaMdha jema AtmAmAM AtmatvajAtino yoga kare che, tema AkAzAdimAM paNa AtmatvajAtino yoga karAvI zake che, AthI Atmatva, ghaTatva Adi sarva jAtiothI AtmAnuM vilakSaNapaNuM naiyAyike svIkAravuM joIe, ane AtmAnuM te vilakSaNapaNuM AtmAnuM adhiSThAtRpaNuM che arthAt jema jalamAM caMdranuM pratibiMba paDe che, tethI jalamAM caMdranuM adhiSThAna thAya che, tema AtmAnuM buddhimAM pratibiMba paDe che, tethI buddhimAM AtmAnuM adhiSThAna thAya che ane tevuM adhiSThAtRpaNuM AtmAmAM che tema mAnavuM joIe ane te adhiSThAtRpaNuM AtmAmAM citUpapaNAthI ghaTe che anyathA ghaTatuM nathI; kema ke prakRti jaDa che ane temAMthI utpanna thayelI buddhi paNa jaDa thAya, temAM caitanya Ave nahIM ane buddhimAM caitanya dekhAya che, tethI mAnavuM paDe ke buddhimAM pratibiMbarUpe adhiSThAtA evo AtmA ciTUpa che ane A citUpane kAraNe ja nityatva, vyApakatva Adi guNavALo AtmA AkAzAdithI vilakSaNa che tema siddha thAya che. sAMkhyadarzanakAra mImAMsakamatano paNa vimarza karIne mImAMsakoe paNa AtmAne citUpa ja svIkAravo joIe te batAvavA arthe kahe che - TIkA : yairapi mImAMsakaiH karmakartRrUpa AtmA'GgIkriyate teSAmapi na yuktaH pakSaH / tathAhiahampratyayagrAhya Atmeti teSAM pratijJA, ahampratyaye ca kartRtvaM karmatvaM cA''tmana eva, na
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-33 caitad viruddhatvAdupapadyate, kartRtvaM pramAtRtvaM, karmatvaM ca prameyatvam, na caitad (caiSaH) viruddhadharmAdhyAso yugapadekasya ghaTate, yadviruddhadharmAdhyastaM na tadekaM, yathA bhAvAbhAvau, viruddhe ca kartRtvakarmatve / athocyate-na kartRtvakarmatvayorvirodhaH kintu kartRtvakaraNatvayoH, kenaitaduktaM viruddhadharmAdhyAsasya tulyatvAt kartRtvakaraNatvayoreva virodho na kartRtvakarmatvayoH ? / tasmAdahampratyayagrAhyatvaM parihRtyA''tmano'dhiSThAtRtvamevopapannam, tacca cetanatvameva / TIkArya : vairapi . pakSa: ! je paNa mImAMsako vaDe karmakartArUpa AtmA svIkArAya che, teono paNa pakSa yukta nathI. kaI rIte mImAMsako karmakartArUpa AtmA svIkAre che te tathAdithI spaSTa kare che - tathArdi- te A pramANe - pratyaya....vi, ahaMpratyayathI grAhA AtmA che, e prakAre teonI pratijJA che ane ahaMpratyayamAM kartutva ane karmatva AtmAnuM ja che arthAt huM e pratyaya karanAra AtmA che ane te pratyayathI grAhA evuM karmapaNuM paNa AtmAnuM che mATe kartupaNuM ane karmapaNe AtmAnuM che. tenuM nirAkaraNa karatAM sAMkhyadarzanakAra kahe che - 1 2 .......3papadyate, viruddhapaNuM hovAthI=kartIpaNuM ane karmapaNuM viruddha hovAthI, A=karta-karmarUpa AtmA svIkAravo e, upapatra saMgata thato nathI. katRtva ane karmatva kema viruddha che ? te spaSTa karavA arthe kahe che - stRtva ghaTate, kartRtva eTale pramAtRtva arthAt ahaM e pratyaya dvArA potAnuM pramAtApaNuM ane karmatva eTale prameyatva arthAt ahaM pratyayathI grAhyapaNuM ane A viruddha dharmono adhyAsaAropa, ekIsAthe ekse eka vastune, ghaTato nathI. kema ghaTato nathI ? te spaSTa kare che - ye .... maitve je viruddha dharma adhyasta che, te eka nathI. je pramANe bhAva ane abhAva ane kartutva-karmatva viruddhadharma che tethI viruddha dharmathI adhyasta kartutva-karmavarUpa AtmA svIkArI zakAya nahIM. athote - 3thathI mImAMsako vaDe kahevAya che - na RtRtva karAyo:, kartRtva ane karmatvano virodha nathI, paraMtu kartutva ane karaNatvano virodha che. maitan... vartutva-rmatvo: - kyAM kAraNathI A kahevAyuM pUrvamAM kahyuM ke kartutva ane karmatvano virodha nathI paraMtu kartutva ane karaNatvano virodha che te kayA kAraNathI hevAyuM.
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 225 pAtaMjalacogasUtra bhAga-2 | kevalyapAda | sUtra-33 zuM kahevAyuM te ja spaSTa kare che - viruddha dharmanA adhyAsanuM tulyapaNuM hovAnA kAraNe kartutva karaNatvano ja virodha che. kartutva ane karmatvano virodha nathI e kayA kAraNathI kahevAyuM arthAt tema kahevuM ucita nathI ema anvaya che. sarvakathananuM nigamana karatAM kahe che - tasmAt .... vetanatvameva ! te kAraNathI ahaMpratyayagrAhApaNAno parihAra karIne AtmAnuM adhiSThAtRpaNuM upapatrasaMgata, thAya che ane te cetanapaNuM ja che. bhAvArtha : mImAMsakonA mate ahaMpratyayathI grAhya AtmA che ane ahaMpratyayamAM AtmAnuM kartRtva ane karmata prApta thAya che, tenuM sAMkhyadarzanakAra dvArA nirAkaraNa : mImAMsako AtmAne karyA ane karmarUpe svIkAre che ane teo kahe che ke AtmA ahaMpratyayathI grAhya che, tethI e prApta thAya che ke AtmAne je ahaMpratyaya thAya che te ahaMpratyayanuM kartupaNuM AtmAmAM che ane ahaMpratyaya karIne svane grahaNa kare che, ethI potAno AtmA grAhya bane che arthAt potAnA jJAnano viSaya potAno AtmA bane che, tethI AtmAmAM katva paNa che. AnAthI e prApta thAya che ke AtmA ahaMpratyayathI potAno pramAtA che ane ahaMpratyayathI grAhya hovAthI prameya paNa che. mImAMsakonuM A prakAranuM AtmAnuM svarUpa sAMkhyadarzanakArane iSTa nathI, tethI sAMkhyadarzanakAra kahe che - kartIpaNuM ane karmapaNuM viruddha hovAthI katR-karmarUpa AtmA svIkAravo asaMgataH eka evA AtmAne ekI sAthe kartRtva ane karmasvarUpa viruddha dharmano adhyAsa ghaTI zake nahIM arthAt je pramAtA hoya te prameya hoI zake nahIM ane je prameya hoya te pramAtA hoI zake nahIM. jema - ghaTa-paTAdi prameya che to te pramAtA nathI. ghaTa-paTAdi prameyano pramAtA AtmA che te pote praya banI zake nahi. A pramANe eka AtmAmAM pramAtRtva ane prameyatvarUpa be dharmono virodha che te spaSTa karatAM kahe che - je viruddha dharmaadhyasta hoya te eka hoya nahIM. jema viruddhadharma adhyasta evA bhAva ane abhAva eka nathI arthAt ghaTano bhAva ane ghaTano abhAva e astitva ane nAstitva dharmathI adhyasta che mATe astitva ane nAstitvadharmavALI vastu eka nathI tema kartRtva ane karmatva viruddha dharma che mATe katRtva ane karmavarUpa viruddhadharmavALo AtmA eka mAnI zakAya nahIM. mImAMsako kahe ke katRtva ane karaNatvano virodha che paraMtu katRtva ane karmatvano virodha nathI to sAMkhyadarzanakAra kahe che ke kayAM kAraNathI A pramANe kahyuM che? ahIM mImAMsako kahe ke kartRtvano ane karmatvano paraspara virodha nathI, AthI ja AtmAne aha
