Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImANikyanandi svAmi viracita parIkSAmukha sampAdaka paM0 mohanalAla zAstrI, jabalapura bhAratavarSIya anekAnta vidvat pariSad
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratavarSIya anekAnta vidvat pariSad puSpa saMkhyA - 13 AzIrvAda nirdezikA saMyojana grantha praNetA anuvAdaka sarvAdhikAra surakSita saMskaraNa mUlya : mudraka : : : AcAryazrI bharatasAgarajI mahArAja gaNinI AryikA syAdvAdamatI mAtAjI : parIkSAmukha : bra0 prabhA pATanI B.Sc.,L.L.B. paM0 mohanalAla zAstrI : bhAratavarSIya anekAnta vidvat pariSad tRtIya vIra0 nirvANa saM0 2531 san 2005 pustaka prApti sthAna : (1) AcArya zrI bharatasAgara jI mahArAja saMgha zrI mANikyanandi svAmI (2) digambara jaina mahAsabhA kAryAlaya, aizabAga, lakhanaU (3) bIsapaMthI koThI zrI sammedazikharajI (4) anekAnta siddhAMta samiti lohAriyA jilA-bA~savAr3A, (rAjasthAna) Rs. 30 rupaye - 00 varddhamAna mudraNAlaya javAharanagara kAlonI, vArANasI- 10
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 24 vikalpasiddhe tasminsattetare sAdhye 25 asti sarvajJo, nAsti kharaviSANam 26 pramANobhayasiddhe tu sAdhyadharmaviziSTatA .27 agnimAnayaM dezaH, pariNAmI zabda iti yathA 28 vyAptI tu sAdhyaM dharma eva, 26 anyathA tadaghaTanAt 53 30 sAdhyadharmAdhArasaMdehApanodAya gamyamAnasyApi pakSasya vacanam 31 sAdhyadharmaNi sAdhanadharmAvabodhanAya pakSadharmopasaMhAravat 32 ko vA tridhA hetumuktvA samarthayamAno na pakSayati 33 etadvayamevAnumAnAGgaM, nodAharaNam 34 na hi tatsAdhyapratipattyaGgaM tatra yathoktahetoreva vyApArAt 35. tadabinAbhAvanizcayArtha vA vipakSe bAdhakAdeva tatsiddheH 36 vyaktirUpaM ca nidarzanaM sAmAnyena tu vyAptistatrApi tadviprati pattAvanavasthAnaM syAt dRSTAntAntarApekSaNAt . 37 nApi vyAptismaraNArtha tathAvidhahetuprayogAdeva tatsmRteH 38 tatparamabhidhIyamAnaM sAdhyamiNi sAdhyasAdhane sandehayati 36 kuto'nyathopanayanigamane 40 na ca te tadaGge sAdhyamiNi hetusAdhyayo vacanAdevAsaMzayAt 60 41 samarthanaM vA varaM heturUpamanumAnAvayavo vAstu sAdhye tadupayogAt 60 42 bAlavyutpatyartha tattrayopagame zAstra evAsI na vAde'nupayogAt 61 43 dRSTAnto dvedhA 'nvayavyatirekabhedAt / 44 sAdhyavyAptaM sAdhanaM yatra pradazyate so'nvayadRSTAntaH 45 sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvo yatraM kathyate sa vyatirekadRSTAntaH 62 46 hetorupasaMhAra upanaya: 62 47 pratijJAyAstu nigmnm| 48 tadanumAna dveSA, 46 svArthaparArtha bhedAt 63 50 svArthamuktalakSaNam { durth o baalhilaabhbhaab 63
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 52 tadvavacanamapi taddhetutvAt 53 sa hetu dhopalabhyanupalabdhibhedAt / 65 54 upalabdhi vidhipratiSedhayoranupalabdhizna 55 aviruddhopalabdhi vidhI SoDhA vyApyakAryakAraNapUrvottarasahacarabhedAt 66 56 rasAdekasAmagrayanumAnena rUpAnumAnamicchadbhiriSTameva kiMcitkAraNaM hetu yaMtra sAmApratibaMdhakAraNAntarAbaikalye 57 na ca pUrvottaracAriNostAdAtmyaM tadutpatti vA kAlavyavadhAne tadanupalabdhaH 58 bhAvyatItayo maraNajAgRdbodhayorapi nAriSTodvopI prati hetutvam 68 56 tadvyApArazritaM hi tadbhAvabhAvitvam 60 sahacAriNorapi parasparaparihAreNAvasthAnAta sahotpAdAcca 61 pariNAmI zabdaH kRtakatvAt, ya evaM sa evaM dRSTo, yathA ghaTaH, kRta kazcAyaM, tasmAtpariNAmIti yastuna pariNAmIsana kRtako dRSTo, yathA vandhyAstanadhayaH, kRtakavAya, tasmAt pariNAmI 62 astyatra dehini buddhi vyAhArAdeH 63 prastyatra chAyA chatrAta 64 udeSyati zakaTaM kRttikodayAt 65 udgAraNiH prAktata eva, 66 astvatra mAtulige rUpaM rasAt 67 viruddhatadupalabdhiH pratiSedhe tathA 68 nAstyatra zItasparzaHoNyAt 66 nAstyatra zItasparTI dhUmAt 70 nAsmin zarIriNi sukhamasti hRdayazalyAt 71 nodeSyati muhUrtAnte zakaTaM revatyudayAta 72 nodagAraNi muhurtAtpUrva puSyodayAt 32 laakh shilii ahnggaalaagaayiidiikssaagbhaalaal 38 jhijaalunnltti: sni daa gaanythaay' kaaj pUrvottarasahacarAnupalambhabhedAt 75 nAstyA bhUtale ghaTo'nupalabvaH,76 nAstyatra zizapA vRkSAnupalabvaH 77 76
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 11 ) 77 nAstyatrA pratibaddhasAmadhyo'gni ghUmAnupalabdheH 78nAstyatra dhUmo'nagnaiH 78 76 na bhaviSyati muhUrtAnta zakaTaM kRttikodayAnupalabdheH 76 80 nodagAdbharaNiH muhUrtAt prAktata eva 81 nAstyatra samatulAyA munnAmo nAmAnupalabdheH 82 viruddhAnupalabdhividhotredhA viruddhakAryakAraNasvabhAvAnupalabdhibhedAt 8 yathAsmin prANini vyAdhivizeSo'sti nirAmaya ceSTAnulabdheH 84 pratyatra dehini duHkhamiSTasaMyogAbhAvAt 85 anekAntAtmakaM vastvekAntasvarUpAnupalabdheH 86 paramparayA sambhavatsAdhanamatraivAntarbhAvanIyam 87 abhUdatra cakre zibakaH sthAsAt kAryakAryamaviruddhakAryopalabdhI 8 nAstyatra guhAyAM mRgakrIDanaM mRgArisaMzabdanAt kAraNaviruddha kArya viruddhakAryopalabdhI yathA 60 vyutpannaprayogastu tathopapatyAnyathAnupapatyaiva vA 1 agnimAnayaM dezastathaiva ghUmavatvopapatte ghUmavattvAnyathAnupatte va 62 hetuprayogo hi yathA vyAptigrahaNaM vidhIyate sA ca tAvanmAtreNa vyutpannaMravadhAryate 63 tAvatA ca sAdhyasiddhiH, 24 tena pakSastadAghArasUcanAyoktaH 65 prAptavAkyAdinibandha namartha jJAnamAgamaH 6. sahajayogyatA saMketanazAdi zabdAdayo vastupratipattihetavaH 67 yathA mervAdayaH santi / atha caturthaH samuddezaH 1 sAmAnya vizeSAtmA tadartho viSayaH 2 pranuvRttavyA vRttapratyaya gocaratvAt pUrvottarAkAraparihArAvApti sthiti lakSaNapariNAmenAthaM kriyopapattezca 3 sAmAnyaM dvedhA tiyaM gUSaM tAbhedAt 4 sadRzapariNAma stiryaka khaNDamuNDAdiSu gotvavat 76 Go 80 81 81 81 82 82 82 83 83 84 64 85 86 86 87 87 86
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ sm ( 12 ) 5 parAparavivartavyApi dravyamUddhatAsAmAnyaM, mRdina sthAsAdiSu 6 vizeSazca, 7 paryAyavyatirekabhedAt 8 ekasmindravye kramabhAvinaH pariNAmAH paryAyA prAtmani harSa - viSAdAdivat 62 . 6 arthAntaragato visadRzapariNAmo vyatireko gomahiSAdivat 2 pratha paMcama: samuddezaH 2 prajJAnanivRtti hAnopAdAnopekSAzca phalam, 2 pramANAdabhinna bhinaM ca 92 3 yaH pramimIte sa eva nivRttAjJAno jahAtyAdatte upekSate ceti pratIte: 92 pratha pANDaH samuddezaH 1 tato'nyattadAbhAsam 2 asvasaM viditagRhItArthadarzanasaMzayAdayaH pramANAbhAsA: 3 svaviSayopadazaMkatvAbhAvAt 4 puruSAntarapUrvArtha gacchattaNaspazaMsthANupuruSAdizAnavat 5 cakSurasayo , vye saMyuktasamavAyavacca 6 pravezadye pratyakSaM tadAbhAsam bauddhasyAkasmAddha madarzanAdvahniSijJAnaSat 65 7 vaizadye'pi parokSaM tadAbhAsaM, mImAMkasya karaNajJAnavat 8 atasmiMstaditi jJAnaM smaraNAmAsaM, sa jinadatte devadatto yaSA 6 sadRze tadevedaM, tasminneva tena sadRzaM, yamalakavadityAdi pratyabhijJAnAbhAsam 10 asaMbaddhe tajjJAnam tAmAsam, 11 idamanumAnAbhAsam 12 tatrAniSTAdiH pakSAbhAsaH 13 aniSTo mImAMsakasyAnityaH zabdaH 14 siddhaH zrAvaNaH zabdaH . . 15 bAdhitaH pratyakSAnumAnAgamalokasvavacanaiH. 16 tatra pratyakSabAdhito yathA anuSNo'gnidravyatyAjjalapat sd llh
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ parIkSAmukhasUtrasUcI pramANAdarthasaMsiddhi-stavAbhAsAdviparyayaH / iti vakSye tayoryalakSma, siddhamalpaM laghIyasaH // 1 // atha prathamaH samuddezA 1 svApUvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam 2 hitAhitaprAptiparihArasamartha hi pramANaM tato jJAnameva tat 3 tanizcayAtmakaM samAropaviruddhatvAdanumAnavat 4 anizcito' pUrvApaH 5 dRSTo'pi samAropAttAdRk 6 svonmukhatayA pratibhAsanaM svasya vyavasAya: 7 aryasyeva tadunmukhatayA 8 ghaTamahamAtmanA veni 6 karmavat kartRkaraNakriyApratIte: 10 zabdAnuccAraNe'pi svasyAnubhavanamarthaSat 11 ko pA tatpratibhAsinamarthamadhyakSamicchastadeva tathA necyot 12 pradIpavat 13 tastrAmANyaM svataH paratazca atha dvitIyaH samuddezaH 1 tadveSA, 2 pratyakSatarabhedAt 3 vizadaM pratyakSam 4 pratItyantarAvyavadhAnena vizeSavattayA vA pratibhAsanaM vaizabam 5 indriyAnindriyanimittaM dezataH sAmvyavahAripham 6 nAloko kAraNaM paricchedyatvAttamoSat 7 tadanvayavyatirekAnuvidhAnAbhAvAt phezoNDuphajAnavanaktaMcarajJAnavajyA 36 8 asajjanyamapi tattrakAzakaM pradIpaSat e baandhbii sthi mbilibli baathghni rmmm
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 kAraNasya ca paricchedyatve karaNAdinA vyabhicAraH 11 sAmagrIvizeSa vizleSitAkhilAvaraNamatIndriyamazeSato mukhyam 36 12 sAvaraNatve karaNajanyatvena pratibandhasambhavAt zratha tRtIyaH samuddezaH 1 parokSamitarat 2 pratyakSAdinimittaM smRtipratyabhijJAnatarkAnumAnAgamabhedam 41 3 saMskArobodhanibandhanA tadityAkArA smRtiH, 4 sa devadatto yazA 42 5 darzanasmaraNakAraNakaM saGkalanaM pratyabhijJAnaM tadeve, tatsadRzaM, tadvilakSaNaM tatpratiyogItyAdi 43 6 yathA sa evAyaM devadattaH, gosadRzo gavayaH, govilakSaNo mahiSaH idamasmAdUram vRkSoyamityAdi, 7 upalambhAnupalambhanimittaM vyAptijJAnamUhaH, 8 idama sminsatyeva bhavatyasati tu na bhavatyeveti ca, 6 yathAgnAveva dhUmastadabhAve na bhavatyeveti ca 10 sAdhanAtsAdhya vijJAnamanumAnam 11 sAdhyAvinAmAvitvena nizcito hetuH 12 sahakramabhAvaniyamo'vinAbhAvaH 13 sahicAriNo vyApya vyApakayozca sahabhAva: 14 pUrvottaracAriNoH kAryakAraNayozca RmabhAvaH 15 tattinniNayaH 16 iSTamabASitamasiddhaM sAdhyam 17 saMdigdhaviparyastAvyutpannAnAM sAdhya tvaM yathA syAditya siddhapadam 46 18 aniSTAdhyakSAdibAdhitayoH sAdhyatvaM mA bhUditISTAnApitavacanam 46 16 na cAsiddhavadiSTaM prativAdinaH 20 pratyAyanAya hIcchA vaktureSA 21 sAdhyaM dharmaH, kvacitta dviziSTo vA dharthI 22 pakSa iti yAkta, 23 prajiDo varSI
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 13 ) 17 apariNAmI zabdaH kRtakatvAd ghaTavat 18 pretya sukhaprado dharmaH puruSAzritatvAdadharmavat 16 zuci naraziraH kapAlaM prANyaGgatvAcchaM khazuktivat 20 mAtA me bandhyA puruSasaMyoge 'pyagarbhatvAt prasiddha vandhyAvat 21 hetvAbhAsA prasiddha viruddhAnaM kAntikA kicitkarAH 22 asatsattAnizcayo'siddhaH 23 pravidyamAna sattAkaH pariNAmI zabda cAkSuSatvAt 24 svarUpeNAsatvAt 100 101 25 pravidyamAnanizcayo mugdhabuddhi pratyagniratra dhUmAt 26 tasya bAppAdibhAvena bhUtasaMghAte sandehAt 101 101 27 sAMkhyaM prati pariNAmI zabdaH kRtakatvAt 28 tenAjJAtatvAt 102 26 viparItanizcitAvinAbhAvo viruddho'pariNAmI zabdaH kRtakatvAt 103 103 104 104 30 vipakSe'pyaviruddha vRttiranaM kAntikaH 31 nizcitavRttiranityaH zabdaH prameyatvAd ghaTavat 32 zrAkAze nitye'pyasya nizcayAt 33 zaMkitavRttistu nAsti sarvajJo vaktRtvAt 34 sarvajJattvena vaktRtvAvizeSAt 35 siddhe pratyakSAdibAdhite ca sAdhye hetura kiMcitkaraH 36 siddhaH zrAvaNaH zabdaH zabdatvAt, 37 kiJcidakaraNAt 38 yathAnuSNo'gni dravyatvAdityAdau kiJcitkatumazakyatvAt 39 lakSaNe evAsau doSo vyutpannaprayogasya pakSadoSeNaiva duSTatvAt 40 dRSTAntAbhAsA anvaye'siddhasAdhyasAdhanobhayAH 41 apauruSeyaH zabdo ' bhUtaM tvAdindriya sukhaparamANughaTavat hida haDa && 28 10 42 viparItAnvayazca yadapauruSeyaM tadamRtaMm 43 vidA dinAtiprasaMgAt 44 vyatireke siddhatadvyatirekAH paramANvindriya sukhAkAzavat 45 viparItavyatirekaca yannAmUrta tantrAporaveyam 46 bAlaprayogAbhAsAH paJcAvayaveSu kiyaddhInatA 47 agnimAnayaM pradezo dhUmavatvAdyadityaM taditthaM yathA mahAnasaH 104 105 105 106 106 106 107 107 108 108 106 110 111 378
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 111 112 48 dhUmAvAMzcAyam 46 tasmAdagnimAn dhUmavAzcAyama 112 50 spaSTatayA prakRtapratipatterayogAt 112 51 rAgadveSamohAkrAntapuruSavacanAjjAtamAgamAbhAsam 52yathA nadyAstIre modakarAzayaH santi, dhAvadhvaM mANavakAH 113 13 praDagulyagrahastiyUthazatamAste iti ca 113 54 visamvAdAt 113 55 pratyakSamevaikaM pramANamityAdi saMkhyAbhAsam 114 56 lokAyatikasya pratyakSataHparalokAdiniSedhasya parabuddhyAdezvAsiddheH 114 57 saugatasAMkhyayogaprabhAkara jaiminIyAnAM pratyakSAnumAnAgamopamAnArthA patyabhAva rekai kAdhika vyAptivat / 58 anumAnAderatadviSayatve pramANAntaratvam 56 taka syeva vyAptigocaratve pramANasyAvyavasthApakatvAt . 60 pratibhAsabhedasya ca bhedakatvAt 61 viSayAbhAsaH sAmAnyaM vizeSo dvayaM vA svatantram 117 62 tathA pratibhAsatvAt kAryAkaraNAJca 63 samarthasya karaNe sarvadotpattiranapekSatvAt 118 64 parApekSaNe pariNAmitvamanyathA tadabhAvAt 65 svayamasamarthasyAkArakatvAtpUrvavat 119 66 phalAbhAsaHpramANAdabhinna bhinnameva vA 67 abhede tadvyavahArAnupapatteH 116 68 vyAvRtyApi na tatkalpanA phalAntarAd vyAvRtyA'phalatvaprasaMgAt .. 116 66 pramANAntarAd vyAvRttyevApramANatvamasya 70. tasmAdvAstavo bhedaH 120 71. bhede lyAtmAntarabattadanupapatteH 72 samavAye 'tisaMgaH 73 pramANatadAmAsI duSTatayojhAvitI parihRtAparihRtadoSI vAdinaH sAdhanatadAbhAsI prativAdino dUSaNabhUSaNe ca ... .. 122 36, ar'r`issyhiiy' , 116
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ bikaalji| mAya nivedana anyaany phaa bRthi| ahiinbaastu jbaa mchln| 2 kalakattA parIkSA kA praznapatra. 6 3,4 parIkSAmukhasUtrasucI 5 viSaya sUcI atha prathamaH paricchedaH tbkaa krii mbil| pramANa kA lakSaNa sulaa jbaa lmbaa| pramANa kA nizcAyakapanA papUrvAyaM kA lakSaNa papUrvArtha kA dUsarA lakSaNa evaSyavasAya kA samarthana sthavyavasAya kA dRSTAnta 21 | padArtha ko jAnane ke samaya hone kAlI pratIti 26 23 kevala paravyavasAya kA khaNDana 27 | zabdoccAraNa binA hI svavya basAya kA spaSTIkaraNa 28 25 | zabdoccAraNa binA svapratIti 26 26 / sva kI pratIti kA udAharaNa 26 26 / pramANa ke prAmANya kA nirNaya 30 . pratha dvitIyaH paricchedaH .. pramANakeza 32 padArtha aura prakAza ke jJAna kI pramANake do bhedokA spaSTIkaraNa 32 kAraNatAke niSedhameM yukti 35 slaabhbaaslaa jaa bndh| chaatr' dusskr kthaa 13 | zAna ke arthajanyatA aura apIkhAMvyavahArika pratyakSa kA | phaaNlaa aa bhul 43 | kaahl jii bksstre 24 jun pliih sur'kssaa sthl haajii liisth mjjaay' kii jaal / ah Rii mnilibaag jaanaa kAraNya kA niSeSa 3 / kA kAraNa 37
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAraNa hone jJeyarUpatA pAramArthika pratyakSa kA lakSaNa 36 mAnane kA nirAkaraNa 38 | pAramAdhika pratyakSa ke zava 40 P | jngkh luliitmH nRsthit? ah kaa kaa alibh 8 / kii kaa laalaa parokSa ke kAraNa aura bheda 41 / pakSa kA lakSaNa smRti pramANa kA lakSaNa 42 pikalpAsiddha dharmI meM sAdhya 52 smRti kA dRSTAnta 43 / vikalpa siddha dharmI kA udAharaNa 52 pratyabhijJAna kA svarUpa 43 ubhayasiddha dharmI sAdhya 52 pratyabhijJAna ke dRSTAnta | ubhayasiddha dharmI kA dRSTAnta 53 takaMpramANa ke kAraNa va lakSaNa 45 dvividhadharmI ke dRSTAnta 53 vyAptijJAna kI pravRttikA prakAra 45 naadikaal ii a / lingg 24 pranumAna kA kAraNa aura dharmI ko sAdhya mAnane se hAni 53 svarUpa 46 | pakSa ke prayoga kI AvazyakatA 54 hetu (sAdhana) kA lakSaNa 46 | pakSa ke prayoga kI jAvazyakatA drbilaasaa kaa lns| kA dRSTAnta 54 sahabhAvaniyama kA lakSaNa pakSa ke prayoga kI AvazyakatA phlksaalimul kaa lhmy kI puSTi 55 vyAptijJAna ke nirNayakA anumAna ke aGgoM kA nirNaya 56 kAraNa 48 udAharaNa ko anumAna kA aMga sAdhya kA svarUpa 48 na hone kA kAraNa 26 jubiks bihiit juaa al| bhaataa cii caalkH k| iSTAbAdhita pada kA sAyaMkya aadikhye kssuaa sbikaa 40 udAharaNa ke anumAnAGga hone iSTavizeSaNa kA adhikArI 50 kA laNDana 58 upAyukta kathana kA kAraNa 50 vyAptismaraNArtha udAharaNakI , sukssm = lingg
