________________
૨૩૦
પાતંજલ યોગસૂત્ર ભાગ-૨ / કૈવલ્યપાદ | ઉપસંહાર ભાવાર્થ : ચતુર્થ કેવલ્યપાદનો ઉપસંહાર : * તૃતીય વિભૂતિપાદમાં બતાવાયેલી સિદ્ધિઓથી વિલક્ષણ સર્વસિદ્ધિઓના મૂળભૂત એવી
સમાધિસિદ્ધિઓનું વર્ણન. ન જાયંતર પરિણામસ્વરૂપ સિદ્ધિવિશેષનું કારણ પ્રકૃતિનું પૂરણ . * ધર્માદિનું પ્રતિબંધકનિવૃત્તિમાત્રમાં સામર્થ્ય. - નિર્માણચિત્તોનો અસ્મિતામાત્રથી ઉદ્ભવ. - નિર્માણચિત્તોનું યોગિચિત્ત જ અધિષ્ઠાપક. - યોગીઓના ચિત્તનું અન્ય ચિત્તોથી વિલક્ષણપણું અને તેઓના કર્મોનું અલૌકિકપણું. - વિપાકને અનુગુણ વાસનાઓની અભિવ્યક્તિના સામર્થ્યનું અને કાર્ય-કારણના ઐક્યપ્રતિપાદનથી
વ્યવહિત એવી પણ વાસનાઓમાં આનંતર્યનું ઉપપાદન. * મહામોહરૂપી આશાનું નિત્યપણું હોવાને કારણે વાસનાઓમાં અનાદિપણાનું ઉપપાદન. * વાસનાઓના અનંતપણામાં પણ હેતુ અને ફલાદિ દ્વારા હાનનું કથન.
અતીત અધ્વાદિમાં ધર્મોના સભાવનું ઉપપાદન. - વિજ્ઞાનવાદનું નિરાકરણ અને સાકારવાદનું પ્રતિષ્ઠાપન. - પુરુષના જ્ઞાતૃપણાનું કથન. * ચિત્ત દ્વારા સકલ વ્યવહારની નિષ્પત્તિનું ઉપપાદન. * પ્રકૃતિથી અતિરિક્ત પુરુષના સત્ત્વમાં પ્રમાણમાં ઉપદર્શન. - કેવલ્યના નિર્ણય માટે ક્રમસર ઉપયોગી અર્થનું અભિધાન. ને શાસ્ત્રાંતોમાં પણ પાતંજલદર્શનકારે કહેલ કૈવલ્યના સ્વરૂપનો નિર્ણય.
આ રીતે ચોથા કૈવલ્યપાદમાં આવતા પદાર્થોનો સંક્ષિપ્તમાં ઉપસંહાર બતાવ્યો.
इति श्रीधारेश्वरभोजदेवविरचितायां राजमार्तण्डाभिधायां
पातञ्जलयोगसूत्रवृत्तो कैवल्यपादश्चतुर्थः ॥