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-33 pratIti dvArA potAnuM jJAna thAya che ane te pratIti dvArA AtmA grAhya paNa thAya che paraMtu katRtva ane karaNatvano virodha che arthAt je kartA hoya te karaNa bane nahIM. jema - kuMbhAra ghaTano kartA che ane ghaTanuM karaNa daMDa che, te baMne eka hoI zake nahIM. tene sAMkhyadarzanakAra kahe che - viruddha dharmanA adhyAsanuM tulyapaNuM hovAthI ahaMpratyayagrAhyapaNAno tyAga karIne AtmAnuM adhiSThAtRpaNuM saMgata ane te adhiSThAtRpaNuM AtmAnuM cetanapaNuMH kartRtva ane karaNatvano virodha che ane kartRtva ane karmatvano virodha nathI te kyA kAraNathI kahI zakAya? arthAt kahI zakAya nahIM, kema ke viruddha dharmano adhyAsa baMnemAM samAna che arthAt jema kuMbhAramAM kartutva che tyAM karaNatva nathI, tema AtmAmAM kartutva che tyAM karmatva hoI zake nahIM. A rIte kartRtva ane karmatvano virodha sthApana karIne pAtaMjaladarzanakAra sthApana kare che ke ahaMpratyayagrAhyapaNAno tyAga karIne AtmAnuM adhiSThAtRpaNuM ja ghaTe che ane te adhiSThAtRpaNuM AtmAnuM cetanapaNuM che. mImAMsakamatano vimarza karIne pAtaMjaladarzanakAre sthApana karyuM ke mImAMsakoe citUpa ja AtmA svIkAravo joIe. have jainadarzananI mAnyatAno vimarza karIne jainadarzanakAre paNa citUpa ja AtmA svIkAravo joIe te batAvavA mATe rAjamArtaDa vRttikAra kahe che - TIkA : yairapi dravyabodhaparyAyabhedenA''tmano'vyApakasya zarIraparimANasya pariNAmitvamiSyate teSAmutthAnaparAhata eva pakSaH, pariNAmitve cidrUpatAhAnizcidrUpatAbhAve kimAtmana Atmatvam ? tasmAdAtmana AtmatvamicchatA cidrUpatvamevAGgIkartavyam, taccAdhiSThAtRtvameva / TIkArya : vairapi... dhaSThAtRmevAje jaino vaDe paNa dravyanA ane bodhaparyAyanA bheda vaDe AtmadravyanA ane bodhaparyAyanA bheda vaDe, avyApaka zarIra pramANa evA AtmAnuM pariNAmIpaNuM icchAya che teono pakSa utthAnathI parAhata ja che; kema ke pariNAmIpaNAmAM cidrupatAnI hAni che ane cidrupatAnA abhAvamAM AtmAnuM Atmatva rahe nahIM, tethI AtmAnA Atmatvane icchatA puruSe (AtmAnuM) cihnapapaNuM svIkAravuM joIe ane te AtmAnuM ciTU55NuM, adhiSThAtRpaNuM ja che. bhAvArtha : jainadarzanakAravaDe dravyanA ane bodhaparyAyanA bhedathI avyApaka zarIra pramANa AtmAnuM pariNAmIpaNuM icchAya che teono pakSa utthAnathI parAhata : jainadarzana dareka vastune dravya ane paryAyarUpe svIkAre che, tema AtmA paNa dravya che ane bodha teno paryAya che ema svIkAre che ane AtmadravyanA bodhaparyAyano pratikSaNa bheda prApta thato hovAthI
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-33 22 AtmAne pariNAmI svIkAre che. vaLI jainadarzanakAra AtmAne sarvavyApaka mAnatA nathI paraMtu zarIra pramANa svIkAre che. A prakAranI jainadarzananI mAnyAtAnusAra zarIrapramANavALo AtmA bodhaparyAyanA bhedathI pariNAmI che ema icchAya che. tene pAtaMjaladarzanakAra kahe che - jainono A pakSa utthAnathI haNAyelo ja che. kema utthAnathI haNAyelo che ? temAM teo yukti Ape che AtmAne pariNAmI svIkAravAmAM AtmAnI cidrupatAnI hAni thavAthI AtmAnA Atmatvano abhAva : AtmAne pariNAmI svIkAravAmAM Ave to AtmAnI cidrupatAnI hAni thAya ane AtmAnI cittUpatAnI hAni svIkArIe to AtmAnuM Atmatva nathI ema mAnavuM paDe, tethI AtmAne pariNAmI svIkArI zakAya nahIM, paraMtu AtmAnA Atmatvane icchatA jainoe AtmAne cidrUpa ja svIkAravo joIe ane cidrUpa evA AtmAnuM buddhimAM adhiSThAtRpaNuM che, tethI jaDa evI buddhi paNa cetana jevI bhAse che, tenI saMgati thAya che mATe AtmAnuM adhiSThAtRpaNArUpa cittUpa svIkAravAthI sarva vyavasthA saMgata thAya che. A prakArano pAtaMjaladarzanakArano Azaya che. noMdha : A viSayamAM vizeSa carcA pUjya upAdhyAya yazovijayajI mahArAja sAhebe 11mI pAtaMjalayogalakSaNavicAradvAtriMzikAmAM karela che. tethI te vAMcIne vicArakoe jainadarzananA tAtparyane jANavA yatna karavo. TIkA : kecit kartRrUpamevA''tmAnamicchanti / tathAhi - viSayasAnnidhye yA jJAnalakSaNA kriyA samutpannA tasyA viSayasaMvittiH phalaM, tasyAM ca phalarUpAyAM saMvittau svarUpaM prakAzarUpatayA pratibhAsate, viSayazca grAhyatayA, AtmA ca grAhakatayA, ghaTamahaM jAnAmItyAkAreNa tasyAH samutpatteH kriyAyAzca kAraNaM karteva bhavatItyataH kartRtvaM bhoktRtvaM cA''tmano rUpamiti, tadanupapannaM, yasmAt tAsAM saMvittInAM sa kiM kartRtvaM yugapat pratipadyate krameNa vA ? yugapat kartRtve kSaNAntare tasya kartRtvaM na syAt / atha krameNa kartRtvam ? tadaikarUpasya na ghaTate / ekena rUpeNa cet tasya kartRtvaM tadaikasya rUpasya sadaiva saMnihitatvAt phalamekarUpaM syAt / atha nAnArUpatayA tasya kartRtvaM tadA pariNAmitvaM pariNAmitvAcca na cidrUpatvam, atazcidrUpatvamevA''tmana icchadbhirna sAkSAt kartRtvamaGgIkartavyam, [ kintu ] yAdRzamasmAbhiH kartRtvamAtmanaH pratipAditaM [ tAdRzaM kartRtvaM svIkartavyaM ] kUTasthasya nityasya cidrUpasya tadevopapannam / etena svaprakAzasyA''tmano viSayasaMvittidvAreNa grAhakatvamabhivyajata iti ye vadanti te'pi anenaiva nirAkRtAH /