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ a & 13) WP 6 A 6 6 u aD ck othl ddrii lijphaalaa ddi sujaa 1 kaal khaal dbiil ah kssii bilaa bhaal tti saakaa | jaakaah jaalaal se hAni 56 upayukta kathana meM hetu mt shudhaamghl y aa dhe | hu kaa ghuuthl| shungkhl jiib lingkl jnyii julu- | jubinyaasthl nimn jaalaaksi laa ilngkaa hcche 20 | sbihukaabilnni| jellu my'ii ai kr'y intu jii | jhikaahiini | jaaaN 20 | jbidussii cil| shubaag thlth jii linsl | jbibh+nathilti | kii bhaataa { | jbihuhuhkhini bhuujaa utt iib| 61 viruddhopalabdhi ke bheda gdd'aay' jaann daa laa / | 2 | bilkichu tikt o asstt! jny| | 2 | sikobhitti| tz, al ttraa kaaj | hijaahiini likhll jaayth / e | bighilti anumAna ke bheda 63 biruddhottaracaropalabdhi 34 jntkaal tt g aa bhiidd' / bihur'iithti| antlaal kaa lndhaar dui jur'iaathtigh k iihu ahaajbiinulaal likhaar' al julijaantlccitr tti thaalaalhulaa ! strbinyaatbjnyaathlli 33 jubibaahbiddi juniccaataalti donoM hetuoM ke viSaya jbighuur'aannji sujnyiiibhinn aaNr' jubihiitlaay' bhinn caaekhi yithilaa| bidyaaluthti yaa khub jiih uh bihaathtitb k gr' tti au gilaa o bijnyaantini 3t oH
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ bihungkaahaalunnlti sN | liy'aagr' jii jaahaaNkaa kii| bissjblaabaalti | likhaa du ulleii kaa sugli 81 dRSTAntAdika ke prayoga kI bRttik intu kaa snggiibaag 42 / atr phii bhittik sbni phaay'aay' i e jukt smri ei viSThalatA 84 kaaryaay' unt tti jumi bndh n sii krii hRdyaa | suti 2 | jaagnyj / a ksii phaah o selulaalmr'miiy'aa lil o bl haa haa au baaki / sunn ai mr'i str'ii jii budd'i / athgh sthl jbaa phaaNgaa bhg baaNlaa bil| saa ik j ii gher'ir'ii kaa bRnd o grnth antrkhH asthi mjaa ai bijy' kaaliy o ; kaabhaanggaa caa lbdh ghntu kii sunkaalilaa | dbiii ai gr' | uH alnggl kintu oo | nii ai gr'ii phutt laal aaanggaa k smr' 8paryAyadhizeSa kA svarUpa birykaalaa / / | 4| niibihii' kaaby ks aNH aar'indr'nthH dulaabh a kaa nith ? | j l ceii ykssmaa sulaataa k sttl phlii grin ? / co kaail 24 | ashy ajny: ahindr jaamaa jaa jli | cttjjibibi phaalii tti saalaagaa e gr' bhuubhaa o junyjir'iaahi k m | bndhi k gaathaa caa taagaar' chaal j intu oi
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSAbhAva kA lakSaNa parokSAbhAsa kA svarUpa smaraNAbhAsa kA lakSaNa pratyabhijJAnAtrAsa kA svarUpa tarkAbhAsa kA lakSaNa anumAnAbhAsa kA svarUpa pakSAbhAsa kA lakSaNa aniSTa pakSAbhAsa kA udAharaNa siddhapakSAbhAsa kA dRSTAnta bAdhita pakSAbhAsa ke bheda pratyakSabAdhita kA dRSTAnta anumAnabAdhita pakSAbhAso dAharaNa jAgaNabAdhita pakSAbhAso dAharaNa lokavAdhisa pakSAbhAsa dRSTAnta svavacanabAdhita pakSAbhAsa kA dRSTAnta hetyAbhAsa ke bheda prasidvahetvAbhAsa ke bheda pA svarUpa svarUpAsiddha hetvAbhAsa dRSTAMta cAkSuSa svahetu ke svarUpA N ( e ) 64 | prasiddha hetvAbhAsa ke bhedAntara kI puSTi 65 65 viruddhahetvAbhAsa kA svarUpa 65 janakAntika hetvAbhAsa kA 66 epa rUpa 66 | nizcita vipakSavyAvRtti kA 67 hada dRSTAnta 97 nizcita vipakSavyAvRttitva kI puSTi 67 104 67 104 zaMkita vipakSavRtti kA udA0 zaMkita vipakSavRtti kI puSTi 105 kicitkAra hetvAbhAsa lakSaNa 105 siddhasAdhyA kicirakarodAharaNa 10% zabdatvahetu ke prakicitkaratva 68 meM hetu 66 zabdatvahetu ke prakicitkAratva kI puSTi 68 && 100 100 100 siddhatva 101 sandigdhAsiddha kA udAharaNa 101 dhUbhava svahetu ke sandigdhAsiddhasya 101 siddhahetvAbhAsa ke bhedAntara 102 102 103 akicitkara hetvAbhAsa ke prayoga ko upayogitA anvaya dRSTAntAbhAsa ke bheda anvayadRSTAntAbhAsoM ke udA. anvaya dRSTAntAbhAsa kA 101 104 106 106 106 107 107 108 udAharaNAntara anvaya dRSTAntAbhAsatvapuSTi vyatirekadRSTAntAbhAsa ke bheda 106 106 vyatirekadRSTAntAbhAsa kA udAharaNAntara 110
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 10 ) bAlaprayogAmAsa kA lakSANa 111 / kArisAhAyyAne kAryakArityA bAlaprayogAbhAsa phA dRSTAnta 111/ mAnane se hAni 118 dvitIya bAlaprayogAmAsa 111 / svayaM asamartha padArtha ke kArya ulTe prayoga ke bAlAbhAsatvA 112 kAritva mAnane se hAni 118 ulTe prayoga ke bAlaprayogA- pramANalAbhAsa kA varNana 119 mAsatva meM hetu 112 / cl kii sujaa 4 aaa prAgamAmAsa kA lakSaNa 113 mita mAnane se hAni 119 prAgamAbhAsa kA udAharaNa 113 kalpanA se pramANa aura phala bhAgamAbhAsa kA udAharaNAMtara 113.1 kA vyavahAra mAnane Apatti 119 pUrvodAharaNoM ke bhAgamAmA kalpanAmAtra se. phalavyavahAra satya meM hetu 113 na ho sakane meM dRSTAMta 120 pramANara khyAmAsa kA varNana 114 ensaal smii ak gul ii pratyakSama ke saMkhyAmAsatva 114 bhedanirNaya 120 pratyakSa saMkhyAbhAsatva kA sumaal baa klaa 4 aaa dRSTIkaraNa 115 bheda mAnane meM hAni pramANAMtara se parabudhyAdika kI siddhi kA niSedha julaai i prjaangg jiib 115 susbaakssl / nily', paaln takaM dvArA saMkhyAmAsatva ke kA niSedha nirAkaraNa se hAni 115 svapakSa ke sAdhana paura upayukta kapana kI puSTi dUSaNa kI vyapasyA. 122 pramANaviSayAmAsa kA svarUpa 117 nayAditattvoM ke svarUpa ke kevala sAmAnyAdika ke nirjaya kA upAya 122 viSayAmAsatva meM hetu 117 / sannikarSA para saMskRta nibaMrSa 122 svayaM samartha padArtha ke nie- l bijy' susth nijj, 123 pekSa kAryakAritva- hAni 110 sutrakAra kA pantima va sahA 124 svayaM samarNa padArtha ke chaha- pAvazyaka nivandha 124-144
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI jinAya nama: kaamr'r' giilaalindr'ibibhinn parIkSAmukha saTIka prathamaH paricchedaH grantha kAra kI pratijJA aura uddezya pramANAdarthasaMsiddhi - stadAbhAsAdviparyayaH / iti vakSye tayo lakSamA, siddhamalpaM laghIyasaH // 1 // artha-pramANa ( sacce jJAna ) se padArthoM kA nirNaya hotA hai aura pramANAbhAsa (jhUThejJAna ) se padArthoM kA nirNaya nahIM hotA / isaliye mandabuddhi vAle bAlakoM ke hitArtha una donoM ke saMkSipta aura pUrvAcAryaprasiddha lakSaNa kahatA hU~ ! saMskRtArtha-pramANAt (samyagjJAnAt) padArthAnAM nirNayaH, pramANAbhAsAt (mithyAjJAnAt) padArthAnAmanirNayazca jAyate / ato mandamatInAM bAlakAnAM prabodhAya tayoH pramANapramANa bhAsayoH saMkSipta pUrvAcAryaprasiddhamvA lakSaNamahaM granthakAro vakSye / vizeSArtha-mA-antaraGga aura bahiraGga lakSmI / prANa-zabda arthAt divyadhvani / pra-utkRSTa / mA ca prANazca mANI, prakRSTau mANo yasya saH pramANaH / utkRSTalakSmI aura utkRSTavANI sahita vyakti arihanta bhagavAn hI haiM / kyoMki anantacatuSTaya rUpa antaraGga aura samavasaraNAdirUpa bahiraGga lakSmI anya hariharAdika ke sambhava nahIM / tayA pratyakSa aura anumAna pramANa se nirbAdha divyadhvani bhI anya ke sambhava nhiiN| isa prakAra yahA~, pramANa zabda kA artha 'parihanta' huaaa| unake asAdhAraNa guNa dikhAnA ( 21 )
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukhe - hI unakI stutirUpa maMgala huprA / pramANAbhAsa hari-harAdika // pramANasya lakSaNam, pramANa kA lakSaNa - svApUrvArthadhyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam // 1 // artha - apanA aura apUrvArtha kA nizcAyakajJAna pramANa kahalAtA 1 saMskRtArtha - yatsvamanyapadArthAnvA vijAnAti tat prathavA yat svasvarUpasya padArthAntarasvarUpasya vA nirNayaM vidadhAti tadeva pramANaM ( samyagjJAnaM ) procyate / - tathA cAnumAnam - pramANaM svApUrvArtha vyavasAyAtmakajJAnameva, pramANatvAt, yattu svApUrvArtha vyavasAyAtmakajJAnaM na bhavati tanna praNANaM, yathA saMzayAdiH ghaTAdizca pramANaM ca vivAdApannaM, tasmAtsvApUrvArtha vyavasAyAtmakajJAnaM pramANam // 1 // vizeSArtha - jo apane Apako jAnatA hai aura anya pramANalakSaNakA rakasUtra naM0 2 ke padoM kA sArthakya - 1- - ajJAnarUpa sannikarSa, kArakasAkalya aura indriyapravRtti ke pramANatA ke nirAkaraNa ke hetu jJAnapada diyA gayA hai / 2- nirvikalpakajJAna ko pramANatA ke nirAkaraNa ke hetu vyavasAyapada diyA gayA hai| 3 - vijJAnAdvaitavAda, brahmAdvaitavAda tathA zUnyaikAntavAda ko pramANatA ke nirAkaraNa ke hetu zrarthapada diyA gayA hai / 4---gRhItagrAhI dhArAvAhI jJAna ko pramANatA ke khaNDana hetu apUrvavizeSaNa diyA gayA hai / 5 -- asvasamvedanajJAna ko prAmANikatA ke niSedha ke hetu pramANa ke lakSaNa meM svavizeSaNa diyA gayA hai|
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstra suboSaSTIkAyAM prathamaH paricchedaH - 23 padArthoM ko bhI jAnatA hai arthAt apane svarUpa kA tathA para padArthoM ke svarUpa kA nirNaya karatA hai vahI pramANa yA saJcA-jJAna kahA jAtA hai| 'vyatikIrNavastuvyAvRttihetu lakSaNam' milI huI aneka vastuoM meM se kisI eka vastu ko jude karAne vAle hetu ko lakSaNa kahate haiM // 1 // pramANa kA lakSaNAntara yA jJAna kA pramANapanA-- chilaaksisighiaassnggi chi aksaa bbii jaalaaphiir' naa| artha-jo sukha kI prApti tathA duHkha ke dUra karane meM samartha hotA hai use pramANa kahate haiN| aisA vaha pramANa 'zAna' hI ho sakatA hai, anya sannikarSa Adika nahIM // 2 // saMskRtArtha --indriyArthayoH sambandhaH snnikrssH| sa ca sanniko'cetano vidyate / pracetanAcca sukhAvAptiH duHkhavinAzo vA na jAyate, ataH sajJikarSa: pramANaM no bhavet / parantu jJAnAtsukhAvAptiH dukhavinAzo vA jAyate, to jJAnameva pramANam / yataH sukhAvAptau duHsavinAze kA yat samayaM tadeva pramANaM proktam / / prasyAnumAnaprayogazcetyam-pramANaM jJAnameveti pratijJA, hitAhitaprAptiparihArasamarthatvAditi hetuH, hitAhitaprAptiparihArasamayaM hi jJAnaM, nAnyat, yadA ghATAdayaH ityudAharaNam / tathA cedamityupanayaH / tasmAttayeti nigamanam // 2 // vizeSArtha:-indriya aura padArthoM kA sambandha sannikarSa kahalAtA hai / vaha sannikarSa acetana hotA hai aura acetana (jar3a) se sukha kI prApti tathA duHkha kA parihAra hotA nhiiN| isa kAraNa sannikarSa pramANa nahIM ho sakatA / parantu jJAna se sukha kI prApti aura duHkha kA parihAra hotA hai, isaliye jJAna pramANa hai| 'prakarSaNa mIyate'nena' iti pramANam / arthAt po saMzaya, piparthaya
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 dhImANikyAndisvAmiviracite parIkSAmukhe aura anadhyavasAyarahita hokara vastu ke svarUpa ko jAnatA hai vaha pramANa kahalAtA hai // 2 // pramANasya nizcAyakatvam , pramANa kA nizcAyaka panAmhilaa kaahiibibhaajaa / 2 / athaM-vaha pramANa nizcayAtmaka hai| saMzaya, viparyaya tathA anadhyabasAya rahita hone se, anumAna kI taraha / / 3 / / saMskRtArtha-yathA samAropaviruddhatvAd bauddhAGgIkRtamanumAnaM tanmate nizcayAtmakaM, tathAInmate samAparopaviruddhatvAtpramANamapi nizcayAtmakam // 3 // vizeSArtha-bauddha anumAna ko padArthoM ko nizcaya karane vAlA mAnatA hai aura pratyakSa ko nirvikalpaka arthAt anizcAyaka (nizcaya nahIM karane vAlA ) mAnatA hai / parantu jainoM ne sabhI pramANoM ko sva aura para kA nizcAyaka ( nizcaya karane vAlA ) mAnA hai / yahI batalAne ke liye bauddhoM ke dvArA mAne huye anumAna kA dRSTAnta dekara sabhI pramANoM ko nizcayAtmaka siddha kiyA gayA hai / jaba ki anumAna ko nizcayAtmaka mAnA hai, to pratyakSa ko bhI nizcayAtmaka mAnanA caahiye| kyoMki jo kisI padArtha kA tathA apanA nirNaya nizcayarUpa se nahIM karatA vaha pramANa kaise ho sakatA hai? 1-do tarapha DhalatA huA nirNayarahita (anizcita) jJAna saMzaya kahalAtA hai / jaise yaha sIpa hai yA cAMdI, DUMTha hai yA puruSa ityAdi / 2ulTAjJAna viparyaya kahalAtA hai| jaise rassI meM sAMpa kA yA suvarNa meM pItala kA jJAna ! 3-anizcita tathA vikalpa ( icchA ) rahita jJAna anadhyavasAya kahalAtA haiN| jaise calate samaya sparza huye patthara yA tRNa ghANeraha meM kucha hai' aisA jnyaan||3||
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstrI subodhaTIkAyAM prathamaH pricchedH| 25 apUrvArthasya samarthanam, apUrvArtha kA samarthana yA lakSaNa anizcito ' pUrvArthaH // 4 // artha-jisa padArtha kA pahile kabhI kisI sacce jJAna se nirNaya nahIM huA ho use apUrvArtha kahate haiN| pramANa aise apUrvArtha kA nizcaya karatA hai| ataH jo jJAna kisI pramANa se jAne huye padArtha ko jAnatA hai vaha pramANa nahIM hotA, kyoMki usane usa padArtha kA nizcaya nahIM kiyA, kintu nizcita ho ko jAnA hai // 4 // saMskRtArtha-kasmAccidapi samyagjJAnAd yasya padArthasya kadApi nirNayo na jAtaH saH apUrvArtho nigyte| pramANaM tameva nishcinoti|| prato yajjJAnaM kasmAccitpramANAd vijJAtaM padArtha vijAnAti tanna pramANam / yatastena tasya padArthasya nizcayo na vihitaH, kintu nizcittameva vijJAtam // 4 // vizeSArtha--IhAjJAna yadyapi avagrahAdika ke dvArA sAta padArtha ko hI jAnatA hai parantu avAhAdika jisa vizeSa ko nahIM jAna sakate haiM usa avAntara vizeSa ( anyAvazeSa ) ko jAnatA hai isaliye IhA kA viSaya apUrvArtha hI hai // 4 // apUrvArthasya lakSaNAntaram, apUrvA kA dUsarA lakSaNadRSTo'pi samAropAsAdayA / / 5 / / artha-kisI pramANa se jAne huye padArtha ke viSaya meM bhI jaba saMzaya, viparyaya yA anadhyavasAya ho jAtA hai taba vaha padArtha bhI apUrvArtha kahA jAtA hai| aura usakA jAnane vAlA jJAna bhI pramANasvarUpa hotA hai | saMskRtArtha-kenApi pramANena vijJAte'pi padArtha yadA saMzayo, lieijH, netr'aannii yaa sb daa suin likaa, naa khndd bedAI zAnamaNi pramANasvarUpa bhavet / / 5 / /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 zrImANikyamandisvAmiviracite parIkSAmukhe svavyAyasAyasya samarthanam, svavyavasAya kA samarthanasvonmukhatAyA pratimAsanaM svastha vyavasAyaH // 6 // artha-- apane Apake anubhava se hone vAle pratibhAsa ko svAvyavasAya (svasvarUpa kA nizcaya) kahate haiN| isameM maiM apane ko jAnatA hU~ aisI pratIti hotI hai // 6 // saMskRtArtha-svasyonmukhatayA pratibhAsanaM svavyavasAyo nigkhte| atra 'prahamAtmAnaM jAne' iti pratIti jarjAyate // 6 // svavyavasAyasya dRSTAntaH, svavyayasAya kA dRSTAntaarthasyeva tadunmukhatAyA // 7 // artha-jisa prakAra ghaTa paTa ityAdi zabdoM kA jaba hameM jJAna hotA hai taba usa jJAna ke viSayabhUta una una padArtho kA jJAna bhI hameM avazya hotA hai| usI prakAra jaba AtmA kI ora lakSya hotA hai taba prAtmA kyA cIja hai isakA bhI jJAna avazya ho jAtA hai // 7 // saMskRtArtha-yathA yadA ghaTapaTAdizabdAnAM pratIti rjAyate tadA tajjJAnaviSayabhUtAnAM tattatpadArthAnAM jJAnamapi asmAkamavazyaM jAyate / tathA yadAtmAnaM prati lakSyaM jAyate tadA''tmA kimvastu vidyate etasyApi jJAnamavazyaM jAyate // 7 // padArtha ko jAnane ke samaya hone vAlI pratItizaTamahamAtmanA beti // artha-maiM apane dvArA ghaTa ko jAnatA hU~ / isa jJAna meM aham aura AtmanA pada se sva kA nizcaya hotA hai aura ghaTam pada se parapadArtha ghaTa kA joSa hotA hai| isI prakAra pramANa se sarvatra sva aura para kA yavasAya (jJAna) hotA hai| isaliye pramANa ko sva aura para kA niracAyaka banhA hai.||8||
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstre subodhaTIkAyAM prathamaH paricchedaH / saMskRtArtha - 'ghaTamahamAtmanA vedhi' iti pratItI 'aham' 'zrAtmanA ' veti padAbhyAM svavyavasAyo jAyate tathA ghaTampadena parapadArtha bogho jaayte| tathaiva pramANena sarvatra svasya parasya vA bodho jAyate / zrataeva pramANaM svapara nizcAyakaM nigaditam // 8 // 27 vizeSArtha - maiM ( kartA ) ghaTa ko (karma) jJAna se (karaNa) aura jAnatA hU~ (kriyA) / jJAna ke samaya sarvatra ina cAra bAtoM kI pratIti hotI hai| unameM 'maiM' karake apanI pratIti hotI hai, isI ko jJAna ke svarUpa kA nizcaya kahate haiN| kyoMki yaha AtmA kI pratIti hai aura vaha khAtmA jJAnasvarUpa hai / isa kAraNa 'meM' pada ke dvArA jJAna apane Apa ko jAnatA hai / 'ghaTa ko isa pada ke dvArA apUrvArtha ( parapadArtha ) kI pratIti hotI hai / 'jAnatA hU~' yaha kriyA kI pratIti hai, jise pramiti; prajJAna nivRtti; jJapti vA pramANaphala bhI kahate haiM / aura 'jJAna se' isa pada ke dvArA karaNarUpa pramANa kI pratIti hotI hai jisakA phala ajJAnanivRtti hai // 8 // paravyavasAya katAmAtrasya khaMDanam, kevala paravyavasAya kA khaMDana - karmavatkartR karaNakriyA pratIteH // 9 // artha- - pramANa ke dvArA jaise ghaTa paTa ityAdi rUpa karma kA bodha hotA hai usI prakAra karttA (meM) karaNa (apane dvArA) aura kriyA ( jAnatA hU~ ) kA bhI bodha hotA hai / prarthAt pramANa ke dvArA jaise meM ghaTapaTAdika ko jAnatA hU~ aisI pratIti hotI hai usI prakAra karttA, karaNa aura kriyA ke prati bhI ina kartA Adika ko bhI jAnatA hU~ aisI pratIti hotI hai, isameM bAdhA nahIM, anubhavasiddha hai / isaliye pramANa ko kevala paravyavasAyaka mAnanA ThIka nahIM hai // 6 // karmaNo saMskRtArtha - pramANena yathA ghaTapaTAdirUpasya boSo jAyate tathaiva karttuH, karaNasya, kriyAyA vA bodho jAyate / pratha
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukhe pramANena yathA 'ahaM ghaTapaTAdikaM (karma) jAne' iti pratIti jAyate tathA kartR karaNakriyAH pratyapi 'ahaM kAdikaM jAne' iti pratIti jarjAyate, nAtra kAcid bAdhA, anubhavasiddhaM vidyate // 6 // vizeSArtha- eka hI jJAna meM kartA Adi aneka kArakoM kI vyavasthA bhedavivakSA se ghaTa jAtI hai| kyoMki jaina siddhAnta syAdvAda hai / vibhinna apekSAkRta varNanase virodha nahIMAtA, sarvathA ekAntavAdameM hI yaha virodha sambhava hotA hai| isa vivecana se pramANa ke viSaya meM naiyAyika aura mImAMsaka kI mAnyatAoM kA khaNDana kiyA gayA hai, jo prameyaratnamAlA anya meM spaSTa hai // 6 // zabdoccAraNa binA hI svavyavasAya kA spaSTIkaraNazabdAnuccAraNe'pi svasyAnubhavanamarthavat / 10 // artha-jaise pratyakSa rakhI huI ghaTapaTAdi vastuoM kA aura parokSa: modaka Adi vastuoM kA tavAcaka zabda ke uccAraNa binA hI vijAra yA akalokana mAtra se hI jJAna meM tadAkAra anubhava ho jAtA hai ki yaha amukavastu hai aura yaha amukavastu / usI prakAra 'maiM yaha karUMgA' 'mere dvArA yaha huA' ityAdi jJAna (vicAra) meM 'maiM aura mere dvArA' ityAdi rUpa se AtmA kA bodha (anubhava) hotA hai, vaha zabdoccAraNa binA bhI hotA hai / // 10 // saMskRtArtha- yathA pratyakSANAM paTapaTAdInAM vastUnAM, parokSANAM modakAdIdAmbA tadvAcakazabdAnujvAraNe'pi vicAramAtreNevAlokanamAneNadha vA jJAne tadAkAra anubhavo jAyate, yadidamamukavastu vidyate; idaM cAmukavastu tathA 'ahamidaM kariSye' 'idaM mayA jAtam ityAdi vicAre (jAne) 'ahaM, mayA' ityAdi rUpeNa yaHsvadoSaH jAyate, saH zabdoccAraNaM vilaMba jAyate // 10 // vizeSArtha-isa vivecana se 'kartA prAdi kA jJAna zalocAraNa se hI hotA hai, isa prakAra mAnane vAloM kI mAnyatA kA
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstre subodhaTIkAyAM prathamaH paricchedaH / khaMDana kiyA gayA hai| yadi ve vAkyoccAraNa pakSa meM aisA mAnate to satya ho sakatA thA, parantu unakA jJAna ko zabdoccAraNajanya ekAntarUpa se kahanA ThIka nahIM hai // 10 // 26 zabdoccAraNa binA bhI svapratIti kI puSTi ko vA tatpratibhAsina mayaMmadhyakSamicchaMstadeva tathA necchet artha-laukika yA parIkSaka aisA kauna puruSa hai jo jJAna se pratibhAsita huye padArthoM ko to pratyakSajJAna kA viSaya mAne, parantu svayaM jJAna ko pratyakSa nahIM mAne, arthAt sabhI mAneMge / ki jaba jJAna dUsare padArthoM kA pratyakSa karatA hai taba apanA bhI pratyakSa karatA hogA / yadi apane ko nahIM jAnatA hotA, to dUsare padArthoM ko bhI nahIM jAna sakatA / jaise ghaTa varSa raha apane Apa ko nahIM jAnate, isaliye dUsaroM ko bhI nahIM jAnate hai // 11 // saMskRtArtha - vadA jJAnaM parapadArtha pratyakSaM karoti tadA svasya pratyakSamapi tasyAvazyaM syAt / yadi ca svaM na mAnIyArttAhi parapadArthAn jJAtugapi na ghaknuthAt / yathA ghaTAdavaH svaM na jAnantyataH paramapi na jAnanti / iti sthitoM ko tokikaH parIkSako vA bano vidyate yo jJAna vibhAsinaayaM pratyakSaM svIkurvan svayaM jJAnaM pratyakSaM no svIkuryAt ? // 11 // zikSeoSArtha vo yaha kahegA ki meM paTa kA pratyakSa kara rahA hai usako 'meM' babda ke vAdhya jJAna kA bhI pratyakSa mAnanA hogA // 11 // svapratItipuSTerAharaNam, sva kI pratIti kI puSTi kA udAharaNapradoSavat // 12 // tare padAna o tira -- dIpaka Ta paTa ekA pApane pApa (zrIpaka) ko bhI prakAzita karatA hai, vaise hI jJAna ghaTa
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukhe paTa Adi ko jAnatA huA apane Apa ko bhI jAnatA hai| saMskRtArtha-yathA dIpako ghaTapaTAdikaM parapadArtha prakAzayan svam (dIpakam ) api prakAzayati tathaiva jJAnamapi ghaTapaTAdiparapadArtha jAnatsat svamapi jAnAti // 11 // vizeSArtha- ghaTapaTAdika kA prakAzaka dIpaka yadi apane Apako prakAzita nahIM karatA to usake prakAzana ke liye dUsare dIpaka ko bhAvazyakatA hotI; parantu hotI nahIM hai| isa se siddha hotA hai ki dIpaka svA aura para kA prakAzaka hai| kyoMki sarvatra dRSTa padArtho se hI adRSTa padArthoM kI kalpanA kI jAtI hai / / 11 // . pramANa ke prAmANya kA nirNayatasyAmANyaM svataH paratazca // 13 // artha- usa pramANa kA prAmANya (sacAI, vAstavikatA yA padArtha kA yathAvat jAnane kA nirnny|) do prakAra se hotA hai / abhyAsadazA meM anya padArtha kI sahAyatA binA apane Apa aura anabhyAsa dazA meM anya . kAraNoM kI sahAyatA se / saMskRtArtha-tasya pramANasya prAmANyasya (satyatAyAH vAstavikatAyAH, yathAvadvijJatAyA: vA) nirNaya: prakAradvayena jAyate / abhyAsadazAyAmanyapadArthasahAyatAM binA svataH, anabhyAsadazAyAJcAnya kAraNAnAM sahAyattayA / / 13 // vizeSArtha-jahA~ nirantara jAyA pAyA karate haiM, vahA~ ke nadI aura tAlAba Adi sthAnoM ke paricaya ko abhyAsadazA kahate haiN| isa sthAna meM prAmANya kA nirNaya svataH ho jAtA hai| aura jahA~ kabhI gaye prAye nahIM vahA~ ke nadI aura tAlAba Adi sthAnoM ke paricaya ko anabhyAsakyA kahate haiN| aise sthAnoM meM dUsare kAraNoM se hI prAmANya kA nirNaya hotA hai||| 13 //
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaise koI vyakti sadA droNagiri jAyA karatA hai aura vahA~ ke rAste meM jitane kUpa tathA tar3Aga vagairaha pAte haiM sabako bhalI bhAMti jAnatA hai / vaha jaba-jaba vahA~ jAtA hai taba-taba pUrva ke paricita cihnoM ko dekhate hI jAna letA hai ki yahA~ jala hai aura unhIM cinhoM se yaha bhI jAna letA hai; ki mujhe jo jJAna huA hai vaha bilakula hI ThIka hai| isameM yahI pramANa hai ki vaha vyakti jJAna hone ke bAda hI zIghratA se kutrA yA tAlAba meM loTA Dobane laga jAtA hai| agara use apane jJAna kI sacAI nahIM hotI to kabhI aisA nahIM kara sakatA thaa| isase nizcaya hotA hai ki abhyAsadazA meM svataH hI prAmANya kA nizcaya hotA hai| ___ eka dUsarA vyakti pahalI hI bAra droNagiri gayA aura rAste meM jaise anya jalAzayoM para cihna hote haiM vaise cihna dekhe, taba use jJAna humA ki yahA~ jala hai| parantu yaha nirNaya nahIM kara sakA ki kisa khAsa sthAna para jala hai| arthAt 50 gaja isa tarapha hai yA usa trph| isake bAda jaba vaha dekhatA hai ki amuka bhora se striyA~ pAnI liye pA rahI haiM athavA zItala aura sugandhita vAyu pA rahI hai taba vaha jAna letA hai ki yaha merA 'jalajJAna' saccA hai| yadi saccA nahIM hotA; toye striyAM jala lekara nahIM paatiiN| hira vaha 50 gaja Age jA kara kumA meM loTA Doba kara pAnI bhara letA hai / usakA pahalA jJAna yajJapi satya thA, parantu usa satyatA kA nirNaya dUsare hI kAraNoM se hubhaa| isase mAlUma hotA hai ki anabhyAsadazA meM prAmANya kA nirNaya parata: hotA hai // 17 // iti prathamaH paricchedaH samAptaH /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dvitIyaH paricchedaH susaas iir'ii, mjaa k ii-- n j i| ---sjaal r'ii gr'| atr sugr' kaail dbiinii ii hii sbi haa aa h 4/4/ sbraassttr--slaam braaujaar aaar'ii jin| jaanggaalaakaaljii yttolngiibaannu // aasaa k b ii+ii = bhii -- anyaalo 24 sukh--m jii hr'iiH k j k ejo k kh g tt / ju prlkssmiii bhaai kli saaje kii , bii, al sh aah aujaa ai likhaar' lai bist at bhuussm elaakaa aay' i // 2 // naa --smkaa ar'ii kbi sujaa gj shrii jjii : prkssaagbhaagblebikikinni mi: gpyaajhikhaalaa niy'ejaabij bidd'i / sutrmtye ye, prje guj / laalbiji caale 54 55 / | caaliy'e (dijl, juy'aa aa aa) phaal ttesstt te kaaltt / 25 | baa--e 2ttlaay' mukti lingglii litt mere miir kthaa bhtt lingkiNielji-nijlnsksikaattaa
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAyazAstre suboSaTIkAyAM dvitIyaH pricchedH| spaSTatvamiti / pratipAditaM ca bhImaTTAkalaMkadevaHpratyakSalakSaNa prAhuH, spaSTa sAkAramajasA, iti / tathA cAnumAnaM-pratyakSaM vizadajJAnAtmakamevA, pratyakSatvAt, parokSavat / pratyakSa miti dhaminirdezaH vizadajJAnAtmaka sAdhya, pratyakSatvAditi hetuH, parokSavaditi dRSTAntaH / tathAhi-yana vizadajJAnAtmakaM tanna pratyakSa, yathA parokSa, pratyakSaM ca vivAdApalaM, tasmAvizadajJAnAtmakamiti // 3 // vizeSArtha-pratyakSa pramANa kI nirmalatA anubhava se jAnI jAtI hai / vaha anubhava isa prakAra se hotA hai| kisI vyakti ko kisI ne zabdoM ke dvArA agni kA jJAna karA diyA taba usa vyakti ne sAmAnyarUpa se agni ko jaanaa| isake bAda kisI dUsare manuSya ne usI vyakti ko ghUmamAtra dikhA kara agni kA jJAna kraayaa| taba bhI usa vyakti ne jisa jagaha dhUmapA usa jagaha dhUma se agni kA nizcaya kiyA, pratyakSa nahIM dekhii| - isake bAda kisI tIsare manuSya ne agni kA jalatA huA aMgAra lAkara usake sAmane rakha diyA, taba usa puruSa ko bilakula nirmala (spaSTa) jJAna ho gayA ki agni isa prakAra, aise raMga kI garma hotI hai| isa tIsarI bAra huye jJAna meM pahile do bAra huye jJAnoM se vizeSatA hai, usI ko vizadatA yA nirmalatA kahate haiM / jisa jJAna meM aisI vizakhatA hotI hai use pratyakSA kahate haiM // 3 // vaizavasya lakSANam, vaizana kA lakSaNagraay'aal chil e abil arth--dui yaal jii aaabaa i bil| diil jaal dungkh br'aa ke prAkAra aura varNa prAdi kI vizeSatA se hone vAle pratimAsako baikha kahate haiM // 4 //
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukhe / dhAnaM saMskRtArtha - ekasyAH pratIteranyA pratItiH pratItyantaraM tenAvyavatena pratibhAsitvaM vaizadyaM nigadyate / tathA ca jJAnAntaravyavadhAnarahitatve sati varNa saMsthAnAdivizeSa grahaNatvaM vaizadyam / vizadatvaM, nirmalatvaM, spaSTatvamiti tu vaizadyasyaiva nAmAntarANi // |4|| 34 vizeSArtha - jo jJAna apane svarUpa kA lAbha karane meM dUsare jJAnoM kI sahAyatA cAhatA hai vaha parokSa kahalAtA hai / jaise - smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura zrAgama / tathA jo jJAna dUsare jJAnoM kI sahAyatA nahIM cAhate haiM ve pratyakSa kahe jAte haiM / unameM jo khAsiyata hotI hai usI ko vizadatA, vaizadya, spaSTatA yA nirmalatA kahate haiM // 4 // sAMvyavahArika pratyakSa kA kAraNa aura lakSaNa indriyAnindriyanimittaM dezataH sAMvyavahArikam // 50 a artha - indriyoM aura mana kI sahAyatA se hone vAle ekadeza vizada ( nirmala) jJAna ko sAMvyavahArika pratyakSa kahate haiM / saMskRtArtha - yajjJAnaM dezato vizadam ( ISannirmalam ) bhavati, tathendriyANAM manasazca sAhAyyena samutpadyate tatsAMvyavahArikapratyakSaM procyate / tadyathA-samIcInaH pravRttinivRttirUpo vyavahAraH saMvyavahAraH, tatra bhavaM pratyakSaM sAMvyavahArikapratyakSamiti vyutpattyarthaH // 5 // - vizeSArtha - yaha pratyakSa, matijJAna kA hI bheda hai, jisakA zrI umAsvAmI mahArAja ne 'matiH smRtiH saMjJA cintAbhinibodha ityanarthAntaram' isa sUtra meM diye huye matizabda se ullekha kiyA hai / isake dvArA pravRtti aura nivRttirUpa vyavahAra calatA hai, isaliye isako sAMvyavahArika vizeSaNa diyA hai, aura thor3I nirmalatA liye hotA hai,
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstre subodhaTIkAyAM dvitIyaH paricchedaH / 35 isaliye isako pratyakSa kahA hai, vastutaH yaha parokSa hI hai / kyoMki 'prAdye parokSam' sUtra kahatA hai, ki matijJAna parokSa pramANa hai / padArtha aura prakAza ko jJAna ke kAraNatva kA niSedha - nAryAloko kAraNaM paricchedyatvAtsamovat // 6 // / kyoMki ve jJAna artha - padArtha aura prakAza jJAna ke kAraNa nahIM hai ke viSaya haiM / jo-jo jJAna kA viSaya hotA hai vaha vaha jJAna kA kAraNa nahIM hotA, jaise andhakAra | andhakAra jJAna kA viSaya to hotA hai, kyoMki sabhI kahate haiM ki yahA~ prandhakAra hai, parantu jJAna kA kAraNa nahIM hai, ulTA jJAna kA pratibandhaka hai / saMskRtArtha - zrarthazca zrAlokazceti zrarthAloko padArthaprakAzAvirtyaH / kAraNaM na jJAnajanakI na staH / paricchettuM yogyau paricchedyau tayorbhAvastattvaM tasmAt paricchedyatvAt jJeyatvAdityarthaH / zrarthAlokA viti dhAmanirdezaH / kAraNaM na bhavatIti sAdhyam / paricchetvAditi hetuH / tamovaditi dRSTAntaH / tathA ca vyAptiH - yacca paricchedayaM tanna jJAnaM prati kAraNaM, yathAndhakAram / paricchedyo cArthAloko tasmAt jJAnaM prati kAraNaM na bhavataH // 6 // vizeSArtha - yadi padArtha ko jJAna kA kAraNa mAneM to maujUda padArthoM kA hI jJAna hogA / jo utpanna nahIM hue haiM, athavA naSTa ho gaye haiM, unakA jJAna nahIM hogA, kyoMki jo hai hI nahIM; vaha kAraNa kaise ho sakatA hai ? aura jo mAloka (prakAza) ko kAraNa mAnate haiM unheM rAtri meM kucha bhI jJAna nahIM hogA / yaha bhI nahIM kaha sakeMge ki yahA~ pratyakAra hai // 6 //
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukhe padArtha aura prakAza ke jAnakAraNatA ke niSedha meM yuktingrnir'jaalbilaasaa chilelaakkkaalt 30 artha-artha aura Ajoka jJAna ke kAraNa nahIM haiN| kyoMki jJAna kA artha tathA AloMka ke sAtha anvaya aura vyatireka nahIM hai| jaise kezoM meM hone vAle macchara ke jJAna ke sAtha tathA rAtri meM hone vAle, ullU ke jJAna ke sAtha // 7 // saMskRtArtha-jJAnam arthakAraNakaM na bhavati, arthAnvayavyatirekAnuvidhAnAbhAvAt / yabasyAnvayAvyatireko nAnu vidadhAti, na tat tatkAraNakaM, yavA kezoNDukajJAnam / nAnu vidadhate ca jJAnamanviAyavyatireko tasmAdarthakAraNakaM na bhavatItyarthaH / 2-kiJca jJAnaM na prakAzakAraNaka, prakAzAnvayavyatirekAnu viSAnAbhAvAt / yabasyAnvayavyatirekI nAnuvidadhAti na tat tAtkAraNaka, yathA naktaJcarANAM mArAdInAM jJAnam / tathA cedaM zAnaM, tasmAtyAkAzakAraNakaM na bhavatIti bhAvaH // 7 // vizeNAryA-keza ke hote huye keza kA jJAna hotA to kaha sakate the ki 'artha' jJAna kA kAraNa hai| parantu aisA nahIM ho kara ulTA hI hotA hai, ki jo padArtha (macchara) hai nahIM, usakA tozAna hotA hai aura yo pheza haiM unakA jJAna nahIM hotaa| isI ko dhanvAyavyatireka kA anAva kahate haiM / isase siddha hotA hai ki varSa ke sAtha jJAna ke anvaya aura vyatireka donoM hI nahIM haiN| isaliye jAna kA kAraNa nahIM hai| isI prakAra mAloka ke hone para ullU ko zAna nahIM hotA aura prAnoka ke nahIM hone para bhI rAtri meM jAnA hotA hai| isase siddha hotA kaajk dbiil any caay' kaataa ye bhaassaa 5 j kAraNa ke abhAva meM kArya ke pramANa ko vyatireka kahate haiN|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstre subodhaTIkAyAM dvitIyaH paricchedaH / 37 hai ki Aloka bhI jJAna kA kAraNa nahIM / agara Aloka jJAna kA kAraNa hotA to rAtri meM ullU ko jJAna kabhI nahIM hotA // 7 // bhI padArthoM jJAna ke arthajanyatA aura arthAkAratA kA khaNDanaatajjanyamapi tatprakAzakaM pradIpavat // 8 // artha - jJAna yadyapi padArthoM se utpanna nahIM hotA hai to ko jAnatA hai / jaise dIpaka ghaTa paTa prAdi se utpanna bhI ghaTa paTa Adi ko prakAzita karatA hai| isI dika ke prakAra nahIM hokara bhI ghaTAdika ko jAnatA hai| jaise dIpaka ghaTa ke AkAra ko nahIM dhAraNa karake bhI ghaTa ko prakAzita karatA hai // 8 // nahIM hotA hai, to prakAra jJAna, ghaTA saMskRtArtha - nanu vijJAnam arthajanyaM sat arthasya grAhakaM bhavati, tadutpattimantareNa viSayaM prati niyamAyogAt / iti cenna - ghaTAcajanyasyApi pradIpAdeH ghaTAdeH prakAzakatvavat, arthAjanyasyApi jJAnasyArtha prakAzakatvAbhyupagamAt / evameva tadAkAratvAt tatprakAzakatvamityapyayuktampratadAkArasyAdi pradIpAdeH ghaTAdiprakAzakatvAvalokanAt // 8 // zratajjanya aura pratadAkAra hone para bhI * pratiniyatArtha jAnane kA kAraNa svAcaraNakSayopazabhalakSaNayogyatayA hi pratiniyatamayaM vyavasthApayati ||9|| pratyakSamiti zeSaH // artha - zrapane prAvaraNakarma ke kSayopazamarUpI yogyatA se pratyakSa pramANa 'yaha ghaTa hai aura yaha paTa hai' isa prakAra padArthoM ko judI - judI vyavasthA karatA hai / arthAt jJAna ke zrAvAraka karma kA kSayopazama jaisejaise hotA jAtA hai taise hI padArtha, jJAna kA viSaya hone lagatA hai