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | kevalyapAda | sUtra-33 TIkArya : cit rUchatta keTalAka darzanakAro kartarUpa ja AtmAne svIkAre che. tathAdi - te A pramANe - viSayasAnnidhye .... rUpati, viSayanA sAMnidhyamAM je jJAnasvarUpa kriyA utpanna thaI, tenuM phaLa viSayanI saMvitti che ane te phaLarUpa saMvittimAM jJAna prakAzarUpapaNAthI pratibhAse che, viSaya grAhApaNAthI pratibhAse che ane AtmA grAhakapaNAthI pratibhAse che; kema ke ghaTane huM jANuM chuM e AkArathI tenI samutpatti che phaLarUpa saMvittinI utpatti che, ane kriyAnuM kAraNa kartA ja thAya, ethI AtmAnuM kartutva, bhoknatva rUpa che. rUti zabda keTalAka darzanakAronA kathananI samApti sUcaka che. tanupapatram - te anupapanna che AtmAnuM kartRtva, bhoitvarUpa keTalAka svIkAre che te anupapanna asaMgata che, e pramANe pAtaMjaladarzanakAra kahe che. kema anupapanna=asaMgata che? te spaSTa karatAM rAjamArtaDa vRttikAra kahe che - yaWAt ... 355tram je kAraNathI te saMvittionuM te kartupaNuM yugapatraekI sAthe svIkAre che ke kramasara svIkAre che? AtmAnuM yugapa-ekIsAthe, kartRtva svIkArAye chate kSaNAntaramAM tenuM AtmAnuM, kartutva na thAya. have kramathI kartutva che (ema kahe) to ekarUpa evA AtmAnuM (kramathI kartutva) ghaTatuM nathI. ekarUpathI jo tenuM AtmAnuM, kartutva che to ekarUpanuM AtmAnA ekarUpanuM, sadA haMmezA, saMnihitapaNuM hovAthI sarva phaLa ekarUpa thAya. have nAnArUpapaNAthI judA judA svarUpe, tenuM AtmAnuM, kartutva che to pariNAmIpaNuM thAya arthAt AtmAnuM pariNAmIpaNuM thAya, ane AtmAnuM pariNAmIpaNuM hovAthI cidrupapaNuM thAya nahIM AtmAnuM cikUpapaNuM thAya nahIM. AthI AtmAnuM cihnarUpaNuM icchatA evA darzanakAro vaDe (AtmAnuM) sAkSAt kartRtva svIkAravuM joIe nahIM, paraMtu jevA prakAranuM AtmAnuM kartutva amArA vaDe pAtaMjaladarzanakAravaDe, pratipAdana karAyuM tevuM kartRtva svIkAravuM joIe. phUTasva nitya cidrapa evA AtmAnuM te ja upapanna cheupacArathI ame pAtaMjaladarzanakAra, svIkAre che te ja, kartutva upapanna saMgata che tena... nirIchUtA: | AnA dvArA pUrvamAM kahayuM ke kUTasthanitya cidrapa evA AtmAnuM te ja upapanna che e kathana dvArA, svaprakAzarUpa AtmAnuM viSayasaMvitti dvArA grAhakapaNuM abhivyakta thAya che te pramANe jeo kahe che teo paNa nirAkRta thAya che arthAt AtmAnuM kartutvane kahenArA to nirAkRta thAya che paraMtu AtmAnA grAhakatvane kahenArA paNa nirAkRta thAya che. bhAvArtha : AtmAnuM katRtva-bhostRtvasvarUpa keTalAka svIkAre che te anupapanna : sAMkhyadarzanakAra kahe che ke ame prakRtine kartArUpe mAnIe chIe ane upacArathI AtmAne kartA
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 229 pAtaMjalacogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-33 svIkArIe chIe tema keTalAka mAnatA nathI, paraMtu AtmAnuM kartutva ja icche che. kaI rIte teo AtmAnuM kartutva icche che te tathAdithI spaSTa kare che - viSayanA sAMnidhyathI AtmAmAM jJAnasvarUpa kriyA utpanna thAya che=viSayanA bodhane anukULa vyApArarUpa kriyA utpanna thAya che, tenuM phaLa viSayano bodha che ane viSayanA bodharUpa phaLamAM jJAna prakAzarUpapaNAthI bhAse che, viSaya grAhyapaNAthI bhAse che ane AtmA grAhakapaNAthI bhAse che. A kathanane daSTAMtathI spaSTa kahe che. ghaTane huM jANuM chuM, e prakAranA AkArathI viSayanI saMvittirUpa phaLa thAya che arthAt "ghaTa huM jANuM chuM' e prakAranA bodhamAM ghaTa viSaya grAhyapaNAthI bhAse che ane te viSayane grahaNa karavA mATe AtmA jJAnano vyApAra kare che tethI jJAnarUpa vyApAra prakAzarUpathI bhAse che ane AtmA te jJAnanA vyApAra dvArA ghaTane jANe che, tethI AtmA grAhaka tarIke bhAse che. A rIte bodhane anukULa evI jJAnanI kriyAnuM kAraNa evo AtmA kartA ja thAya che, ethI AtmAnuM katRtva ane bhAtRtvasvarUpa che arthAt AtmA jJAnanI kriyA dvArA ghaTAdine jANe che tyAre te kriyAno kartA AtmA che ane ghaTAdine jANyA pachI te ghaTAdi viSayono svaicchAnusAra upabhoga kare che, tethI AtmAnuM bhostRtva svarUpa che. A pramANe AtmAnuM kartRtva ane bhostRtvasvarUpa jeo mAne che te yuktithI ghaTatuM nathI, e pramANe sAMkhyadarzanakAra kahe che. kema ghaTatuM nathI ? te batAve che - saMvittionuM kartRpaNuM AtmAnuM yugapa svIkArAye chate kSaNAMtaramAM AtmAnuM kartutva asaMgata ane sadA ekarUpa AtmAnuM kramathI katRtva svIkAravAmAM AtmAnA ekarUpanuM sadA saMnihitapaNuM hovAthI sarvaphaLa ekarUpa thavAnI Apatti : AtmA je kAMI saMvittio kare che arthAta viSayono bodha kare che, te sarva saMvittionuM kartutva AtmAnuM svIkArIe to tyAM be vikalpo UThe che. te sarva saMvittiono AtmA yugapa=ekI sAthe, kartA che ke kramathI kartA che ? tethI e prApta thAya che ke kartA evA AtmAne jIvana daramiyAna je kAMI aneka viSayono bodha thAya che te sarva bodha eka sAthe kare che ke kramasara kare che ? ema be vikalpo thAya che. jo AtmA potAnA jIvanamAM thatAM ghaTAdi viSayono bodha eka sAthe kare che tema svIkArIe to jIvanamAM thatAM sarva bodhono te kartA eka kSaNamAM che tema mAnavuM paDe ane tema svIkArIe to eka ja kSaNamAM AtmAne sarva viSayono bodha thaI javAthI bIjI kSaNamAM tenuM kartRtva thAya nahIM arthAt bIjI kSaNamAM te bodhanuM kartRtva AtmAnuM thAya nahIM ane jo kramathI kartRtva svIkArIe to sadA ekarUpa evA AtmAnuM kramasara kartutva ghaTe nahIM arthAt AtmA bhinna bhinna kSaNamAM bhinna bhinna bodho kare che mATe bhinna bhinna bodhano kartA kramasara che tema mAnIe to AtmA sadA ekarUpa che tema zAstrakAro svIkAre che tenI saMgati thAya nahi ane tenI saMgati karavA mATe pUrvapakSI kahe ke AtmA sadA ekarUpa che ane te ekarUpathI ja tenuM kamasara katva che mATe sadA ekarUpa AtmAne svIkAravA chatAM kramasara thatAM bodhanI saMgati thaze. tenA nirAkaraNa mATe pAtaMjaladarzanakAra kahe che -
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-33 jo AtmAnuM ekarUpathI kartRtva svIkArIe to AtmAnuM ekarUpa sadA ja AtmAmAM saMnihita hovAnA kAraNe sarvaphaLa ekarUpa thavuM joIe arthAt AtmAne sadA ekarUpa svIkArIe to sadA eka prakAranA jJAnavALo che tema mAnavuM paDe, paraMtu anya anya prakAranA jJAnavALo che tema svIkArI zakAya nahIM arthAt AtmA ghaTAdi koI eka padArthanA eka prakAranA jJAnane sadA karato hoya to te bodhanI kriyAthI AtmAne sadA ghaTanuM jJAna thavuM joIe, paraMtu eka kSaNamAM ghaTanuM jJAna ane anya kSaNamAM paTAdinuM jJAna thAya che, tenI saMgati thAya nahIM mATe AtmAne sadA ekarUpa svIkArIne ghaTAdi viSayanA jJAnanI kriyA kare che ema svIkAravuM hoya to sadA ghaTAdino bodha kare che tema svIkAravuM joIe ane tema svIkArIe to saMsArIjIvone pratIti che ke amuka kSaNamAM amuka vastunuM jJAna thAya che ane pachInI kSaNamAM anya anya padArthanuM jJAna thAya che tenI saMgati thAya nahIM. bhinna bhinnapaNAthI AtmAnuM katRtva svIkAravAmAM AtmAnuM pariNAmIpaNuM thAya ane pariNAmIpaNuM thavAthI AtmAnA ciTUmapaNAnI asaMgatiH vaLI pUrvapakSI bhinna bhinnarUpapaNAthI AtmAnuM kartRtva svIkAre to AtmAne pariNAmI mAnavo paDe arthAt AtmA kyAreka ghaTanA jJAnavALo che ane kyAreka paTanA jJAnavALA che ityAdi prApta thavAthI AtmAne pariNAmI svIkAravo paDe ane pUrvapakSI AtmAne pariNAmI svIkAre to AtmAnuM citUpapaNuM ghaTe nahIM, AthI AtmAnA ciTUpane icchanArA evA pUrvapakSIe AtmAnuM sAkSAt kartRtva svIkAravuM joIe nahIM paraMtu jevuM AtmAnuM kartRtva ame kahIe chIe tevuM svIkAravuM joIe arthAt sAMkhyadarzanakAra kahe che ke AtmA cikUpa che ane cikUpa AtmAnuM buddhimAM pratibiMba paDe che ane buddhi kartA ane bhoktA che ane buddhimAM citUpa AtmAnuM pratibiMba paDatuM hovAthI upacArathI AtmA kartA ane bhoktA che, paramArthathI AtmA kartA ane bhoktA nathI tema pUrvapakSIe svIkAravuM joIe; kema ke tema svIkAravAmAM Ave to kUTasthanitya citUpa AtmA saMgata thAya mATe kUTasthanitya cidrupa AtmA svIkAryA pachI AtmAnuM aupacArika kartutva ja upapanna saMgata, thAya che. sAkSAt AtmAnuM katRtva upapanna=saMgata, thatuM nathI. sAMkhyadarzanakAre AtmAnuM aupacArika kartRtva svIkAryuM enA dvArA anyano mata paNa nirAkRta thAya che te batAve che - phUTasthanityacitUpa evo AtmA saMgata thAya che e kathana dvArA svaprakAzarUpa AtmAnuM viSayasaMvitti dvArA grAhakapaNuM abhivyakta thAya che e anyano mata paNa nirAkRtaH anya keTalAka AtmAne svaprakAzarUpa mAne che ane svaprakAzarUpa AtmA bAhya viSayono bodha kare che, tenA dvArA tenuM grAhakapaNuM abhivyakta thAya che arthAt AtmAne bAhya viSayonuM grAhakapaNuM abhivyakta thAya che, A prakAre anyadarzanakAro kahe che tenuM nirAkaraNa thAya che, kema ke AtmAne pariNAmI svIkArIe to kUTasthanitya ciTUpa AtmA siddha thAya nahIM ane kUTanitya citUpa AtmAne svIkAravAthI tenuM pratibiMba buddhimAM paDe che, tema svIkArIne daSTa sarva vyavasthA saMgata thAya che, tema
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 231 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-33 sAMkhyadarzanakAre atyAra sudhI sthApana karyuM, tethI AtmAne kUTastha nitya citUpa ja svIkAravo ucita che te pramANe pAtaMjaladarzanakAra kahe che. TIkA : ___ kecidvimarzAtmakatvenA''tmanazcinmayatvamicchanti, te hyAhuna vimarzavyatirekeNa cidrUpatvamAtmAno nirUpayituM zakyam, jaDAdvailakSaNyameva cidrUpatvamucyate, tacca vimarzavyatirekeNa nirUpyamANaM na, anyathA'vatiSThate, tadanupapannam, idamitthamevaMrUpamiti yo vicAraH sa vimarza ityucyate, sa cAsmitAvyatirekeNa notthAnameva labhate / tathAhiAtmanyupajAyamAno vimarzo'hamevambhUta ityanenA''kAreNa saMvedyate, tatazcAhaMzabdasambhinnasyAtmalakSaNasyArthasya tatra sphuraNAnna vikalparUpatAtikramaH, vikalpazcAdhyavasAyAtmA buddhidharmo na ciddharmaH, kUTasthanityatvena citeH sadaikarUpatvAnnAhaGkArAnupravezaH, tadanena savimarzatvamAtmanaH pratipAdayatA buddhirevA''tmatvena bhrAntyA pratipAditA na prakAzAtmanaH parasya puruSasya svarUpamavagatamiti / TIkArya : krerit .... zakyam, keTalAka darzanakAro AtmAnuM vimarzAtmakapaNuM hovAnA kAraNe cinmayatva icche che. teo kahe che - vimarza vagara AtmAnuM cihnapapaNuM nirUpaNa karavA mATe zakya nathI. kema vimarza vagara AtmAnuM citUpapaNuM nirUpaNa karavA mATe zakya nathI ? te spaSTa karavA arthe kahe che - naDA ....... nirUpyamAna, jaDapadArthathI vilakSaNapaNuM, jacidrapapaNuM kahevAya che ane te vimarzanA vyatirekathI nirUpaNa karAtuM nathI=nirUpaNa karAtuM vidyamAna nathI. kema vimarza vagara nirUpaNa karAtuM nathI. tethI kahe che - anyathAatikate - anyathA prApta thAya che-vimarzarUpa AtmAne na svIkAravAmAM Ave to ciTUpathI anyathA jaDarUpa AtmA prApta thAya che. tadanupAtram - te anu55nna asaMgata, che ke cit matavALA vimarzarUpe AtmAne cikUpa svIkAre che te anupapatra-asaMgata, che. kema anupapanna che ? te batAve che - pharam ...namite A AvA prakAranuM che, AvA svarUpavAnuM che e prakArano je vicAra te vimarza e pramANe kahevAya che, ane te vimarza, asmitA vagara utthAna ja prApta karato nathI. kema asmitA vagara vimarza prApto nathI ? te tathAdithI spaSTa kare che - tathAdi- te A pramANe -