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukhe saMskRtArtha- svAni ca tAni AvaraNAni svAvaraNAni, teSAM kSayaH udayAbhAvaH, teSAmeva sadavasthArUpa: upazamaH, tAveva lakSaNaM yasyAH yogyatAyAH, tayA hetubhUtayA pratiniyatamartha vyavasthApati (viSayIkaroti) pratyakSa miti shessH| niSkarSazcAyam-kalpayitvApi tadutpatti, tAdrUpyAM, tadadhyavasAyaM ca pratiniyatArthavyavasthApanArtha yogyatAvazyamabhyupagantavyA // vizeSArtha-- jJAna ko rokane vAle karma bahuta aura jude-jude haiM jisa bastu ke jJAna ko rokane vAle karma kA kSayopazayama ho jAtA hai vaha padArtha jJAna kA viSaya hone lagatA hai| arthAt jJAna use hI jAnane lagatA hai, dUsare ko nhiiN| isase siddha huA ki jJAna svAvaraNakSayopazama se padArthoM kI judI-judI vyavasthA karatA hai| aisI hAlata meM jJAna padArthoM se utpanna hotA hai yaha mAnane kI koI prAvazyakatA nahIM // 6 // eka yaha bhI bAta hai ki yadi padArthoM se hI jJAna kI utpatti mAnoge to jo vastu naSTa ho cukI hai usakA jJAna bhI nahIM honA cAhiye, kintu aisA hotA nahIM hai| mRta, sar3I, galI aura gumI huI vastuoM kA jJAna hotA hI hai, isaliye bhI vastu se jJAna kI utpatti mAnanA ThIka nhiiN| kAraNa hone se jJeyarUpatA mAnane kA nirAkaraNakAraNasya ca paricchedyatve karaNAdinA vyabhicAraH // 10 // bauddha zaMkA karatA hai ki-jaba jJAna kisI padArtha se nahIM utpanna hokara bhI padArthoM ko jAnatA hai, to eka hI jJAna saba padArthoM ko kyoM nahIM jAna letA? isakA niSedhaka kauna hai ? hama (bauddhoM) ke yahA~ to 'jo jJAna jisa padArtha se utpanna hogA, vaha jJAna usI padArtha ko jAnegA anya ko nahIM isa niyama se kAma cala jAtA hai| isa zaMkA ke uttara meM yaha navama sUtra kahA gayA hai|
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ - nyAyazAstre suboSaTIkAyAM dvitIyaH paricchedaH / 36 artha -'jo padArtha jJAna kA kAraNa hai vaha hI jJAna kA viSaya hotA hai' yadi aisA mAnA jAyagA to indriyoM ke sAtha vyabhicAra nAma kA doSa AvegA / kyoMki indriyA~ jJAna kI kAraNa to haiM, parantu viSaya nahIM haiM / arthAt apane Apa ko nahIM jAnatI haiM / saMskRtArtha-yadyatkAraNaM tattatprameyam iti vyAptisvIkAre tu indriyAdinA vyabhicAraH saMjAyeta / cakSurAdInAM jJAnamprati kAraNatve'pi paricchedyatvAbhAvAt // 10 // vizeSArtha- bauddhoM kA kahanA hai ki jo-jo jJAna kA kAraNa hotA hai vaha-vaha hI jJAna kA viSaya hotA hai / isa anumAna meM kAraNa honA hetu hai aura viSaya honA sAdhya hai| indriyoM meM hetutva to raha gayA kyoMki . ve jJAna meM kAraNa haiN| parantu sAdhyatva 'viSaya honA' nahIM rhaa| kyoMki aisA koI vyakti nahIM hai jo apanI indriyoM se apanI hI indriyoM ko jAna leve / isa prakAra indriyoM ke sAtha vyabhicAra doSa AtA hai // 10 // pAramArthikapratyakSalakSaNam, pAramAthikapratyakSa kA lakSaNa aatmiir'iiir'itr'ikaabhilaaphaalaanggiiit mulyam // 11 // artha- dravya, kSetra, kAla aura bhAva rUpa sAmagrI kI pUrNatA (ekatA yA milanA) se dUra ho gaye haiM samasta prAvaraNa jisake aise, indriyoM kI sahAyatA se rahita aura pUrNatayA vizada jJAna ko mukhyapratyakSa kahate haiM // 11 // saMskRtArtha--sAmagrI dravyakSetrakAlabhAvalakSaNA, tasyAH vizeSaH samanatAlakSaNaH, tena vizleSitAnya khilAnyAvaraNAni yena tattathoktama, indriyANya tikrAntam atIndriyam / tathA ca yajjJAnaM sAmagrIvizeSanirA hetu rahakara sAdhya ke na rahane ko vyabhicAra doSa kahate haiN|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImANikyana ndisvAmiviracite parIkSAmukha - pratasamasvajJAnAvaraNAdikarmatvAt indriyAgocaratvAcca sAkalyena nirmalaM jAyate tanmukhyapratyakSaM pAramArthikapratyakSaM vA procyate iti bhAvaH // pAramArthikapratyakSa ke pUrNa vaizaca meM hetu - sAvaraNatve karaNajanyatve ca pratibandhasambhavAt // 12 // partha - jisa jJAna ke AvaraNasahitapanA aura indriyajanyapanA hotA hai usameM pratibandha ( vyAghAta) sambhava hotA hai isaliye jo nizavaraNa aura atIndriya hotA hai vahI mukhya pratyakSa hai // 12 // 40 saMskRtArtha -- sAvaraNatve karaNajanyatve ca satyeka jJAne pratibandha : sambhavati / zrato yajjJAnaM nirAvaraNamatIndriyaM vA jAyate tadeva mukhyapratyakSamavagantavyam // 12 // rahatA hai thA padArtha se se kisI vizeSArtha - jisa jJAna ko rokate yAlA karma maujUda jo indriyoM kI sahAyatA se utpanna hotA hai usa jJAna meM mUrta rukAvaTa sambhava hotI hai / jaise jaba hama apane indrijanya jJAna padArtha ko jAnanA cAhate haiM to vahIM taka jAna sakate haiM jahA~ taka ke jAnane kI hamArI indriyoM meM zakti hai / athavA vahIM taka jAna sakate haiM jahA~ taka ki koI dIbAla vagairaha rokane vAlA nahIM hotA / tAtparya yaha hai ki jisakA koI bhI rokane vAlA nahIM hai vahI jJAna mukhya pratyakSa hai / iti dvitIyaH paricchedaH samAptaH /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ aya tRtIyaH paricchedaH parokSasya lakSaNaM nirNayo vA, parokSa vA lakSaNa yA nirNayaparokSamitarat // 1 // artha-pratyakSa pramANa se bhinna sarva pramANa parokSa haiM / arthAt avizadajJAna ko parokSa kahate haiM // 1 // ___saMskRtArtha-avizadaM parokSam / athavA yasya jJAnasya pratibhAso nirmako na bhavati tatparokSaM kathyate // 1 // parokSasya kAraNaM bhedAzca, parokSa ke kAraNa aura bhedaaay'obiliti junisphilkliy'aans| bhAI-parokSa ke (parokSa pramANa ke) pratyakSa aura smRti Adika kAraNa hai| vA parokSa ke smRti, pratyabhijJAna, tArka, zanumAna aura bhAgama ye pA~ca ala haiN| smRti pAhika sabhI bhAge-bhAge kAraNa haiM aura pratyakSa bhI unakA kAraNa hai // 2 // saMskRtArtha-pratyakSAdayaH pada parokSasya kAraNAni vidyante / tathA smRtiH, pratyabhijJAna, tarkaH, anumAnam, bAgamazceti paJca tasya bhedAH santi // 2 // vizeSArtha-smaraNa, pahale vAraNArUpa anubhava (pratyakSa) hue padArtha kA hI hotA hai isaliye pratyakSa smaraNa kA nimitta hai| pratyAbhaphl tt hR kssmii sukh kii aNkur| ebhii , ki ji padArtha ko pahale dekhA thA usI ko phira dekha kara yaha vahI hai jisako mlii aktte baa pry'e' ttu bhtttt jaal ttaa i bstutti kii agiphl kt / dhRsstt phudd" kii khub jbll aar mjaa jii hy'?
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukhe - tarkapramANa meM pratyakSa, smRti aura pratyabhijJAna tInoM kI prAvazyakatA hotI hai / jaise apane ziSya ke sAtha bhramaNArtha gaye kisI vidvAn ne pahAr3a meM dhUma dekhA aura ziSya se kahA ki tumheM yAda hai ? tuma apane rasoIghara meM roja dekhate ho ki jaba dhUma hotA hai taba avazya hI agni hotI hai ? yaha suna kara vaha apane rasoIghara vAle dhUma aura agni kA smaraNa karatA hai aura kahatA hai ki hA~ gurujI yaha dhUma usI ke samAna hai / isa dRSTAnta meM pahale dhUma kA pratyakSa huA, pIche smaraNa huA, aura phira sAdRzya pratyabhijJAna huaa| isake bAda vaha nizcaya karake kahatA hai ki jaba aisA hai to jahA~ dhUma hogA vahA~ agni avazya hogI, kyoMki binA agni ke dhuA~ ho nahIM sktaa| isI ko vyAptijJAna yA tarka kahate haiM / isameM pratyakSAdi tInoM kI AvazyakatA hotI hai / tarkapramANa ke bAda vaha ziSya anumAna karatA hai ki isa parvata meM agni hai, kyoMki yahA~ dhUma hai / isameM tarkasahita cAra pramANa nimitta AgamapramANa meM saMketagrahaNa (yaha zabda isa artha ko kahatA hai) aura usakA smaraNa yaha donoM hI kAraNa hote haiM / tAtparya yaha hai ki ina pA~coM hI pramANoM meM dUsare pUrva pramANoM kI AvazyakatA hotI hai, isaliye inheM parokSa pramANa kahate haiM // 2 // smRtipramANalakSaNakAraNe, smRtipramANa ke lakSaNa vA kAraNasaMskArobbodhanibandhAnA tadityakArA smRtiH // 3 // artha-- saMskAra (dhAraNA rUpa anubhava) kI pragaTatA se hone vAle tathA tat (vaha) AkAra vAle jJAna ko smRti kahate haiM / / 3 / / saMskRtArtha-saMskArasya udbodhaH (prAkaTyaM) sa: nibandhanaM yasyAH sA tathoktA / yA dhAraNAkhyasaMskAraprAkaTyakAraNikA tadityullekhinI ca jAyate sA smRtiH nigaDAte // 3 //
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstre suboSaTIkAyAM tRtIyaH pricchedH| 43 smRteH dRSTAntaH, smRti kA dRSTAnta sA devadatto yathA // 4 // artha-jaise vaha devadatta / vizeSArtha-devadatta ko pahile dekhA thA aura dhAraNA bhI kara lI thI, isake bAda phira kabhI mana meM yAda AyA ki 'vaha devadatta' / isI ko smRti kahate haiN| pratyabhijJAna kA svarUpa vA kAraNa darzanasmaraNakAraNa saMkalanaM pratyabhijJAnam / tadebevaM, tatsadRzaM, tadvilakSaNaM, tatpratiyogItyAdi // 5 // artha- vartamAna kA pratyakSa aura pUrvadarzana kA smaraNa hai kAraNa jisameM aise joDarUpa (mile hue) jJAna ko pratyabhijJAna kahate haiM / usake ekatva, sAdRzya, vailakSaNya aura prAtiyogika ye cAra bheda haiM / 1- yaha vahI hai / 2-yaha usake samAna hai / 3-yaha usase vilakSaNa hai / aura 4yaha usakA pratiyogI hai / una cAroM meM kramazaH isa prakAra pratibhAsa hotA ___ saMskRtArtha- darzanaM ca smaraNaM ca darzanasmaraNe, te kAraNe yasya tattathoktam / tathA ca darzanasmaraNahetukatve sati saMkalanAtmakajJAnatvaM pratyabhijJAnatvam / taccaikatvaM, sAdRzya, vailakSaNyaM, prAtiyogikaJceti catuvidham / tadevedamityekatvapratyabhijJAnam / tatsadazamiti sAdRzyapratyabhijJAnam / tadvilakSaNamiti vailakSaNyapratyabhijJAnam / tatpratiyogIti prAtiyaugikapratyabhijJAnam // 5 // vizeSArtha- vartamAna meM kisI vastu ko dekhakara aura use hI pahale dekhA thA usakI yAda kara 'yaha bahI hai' aisA jAnanA ekatvAtyabhijJAna hai / vartamAna meM kisI vastu ko dekhakara usake samAna vastu pahale dekhI thI usako yAda kara 'yaha usake samAna hai' aisA jAnanA sAdRzyapratyabhijJAna hai| vartamAna meM kisI vastu ko dekhakara usase vilakSaNa vastu pahile dekhI
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukhe thI usakA smaraNa kara yaha usase vilakSaNa hai, aisA jAnanA vailakSajya pratyabhijJAna hai| aura pahile dekhA thA usake vartamAna meM pratiyogI (jisase avazya jor3a mila jAya) anya padArtha ko dekhakara 'yaha usakA pratiyogI. haiM', aisA jAnanA prAtiyaugika pratyabhijJAna hai / isI prakAra anya dRSTAnta bhI jAnanA // 5 // pratyabhijJAnadRSTAntAH, pratyabhijJAna ke dRSTAnta yathA sa-evAyaM devadattaH, gosavRzo gavayaH, gobilakSANo mahiSaH, idamasmAirama, vRkSo'yamityAdi // 6 // artha-jaise--- 1 yaha vahI devadatta hai| 2-yaha rojha usa gI ke . samAna hai / 3- yaha bhaisA usa gau se vilakSaNa (bhinna) hI hai| 4- yaha pradeza usa pradeza se dUra hai, yaha vahI vRkSa hai, ityAdi / ye krama se ekatvAri pratyabhijJAnoM ke dRSTAnta haiM / / 6 / / saMskRtArtha-ekatvapratyabhijJAnasya sa evAyaM devadattaH, sAdRzyapratyabhijJAnasya gosadRzo gvyH| vailakSadhyapratyabhijJAnasya govilakSaNo mahiSaH, prAtiyaugikAtyabhijJAnasya idamasmAi ramiti - kramazaH dRSTAntA vijeyAH (pratyetavyAH) // 6 // vizeSArNa-jaise kisI ne kisI puruSa ko dekhakara jAnA ki 'yaha vahI puruSa hai jise pahile dekhA thA' yaha ekatvAtyabhijJAna kA dRSTAnta hai| kisI ne bana meM rojha ko dekhakara jAnA ki jo gAya pahile dekhI.pI yaha rojha usake samAna hai, yaha sAdRzya pratyabhijJAna kA udAharaNa hai| bhaiMsA ko dekhakara yaha jAnA ki jo gAya pahile dekhI thI yaha bhaisA ukhANe bilA hai, yaha lakSaSya pratyabhijJAna kA dRSTAnta hai| kisI vastu ko nisTa dekha kara anya kisI ko isa prakAra jAnA ki 'yaha isake dUra hai, yu bikreiikssik jiy'aa suc bhcchaa chi ! ddigrii yu
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstre subodhaTIkAyAM tRtIyaH paricchedaH / ko dekhakara vRkSasAmAnya kI saMjJA ko yAda kara jAnanA ki 'yaha vRkSa hai' yaha sAmAnya pratyabhijJAna kA dRSTAnta hai| prameyaratnamAlA grantha se aura bhI dRSTAnta samaza lenA cAhiye // 6 // tarkapramANakAraNalakSaNe, tarkapramANa ke kAraNa aura lakSaNaupalambhAnupalanbhanimitaM vyAptijJAnamUhaH // 7 // artha-sAdhya aura sAdhana kA nizcaya aura anizcaya hai kAraNa jisameM aise vyApti ke jJAna ko tarka kahate haiN| 7 / / saMskRtArtha - upalambhazcAnupambhazca upalambhAnupalambhau nizcayAnizcayAvityarthaH, tau nimittaM yasya tat upalambhAnupalambhanimittam / tathA ca sAdhyasAdhanaviSayikanizcayAnizcayahetukatve sati vyAptijJAnatvaM tarkatvam // 7 // vizeSArtha- sAdhya aura sAdhana kA. nizcaya aura anizcaya kSayopazama ke anukUla hotA hai // 7 // vyAptijJAnapravRttiprakAraH, vyAptijJAna kI pravRtti kA prakAra. idamAsminsatyava bhavatyasati tu na bhavatyeva // 8 // yathA'gnAveva dhUmastadabhAve na bhavatyeveti ca // 9 // artha- yaha sAdhanarUpa vastu, isa sAdhyarUpa vastu ke hone para hI hotI hai aura sAdhyarUpa vastu ke nahIM honepara sAdhanarUpa vastu nahIM hotii| jaise ki agni ke hone para hI dhUma hotA hai aura agni ke nahIM hone para dhUma nahIM hotA / / 8 / / 6 // - saMskRtArtha- sa ca tarka: idamasmin satyeva bhavati asati tu na bhavati ityevapaH pravartate, yathA bahI satyeva dhUmaH upalabhyate, baha nyabhAve tu naivopalabhyate // 8 // 6 //
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukheanumAnakAraNasvarUpe, anumAna kA kAraNa aura svarUpa sAdhanAt sAdhyavijJAnamAnumAnam // 10 // . artha-sAdhana se hone vAle sAdhya ke jJAna ko anumAna kahate haiM // 10 // saMskRtArtha- sAdhanAd dhUmAdeH liGgAtsAdhye'gnyAdau liGgini yadvijJAnaM jAyate tadanumAna, tasyaivAgnyAcavyutpattivicchittikaraNatvAt / sAdhanAjjAyamAnaM sAdhya vijJAnamevAnumAnamiti bhAvaH // 10 // heto lakSaNam , hetu (sAdhana) kA lakSaNa-- sAdhyAvinAmAvitvena nizcito hetuH // 11 // artha-jisakA sAdhya ke sAtha avinAbhAva nizcita hotA hai, arthAt jo sAdhya ke binA nahIM ho sakatA use hetu kahate haiM // 11 // saMskRtArtha-nizcitasAdhyAnyathAnupapattikaM sAdhanam / yasya sAdhyAbhAvAsambhavaniyamarUpA vyAptya vinAbhAvAdyaparaparyAyA sAdhyAnyathAnupattistakAkhyena pramANena nirNItA tatsAdhanamityarthaH // 11 // avinAbhAvalakSam , avinAbhAva kA lakSaNasahabhamabhava niyamo ' vinAbhAvaH // 12 // artha--sAdhya aura sAdhana kA eka sAtha eka samaya hone kA niyama sahabhAvaniyama avinAbhAva kahalAtA hai aura kAla ke bheda se sAdhya aura sAdhana kA krama se hone kA niyama kramabhAva niyama abhinAbhAva kahalAtA hai // 12 // saMskRtArtha-sAdhyasAdhanayoH sAhacaryaniyamaH, kramavatitvaniyamo vA avinAbhAda: procyate / sahabhAvaniyamaH, kramamAvaniyamazceti dvau tasyAvinAbhAvasya bhedo staH // 12 //
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstre suboSaTIkAyAM tRtIyaH pricchedH| 47 sahabhAvaniyamalakSaNam , sahabhAvaniyama kA lakSaNasahacAriNo yApyadhyApakayozca sahabhAvaH // 13 // artha-sadA sAtha rahane vAloM, tathA vyApya aura vyApaka meM jo avinAbhAva sambandha hotA hai use sahabhAvaniyama nAmaka abhinAbhAvasambandha kahate haiM // 13 // __saMskRtArtha-sahacAriNo ApyavyApakayozcAvinAmAva: sahabhAvaniyamAvinAmAva: procyate / yathA rUparasayo vyApyavyApakayozca sahabhAvaniyamo ' vinAmAvo vidyate // 13 // vizeSArtha-rUpa aura rasa sadA sAtha rahate haiN| vRkSatva vyApaka hai aura zizapAtva vyApya hai / jo adhika deza meM rahatA hai vaha vyApaka kaha-7 lAtA aura jo svalpadeza meM rahatA hai vaha vyApya kahalAtA hai // 13 // kramamAvaniyamalakSaNam , kramabhAvaniyama kA lakSaNapUrvotaracAriNoH kAryakAraNayozca kramamAvaH // 14 // artha-pUrvacara aura uttaracara meM tathA kArya aura kAraNa meM jo abinAbhAva sambandha hotA hai use kramabhAvaniyama avinAbhAva sambandha kahate haiM // 14 // saMskRtArtha- pUrvottaracAriNoH kAryakAraNayozcAvinAbhAvaH kramabhAvaniyamAvinAbhAvaHprocyate / yathA kRtikodayazakaTodayayoH ghUmAnalayozca kramabhAvaniyamo'vinAbhAvo vidyate / / 14 // vizeSArtha- kRtikA kA udaya antarmuharta pahale hotA hai aura rohiNI kA udaya pIche hotA hai, isaliye ina donoM meM kramabhAva mAnA jAtA hai| isI prakAra agni ke bAda meM dhUma hotA hai, isaliye agni aura dhUma meM bhI kramAbhAva avinAbhAva saMbaMdha mAnA jAtA hai| isakA dUsarA nAma antarabhAvaniyama' bhI hai / / 14 //
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukhe - vyAptijJAnanirNayakAraNam, vyAptijJAna ke nirNaya kA kAraNa asiafada: 22 11 artha-vyApti ( zravinAbhAvasambandha ) kA nirNaya tarkapramANa se hotA hai / / 15 / / 48 saMskRtArtha - -- sa hi avinAbhAvastarka pramANAdeva nizcIyate / vizeSArtha - jahA~ jahA~ sAdhana hotA hai vahA~ vahA~ sAdhya kA rahanA aura jahA~ jahA~ sAdhya nahIM hotA vahA~ vahA~ sAdhana kA nahIM rahanA / isa prakAra ke avinAbhAva kA nizcaya tarka pramANa se hI hotA hai, anya pramANa se nahIM / jainetara kisI bhI mata ne tarkapramANa nahIM mAnA hai / isa liye sabhI kI mAnI pramANasaMkhyA jhUThI ThaharatI hai / kyoMki pratyakSa, anumAna, Agama, upamAna, arthApatti tathA prabhAva kisI bhI pramANa se vyApti kA nirNaya nahIM ho sktaa| isaliye tarkapramANa sabhI ko mAnanA par3egA, taba unake dvArA mAnI huI pramANasaMkhyA kaise ThIka rahegI ? pratyakSAdi pramANoM se vyApti kA nirNaya nahIM hotA, yaha nyAya ke anya granthoM se jAnanA cAhiye // 15 // sAdhya svarUpam, sAdhya kA svarUpa iSTamabAdhitama siddhaM sAdhyam // 16 // artha - jo vAdI ko iSTa ( abhipreta ), pratyAkSAdi pramANoM se abAdhita aura prasiddha hotA hai use sAdhya kahate haiM / saMskRtArtha -- yad vAdinaH sAdhayitumiSTaM, pratyakSAdipramANairabA dhitaM, saMzayAdyAkrAntaM ca vidyate tatsAdhyaM procyate // 16 // vizeSArtha paNa hai // 16 // - iSTa, abAdhita aura asiddha ye tIna sAdhya ke vize Lude
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhyAyazAstre suboSaTIkAyAM tRtIyaH pricchedH| 46 sAdhya ke lakSaNa meM prasiddha vizeSaNa kA phalaassibriaahraal bhaabe praay' dbitvasiddhapadam // 17 // artha-saMdigdha, viparyasta aura avyutpanna padArthoM ke sAdhyatA sAbita karane ke liye sAdhya ke lakSaNa meM prasiddha pada diyA gayA hai / 17 / saMskRtArtha-saMzayaviparyayAmadhyavasAyagocarANAM padArthAnAM saradhyatvasaMkalpanArtha sAdhyalakSaNe'siddhapadamupAdIyate // 17 // vizeSArtha-saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya rahita vastu svayaM siddha hotI hai, usake siddha karane kA prayAsa mUrkhatA aura piSTapeSaNa hI hai| isaliye jisameM saMzayAdi hoM use hI siddha karanA ucita hai, isa bAta ko batalAne ke liye sAdhya ke lakSaNa meM prasiddha pada diyA gayA hai| // 17 // sAdhya ke lakSaNa meM iSTa aura abAdhita pada kA sArthakya libhaar'ijaamiyiiH laa laa jubiliin bASitavacanam // 18 // artha-aniSTa tathA pratyakSAdi pramANoM se bAdhita padArthoM ke sAdhya pane kA niSedha karane ke liye sAdhya ko iSTa tathA abAdhita vizeSaNa diye gaye haiM // 18 // saMskRtArtha-aniSTasya pratyakSAdibASitasya ca padArthasya sAdhyatvanirAsArtham iSTAbAdhitapadayorupAdanaM kRtam // 18 // vizeSArtha-jisa vastu ko vAdI siddha nahIM karanA cAhatA hai use aniSTa kahate haiN| use siddha karane kA prayAsa aprAkaraNika aura asAmayika hotA hai| isaliye aisI vastu sAdhya nahIM ho sktii| isI bAta //
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukhe ko spaSTa karane ke liye sAdhya ke lakSaNa meM iSTa vizeSaNa diyA gayA hai| jisa padArtha ko hama siddha karanA cAhate haiM vaha kadAcit dUsare pramANa se bAdhita ho to pramANAntara use siddha nahIM kara sktaa| isaliye jo kisI dUsare pramANa se bAdhita hogA vaha bhI sAdhya nahIM ho sakatA / isa bAta ko spaSTa karane ke liye sAdhya ke lakSaNa meM abAdhita vAcana diyA gayA hai / vaha bAdhita pratyakSa se, anumAna se, Agama se, loka se tathA svavacana se ityAdi aneka prakAra kA hotA hai // 18 // sAdhya kA iSTavizeSaNa vAdI kI apekSA hone kA spaSTIkaraNa-- na cAsiddhavAdiSTaM prativAdinaH // 19 // artha-jisa prakAra prasiddha vizeSaNa prativAdI kI apekSA se hai| usa prakAra iSTavizeSaNa prativAdI kI apekSA nahIM hai, kintu vAdI kI apekSA se hai // 16 // saMskRtArtha--na hi sarva sarvApekSayA vizeSaNamapi tu kiJcitkimapyuddizya bhavatIti / asiddhavaditi vyatirekamukhenodAharaNam / yathA prasiddhavizeSaNaM prativAbapekSayA prokta na tathA iSTavizeSaNamiti bhAvaH // 16 // vizeSArtha--pahale pakSasthApana karane vAle ko vAdI kahate haiM aura jo pIche nirAkaraNArtha uttara detA hai use prativAdI kahate haiM / iSTavizeSaNa vAdI kI apekSA hone kA kAraNapratyAyanAya hocchA vakta reva // 20 // aMrtha-dUsaroM ko samajhAne kI icchA vAdI ke hI hotI hai prativAdI ke nahIM / isaliye jaba sAdhya ko siddha karanA
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstra subodhaTIkAyAM tRtIyaH paricchedaH / vAdI ko hI iSTa hotA hai to iSTa vizeSaNa vAdI kI hI apekSA hai, prativAdI kI apekSA nahIM // 20 // saMskRtArtha-sAdhyaprajJApanaviSayiNI icchA vAdina eSa bhavati na prativAdinaH / ataH sAdhye iSTavizeSaNaM bAdinaH apekSAtaH eca vikhate // 20 // sAdhyasya nirNayaH, sAdhya kA nirNaya-. sAdhyaM dharmaH pacittadviziSTo vA pii|| 21 // artha-vyAptiprayoga ke samaya 'dharma' sAdhya hotA hai aura anumAnaprayoga ke samaya 'dharma se yukta dharmI' bhI sAdhya hotA hai // 21 // saMskRtArtha-vyAptikAlApekSayA dharma eva sAdhyo bhavati / parantu anumAnaprayogApekSayA dharmaviziSTo dharmI sAdhyatvena prayujyate // 21 // dharmiNo nAmAntaram , dharmI kA nAmAntarapakSa iti yAvat // 22 // artha-usI dharma ko pakSa bhI kahate haiN| pakSa iti dharmiNaH eva nAmAntaram // 22 // pakSa kI prasiddhatA yA lakSaNaprasiddho dhamI // 23 // artha-varmI ( pakSa ) prasiddha hotA hai| pravastusvarUpa yA kalpita nahIM // 23 // ___ saMskRtArtha--dharmI (pakSaH) prasiddho vidyate, pravastusvarUpaH, kalpito vA no vidyate // 23 // - vizeSaNArtha-dharmI ( pakSa ) kI prasiddhi tIna taraha se hotI hai| pramANa se, vikalpa se aura pramANavikalpa se // 23 //
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImANikyanandasvAmibiracite parIkSAmuLe - vikalpasiddha dharmI meM sAdhya kA niyamavikarNAsiddhe tasmin satteta sAdhye // 24 // artha-usa dharmI ke vikalpasiddha hone para sattA ( prastitva yA mobUdagI ) aura sattA ( gairamaujUdagI ) donoM sAdhya hote haiM // 24 // saMskRtArtha - tasmin dharmiNi vikalpasiddhe sati prastitvaM nAstitvaM cetyubhe sAdhye bhavataH // 24 // 52 vizeSArtha - jisa pakSa kA na to kisI pramANa se astitva siddha ho zrIra na nAstitva siddha ho usa pakSa ko vikalpasiddha kahate haiM / vahI nyAyadIpikA meM kahA hai ki - pranizcitaprAmANyAprAmANyagocaratvaM vikalpasiddhatvam / / 24 // vikalpasiddha dharmI kA udAharaNa asti sarvajJo, nAsti 'kharaviSANam / / 25 / artha - sarvajJa hai aura gadhe ke sIMga nahIM haiM // 25 // saMskRtArtha - sarvazo'sti sunizcitAsambhavabAdhakapramANatvAt / svaraviSANaM nAsti, anupalabdheH // 25 // vizeSArtha - sarvajJa hai, yahA~ sarvajJa pakSa ( dharmI ) vikarasiddha hai, usakI sattA sAdhya hai / aura kharaviSANa nahIM haiM, yahA~ gadhe ke sIMga vikalpasiddha dharmI haiM, unakI asattA sAdhya hai / pramANasiddha dharmI aura vikalpasiddha dharmI meM sAdhyazramANobhayasiddhe tu sAdhyadharma viziSTatA sAdhyA // 26 // artha - pramANasiddha dharmI meM aura pramANavikalpasiddhadharmI meM dharmasahita dharmI sAdhya hotA haiM / / 26 / / saMskRtArtha - pramANasiddhe ubhayasiddhe vA dharmiNi sAdhyadharmaviziSTataM sAdhyA bhavati // 26 //
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstre subodhaTIkAyAM tRtIyaH paricchedaH / pramANasiddha aura vikalpasiddha dharmI ke dRSTAntaagnimAnayaM dezaH, pariNAmI zabdaH iti yathA // 27 // artha- jaise yaha pradeza agnisahita hai, yaha pratyakSapramANasiddha dharmI kA udAharaNa hai / kyoMki parvata Adi pradeza pratyakSa prAdi pramANa se siddha rahate haiM aura zabda pariNamanazIla haiM, yaha pramANa vikalpa - siddha dharmI kA udAharaNa haiN| kyoMki yahA~ zabda ( pakSa ) vartamAnakAla vAlA to pratyakSa pramANa se siddha hai aura bhUta tathA bhaviSyat zabda vikalpasiddha hai // 27 // - 53 saMskRtArtha - 'agnimAnayaM pradeza : ghUmavatvAt' iti pramANasiddhadharmiNaH udAharaNam / yataH parvatAdipradezAH pratyakSAdipramANaiH siddhAH vidyante / tathA ca 'zabdaH pariNAmI, kRtakatvAt' iti pramANavikalpasiddharmiNaH udAharaNam / yataH zratra dharmI zabda : ubhayasiddho vidyate / sa hi vartamAnakAlikaH pratyakSagamyaH, bhUto, bhaviSyaMzca vikalpagamyo vartate // 27 // vyAptikAle sAdhya niyamaH vyAptikAla meM sAdhya kA niyamavyAptI tu sAdhyaM dharma eva // 28 // artha - vyApti ke kAla meM dharma hI sAdhya hotA hai, dharmaviziSTa dharmI nahIM / saMskRtArtha - vyAptikAlApekSayA sAdhyaM dharma eva bhavati, na tu sAdhyaviziSTo dharmIti bhAvaH // 28 // vyAptikAla meM dharmI ko sAdhya mAnane se hAni anyathA tadaghaTanAt // 29 // artha-- dharmI ko sAdhya karane se dharmoM aura sAdhana kI vyApti nahIM bana sakegI / saMskRtArtha - vyAptikAle'pi dharmiNaH sAdhyatve varmisAdhanayo: vyAptyaghaTanAt // 26 //
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukhe vizeSArtha-- jahA~-jahA~ dhUma hotA hai vahA~-vahA~ parvata hI agni bAlA ho, so to ThIka nahIM, kintu kahIM parvata rahegA, kahIM rasoIghara rahegA aura kahIM tela kA mila rahegA, isaliye vyAptikAla meM dharmaviziSTa dharmI (pakSa) sAdhya nahIM ho sakatA // 28 // pakSa kA prayoga karane kI AvazyakatA--- ghaallaaghaabliilaay' yaatrlmyaanthi astr vacanam // 30 // artha--sAdhya rUpa dharma ke prAdhAra ke viSaya meM utpanna huye sandeha ko dUra karane ke liye svataH siddha bhI pakSa kA prayoga kiyA jAtA hai // 30 // saMskRtArtha -sAdhyarUpadharmAdhikaraNasamutyasaMzayanivAraNAya svayaMsiddhasyApi pakSasya prayogaH prAvazyakaH // 30 // vizeSArtha- sAdhya, binA Azraya ke raha nahIM sakatA, isaliye sAdhya ke bolane se hI pakSa siddha ho jAvegA phira pakSa ke prayoga kI AvazyakatA nhiiN| isa zaMkA kA uttara isa sUtra ke dvArA diyA gayA hai ki - yakhapi sAdhyA ke kahane mAtra se hI pakSa upasthita ho jAtA hai tathApi usa pakSa meM sandeha dUra karane ke liye svayaM siddha bhI pakSa kA prayoga kiyA jAtA hai| jaise 'agnimattva' sAdhya kI siddhi karate samaya parvata, rasoI ghara yA tela kA kArakhAnA Adi jagaha meM usake rahane kA sandeha hotA hai, kyoMki ukta tInoM jagaha 'agnimattva' raha sakatA hai| ataH 'agnimattva' sAdhya vAstava meM kahA~ sAdhanA hai isakA nizcaya karane ke liye hI pakSa kA prayoga (uccAraNa) hotA hai // 30 // pakSa kA prayoga karane kI prAvazyakatA kA dRSTAnta lili lkssmiilaay' jiibne| JAI.2 . 1 - - 241521
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstra suboSaTIkayAM tRtIyaH pricchedH| 55 artha jaise sAdhyayukta dharmI meM sAdhanarupa dharma ko samajhAne ke liye upanaya kA prayoga kiyA jAtA hai usI prakAra sAdhya kahAM sAdhanA iSTa hai isakA nizcaya karane ke liye hI pakSa kA bhI prayoga hotA hai / / 31 / / saMskRtArtha-- sAdhyavyAptasAdhanapradarzanena tadApArAvagatAvapi niyatadhamisamvandhitApradarzanArtha yayopanayaH prayujyate tathA sAdhyasya viziSTadhamisambandhitAvabodhanAthaM pakSo'pi prayoktavyaH / vizeSArtha- isa sthAna meM agni hai kyoMki dhUma hai / jahA~-jahA~ dhUma hotA hai vahA~-vahA~ avazya agni hotI hai| jaise-rasoIghara / isa prakAra sAdhya (agni) ke sAtha vyApti rakhane vAle, sAdhana (dhUma) ko dikhAne se hI, una (sAdhya sAdhana) kA AdhAra ( pakSa ) mAlUma ho jAtA hai / kyoMki ve binA prAdhAra ke nahIM raha skte| aisI hAlata meM prAge jAkara 'jaisA rasoIghara dhUma vAlA hai usI taraha parvata bhI jhUma vAlA hai yaha upanaya (pakSa meM dubArA dhUma kA pradarzana) isIliye prayukta kiyA jAtA hai ki nizcita pakSa meM sAdhana mAlUma ho jaaye| isIliye isI prakAra svata: siddha hone para bhI pakSa kA prayoga kiyA jAtA hai // 31 // pakSA ke prayoga kI AvazyakatA kI puSTiko vA vidhA hetunuktvA samarthayamAno na pAyati // 32 // artha-aisA kauna vAdI prativAdI hai jo tIna prakAra ke hetu ko kaha kara usakA samarthana karatA humA usa hetu ko pakSa nahIM mAneyA // 32 // saMskRtArtha-ko yA bAdI prativAdI triviSa hetuM svIkRtya tatsamarthanaM ca kurvANaH pakSavacanaM na svIkaroti ? api tu svIkarotyeva // 32 // vizeSArtha-doSoM kA parihAra kara apane sAdhyA aura sAdhana ko samartharUpa prarUpaNa karane ko samaya sacAna 'samarthana' kahalAtA hai| yahI
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukhehetu se tIna prakAra svabhAvahetu, kAryahetu aura anupalabdhihetu lenA / athavA pakSasattva sapakSasattva aura vipakSavyAvRtti lenaa| jisa prakAra binA kahe hetu kA samarthana nahIM ho sakatA, usI prakAra pakSa ke prayoga vinA sAdhya ke prAdhAra kA bhI nizcaya nahIM ho sakatA, isaliye pakSa kA prayoga karanA Avazyaka hai // 32 // anumAnAGganirNayaH anumAna ke aMgoM kA nirNaya etaddhayamevAnumAnAga nodAharaNama // 33 // artha-pakSa aura hetu ye do hI anumAna ke aGga ( avayava yA kAraNa ) haiM, udAharaNa nhiiN| saMskRtArtha-pakSo, hetuzceti dvitayamevAnumAnAnaM nodAharaNAdikam // 33 // vizeSArtha- sAMkhya-pakSa, hetu aura udAharaNa, mImAMsaka-pratijJA,hetu, udAharaNa aura upanaya tathA naiyAyika-pratijJA, hetu udAharaNa, upanaya aura nigamana / isa prakAra krama se anumAna ke 3, 4 vA 5 avayava mAnate haiM / isa sUtra dvArA unakI mAnyatA kA khaNDana kiyA gayA hai / / 33 / / udAharaNa ko anumAna kA aMga na hone meM kAraNalchi naaniy'aa ny' athbii aadaa| artha-udAharaNa, sAdhya ke jJAna meM kAraNa nahIM hai, kyoMki sAdhya ke jJAna meM nirdoSa ( sAdhya kA avinAbhAvI ) hetu hI kAraNa hotA hai / / 34 // saMskRtArtha-sAdhyaprajJApanArtham udAharaNaprayogaH samIcIna iti cenna sAdhyAvinAbhAvitvena nizcitasya hetoreva sAdhyajJAnajanakatvasAmarthyAt // 34 // vizeSArtha-kisI kA kahanA hai ki udAharaNa ke binA sAdhya kA zAna nahIM ho sakatA, isaliye udAharaNa kA prayoga karanA caahiye|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstre subodhaTIkAyAM tRtIyaH paricchedaH / 57 isa kuyukti kA isa sUtra meM khaNDana kiyA gayA hai| sUtra naM0 35 zaura 37 dvArA zravinAbhAva ke nizcaya ke hetu tathA vyApti ke smaraNa ke hetu udAharaNa kI AvazyakatA batalAne kA niSedha ( khaNDana ) kiyA gayA hai // 34 // sAdhya ke sAtha hetu kA abhinAbhAva nizcita karAne ke liye udAharaNa kI AvazyakatApradarzana kA khaNDana - tadavinAbhAnacayArth vA vivase bAdhakamAnabalAdeva H // 35 // tatsiddheH - artha - sAdhya ke sAtha hetu kA pravinAbhAva nizcita karane ke liye bhI udAharaNa zrAvazyaka nahIM hai / kyoMki vipakSa meM bAdhaka pramANa milane se hI sAdhya ke sAtha hetu kA prabinAbhAva nizcita ho jAtA hai / arthAt yaha nizcita ho jAtA hai ki-amuka sAdhana prabhuka sAdhya ke binA nahIM ho sakatA // 35 // saMskRtArtha - sAdhyena saha hetoravinAbhAvanizcayArtha mudAharaNaprayoga: zrAvazyaka iti cenna vipakSe bAdhakapramANabalAdeva tadavinAbhAthanizcayasiddheH // 35 // vizeSArtha -- kisI kA kahanA hai ki udAharaNa ke prayoga binA sAdhya ke sAtha hetu kA avinAbhAva hI nizcita nahIM ho sakatA, isaliye udAharaNa kA prayoga Avazyaka hai| isa sUtra ke dvArA isI mAnyatA kA laNDana kiyA gayA hai // 35 // sAdhya ke sajAtIya dharma vAle dharmI ko sapakSa kahate haiN| zrIra sAdhya se vijAtIya dharma vAle dharmo ko vipakSa kahate haiM / jaise parvata meM agni siddha karate samaya rasoIghara sapakSa hotA hai aura tAlAba vipakSa hotA hai, kyoMki isameM sAdhya (agni) se vivAtIya dharma (jala) hotA hai /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukhe avadhUmahetu kA agni sAdhya ke sAtha avinAbhAva isa prakAra siddha hotA hai ki tAlAba meM agni ke abhAva meM dhUma nahIM pAyA jAtA hai yadi pAyA jAya to ghUma aura agni ke kAryakAraNabhAva kA bhaGgarUpa bAdhaka pramANa upasthita hogA / vipakSa meM aise hI bAdhaka pramANa milate haiM jinase sAdhya ke sAtha sAdhana kA avinAbhAva nirNIta ho jAtA hai| isaliye udAharaNa ke prayoga kI AvazyakatA nahIM // 35 // udAharaNa ke anumAnAGga na hone kA prakArAntara se khaNDana uiki a lihaal jaabbaal hu bhyaanimaann nchipratipattAvanasthAnaM syAda dRSTAntAntarApekSANAt // 36 // artha-kisI khAsa vyaktirUpa ( mahAnasa yA parvatarUpa ) to udAharaNa hotA hai| aura sAmAnyarUpa ( sampUrNa deza meM, sampUrNa kAla meM, tathA sampUrNa AkAroM meM rahane vAle sAdhya aura sAdhana grahaNa karane vAlI ) vyApti hotI hai / aisI hAlata meM vyaktirUpa dRSTAnta, sAmAnyarUpa vyApti ko kaise grahaNa kara sakatA hai ? aura yadi usa udAharaNa meM rahane vAle sAdhya vA sAdhana ke viSaya meM vivAda khar3A ho jAya to dRSTAnta ke liye bhI dRSTAnta kI AvazyakatA hogI, jisase anavasthA doSa prA jAvegA / / 36 // saMskRtArtha- dRSTAnto vizeSarUpaH, vyAptizca sAmAnyarUpA bhavati / ataH udAharaNe'pi sAmAnyavyAptivivAde sati tannizcayArtham udAharaNAntarApekSaNAt anavasthAdoSaprasaGgo bhavet / / 36 / / vizeSArtha-aprAmANika anantapadArthoM kI kalpanA meM vizrAnti nahIM honA anavasyA doSa kahalAtA hai| jisaprakAra eka dRSTAnta kI saccAI ke liye dUsare dRSTAnta kI AvazyakatA huI, usI prakAra usakI sacAI ke liye tIsare kI aura tIsare kI sacAI ke liye cauthe kI