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-33 Atmani avAmiti / AtmAmAM thato vimarza huM AvA svarUpavALo chuM=huM padArthanA vimarzane karuM chuM evA svarUpavALo chuM, e AkArathI saMvedana thAya che, ane tethI ahaM zabdathI saMbhinna evA AtmasvarUpa arthanuM tyAM sphuraNa hovAthI=vimarzamAM sphuraNa hovAthI, vilparUpatAno atikrma nathI. ane viklpa adhyavasAyarUpa buddhino dharma che, cittno dharma nathI; kema ke kUTasthanityapaNAne kAraNe citinuM sadA ekarUpapaNuM hovAnA kAraNe ahaMkArano anupraveza nathI, te kAraNathI AnA dvArA=kecit dvArA kahevAtA mata dvArA, savimarzapaNuM AtmAnuM pratipAdana karatAM buddhi ja AtmapaNAthI bhrAMtithI pratipAdana karAI, paraMtu prakAzarUpa para evA puruSanuM=buddhithI para evA puruSanuM, svarUpa NAyuM nathI. 232 ..... TIkAnA prAraMbhamAM tathAhithI svadarzananI mAnyatA pramANe AtmA muktAvasthAmAM kevo che ane saMsArAvasthAmAM kevA che ? tenuM sthApana karyuM. tyAra pachI anya anyadarzananI mAnyatAo saMgata nathI. tenuM atyAra sudhI sthApana karyuM. te sarva kzananI samApti mATe 'kRti' zabda che. bhAvArtha: keTalAka darzanakAro AtmAnuM vimarzAtmaka cipapaNuM icche che ane kahe che ke vimarza vagara AtmAnuM cidrupapaNuM nirUpaNa karI zakAtuM nathI te sAMkhyadarzanakAranA mate asaMgata : saMsAravartI jIvomAM vimarza pratyakSathI dekhAya che, tenA baLathI keTalAka darzanakAro kahe che ke AtmAmAM je vimarthAtmakasvarUpa che, te svarUpe AtmAnuM cinmayapaNuM che ane temAM yukti Ape che ke saMsArI jIvo je vimarza kare che te vimarza vagara AtmA cidrupa che tema nirUpaNa thaI zake nahIM; kema ke jaDa padArthathI vilakSaNapaNuM ja cidrupapaNuM kahevAya che ane jaDa padArthathI vilakSaNapaNuM AtmAnuM vimarzarUpa che; kema ke jaDa padArtho kAMI vimarza karatAM nathI, je kAMI vimarza kare che te cetana che, mATe jaDa padArthathI vilakSaNapaNuM vimarza vagara nirUpaNa karAtuM vidyamAna nathI; kema ke vimarza vagara cidrUpapaNuM jaDa padArthatulya ja dekhAya che. A rIte jeo AtmAne vimarzarUpa svIkAre che teonA mate AtmA pariNAmI siddha thAya che; kema ke vimarza jJAnarUpa che ane pratikSaNa saMsArIjIvo judAM judAM vimarza kare che te dekhAya che, tethI vimarzarUpa AtmAne svIkAravAthI AtmA pariNAmI siddha thAya ane te sAMkhyadarzanakArane abhimata nathI, tethI svaprakriyAne sAme rAkhIne sAMkhyadarzanakAra kahe che AtmAnuM vimarzasvarUpa anupapanna=asaMgata che. kema asaMgata che te spaSTa karavA arthe kahe che AtmAmAM thato vimarza asmitArUpa hovAthI buddhino dharma che citino dharma nathI : A vastu A pramANe che athavA A vastu A svarUpavALI che e prakArano vicAra e vimarza che, jema saMsArIjIvo vicAra kare che, ke sAme dekhAtI ghaTarUpa vastu AvA AkAravALI che ane
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 233 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | kaivalyapAda | sUtra-33 jalAdhAraNa karavAnA svarUpavALI che te vicAra vimarza kahevAya che ane Avo vimarza asmitA vagara utthAna prApta karato nathI. kema asmitA vagara Avo vimarza thato nathI? te spaSTa karatAM kahe che - AtmAmAM thato vimarza huM AvA prakArano chuM arthAt vimarza karanAra huM chuM' e rUpa asmitAthI vimarza thAya che ane A prakAre vastuno vimarza karuM chuM, te AkArathI saMvedana thAya che, tethI huM AvA prakArano vimarza karuM chuM e prakAranA ullekhamAM ahaM zabdathI abhinna evo AtmArUpa artha pratIta thAya che ane te pratIti vikalparUpatAne atikrama karatI nathI arthAt huM AvA prakArano vimarza karuM chuM e prakAranA vikalparUpa che ane e vikalpa e adhyavasAyasvarUpa che ane adhyavasAya e buddhino dharma che, citino dharma nathI. kema vikalpa buddhino dharma che citino dharma nathI, tethI kahe che - AtmAnuM phUTasthanityapaNuM hovAthI citinuM sadA ekarUpapaNuM hovAne kAraNe ahaMkAranA anupravezano abhAva : AtmAnuM kUTasthanityapaNuM hovAnA kAraNe citinuM sadA ekarUpapaNuM che AtmAnA caitanyadharmanuM sadA ekarUpapaNuM che, tethI ahaMkArano anupraveza nathI arthAt huM Ano vimarza karuM chuM e prakAranA vikalparUpa ahaMkArano anupraveza nathI. A prakAre vimarzAtmaka AtmAne mAnanAra matanuM nirAkaraNa karIne tenAthI zuM phalita thAya che te pAtaMjaladarzanakAra batAve che - AtmAne vimarzAtmaka svIkAranAra darzanakAra vaDe bhrAMtithI buddhinuM AtmArUpe pratipAdana : AtmAne vimarzAtmaka svIkAranAra darzanakAre bhrAMtithI buddhine AtmArUpe pratipAdita karela che, paraMtu buddhithI para evo prakAzarUpa je puruSa che=AtmA che, te kUTastha nitya cikUpa che tenA svarUpane pUrvapakSI jANato nathI, tethI buddhine ja AtmA tarIke kahe che. rAjamArtaDavRttikAre prastuta sUtranI TIkAnA prAraMbhamAM tathAdithI prAraMbha karatAM pUrve kaheluM ke kSetrajJA kaivalyaavasthAmAM AvA svarUpavALo ciTUpa ja kevala amArA darzanamAM nathI, paraMtu sarvadarzanomAM paNa vicArAto kSetrajJa AvA svarUpavALo ja prApta thAya che. kema sarvadarzanomAM AtmA AvA svarUpavALo prApta thAya che te kramasara tathAdithI atyAra sudhI batAvyuM. have te sarvano phalitArtha batAvatAM kahe che - TIkA : itthaM sarveSvapi darzaneSvadhiSThAtRtvaM vihAya nAnyadAtmano rUpamupapadyate, adhiSThAtRtvaM ca cidrUpatvam, tacca jaDAdvailakSaNyameva, cidrUpatayA yadadhitiSThati tadeva bhogyatAM nayati, yacca cetanAdhiSThitaM tadeva sakalavyApArayogyaM bhavati, evaM ca sati kRtakRtyatvAt pradhAnasya