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstre suboSaTIkAyAM tRtIyaH paricchedaH / pAvazyakatA hogI, jisase gaganatala meM palane vAlI bar3I bhArI anavasthA calI jAvegI arthAt usa anavasthA kA kahIM para anta nahIM mAvegA / / 36 // vyApti ke smaraNa ke liye bhI udAharaNa kI anAvazyakatAnApi vyAptismaraNArtha, tathAviSahetuprayogAdeva tatsmRtaH // 37 // artha-vyApti kA smaraNa karAne ke liye bhI udAharaNa kA prayoga karanA kAryakArI nahIM hai, kyoMki avinAbhAva svarUpa hetu ke prayoga se hI vyApti kA smaraNa ho jAtA hai // 37 // saMskRtArtha-nanu vyAptismaraNArtham udAharaNaprayogasya samIcInatvamastyeveti cenna sAdhyAvinAbhAvatvApannasya hetoH prayogAdeva vyAptismaraNasaMsiddheH / / 3.7 // vizeSArtha- pUrvAnubhUta padArtha kA hI smaraNa hotA hai / ataH yadi vyApti pUrvAnubhUta rahegI to hetuprayoga se hI usakA smaraNa ho jaavegaa| aura jisane kabhI vyApti kA anubhava kiyA hI nahIM usake liye to sau pAra bhI dRSTAnta kahA jAya parantu vaha kabhI bhI vyApti kA smAraka nahIM hogA / isaliye byApti ke smaraNArtha bhI udAharaNa kA prayoga prAvazyaka nahIM // 37 // upanaya aura nigamana ke prayoga vinA udAharaNaprayoga se hAnilNghphriiiyaal milikaai bhaal jbaal artha- upanaya aura nigamana ke vinA yadi kevala udAharaNa kA prayoga kiyA jAvegA to sAdhya dharmavAle dharmI (pakSa ) meM sAdhya aura sAvana ke siddha karane meM sandeha karA degA // 38 // saMskRtArtha- kevalaM prayujyA mAna tadudAharaNaM sAdhyaviziSTe dharmiNi jaanun bishrii kbi| bRghidili bnysnaaghl+h
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukhe--... 'pi sAdhyamiNi tannirNayasya kartumazakyatvAt // 38 // kevala udAharaNaprayoga se sandeha hone kA spaSTIkaraNakuto ' nyathopanayanigamane // 39 // artha-yadi udAharaNa ke prayoga se sandeha nahIM hotA hai to upanaya maura nigamana kA prayoga kyoM kiyA jAtA? isase nizcaya hotA hai ki udAharaNamAtra ke prayoga se saMzaya hotA hai / / 36 // saMskRtArtha- kevalodAharaNaprayogasya saMzayajanakatvAbhAve upanaya-.... nigamanaprayogaH kimarthaM vidhIyate ? ato nizcIyate yadudAharaNamAtraprayogAtsaMzayo' vazyaM jAyate / / 36 // upanaya aura nigamana ko anumAnAGga na hone kA spaSTIkaraNa na ca te tadaMge, sAdhyamiNi hetusAdhyayo bacanAdevAsaMzayAt // 40 // artha- upanaya aura nigamana bhI anumAna ke aGga nahIM hai, kyoMki hetu aura sAdhya ke bolane se hI sAdhyadharma vAle dharmI ( pakSa ) meM saMdeha miTa jAtA hai // 40 // saMskRtArtha - -nanUpaya nigamanayorapyanumAnAGgatvameva, tadaprayoge : niHsaMzayasAdhyasamvitterayogAditi cenna hetusAdhyayoH prayogAdeva sAdhyadhArmiNi saMzayasya nirAkRtatvAt upanayanigamanayoranumAnAGgatvAbhAvAt / 40 / anumAnaprayoga meM kevala hetu kI AvazyakatA aura udAharaNa prAdi .. kI anAvazyakatA--. sbljbl a a qjaalaal aab phaai:... tadupayogAta // 41 //
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstra suboghaTIkAyAM tRtIyaH paricchedaH / 61 artha-samarthana hI vAstavika hetu kA svarUpa hai aura vahI anumAna kA aMga hai| kyoMki sAdhya kI siddhi meM usI kA upayoga hotA hai // 41 // ... saMskRtArtha-kiJca .. dRSTAntAdikamabhidhAyApi samarthanamavazyaM .. karaNIyamasamarSitasyAhetutvAditi / tathA ca samarthanameva vAstavikahetusvarUpamanumAnAvayavo vA bhavatu, sAdhyaMsiddhau tasyaivopayogAnodAharaNAdikasyeti // 4 // vizeSArtha-doSoM kA prabhAva dikhAkara hetu ke puSTa karane ko samarSana kahate haiM // 41 // :: bAlakoM ko samajhAne ke liye udAharaNa, upanaya aura nigamana kI AvazyakatA. bAlavyutpayartha tattrayopagame zAstra evAsI na vAde 'nupayogAt // 42 // artha-alpajJAniyoM ko samajhAne ke liye udAharaNa, upanaya aura nigamana kI svIkAratA zAstra meM hI hai, vAdakAla meM nhiiN| kyoMki vAda karane kA adhikAra vidvAnoM ko hI hotA hai aura ve pahale se hI vyutpanna rahate haiM, isaliye unako udAharaNAdi kA prayoga upayogI nahIM hotA // 42 // :: .. saMskRtArtha-mandamatInAM ziSyANAM sambodhanArthamudAharaNAditrayaprayogAbhyupagame'pi tattrayaprayogo vItarAgakathAyAmeva jJAtavyo na tu vijagISukathAyAm / tatra tasyAnupayogAt / na hi vAdakAle ziSyAH / vyutpAdyAH vyutpannAnAmeva tatrAdhikArAta // 42 // . dRSTAntasya bhedI, dRSTAnta ke bheda vRSTAnto dveSA, anvayavyatirekabhedAt // 43 // artha-dRSTAnta ke do bheda hai / anvayadRSTAnta zrIra vytirekdRssttaant|
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImANikyanamdisvAmiviracite parIkSAmukhe - saMskRtArtha dRSTau zrantau sAdhyasAdhanalakSaNo dharmo anvayamukhena vyatirekamukhena vA yatra saH dRSTAntaH / sa hi dvividhaH zranvayadRSTAnto vyatirekadRSTAntazceti // 43 // 62 anvayadRSTAntasya lakSaNam, anvayadRSTAnta kA lakSaNa - sAdhyadhyAptaM sAdhanaM yatra pradarzyate so'nvaya dRSTAntaH // 44 // artha - jisameM sAdhya ke sAtha sAdhana kI vyApti (avinAbhAva ) dikhAI jAtI hai use anvayadRSTAnta kahate haiM // 44 // saMskRtArtha -- sAdhana sadbhAve sAdhyasadbhAvo yatra pradarzyate so'nvayadRSTAntaH / / 44 / / vizeSArtha - zranvayavyApti dikhAkara jo dRSTAnta diyA jAtA hai use anvaya dRSTAnta kahate haiM / jahA~-jahA~ dhUma hotA hai. vahIM vahA~ agni hotI hai, isa prakAra sAdhana kA sadbhAva dikhAkara sAdhya kA sadbhAva dikhAnA anvayavyApti hai // 44 // vyatirekadRSTAntasya svarUpam, vyatirekadRSTAnta kA svarUpa --- sAdhyAbhAve sAdhanA mAvo yatra kathyate sa vyatirekadRSTAntaH / artha - jisameM sAdhya kA prabhAva dikhAkara sAdhana kA prabhAva dikhAyA jAtA hai use vyatirekadRSTAnta kahate haiM // 45 // saMskRtArtha -- sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvo yatra pradarzyate sa vyatirekadRSTAntaH procyate / / 45 // vizeSArtha vyatirekavyApti dikhAkara jo dRSTAnta diyA jAtA hai use vyatirekadRSTAnta kahate haiM / jahA~-jahA~ pagni nahIM hotI vahA~-vahA~ dhUma bhI nahIM hotA, isa prakAra sAdhya ke prabhAva meM sAdhana kA prabhAva dikhAnA vyatirekavyApti hai / upanayasya lakSaNam, upanaya kA lakSaNa torupasaMhAra upanayaH // 46 // artha - pakSa meM sAdhana ke duharAne ke upanaya kahate haiM ||46 ||
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstra suboSaTIkAyAM tRtIyaH pricchedH| 63 saMskRtArtha-- upanIyate punarucyate ityupanayaH, pakSe hetopasaMhAra upanaya ityarthaH / / 46 // vizeSArtha- isa parvata meM agni hai kyoMki dhUma hai| phira koI eka dRSTAnta dekara kahA jAtA hai ki 'usI taraha isameM dhUma hai athavA 'yaha dhUma vAlA hai' yahA~ pahile dhUma hai kahA thA phira dubArA kahA ki 'isameM dhUma hai' isalie kahA jAtA hai ki pakSa meM sAdhana (hetu) ke duharAne ko upanaya kahate haiM // 46 // nigamanasya svarUpam, nigamana kA svarUpa -- pratijJAyAstu nigamanam // 47 // artha-pratijJA ke duharAne ko nigamana kahate haiN| jaise ki'dhUma vAlA' hone se yaha agni vAlA hai // 47 // saMskRtArtha --pakSasya sAdhyadharmaviziSTatvena pradarzanaM nigamanaM procyate // 47 // anumAnasya bhedI, anumAna ke do bheda-- tadanumAna ghaa||48|| artha-anumAna ke do bheda haiN| saMskRtArtha-anumAnaM dvividham // 48 // anumAnabhedaspaSTIkaraNam, anumAna ke bhedoM kA spaSTIkaraNa svArthaparAbhavAt // 49 // artha- svArtha aura parArya ke bheda se anumAna ke do bheda haiN| saMskRtArtha- svArthAnumAna, parArthAnumAna cetyanumAnasya bIbhedI staH // 4 // dbaaluiaal l, baali kaa laa-- svArthamA talakSaNam // 50 //
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukhe artha--'sAdhanAtsAdhyavijJAnamanumAnam' isa sUtra se kahA gayA anumAna kA lakSaNa hI svArthAnumAna kA lakSaNa hai / saMskRtArtha-paropadezamanapekSya svayameva nizcitAt dhUmAdisAdhanAt parvatAdau dharmiNi bayAdeH sAdhyasya yad vijJAnaM jAyate tatsvArthAnumAnaM nigavate / parArthAnumAnasya lakSaNam, parArthAnumAna kA lakSaNaparArthaM tu tadarthaparAmazivacanAjjAtam // 51 // artha-- svArthAnumAna ke viSaya, sAdhya aura sAdhana ko kahane vAle vacanoM se utpanna huye jJAna ko parArthAnumAna kahate haiN| saMskRtArtha-svArthAnumAnagocarArthapratipAdakavacanebhyaH samutpannaM yatsAdhanajJAnaM tannimittikaM sAdhya vijJAnaM parArthAnumAnaM nigavate // 51 // vizeSArtha-kisI puruSa ko svArthAnumAna huA ki yahA~ dhUma hai; isalie agni avazya hogI, kyoMki agni ke binA dhUma ho hI nahIM sktaa| phira vaha apane ziSya ko samajhAne ke liye kahatA hai ki jahAM dhUma hotA hai vahA~ agni avazya hotI hai / isI prakAra yahA~ dhUma hai isIliye yahA~ bhI agni honA Avazyaka hai / itane se vaha ziSya samajha letA hai / aura usa samaya use jo jJAna hotA hai, usI ko parArNAnumAna kahate haiN| kyoMki parArthAnumAna kA lakSaNa ghaTa gyaa| guru ko svArthAnumAna thA aura usake viSaya the sAdhya (agni) aura sAdhana (ghuum)| unhIM ko guru ne kahA, tava guru ke vacanoM se ziSya ko sAdhya kA sAdhana se zAna humA 51 // parArthAnumAnapratipAdaka bacana ke parArthAnumAna panAtahamanamapi tadetutvAt // 11 //
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstra subodhaTIkAyAM tRtIyaH pricchedH| 65 artha -- parArthAnumAna ke kAraNa hone se, parArthAnumAna ke pratipAdaka vacanoM ko bhI parAnumAna kahate haiN| athavA una vacanoM kA svArthAnumAna kAraNa hai, isaliye unheM parArthAnumAna kahate haiN| saMskRtArtha- svArthAnumAnasya kAryatvAt parArthAnumAnasya kAraNatvAcca parArthAnumAnapratipAdakavacanamapi upacArataH parArthAnumAna procyate // 52 // vizeSArtha--upacAra kisI prayojana ko athavA kisI nimittako lekara kiyA jAtA hai| yahA~ vacana, prathama to parArthAnumAna ke nimitta haiM, dUsare anumAna ke pA~ca avayavoM ke vyavahAra karane meM prayojanabhUta haiN| kyoMki jJAnasvarUpa AtmA meM pratijJA Adi pA~ca avayavoM kA vyavahAra nahIM kiyA jA sakatA, isalie upacAra se vacanoM ko bhI parArthAnumAna kahate haiN| vacanoM ko gauNarUpa se anumAna isalie kahA hai ki ve acetana haiM aura acetana se ajJAna kI nivRtti hotI nahIM; isaliye jaba ina se phala nahIM hotA taba inheM sAkSAt pramANa bhI nahIM kaha sakate / kevala upacAra (gauNatA) se pramANa kahA gayA hai, kyoMki ve parArthAnumAna ke kAraNa aura svArthAnumAna ke kArya haiN| heto maiMde, hetu ke bhedasa hetu dvedhopalavyanupalabdhibhedAt // 53 / / artha--upalabdhirUpahetu aura anupalabdhirUpahetu ke bheda se hetu ke do bheda haiM // 53 // ___ saMskRtArtha --hetu dvividhaH upalabdhirUpo ' nupalabdhirUpazca / upalabdhirUpa aura anupalabdhirUpa hetu ke viSaya-- upalabdhiH vidhipratiSeSayoranupalabdhizca // 54 // artha--upalabdhirUpahetu aura anupalabdhirUpahetu donoM hI vidhi aura pratiSedha ke sAdhaka haiM // 54 //
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukhe saMskRtArtha- upalabdhirUpo hetu dvividha:-praviruddhopalabdhiH, viruddhopalabdhizceti / anupalabdhirUpo heturapi dvividhaH-aviruddhAnupalabdhiH, viruddhAnupalabdhizceti // 54 // vizeSArtha-ye cAroM kramazaH vidhi, niSedha, vidhi aura niSedha ke sAdhaka hote haiN| bauddhoM kA kahanA hai ki-upalabdhirUpahetu bidhi arthAt maujUdagI kA hI tathA anupalabdhirUpahetu niSedha arthAt gairamaujUdagI kA hI sAdhaka hai| isa sUtra ke dvArA unakI isa mAnyatA kA khaMDana kiyA gayA hai // 54 // aviruddhopalabdhibhedAH, aviruddhopalabdhi ke bhedaavilddhopalabdhi vidhI SoDhA, jyApyakAryakAraNapUrvotarasahavarabhedAt // 55 // artha-zAviruddhavyApyopalabdhi, aviruddhakAryopalabdhi, aviruddhakAraNopalabdhiA, aviruddhapUrvacaropalabdhi, aviruddhottaracaTopalabdhi aura adirasahaparopalabdhi ye chaha aviruddhopalabdhirUpa hetu ke bheda haiM / / 5 / / saMskRtArtha-aviruddhopalabdhirUpo hetuH vidhau sAdhye sati SaTprakAro bhavati / vyApyarUpaH, kAryarUpaH, kAraNarUpaH, pUrvacararUpaH, uttaracararUpaH, sahacararUpazceti // 55 // vizeSArtha-sAdhya se vyApyasvarUpa, sAdhya kA kArya, sAdhya kA kAraNa, sAdhya se pUrva cara, sAdhya se uttaracara, aura sAdhya kA sahacara kAraNahetu ke vidhisAdhakapanAhaatmaal kyaalkaaljjiy'iti kismiaaj hm kaamibi phaajlaakalye // 56 //
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstre subodhaTIkAyAM tRtIyaH paricchedaH / artha - rasa se sAmagrI kA aura kAraNarUpa sAmagrI se rUpa kA anumAna mAnane vAle bauddhoM ne kahIM para kAraNarUpa hetu svayaM mAnA hI hai; jahA~ para ki kAraNa kI zakti kI maNi yA maMtra varga raha se rukAvaTa nahIM hogI tathA anya kisI kAraNa kI kamI nahIM hogii| isaliye kAraNahetu kA niSedha nahIM kiyA jA sakatA // 56 // 67 saMskRtArtha - saugataH prAha - vidhisAdhanaM dvividhameva, svabhAvakArya - bhedAt / kAraNasya tu kAryAvinAbhAvAbhAvAd zraliGgatvam / nAvazyaM kAraNAni kAryanti bhavantIti vacanAditi / tadadhyasaGgatam - prAsvAdyamAnAddhi rasAt tajjanikA sAmagrI anumIyate tato rUpAnumAnaM jAyate, prAktaMno rUpakSaNaH sajAtIyaM rUpakSaNAntaralakSaNaM kAryaM kurvanneva vijAtIyarasalakSaNaM kAryaM kurute iti rUpAnumAnamicchadbhiH saugataM kiJcitkAraNaM hetutvenAbhyupagatameva, rUpakSaNasya sajAtIyarUpakSaNAntarAvyabhicArAt / etenedamuktaM yat yasminkAraNe sAmarthya pratibandhaH kAraNAntara vikalatA ca nAsti, tadviziSTakAraNaM kAryotpattiniyAmakatvAdavazyameva kAryAnumApakaM bhavatIti bhAvaH // 56 // -- vizeSArtha - - jahA~ kAraNa ko zakti maNi yA maMtra vagairaha se roka dI jAvegI athavA kisI sahAyaka kAraNa kI kamI hogI, vahA~ kAraNa kArya kA gamaka (janAne vAlA) nahIM hogA, kintu dUsarI jagaha to prava zya hogA / isaliye boddha jo yaha kahate the ki 'kAryahetu aura svabhAvahetu ye donoM hI vidhi ke sAdhaka haiM, kAraNahetu nahIM unakA kahanA ThIka nahIM // 56 // pUrvacara aura uttaracara hetuoM kI anyahetunoM se bhinnatA-na ca pUrvottaracAriNostAdAtmyaM tadutpatti va kAlavyavadhAne tadanupalabdheH // 57 //