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-33 vyApAranivRttau yadAtmanaH kaivalyamasmAbhiruktaM, tadvihAya darzanAntarANAmapi nAnyA gatiH, tasmAdidameva yuktamuktaM vRttisArUpyaparihAreNa svarUpe pratiSThA citizakteH kaivalyam / TIkArtha: hyuM... vauvanyam' A rIte atyAra sudhI varNana karyuM e rIte, sarve paNa darzanomAM adhiSThAtRtvane choDIne buddhimAM pratibiMbarUpa adhiSThAtRpaNAne choDIne, AtmAnuM anya rUpa ghaTatuM nathI=anya anya darzanakAro je AtmAnuM anya anya rUpa dhe che te ghaTatuM nathI, ane adhiSThAtRpaNuM cidrapapaNuM che ane te AtmAnuM cihnapapaNuM, jaDathI vailakSaNya ja che. cikUpapaNAthI je vastu AtmArUpa je vastu, adhiSThAna kare che te AtmArUpa te vastu ja, bhogyatAne prApta kare che ane je cetanAthI adhiSThita che te cetanAthI adhiSThita evI buddhirUpa vastu ja, salavyApArane yogya thAya che ane Ama pote chate adhiSThAtA evo AtmA cidrapapaNAthI buddhimAM adhiSThAna kare che ane cetanAthI adhiSThita hote chate, pradhAnanuM kRtakRtyapaNuM hovAthI vyApAranI nivRtti thaye chate buddhinA vyApAranI nivRtti thaye chate, je AtmAnuM kevalapaNuM amArA vaDe kahevAyuM=sAMkhyadarzanakAravaDe kahevAyuM, tene choDIne anyadarzanavALAone paNa anya gati nathI tene choDIne anyadarzanavALA paNa anya prakAre AtmAne svIkArIne dekha vyavasthAnI saMgati karI zaktA nathI, te kAraNathI A vRttinA sAraNanA parihArathI citizaktinI svarUpamAM pratiSThA kevalapaNuM che e ja, yukta kahevAyuM che. bhAvArtha : buddhimAM pratibiMbapaNArUpe adhiSThAtRtvane choDIne AtmAnuM anyarUpa sarva paNa darzanomAM ghaTatuM nathI e prakAre pAtaMjaladarzanakAranuM kathana : sAdhanA karIne kevalapaNAne pAmela AtmAnuM svarUpa kevuM che te prastuta sUtramAM pAtaMjaladarzanakAre batAvela che ane AtmAnuM kevalapaNuM je sAMkhyadarzanakAra mAne che, tevuM ja kevalapaNuM anya darzanakAro vaDe svIkAravuM joIe. e sivAya saMsAraavasthAmAM je kartRtva, bhostRtva ane anusaMdhAnatRtvamaya AtmA pratIta thAya che te saMgata thAya nahIM. kema anyadarzanAnusAra saMgata thAya nahIM te atyAra sudhI nirUpaNa karyuM e rIte sarva paNa darzanomAM AtmAne buddhimAM pratibiMbarUpe adhiSThAtRrUpa svIkAryA vagara AtmAnuM anya svarUpa saMgata thatuM nathI, mATe buddhimAM adhiSThAtRrUpa ja AtmAnuM citUpapaNuM che, ane te citUpapaNuM jaDa karatAM vilakSaNa che tema svIkAravuM joIe. AtmA buddhimAM adhiSThAtA che te spaSTa kare che - vRttinA sAruNyanA parihArathI citizaktinI svarUpamAM pratiSThA kevalapaNuM che e pramANe pAtaMjaladarzanakAra vaDe kahevAyeluM saMgataH citUpapaNAthI je AtmA buddhimAM adhiSThAna kare che, te ja bhogyatAne pAme che arthAt buddhi je
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | sUtra-33 | upasaMhAra 235 kAMI kare che te sarva bhogo buddhimAM adhiSThAtA evA AtmAne prApta thAya che ane cetanAthI adhiSThita evI je buddhi che te ja sakala vyApAra yogya che, tethI saMsAraavasthAmAM je kAMI AtmAnI pravRtti dekhAya che, te sarva buddhino vyApAra che ane A prakAre padArtha siddha thAya che tethI yogI jayAre sAdhanA karIne kevalapaNAne pAme che tyAre prakRtimAMthI utpanna thayelI buddhi Adi tattvo pratiloma pariNAmathI prakRtimAM vilaya pAme che, tethI prakRtirUpa pradhAna kRtakRtya bane che arthAt prakRtinuM je kRtya hatuM ke puruSanA bhogasaMpAdana mATe ane apavargasaMpAdana mATe yatna karavo joIe te kRtya prakRtie karI lIdhuM, tethI prakRtirUpa pradhAna kRtakRtya bane che arthAt prakRtinuM je prayojana hatuM ke puruSanA bhogasaMpAdana mATe ane apavargasaMpAdana mATe yatna karavo joIe te kRtya prakRtie karI lIdhuM, tethI prakRti kRtakRtya thaI ane prakRti kRtakRtya thavAnA kAraNe prakRtino puruSa mATe bhogasaMpAdanano vyApAra ke apavarga saMpAdanano vyApAra nivRtta thAya che, je AtmAnuM kaivalyasvarUpa che te amArA vaDe pAtaMjaladarzanakAra vaDe, kahevAyuM, tevA kaivalyasvarUpane choDIne anya darzanomAM paNa anya prakAranuM AtmAnuM kaivalya svIkAravuM saMgata nathI, tethI A ja pAtaMjaladarzanakAra vaDe yukta kahevAyuM che ke saMsAraavasthAmAM AtmAnuM buddhimAM pratibiMba paDatuM hovAnA kAraNa vRttinuM sArupya hatuM ane jyAre AtmAno mokSa thAya che tyAre te vRttinA sAruNyano parihAra thAya che ane citizakti potAnA svarUpamAM pratiSThA pAme che=rahe che, te ja puruSanuM kaivalya che. ll4-33 kevalyapAdano upasaMhAra karatAM prathama sUtrathI mAMDIne atyAra sudhInA kathananuM ekavAkyatAthI yojana karatAM kahe che - TIkA : tadevaM siddhyantarebhyo vilakSaNAM sarvasiddhimUlabhUtAM samAdhisiddhimabhidhAya jAtyantarapariNAmalakSaNasya ca siddhivizeSasya prakRtyApUraNameva kAraNamityupapAdya dharmAdInAM pratibandhakanivRttimAtra eva sAmarthyamiti pradarzya nirmANacittAnAmasmitAmAtrAdudbhava ityuktvA teSAM ca yogicittamevAdhiSThApakamiti pradarzya yogacittasya cittAntaravailakSaNyamabhidhAya tatkarmaNAmalaukikatvaM copapAdya vipAkAnuguNAnAM ca vAsanAnAmabhivyaktisAmarthya kAryakAraNayozcaikyapratipAdanena vyavahitAnAmapi vAsanAnAmAnantaryamupapAdya[AziSaH nityatvAt tAsAmanAditvamupapAdya] tAsAmAnantye'pi hetuphalAdidvAreNa hAnamupadAtItAdiSvadhvasu dharmANAM sadbhAvamupapAdya vijJAnavAdaM nirAkRtya sAkAravAdaM ca pratiSThApya puruSasya jJAtRtvamuktvA cittadvAreNa sakalavyavahAraniSpattimupapAdya puruSasattve pramANamupadarzya kaivalyanirNayAya dazabhiH sUtraiH krameNopayogino'rthAnabhidhAya zAstrAntare'pyetadeva kaivalyamityupapAdya kaivalyasvarUpaM nirNItamiti vyAkRtaH kaivalyapAdaH //