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukhe - artha- -- sAdhya aura sAdhana kA tAdAtmyasambandha hone para svabhAvahetu meM antarbhAva hotA hai aura tadutpatti sambandha hone para kArya hetu yA kAraNahetu meM antarbhAva hotA hai / kAla kA vyavadhAna ( phAsalA - antara ) hone para ye donoM sambandha nahIM hote / aura ina pUrvacara tathA uttaracara hetutroM meM antarmuhUrta kAla kA vyavadhAna rahatA hai / isaliye ina donoM hetuoM kA sAdhya ke sAtha tAdAtmya aura tadutpatti sambandha nahIM banatA; isase inakA svabhAvAdi tInoM meM se kisI bhI hetu meM prantarbhAva nahIM hotA, ataeva ye jude hI hetu haiM ||57 || 68 saMskRtArtha - - sAdhyasAdhanayostAdAtmyasambandhe hetoH svabhAvahetAvantarbhavo bhavet / tadutpattisambandhe ca kArya hetau kAraNahetI vAntarbhAvo vibhA yate / na ca pUrvottaracAriNo tadubhayasambanvau staH, kAlavyavadhAne sati tadbhayasambandhAnupalabdheH / pUrvottaracAriNozcAntarmuhUrta pramANa kAlavyavadhAnaM sunizcitam / atazca tayo rna svabhAvAdihetuSvantarbhAvaH / iti tau tebhyaH pRthageva hetU pratyetavyau // 57 / / kAla kA vyavadhAna hone para bhI kAryakAraNabhAva mAnane kA khaNDana bhAvyatItayo maraNajAgradghoSayorapi nAriSTodvoSau pratihetutvam artha - - zrAgAmI maraNa ariSTa ( apazakunoM) kA kAraNa nahIM hai / tathA bItA huA sAyaMkAla kA jJAna prAtaH kAla ke jJAna kA kAraNa nahIM hai / / 58 // saMskRtArtha -- nanu kAlavyavadhAne 'pi kAryakAraNabhAvo dRzyate eva / yathA jAgratprabuddhadazAbhAviprabodhayo meM raNAriSTayorvA kAryakAraNabhAva iti vena bhaviSyatkAlInamaraNasyApazakunaM prati, bhUtakAlInajAgradvodhasya prabuddhadazAbhAvibodhaM prati kAraNatvAbhAvAt // 58 //
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstra suboSaTIkAyAM tRtIyaH pricchedH| 66 vizeSArtha-apazakuna to hotA hai para maraNa ho bhI sakatA hai aura nahIM bhI ho sakatA hai| isI prakAra zayana ke bAda jAgane para jAgrata avasthA kI bAta yAda AtI bhI hai aura nahIM bhI AtI hai| isaliye bauddhoM kA kAla kA vyavadhAna hone para bhI kAryakAraNabhAva mAna kara pUrvacara aura uttaracara hetuoM kA svabhAvAdi hetu meM antarbhAva mAnanA ucita nahIM hai // 5 // kAlavyavadhAna hone para bhI kAryakAraNabhAva mAnane ke khaNDana meM hetutavyApArAzritaM hi tabhAvabhAvitvam // 56 // artha-kyoMki kAryakAraNabhAva kA honA kAraNa ke vyApAra kI apekSA rakhatA hai // 56 // saMskRtArtha-yasmAtkAraNAt kAryakAraNabhAvaH kAraNavyApArAzrito vikhate, tato maraNajApadboSayorapi nAriSTabodhau prati hetutvam ativyava- hitapadArthAnAM kAraNavyApArasApekSAbhAvAt // 56 // vizeSArtha-usake (kAraNa ke) sadbhAva meM usakA (kArya kA) honA kAraNa ke vyApAra ke prAdhIna hai| parantu jaba maraNa hai hI nahIM ; taba usakA ariSTa ke hone meM vyApAra hI kyA hogA, jisase ki kAryakAraNabhAva mAna liyA jaave| isI prakAra jAgradabodha jaba naSTa hI ho gayA; taba usakA bhI udabodha ke prati kyA vyApAra hogA ? kyoMki kAraNa binA kArya nahIM hotaa| jaise kumbhakAra hoya to kalaza bana sakatA hai, nahIM hoya to kalaza nahIM banatA / isa kathana se yaha nirNaya huA ki pUrvacara aura uttaracara svatantra hI hetu mAnanA cAhiye // 56 // ___ sahacarahetu kA svabhAvahetu aura kAryahetu se pRthakpanahaabijaabi abbidyaaiayaanaalaaibh
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukhe artha- sahacArI padArtha paraspara kI bhinnatA se rahate haiM arthAt unakI pratIti paraspara kI bhinnatA se hotI hai, isaliye sahacArI hetu kA svabhAvahetu meM antarbhAva nahIM ho sktaa| aura sahacArI padArtha eka sAtha utpanna hote haiM isa kAraNa unameM kAryakAraNabhAva bhI nahIM bana sakatA, jisase ki kArya hetu yA kAraNahetu meM antarbhAva ho sake // 60 // saMskRtArtha- sahacAriNorapi sAdhyasAdhanayoH parasparaparihAreNAvasthAnAt sahacarAkhyaheto na svbhaavhetaavntrbhaavH| sahotpAdAcca na kAryahetau kAraNahetau vaantrbhaavH| tasmAtsaugataiH sahacarAkhyo ' pi hetu: svatantra evAbhyupagantavyaH // 6 // vizeSArtha--jisa prakAra yugapat unpanna huye gAya ke sIMgoM meM kAryakAraNabhAva nahIM hotA, usI prakAra sahacaroM meM bhI nahIM hotA, isaliye sahacarahetu bhI eka bhinna hI hetu hai / / 60 // aviruddhavyApyopalabdhi kA udAharaNa-- pariNAmI zabdaH kRtakatvAt, ya evaM; sa evaM dRSTo, yathA ghaTaH, kRtakaracAyaM tasmAtpariNAmIti, yastu na pariNAmI sana kRtako dRSTo; yathA bandhyAstanadhAyaH, kRtakazcAyaM, tasmAtpariNAmo // 61. / artha-zabda pariNAmI hotA hai kyoMki vaha kiyA huA hai| jo jo kiyA huA hotA hai vaha vaha pariNAmI hotA hai, jaise ghdd'aa| ghar3e kI taraha zabda bhI kiyA huA hai| ataH vaha bhI pariNAmI hotA hai| jo padArtha pariNAmI nahIM hotA vaha padArtha kiyA bhI nahIM jAtA, jaise vandhyAstrI kA putr| usI taraha yaha zabda kRtaka hotA hai, isI kAraNa pariNAmI hotA hai| yahA~ pariNAmitva sAkSya se aviruddhavyApya kRtakatva kI upalabdhi hai // 6 //
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstre subodhaTIkAyAM tRtIyaH paricchedaH / saMskRtArtha - pariNAmI zabdaH iti pratijJA / kRtakatvAditi hetuH / yathA ghaTaH ityanvayadRSTAntaH / yathA vandhyAstandhayaH iti vyatirekadRSTAntaH / kRtakazcAyamityupanayaH / tasmAtpariNAmIti nigamanam / evamatra pUrvaM bAlavyutpattyartham anumAnasya yAni paJcAGgAni aMgIkRtAni tAnyupadazitAni / zratra kRtakatvAditi hetu:, zabdasya pariNAmitvaM sAdhayati, pariNAmitvena vyAptaM ca vartate zrato'viruddhavyApyopalabdhinAmatvaM labhate // 61 // 71 vizeSArtha - yahAM pariNAmitva sAdhya se zraviruddhavyApya kRtakatva kI upalabdhi hai // 61 // aviruddha kAryopalabdhi ( kAryahetu) kA udAharaNa astyatra dehini buddhi yihArAdeH // 62 // artha - isa prANI meM buddhi hai, kyoMki buddhi ke kArya vacana zrAdi pAye jAte haiM | yahAM buddhi ke aviruddha kArya vacanAdika kI upalabdhi hai; isaliye yaha aviruddha kAryopalabdhi hetu hai / saMskRtArtha - astyatra dehini buddhiH vyAhArAderityatra buddhyaviruddhakAryasya vacanAderupalabdhiH dRzyate zrato'yam aviruddha kAryopalabdhihetuH kathyate // 62 // vizeSArtha - vacana kI caturatA aura vyApAra Adika buddhi binA nahIM ho sakate / isa prakAra buddhi ke kArya vacanAdika buddhinAmaka sAdhya ko sAdhate haiM, isaliye ye 'kAryahetu' huye / aviruddhakA raNopalabdhi ( kAraNahetu) kA udAharaNa astyatra chAyA chatrAt // 63 // artha - yahAM chAyA hai, kyoMki yahAM chatra maujUda hai / kisI jagaha chatra dekhA thA aura jAnA thA ki isake nIce chAyA hai, jahAM chatra hotA hai vahAM chAyA bhI hotI hai| isa prakAra yahAM chatranAmakakA rapahetu chAyA
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukhenAmaka sAdhya ko mAnatA hai / arthAt yahAM chAyA ke avirukhakAraNa chatra kI maujUdagI hai, isaliye yaha hetu aviruddhakAraNopalabdhihetu, kahA jAtA saMskRtArtha-'prastyatra chAyA utrAt' atra chatranAmakakAraNahetuH chAyAnAmakasAdhyaM sAnoti / arthAdatracchAyAyAH aviruddha kAraNasya chatrasyopalabdhi vidyate / ato'yaM hetuH aviruddhakAraNopalabdhihetuH kathyate // 6 // aviruddhapUrvacaropalabdhi (pUrvacarahetu) kA udAharaNaudeSyati zakaTaM kRtikodayAt // 64 // artha-eka muhUrta ke bAda rohiNI kA udaya hogA, kyoMki kRtikA kA udaya ho rahA hai| yahAM rohiNI ke udaya se pUrva hone vAle kRtikA ke udaya kI maujUdagI hai / arthAt yahAM kRtikodayarUpapUrvacarahetu zakaTodaya kI bhAvitArUpa sAdhya ko sAdhattA hai| isaliye yaha hetu 'aviruddhapUrvacaropalabdhi kahA jAtA hai / / 64 // saMskRtArtha-'udeSyati zakaTaM kRtikodayAd patra kRtikodayarUpapUrvacarahetuH zakaTodayabhAvitArUpasAdhyaM sAdhnoti / arthAdatra zakaTodayabhAvitAyAH paviruddhapUrvacarasya kRtikodayasyopalabdhi vidyate / ato'yaM hetuH 'aviruddhapUrvacaropalabdhihetuH' nigadyate // 64 // aviruddha uttaracaropalabdhi (uttaracarahetu) kA udAharaNautgAda bharaNiH prAktata eva // 65 // artha--eka muhUrta ke pahale hI bharaNi kA udaya ho cukA hai, kyoMki kRtikA kA udaya ho rahA hai| yahAM kRtikodayanAmaka uttaracarahetu bharavyudayabhUtatAnAmaka sAdhya ko sAdhatA hai| arthAt yahAM bharaNi
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstre subodhaTIkAyAM tRtIyaH paricchedaH / ke udaya kI bhUtatA ke viruddha uttaracara kRtikA ke udaya kI upalabdhi hai / isaliye yaha hetu 'aviruddhottaracaropalabdhihetu' kahalAtA hai / / 6 / / __ saMskRtArtha-muhUrtAtprAk bharaNe rudayo vyatItaH, kRtikodayAt / atra kRtikodayanAmakottaracarahetuH bharaNyudayabhUtatArUpasAdhyaM sAdhayati / arthAdatra bharaNyu dayabhUtatAyAH aviruddhottaracarasya kRtikodayasyopalabdhi vidyate / ato'yaM hetuH 'aviruddhottaracaropalabdhihetuH' nigadyate // 6 // aviruddhasahacaropalabdhi (sahacarahetu) kA udAharaNaastyatra mAtulige rUpaM rasAt // 66 // artha- isa bijaure meM rUpa hai, kyoMki rasa pAyA jAtA hai| yahAM rasanAmaka sahacarahetu rUpanAmaka sAdhya ko sAdhatA hai| arthAt yahAM rUpa kA aviruddha sahacara rasa maujUda hai / isaliye yaha hetu 'aviruddhasahacaropalabdhihetu' kahalAtA hai // 66 / / saMskRtArtha- astyatra mAtuliMge rUpaM, rasAt / atra rasanAmakasahacarahetuH rUpanAmakasAdhyaM sAdhayati / arthAdana rUpaviruddhasahacarasya rasasyopalabdhi vidyate / ato'yaM hetuH 'aviruddhasahacaropalabdhihetuH procyate // 66 // viruddhopalabdhibhedAH, viruddhopalabdhi ke bhedabir'nnnyji: srije naa / / saMskRtArtha-pratiSedhasAdhikAyA viruddhopalabdheH SaD bhedA vidyante / viruddhacyApyopalabdhiH, viruddhAkAryopalabdhiH, viruddhakAraNopalabdhi, viruddhapUrvacaropalabdhiH, viruddhottaracaropalabdhiH, viruddhasahacaropalabdhizceti // 6 //
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukhe . - vizeSArtha - ina hetuthoM meM sAdhya se viruddha vyApya kI upalabdhi hotI hai / isaliye inheM viruddhopalabdhihetu kahate haiN| yahAM para saba hetutroM ke bAda meM vaha pada jor3anA cAhiye jisakA ki Apa niSedha karanA cAhate haiM / ye hetu usI ke viruddha kI upalabdhi rUpa par3a jAveMge // 67 // 74 viruddhavyApyopalabdhe rudAharaNam, viruddha vyApyopalabdhi kA dRSTAnta - nAstyatra zItasparzaH zrauSNyAt // 68 // viruddha pragni partha - yahAM zItasparza nahIM hai, kyoMki zItasparza se 'kI vyApya uSNatA maujUda hai| jisakA vyApya maujUda; hai vaha usI ko janAvegA / ataeva yahAM zrauSNyatvahetu pragni ko hI sAbita karegA, isase yaha hetu viruddhavyApyopalabdhihetu kahA jAvegA // 68 // saMskRtArtha - nAstyatra zItasparzaH zroSNa / pratra pratiSedharUpasAdhyAt zItasparzAt viruddhasyAgneH vyApyasvarUpA uSNatA vidyate / yasya vyApyaM vidyate tattadeva sAdhayiSyati / itthamatra zrauSNyatvahetuH zItasparzasAdhyA viruddhavyApyam agnimeva sAdhayiSyati / zrato'yaM hetu viruddhavyApyopalabvihetuH bhavet / 2060 CHA C31 viruddha kAryopalabdherudAharaNam, viruddhakAryopalabdhi kA udAharaNa -- nAstvatra zotasparzo dhUmAt // 69 // ardha-- yahAM zItasparza nahIM hai, kyoMki zItasparza se viruddha agni kA kArya dhUma maujUda hai / agni kA kArya ghUma raha kara agni ko ho janAvegA; zItasparza ko nahIM, isase yahAM yaha ghUmatvahetu viruddhakAryopa labdhihetu hogA // 66 // saMskRtArtha - zItasparzo rUpasAdhyAt zItasparzAt viruddhasyAgneH :- nAstyatra dhUmAt / pratra pratiSedhakAryasvarUpo ghUmaH upa labhyate / zragneH kArya sthitvAgnimeva sAdhayiSyati, no zItastha
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstre subodhaTIkAyAM tRtIyaH paricchedaH / 75 rzam / ato ' trAyaM ghUmatvahetu viruddhakAryopalabdhi hetu rbhavet // 66 // viruddha kAraNopalabdhi kA udAharaNa nAsmin zaroriNi sukhamasti hRdayazalyAt // 70 // artha - isa jIva meM sukha nahIM hai, kyoMki sukha virodhI duHkha kA kAraNa hRdayazalya ( mAnasika vyathA ) maujUda hai / aura duHkha kA kAraNa maujUda hai, isaliye vaha duHkha ko hI janAvegA / isaliye yahA~ yaha hRdayazalya hetu viruddha kAraNopalabdhihetu hogA / / 70 / / saMskRtArtha - nAsmin zarIriNi sukhamasti hRdayazalyAt atra sukhavirodhino duHkhasya kAraNaM hRdayazalyarUpahetuH viruddhakAraNopalabdhiheturjAtaH // 70 // viruddhapUrva caropalabdhi hetu kA udAharaNa nodeSyati muhUrtAnte zakaTaM revatyudayAt // 71 // artha -- eka muhUrta ke bAda rohiNI kA udaya nahIM hogA, kyoMki rohiNI ke udaya se viruddha azvinInakSatra ke pUrvacara ( pahale udaya hone vAle ) revatI kA udaya ho rahA hai / revatI kA udaya azvinI ke udaya kA pUrva cara hai, isaliye vaha azvinI ke udaya kI bhAvitA ko hI janAvegA aura rohiNI ke udaya kA niSedha karegA, isaliye yahA~ yaha hetu viruddhapUrvaca ropalabdhihetu huA // 71 // - saMskRtArtha - nodeSyati muhUrtAnte zakaTaM revatyudayAt / atra zakaTodayAd viruddhasyAzvinI nakSatra pUrvacarasya revatInakSatrasyodayo vidyate / sa cAzvinI nakSatra pUrva caro vartate, ataevAzvinI nakSatrabhAvitAmeva sAdhayiSyati, zakaTodayaJca niSetsyati / ato' trAyaM revatyudayatva hetuH 'viruddhapUrva caropalabdhihetu' jatiH // 71 // viruddhottaracara hetu kA udAharaNa nodugAd bharaNiH muhUrtAtvaraM puNyodeyAt // 72 //
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukhe / artha... eka muhUrta pahale bharaNi kA udaya nahIM huA / ' kyoMki bharaNi ke udaya viruddha punarvasu uttaracara ( pIche udaya hone vAle) puSya nakSatra kA udaya ho rahA hai / arthAt puSyanakSatra kA udaya punarvasu kA uttaracara hai; isaliye usI ke udaya ko janAvegA, ki ho gayA, zaura bharaNi ke ho cuke udaya kA niSedha karegA / isaliye yahA~ yaha hetu viruddhottaracaropalabdhi huA / / 73 / / saMskRtArtha - nodagAdbharaNiH muhUrtAtpUrvaM puSpodayAt / pratra bharaNyu'dayAd viruddhasya punarvasUttaracarasya puSyasyodayo vidyate / arthAt puSyanakSatrodaya: punarvasu nakSatrottaracaro ghartate 'tastasyaivodayaM sUcayiSyati yatpunarvasUdayo bhUtastathA ca bhUtabharaSyudayaM niSetsyati, ato'trAyaM puSyodayatvahetu: viruddhottaracaropalabdhi jatiH // 72 // 76 viruddha sahacaropalabdherudAharaNam, viruddhasahacarahetu kA udAharaNanAstyantra bhittoM parabhAgAbhAvo '. vagbhAgadarzanAta artha- isa dIvAla meM usa tarapha ke bhAga kA prabhAva nahIM hai, kyoMki usa tarapha ke bhAga ke abhAva se viruddha usa tarapha ke bhAga ke sadbhAva kA sAthI, isa tarapha kA bhAMga dIkha rahA hai| arthAt usa tarapha ke bhAga ke sadbhAva kA sAthI maujUda hai, isaliye vaha usake sadbhAva ko hI kahegA, ki isa tarapha kA bhAga bhI maujUda hai| isa kAraNa yaha hetu viruddhasahacaropalabdhihetu huNA // 73 // saMskRtArtha - nAstyatra bhittau parabhAgAbhAvo ' vagbhiAgadarzanAt / atra parabhAgAbhAvAd viruddhaH parabhAgasadbhAvasahacaro 'vagbhAgo dRzyate / arthAtparabhAgasadbhAva sahacaro vidyate 'taH saH parabhAgasadbhAvameva sAdhayiSyati / ato'trAyam zravagbhiAgadarzanasvahetuH viruddha sahacaropalabdhihetuH jatiH // 73 // zraviruddhAnupalabdhibhedAH, zraviruddhAnupalabdhi ke bhedaavAna laSi: tivaSe satavA, vabha
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstra subodhaTIkAyAM tRtIyaH pricchedH| 77 kAryakAraNapUrvottarasahacarAnupalabhabhedAt // 74 // saMskRtArtha--aviruddhAnupalabdhiH pratiSedhasAdhikA jAyate / tasyAH sapta bhedA vidyante / aviruddhasvabhAvAnupalabdhiH, aviruddhavyApakAnupalabdhiH, aviruddha kAryAnupalabdhiH, aMviruddhakAraNAnupalabdhiH, aviruddhapUrvacarAnupalabdhiH, aviruddhottaracarAnupalabdhiH, aviruddhasahacarAnupalabdhi- zceti // 74 / / aviruddhasvabhAvAnupalabdhi kA udAharaNa--- nAstyatra bhUtale ghaTo'nupalabdhoH // 7 // artha--isa bhUtala meM ghaTa nahIM hai, kyoMki vaha dikhatA nahIM hai| yahAM ghaTa ke prApta hone rUpa svabhAva kA bhUtala meM prabhAva hai, isaliye vaha ghaTa ke prabhAva ko siddha karatA hai, arthAt pratiSedha karane yogya ghaTa ke aviruddhasvabhAva kA anupalambha (abhAva) hai / isaliye yaha hetu aviruddhasvabhAvAnupalabdhi huA / / 7 / / . saMskRtArtha- nAstyatra bhUtale ghaTo ' nupalabdheH / atra ghaTaprAptirUpasvabhAvasya bhUtale. bhAvo vidyate ' taH sa ghaTAbhAvaM sAdhayati / arthAta pratiSedhayogyaghaTasyAviruddhasvabhAvasyAnupalambho vartate / ato ' yamanapalabdhitvahetuH 'aviruddhasvabhAvAn palabdhihetuH jAtaH / / 7 / / aviruddhavyApakAnupalabdhi kA udAharaNa -. nAstyatra zizapA vRkSAnupalabdhaH // 76 // . - artha-yahAM sIsauna nahIM hai, kyoMki usake vyApaka vRkSa kA abhAva hai| vyApaka vRkSa ke binA vyApya ziMzapA ho hI nahIM sktaa| arthAta yahAM vyApaka vRkSa kI anupalabdhi, vyApya ziMzapA. (sIsauna) ke pratiSedha ko siddha karatI hai| isaliye yaha hetu aviruddhavyApakAnupalabdhiheta - huA !