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | upasaMhAra TIkArtha: tevuM vanyapAH . te A rIte prastuta kaivalyapAdamAM varNana karyuM e rIte, siddhi aMtarathI vilakSaNatRtIya vibhUtipAdamAM batAvAyelI siddhiothI vilakSaNa ane sarva siddhionA mULabhUta evI samAdhisiddhine kahIne arthAt pAtaMjala yogasUtra 41mAM samAdhisiddhine kahIne, jAtyaMtara pariNAmasvarUpa siddhivizeSanuM prakRtinuM ApUraNa ja kAraNa che e pramANe upapAdana karIne arthAt pAtaMjala yogasUtra 4ramAM upapAdana karIne, dharmAdinuM pratibaMdhakanivRttimAtramAM ja sAmarthya che e pramANe pradarzana karIne arthAt pAtaMjalayogasUtra 43mAM batAvIne, nirmANacittono asmitAmAtrathI uddabhava che e pramANe jhIne arthAt pAtaMjalayogasUtra 4/4mAM kvIne, ane teonuM nirmANacittonuM, yogicitta ja adhiSThApaka che e pramANe pradarzana karIne arthAt pAtaMjalayogasUtra 4pamAM batAvIne, yogicittanuM cittAntarathI=anya cittothI vilakSaNapaNuM kahIne arthAt pAtaMjalayogasUtra 4/6mAM kahIne ane teonA karmonuM yogIonA karmonuM, alaukikapaNuM upapAdana karIne arthAt pAtaMjalayogasUtra 47mAM upapAdana karIne, vipAne anuguNa vAsanAonI abhivyaktinA sAmarthyane ane kAryakAraNanA aikya pratipAdanathI vyavahita evI paNa vAsanAonA AnaMtaryane upapAdana karIne arthAt pAtaMjalayogasUtra 48-mAM upapAdana karIne, AziSanuM mahAmoharUpI AzAnuM nityapaNuM hovAne kAraNe teonuM vAsanAonuM anAdipaNuM upapAdana karIne arthAt pAtaMjalayogasUtra 4/10mAM siddha karIne,] teonA=vAsanAonA AtaMtyamAM paNa hetu ane phalAdi dvArA hAnane batAvIne arthAt pAtaMjala yogasUtra 4/11mAM hanane batAvIne, atIta adhvAdimAM dharmonA saddabhAvanuM upapAdana karIne, arthAt pAtaMjalayogasUtra 4/12mAM upapAdana karIne, vijJAnavAdanuM nirAkaraNa karIne arthAt pAtaMjalayogasUtra 4/13thI 15mAM vijJAnavAdanuM nirAkaraNa karIne, ane sAkAravAdanuM pratiSThApana karIne arthAt pAtaMjalayogasUtra 4|16mAM sAkAravAdanuM pratiSThApana karIne, puruSanuM jJAtRpaNuM kahIne arthAt pAtaMjalayogasUtra 4/17mAM puruSanuM jJAtRpaNuM kahIne, citta dvArA saklavyavahAranI niSpattinuM upapAdana karIne arthAt pAtaMjalayogasUtra 4/18thI 22 sudhImAM upapAdana karIne, puruSanA sattvamAM pramANa batAvIne arthAt prakRtithI atirikta AtmAnA sattvamAM pAtaMjalayogasUtra 423mAM pramANa batAvIne, kaivalyanA nirNaya mATe daza sUtro vaDe arthAt pAtaMjalayogasUtra 4,24thI 33 sudhInA dazamUtro vaDe, kramasara upayogI arthane kvIne muktirUpa kaivalyanI prApti mATe upayogI arthane kahIne, zAstrAntaramAM paNa anya zAstramAM paNa, A ja kevalya che, e pramANe upapAdana karIne, arthAt pAtaMjala yogasUtra 433mAM upapAdana karIne kevalyanuM svarUpa nirNata karAyuM cothA kaivalyapAda dvArA mukta AtmAnuM svarUpa nirmIta karAyuM, e pramANa kaivalyapAda vivaraNa karAyo. sarve yasya vazAH pratApavasateH pAdAntasevAnati, prabhrazyanmukuTeSu mUrdhasu dadhatyAjJAM dharitrIbhRtaH / yadvaktrAmbujamApya garvamasamaM vAgdevatA'pi zritA; sa zrIbhojapatiH phaNAdhipatikRt sUtreSu vRttiM vyadhAt // 1 //
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 / kaivalyapAda | upasaMhAra bhAvArtha : caturtha kevalyapAdano upasaMhAra : * tRtIya vibhUtipAdamAM batAvAyelI siddhiothI vilakSaNa sarvasiddhionA mULabhUta evI samAdhisiddhionuM varNana. na jAyaMtara pariNAmasvarUpa siddhivizeSanuM kAraNa prakRtinuM pUraNa . * dharmAdinuM pratibaMdhakanivRttimAtramAM sAmarthya. - nirmANacittono asmitAmAtrathI udbhava. - nirmANacittonuM yogicitta ja adhiSThApaka. - yogIonA cittanuM anya cittothI vilakSaNapaNuM ane teonA karmonuM alaukikapaNuM. - vipAkane anuguNa vAsanAonI abhivyaktinA sAmarthyanuM ane kArya-kAraNanA aikyapratipAdanathI vyavahita evI paNa vAsanAomAM AnaMtaryanuM upapAdana. * mahAmoharUpI AzAnuM nityapaNuM hovAne kAraNe vAsanAomAM anAdipaNAnuM upapAdana. * vAsanAonA anaMtapaNAmAM paNa hetu ane phalAdi dvArA hAnanuM kathana. atIta adhvAdimAM dharmonA sabhAvanuM upapAdana. - vijJAnavAdanuM nirAkaraNa ane sAkAravAdanuM pratiSThApana. - puruSanA jJAtRpaNAnuM kathana. * citta dvArA sakala vyavahAranI niSpattinuM upapAdana. * prakRtithI atirikta puruSanA sattvamAM pramANamAM upadarzana. - kevalyanA nirNaya mATe kramasara upayogI arthanuM abhidhAna. ne zAstrAMtomAM paNa pAtaMjaladarzanakAre kahela kaivalyanA svarUpano nirNaya. A rIte cothA kaivalyapAdamAM AvatA padArthono saMkSiptamAM upasaMhAra batAvyo. iti zrIdhArezvarabhojadevaviracitAyAM rAjamArtaNDAbhidhAyAM pAtaJjalayogasUtravRtto kaivalyapAdazcaturthaH //
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | pariziSTa yogasUtrANi tRtIyaH vibhUtipAdaH // pRSTham sUtram dezabandhazcittasya dhAraNA // 3-1 // tatra pratyayaikatAnatA dhyAnam // 3-2 // tadevArthamAtranirbhAsaM svarUpazUnyamiva samAdhiH // 3-3 // trayamekatra saMyamaH // 3-4 / / tajjayAt prajJAlokaH // 3-5 // tasya bhUmiSu viniyogaH // 3-6 / / trayamantaraGgaM pUrvebhyaH // 3-7 // tadapi bahiraGga nirbIjasya // 3-8 / / vyutthAnanirodhasaMskArayorabhibhavaprAdurbhAvau nirodhakSaNacittAnvayo nirodhapariNAmaH // 3-9 // tasya prazAntavAhitA saMskArAt // 3-10 // sarvArthaikAgratayoH kSayodayau cittasya tataH punaH samAdhipariNAmaH // 3-11 / / zAntoditau tulyapratyayau cittasyaikAgratApariNAmaH // 3-12 / / etena bhUtendriyeSu dharmalakSaNAvasthApariNAmA vyAkhyAtAH // 3-13 / / zAntoditAvyapadezyadharmAnupAtI dharmI // 3-14 / / kramAnyatvaM pariNAmAnyatve hetuH // 3-15 // pariNAmatrayasaMyamAdatItAnAgatajJAnam // 3-16 // zabdArthapratyayAnAmitaretarAdhyAsAt saGkarastatpravibhAgasaMyamAt sarvabhUtarutajJAnam // 3-17 //
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjalayogasUtra bhAga-2 | pariziSTa 239 sUtram pRSTham 32 38 34 41 44 45 saMskArasAkSAtkaraNAt pUrvajAtijJAnam // 3-18 // pratyayasya paracittajJAnam // 3-19 / / na ca tat sAlambanaM tasyAviSayIbhUtatvAt // 3-20 / / kAyarUpasaMyamAt tadgrAhyazaktistambhe cakSuSprakAzAsamprayoge'ntardhAnam // 3-21 // sopakramaM nirupakramaM ca karma tatsaMyamAdaparAntajJAnamariSTebhyo vA // 3-22 // maitryAdiSu balAni // 3-23 // baleSu hastibalAdIni // 3-24 / / pravRttyAlokasaMnyAsAt sUkSmavyavahitaviprakRSTArthajJAnam // 3-25 // bhuvanajJAnaM sUrye saMyamAt // 3-26 / / candre tArAvyUhajJAnam // 3-27 // dhruve tadgatijJAnam // 3-28 // nAbhicakre kAyavyUhajJAnam // 3-29 / / kaNThakUpe kSutpipAsAnivRttiH // 3-30 // kUrmanADyAM sthairyam // 3-31 // mUrdhajyotiSi siddhadarzanam // 3-32 // prAtibhAd vA sarvam // 3-33 / / hRdaye cittasaMvit // 3-34 // sattvapuruSayoratyantAsaGkIrNayoH pratyayAvizeSo(SAt) bhogaH parArthAnyasvArthasaMyamAt puruSajJAnam // 3-35 // tataH prAtibhazrAvaNavedanAdarzAsvAdavArtA jAyante // 3-36 / / te samAdhAvupasargA vyutthAne siddhayaH // 3-37|| bandhakAraNazaithilyAt pracArasaMvedanAcca cittasya parazarIrapravezaH // 3-38 // udAnajayAjjalapaGkakaNTakAdiSvasaGga utkrAntizca // 3-39 / / 47 48 54 56 5 U0 6
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | pariziSTa sUtram pRSTham samAnajayAjjva lanam // 3-40 / / zrotrAkAzayoH sambandhasaMyamAd divyaM zrotram // 3-41 / / kAyAkAzayoH sambandhasaMyamAllaghutUlasamApattezcAkAzagamanam // 3-42 / / bahirakalpitAvRttirmahAvidehA tataH prakAzAvaraNakSayaH // 3-43 / / sthUlasvarUpasUkSmAnvayArthavattvasaMyamAd bhUtajayaH // 3-44 / / tato'NimAdiprAdurbhAva: kAyasampat taddharmAnabhighAtazca // 3-45 / / rUpalAvaNyabalavajrasaMhananatvAni kAyasampat // 3-46 // grahaNasvarUpAsmitAnvayArthavattvasaMyamAd indriyajayaH // 3-47 / / tato manojavitvaM vikaraNabhAvaH pradhAnajayazca // 3-48 / / sattvapuruSAnyatAkhyAtimAtrasya sarvabhAvAdhiSThAtRtvaM sarvajJAtRtvaM ca // 3-49 / / tadvairAgyAdapi doSabIjakSaye kaivalyam // 3-50 / / svAmyupanimantraNe saGgasmayAkaraNaM punaraniSTaprasaGgAt // 3-51 // kSaNatatkramayoH saMyamAd vivekajaM jJAnam // 3-52 // jAtilakSaNadezairanyatAnavacchedAt tulyayostataH pratipattiH // 3-53 // tArakaM sarvaviSayaM sarvathAviSayamakramaM ceti vivekajaM jJAnam // 3-54|| sattvapuruSayoH zuddhisAmye kaivalyam // 3-55 / / 108 110 caturthaH kaivalyapAdaH // janmauSadhimantratapa:samAdhijAH siddhayaH // 4-1 // jAtyantarapariNAmaH prakRtyApUrAt // 4-2 // nimittamaprayojakaM prakRtInAM varaNabhedastu tataH kSetrikavat // 4-3 / / nirmANacittAnyasmitAmAtrAt // 4-4 / / pravRttibhede prayojakaM cittamekamanekeSAm // 4-5 // 112 115 117
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | pariziSTa 241 sUtram pRSTham 119 120 121 124 128 130 133 138 tatra dhyAnajamanAzayaH // 4-6 / / karmAzuklAkRSNaM yoginastrividhamitareSAm // 4-7|| tatastadvipAkAnuguNAnAmevAbhivyaktirvAsanAnAm // 4-8 // jAtidezakAlavyavahitAnAmapyAnantaryaM smRtisaMskArayorekarUpatvAt // 4-9 // tAsAmanAditvaM cAziSo nityatvAt // 4-10 / / hetuphalAzrayAlambanaiH saGgrahItatvAdeSAmabhAve tadabhAvaH // 4-11 / / atItAnAgataM svarUpato'styadhvabhedAd dharmANAm // 4-12 // te vyaktasUkSmA guNAtmAnaH // 4-13 / / pariNAmaikatvAd vastutattvam // 4-14 / / vastusAmye cittabhedAt tayovibhaktaH panthAH // 4-15 / / taduparAgApekSitvAccittasya vastu jJAtAjJAtam // 4-16 / / sadA jJAtAzcittavRttayastatprabhoH puruSasyApariNAmitvAt // 4-17 / / na tat svAbhAsaM dRzyatvAt // 4-18 / / ekasamaye cobhayAnavadhAraNam // 4-19 / / cittAntaradRzye buddhibuddharatiprasaGgaH smRtisaGkarazca // 4-20 // citerapratisakramAyAstadAkArApattau svabuddhisaMvedanam // 4-21 // draSTadRzyoparaktaM cittaM sarvArtham // 4-22 / / tadasaGkhyeyavAsanAbhizcitramapi parArthaM saMhatyakAritvAt // 4-23 // vizeSadarzina AtmabhAvabhAvanAnivRttiH // 4-24|| tadA vivekanimnaM kaivalyaprAgbhAraM cittam // 4-25 / / tacchidreSu pratyayAntarANi saMskArebhyaH // 4-26 / / hAnameSAM klezavaduktam // 4-27 // prasaGkhyAnepyakusIdasya sarvathA vivekakhyAtedharmameghaH samAdhiH // 4-28 // 139 141 149 151 155 158 159 162 165 184 188 189 190 192 193
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 pAtaMjala yogasUtra bhAga-2 | pariziSTa pRSTham 195 sUtram tata: klezakarmanivRttiH // 4-29 / / tadA sarvAvaraNamalApetasya jJAnasyAnantyAjjJeyamalpam // 4-30 // tataH kRtArthAnAM pariNAmakramasamAptirguNAnAm // 4-31 // kSaNapratiyogI pariNAmAparAntanirgrAhyaH kramaH // 4-32 // puruSArthazUnyAnAM guNAnAM pratiprasavaH kaivalyaM svarUpapratiSThA vA citazaktiriti // 4-33 // 204
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ prasaGkhyAnepyakusIdasya sarvathA vivekakhyAterdharmameghaH samAdhiH // prasaMkhyAnamAM paNa=tatvanA yathAvasthita svarUpanA bhAvanamAM paNa, akusIda evA yogIne phaLanI alipsAvALA evA yogIne, sarvathA vivekakhyAtithI dharmameghasamAdhi thAya che. prakAzaka 8 mAtA LP DESIGN BY zrutadevatA bhavana, , jenA marcanTa sosAyaTI, phatehapurA roDa, pAlaDI, amadAvAda-38G. Teliphiksa 8 (079) 26411, phonA 8 (999) 2211471 E-mail : gitarthganga@yahoo.co.in QB2+04BB8d 9429500401