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukhe-- saMskRtArtha- nAstyatra ziMzapA vRkssaanuplbdheH| vyApakavRkSaM vinA vyApyasvarUpaH zizapAH bhavituM nAhati / arthAdatra vyApakavRkSAnupalabdhiH, vyApyazizapApratiSedhaM sAdhayati / ato' yaM vRkSAnupalabdhihetuH 'aviruddhavyApakAnupalabdhihetu:' smbhuutH| aviruddhakAryAnupalabdhi kA udAharaNalaasaamnibhaakhil juluthtaa: 334/4/ artha-yahAM binA sAmarthya rukI agni nahIM hai, kyoMki dhUma nahIM pAyA jAtA hai| yahAM sAmarthya vAlI agni ke aviruddha kArya dhUma kA abhAva hai, isaliye mAlUma hotA hai ki yahAM agni nahIM hai, agara hai bhI to bhasma vagairaha se DhakI huI hai / isa prakAra yahAM yaha dhUmAnu palabdhitvahetu aviruddha kAryAnu palabdhihetu huA // 77 / / saMskRtArtha-nAstyatrApratibaddhasAmarthyo'gni dhuumaanupblbdhH| atra sAmarthyavatojneraviruddhakAryasya dhUmAsyAbhAvo vidyate, atazca pratIyate yadatrAgni sti, asti ced bhasmAdibhirAcchanno vidyte| evamatrAyaM dhUmAnupalabdhitvahetu : 'aviruddha kAryAnupalabdhihetuH' vijJeyaH // 77 // aviruddha kAraNAnupalabdhi kA udAharaNa- . nAstyatra dhUmo ' nagneH // 78 / / artha - yahAM dhUma nahIM hai, kyoMki agni nahIM hai| yahAM dhUma ke aviruddha kAraNa agni kA abhAva dhUma ke prabhAva ko siddha karatA hai, isaliye yaha hetu aviruddhakAraNAnupalabdhihetu huA // 78|| saMskRtArtha -nAstyatra dhuumo'ngneH| atra dhUmAsyAviruddha kAraNasyAgnerabhAvo dhUmAbhAvaM sAdhayati / ato'yam anagnitvahetu: 'aviruddhakAraNAnupalabdhihetuH jAtaH / / 7 / /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstra subodhaTIkAyAM tRtIyaH paricchedaH / 76 aviruddhapUrvacarAnupalabdhi kA udAharaNana bhaviSyati muhUrtAnte zakaTaM kRtikodayAnupalabdhoH / __ artha-eka muhUrta ke bAda rohiNI kA udaya nahIM hogA, kyoMki abhI kRtikA kA bhI udaya nahIM huA hai| yahAM zakaTodaya ke aviruddha pUrvacara kRtikA ke udaya kA abhAva eka muhUrta ke bAda rohiNI ke udaya ke abhAva ko siddha karatA hai, isaliye yaha hetu aviruddhapUrvacarAnupalabdhihetu huA // 79 // saMskRtArtha na bhaviSyati muhUrtAnte zakaTaM ; kRtikodayAnupalabdhaH / atra zakaTodayAdaviruddhasya pUrvacarasya kRtikodayasyAbhAvo muhUrtAnte zakaTodayAbhAvaM sAdhayati / ato'yaM kRtikodayAnupalabdhitvahetuH aviruddhapUrvacarAnupalabdhihetu rjAtaH / aviruddhottaracarAnupalabdhi kA udAharaNanodagAda bharaNiH mahAprAka tata eva // 8 // artha---eka muhUrta pahale bharaNi kA udaya nahIM ho cukA hai, kyoMki abhI kRtikA kA bhI udaya nahIM huA hai| yahAM bharaNi ke udaya ke aviruddha uttaracara kRtikA ke udaya kA prabhAva, bharaNi ke udaya kI bhUtatA ke abhAva ko siddha karatA hai, isaliye yaha hetu aviruddhottaracaropalabdhihetu hubhA // 8 // ___saMskRtArtha- nodagAd bharaNiH muhUrtAtprAk tata eva / atra bharaNyudayAdaviruddhottaracarasya kRtikodayasyAbhAvo bharaNyudayabhUtatA'bhAvaM sAdhayati / ato'yaM hetuH 'aviruddhottaracaropalabdhihetuH jAtaH // 20 // aviruddhasahacaropalabdhi kA udAharaNanAstyatra samatulAyAmunnAmo nAmAnupalabdhoH // 11 // artha- isa tarAjU meM U~cApana nahIM hai, kyoMki nIcepana kA prabhAva hai| yahAM U~cepana kA aviruddha sahacara nIcepana kA prabhAva U~cepana ke
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImANikyanandisvAmiviracite / prabhAva ko siddha karatA hai, isase yaha hetu aviruddhasahacarAnupalabdhihetu huA thA ___ saMskRtArtha- nAstyatra samatulAyAmunnAmo nAmAnupalabdheH / atra unnAmAd aviruddhasahacarasya nAmasyAbhAba: unnAmasyAbhAvaM sAdhayati / ato'yaM nAmAnupalabdhitvahetuH aviruddhasahacarAnupalabdhihetu tiH // 81 / / viruddhAnupalabdheH bhedAH, viruddhAnupalabdhi ke bheda--- bihblbidyaa ngkhiii maa, biphaakaabhAvAnupalabdhibhedAt // 82 // artha-ghidhisAdhikA viruddhAnupalabdhi ke tIna bheda haiM / viruddhakAryAnupalabdhi, viruddha kAraNAnupalabdhi aura viruddhasvabhAvAnupalabdhi / 2 / vizeSArtha- sAdhya se viruddha padArtha ke kArya kA prabhAva, sAdhya se viruddha padArtha ke kAraNa kA prabhAva aura sAdhya se viruddha padArtha ke svabhAva kA abhAva / ye krama se una tInoM viruddha kAryAnupalabdhi vagairaha ke lakSaNa haiN| viruddhakAryAnupalabdhi kA udAharaNa htmaabityaaphili guhaajihini lir'aamlaanupalabDaH // 13 // artha-isa prANI meM koI eka roga hai, kyoMki nIroga ceSTA nahIM pAI jAtI hai| yahAM vyAdhivizeSa ke sadbhAvarUpa sAdhya se virodhI vyAdhivizeSa ke abhAva ke kArya nIroga ceSTA kI anupalabdhi hai| isase yaha hetu viruddhakAryAnupalabdhihetu huaa| saMskRtArtha-asminprANini vyAdhivizeSo'sti nirAmayaceSTAnupalabdheH / atra vyAdhivizeSasajhAvasAdhyAd dirodhino vyAdhivizeSA
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstra subodhaTIkAyAM tRtIyaH paricchedaH / bhAvasya kAryasya nIrogaceSTAyAH anupalabdhi vidyate / zrato'yaM hetuH viruddha kAryAnupalabdhi hetu jatiH ||3|| viruddha kAraNAnupalabdhi kA udAharaNa assyatra dehini duHkhamiSTasaMyogAbhAvAt // 84 // artha - isa prANI meM duHkha haiM, kyoMki iSTasaMyoga kA abhAva hai / yahAM duHkha ke virodhI sukha ke kAraNa iSTasaMyoga kA prabhAva duHkha ke sadbhAva ko siddha karatA hai, isaliye yahAM yaha hetu viruddhakAraNAnupalabdhihetu huA ||84|| saMskRtArtha - zrastyatra dehini duHkhamiSTasaMyogAbhAvAt / duHkha virodhinaH sukhakAraNasyeSTasaMyogasyAbhAvo duHkhasadbhAvameva sAdhayati / ato'trAyam iSTasaMyogAbhAvatvahetuH viruddhakAraNAnupalabdhiheturavagantavyaH // 84 // viruddhasvabhAvAnupalabdhi kA udAharaNa anekAntAtmakaM vastvekAntasvarUpAnupalabdha eH // 5 // artha - padArtha aneka dharma vAle haiM, kyoMki unameM nitya zrAdi ekAnta svarUpa kA prabhAva hai / yahAM zranekAntAtmakatA se viruddha ekAntAtmakatA kA abhAva vastu kI anekAntAtmakatA ko hI siddha karatA hai / isase yahAM yaha hetu viruddhasvabhAvAnupalabdhi hetu huzrA // 85 // saMskRtArtha - anekAntAtmakaM vastvekAntasvarUpAnupalabdheH / atrAnekAntAtmakatAyA viruddhaH ekAntAtmakatAyA abhAvo vastuno'nekAntAtmakatAmeva sAdhayati, zrato'trAyaM hetuH viruddhasvabhAvAnupalabdhihetuH pratyetavyaH // 85 // hetvantaroM kA pUrvokta hetuznoM meM antarbhAva paramparayA sambhavatsAdhana mantre yAntarbhAvanIyam // 66 // |
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukhe artha-guruparamparA se aura bhI jo sAdhana (hetu) sambhava ho sakate hoM unakA pUrvokta sAdhanoM meM hI antarbhAva karanA cAhiye // 86 // saMskRtArtha-guruparamparayA sambhavanti bhinnAni sAdhanAni pUrvoktasAdhaneSvevAntarbhAvanIyAni // 86 // pUrvAnukta hetu kA prathamodAharaNaabhUdatra cakra zivakaH sthAsAt // 8 // artha-isa cake para zivaka ho gayA hai, kyoMki sthAsa maujUda hai| yaha sthAsarUpahetu paramparA se zivaka kA kArya hai, sAkSAta nahIM, sAkSAt kArya to chatraka hai| isa prakAra yahA~ yaha hetu 'kAryakArya' hetu huaa| saMskRtArtha---prabhUdatra cakre zivakaH sthAsAt / atra sthAsarUpahetu : paramparayA zivakakArya vidyate; sAkSAnno, sAkSAtkArya tu chatrakaM vidyate / evamatrAyaM sthAsAditi hetuH kAryakAryahetu vidyate // 87 / / vizeSArtha-zivaka, chatraka, sthAsa, koza aura kuzUla Adi kumhAra cAka kI mATI ke kramazaH nAma haiM // 87 // kAryakAryahetu kA aviruddha kAryopalabdhihetu meM antarbhAvakArya kArya viruddha kAryopalabdhau // 18 // artha --- kArya ke kAryarUpa hetu kA (paramparAkAryahetu kA) avi. ruddha kAryopalabdhi meM antarbhAva hotA hai / / 8 / / saMskRtArtha- kAryakArye (paramparAkArya) rUpahetu raviruddha kAryopalabdhihetAvantarbhavati // 8 // kAryakAryahetu kA aviruddha kAryopalabdhi meM antarbhAva kI puSTi--- alp yaatm phaakssiibhl, ghuur'ikaar' / kaar'iaa aikaantiii athaa
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhyAyazAstra subodhaTIkAyAM tRtIyaH paricchedaH / 83 artha-isa guphA meM mRga kI krIDA nahIM hai, kyoMki siMha bola rahA hai| yahA~ kAraNaviruddha kArya hai, arthAt mRgakrIDA ke kAraNa mRga ke virodhI siMha kA zabdarUpa kArya pAyA jAtA hai, isaliye isa hetu kA viruddhakAryopalabdhihetu meM antarbhAva karanA caahiye| aura jaise iMsa kAraNaviruddhakAryopalabdhi kA viruddha kAryopalabdhi meM antarbhAva hotA hai, usI prakAra kAryakArya hetu kA aviruddhakAryopalabdhi hetu meM antarbhAva hotA hai // 87 // __ saMskRtArtha-nAstyatra guhAyAM mRgakrIDanaM mRgArisaMzabdanAt / atra kAraNaviruddhakArya vidyate / arthAnmRgakrIDAkAraNamRgasya virodhinaH siMhasya zabdarUpaM kAryamupalabhyate, ato' trAyaM hetu: viruddha kAryopalabdhihetu vijnyeyH| tathA ca yathA kAraNaviruddhakAryopalabdhi viruddhakAryopalabdhAvantarbhavati tathaiva kAryakArya heturapi aviruddhakAryopalabdhAvantarbhavatIti bhAvaH // 86 // vyutpanna janoM kI apekSA anumAna ke avayavoM ke . prayoga kA niyama utmmghph baath 1 gythaaythr' dbaa| artha-vyutpanna puruSoM ke liye tathopapatti yA anyathAnupapatti niyama se hI prayoga karanA cAhiye / / 6 / / saMskRtArtha-vyutpannaprayogastu tathopapattyA, anyathAnupapattyaiva vA vidheyaH // 10 // vizeSArtha--sAdhya ke sadbhAva meM sAdhana kA honA tathopapatti aura sAdhya ke abhAva meM sAdhana kA na honA anyathAnupapatti kahalAtI hai||6|| vyutpannaprayoga kI udAharaNa dvArA puSTibilaal bi jubaayth glu aaatrthAna papatte va // 11 //
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukhe ___ artha - yaha pradeza agni vAlA hai, kyoMki agni ke sadbhAva meM hI yaha dhUma vAlA ho sakatA hai athavA agni ke abhAva meM yaha dhUma vAlA ho hI nahIM sakatA, isaliye isameM avazya agni hai, isa prakAra prayoga / karanA cAhiye / isa dRSTAnta se yaha dRr3ha kiyA gayA ki vidvAnoM ke liye udAharaNa vagairaha ke prayoga kI AvazyakatA nahIM hai // 6 // saMskRtArtha-agnimAnya dezaH, agnimattve satyeva dhUmavattvopapatteH, agnimattvAbhAve dhUmavattvAnupapattezca / vyutpannAyaivameva prayogo vidheyaH / dRSTAntenAnena dRDhIkRtaM yadvyutpannAyodAharaNAdInAM prayogasyAvazyakatA no vidyate // 1 // udAharaNa vinA vyApti ke nizcayAbhAva kI AzaMkA kA nirAkaraNa hetuprayogo hi yathA vyAptigrahaNaM vidhIyate, sA ca tAvanmANa vyutpanauravadhAryate // 92 // artha-jisakI sAdhya ke sAtha vyApti nizcita hai, aise hetu ke prayoga se udAharaNAdika ke binA hI buddhimAna loga vyApti kA nizcaya kara lete haiM, isaliye vidvAnoM kI apekSA udAharaNAdika ke prayoga kI AvazyakatA nahIM haiM // 32 // saMskRtArtha-udAharaNAdikaM vinaiva tathopapattimato ' nyAthAnupapattimato vA hetoH prayogeNaiva vyutpannA vyApti gRha Nanti,pratastadapekSayodAharaNAdiprayogAvazyakatA no vidyate // 32 // dRSTAntAdika ke prayoga kI sAdhya kI siddhi ke prati viphalatA tAvatA ca sAdhyasiddhiH // 93 // . artha--usa sAdhyAvinAbhAvI hetu ke prayoga se hI sAdhya kI siddhi ho jAtI hai, isaliye sAdhya kI siddhi meM dRSTAntAdika kI koI jarUrata nahIM hotI / / 63 //
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstre subodhaTIkAyAM tRtIyaH paricchedaH / saMskRtArtha-tasya sAdhyAvinAbhAvino hetoH prayogAdeva sAdhya siddhi rjAyate / ata: sAdhyasiddhau dRSTAntAdayo nopayuktAH / / 63 / / - pakSaprayogasAphalyam, pakSa ke prayoga kI saphalatA tena pakSastadAdhArasUcanAyoktaH // 14 // artha-jaba sAdhya ke binA nahIM hone vAle hetu ke prayoga se hI sAdhya kI siddhi ho jAtI hai, taba usa hetu (sAdhana) kA sthAna dikhAne ke liye pakSa kA prayoga karanA Avazyaka hai // 6 // saMskRtArtha- sAdhyAbinAbhAvino hetoH prayogAdeva sAdhyasiddhi rjAyate ' tastasya hetoH AdhAra (sthAna) darzanArthameva pakSaprayogaH AvazyakaH // 14 // Agama kA svarUpa aura kAraNaAptavAcanAdinibandhanamArthajJAnamAgamAH // 15 // artha--prApta ke vacana tathA aMgulisaMjJA Adi se hone vAle artha (tAtparya) jJAna ko prAgama (bhAgamapramANa) kahate haiM // 6 // . saMskRtArtha-yo yatrAvaJcakaH sa ttraaptH| prAptasya vacanam Aptavacanam / praadishbdenaahgulyaadisNjnyaaprigrhH| AptavacanamAdi yasya tat tathoktam / prAptavacanAdinibandhanaM kAraNaM yasya tat tathoktam / tathA cAptavacanAdikAraNatve sati arthajJAnatvaM nAma Agamatvamiti / arthajJAnamityetAvaducyamAne pratyakSAdAvativyAptiH, ata uktaM vAkya nibandhanamiti / vAkya nibandhanamarthajJAnamAgamaH ityuccamAne 5 pi yAdRcchikasamvAdiSu vipralambhajanyavAkyeSu suptonmattAdijanyavAkyeSu vA nadItIraphalasaMsargAdijJAneSu ativyAptiH, prata uktam prApteti / prAptavAkya nibandhanajJAnamityuccamAne 'pi prAptavAkyakarmake zrAvaNapratyakSe' tivyAptiH, ataH uktamati //
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukhe vacana yA zabda se vAstavika arthabodha hone kA kAraNakaajiilngkaari haataay' agnitihetavaH // 96 // artha-arthoM meM vAcyarUpa tathA zabdoM meM vAcakarUpa eka svAbhAvika yogyatA hotI hai, jisameM saMketa ho jAne se hI zabdAdika padArthoM ke jJAna meM hetu ho jAte haiM // 66 // ___saMskRtArtha- sahajA-svabhAvasambhUtA, yogyatA-zabdArthayo rvAcyavAcakazaktiH, tasyAM saMketastasya vazastasmAt / tathA ca zabdArtha niSThavAcyavAcakazaktisaMkettagrahaNanimittena zabdAdayaH spaSTarItyA padArthajJAnaM janayantIti bhAvaH // 66 // vizeSArtha--'ghaTa zabda' meM kambugrIvAdi vAle ghar3e ko kahane kI zakti hai / aura usa ghar3e meM kahe jAne kI zakti hai| jisa vyakti ke aisA saMketa ho jAtA hai ki yaha zabda par3e ko kahatA hai usa vyakti ko ghaTa zabda ke sunane mAtra se hI ghar3e kA jJAna ho jAtA hai aura vaha ghar3e ko zIghra le bhI AtA hai // 66 // zabda se arthAvabodha hone kA dRSTAntayathA mervAdayaH santi // 97 // artha-jaise sumeru prAdika haiM / arthAt jaise meruzabda ke kahane mAtra se hI jambUdvIpa ke madhya sthita sumeru kA jJAna ho jAtA hai, usI prakAra sarvatra zabda se artha kA bodha ho jAtA hai / / 67 / / saMskRtArtha-yathA mervAdayaH santItyAdivAkyacavaNAta sahajayogyatAzrayeNa hemAdriprabhRtInAM bodho jAyate tathaiva sarvatra zabdAdavibodho jAyate // 7 // iti tRtIyaH paricchedaH samAptaH / /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha caturthaH paricchedaH pramANaviSayanirNayaH, pramANa ke viSaya kA nirNayasAmAnya vizeSAtmA tadartho viSayaH // 1 // artha--sAmAnya aura vizeSa svarUpa arthAt dravya aura paryAya svarUpa vastu pramANa kA viSaya hotA hai / / 1 // ___ saMskRtArtha-anugatapratItiviSayatvaM nAma sAmAnyatvam / vyAvRttapratItiviSayatvaM nAma vizeSatvam, sAmAnyaM ca vizeSazceti sAmAnyavizeSo, to prAtmAnau yasya saH sAmAnya vizeSAtmA, sa tasya pramANasya jAhyo 'rthaH iti tadarthaH / tathA ca sAmAnya vizeSobhayadharmasvarUpaH pramANagrAhyaH padArthaH pramANagocaro bhavatIti bhAvaH // 1 // vizeSArtha- dravya ke binA paryAya aura paryAya ke binA dravya kisI bhI pramANa kA viSaya nahIM hotA, kintu dravya aura paryAya ubhayasvarUpa padArtha pramANa kA viSaya hotA hai, eka eka ko pramANa kA viSaya mAnane meM bahuta se doSa haiM // 1 // vastu kI anekAntAtmakatA ke samarthana meM hetu-- anuvRttavyAvRttapratyayagocaratvAt pUrvottarakAraparihArAvAptisthitilakSaNapariNAmenArthakriyopapattazca // 2 // artha-- gau gau gau isa prakAra anvayarUpa ( yaha vahI hai aise ) jJAna ko anuvRttapratyaya kahate haiM / tathA yaha kAlI hai, yaha citakabarI hai ityAdi bhinna-bhinna ( yaha vaha nahIM hai aisI) pratIti ko vyAvRttapratyaya kahate haiM / padArthoM ke kArya ko arthakriyA kahate haiM, jaise ghaTa kI arthakriyA jalAharaNa karanA hai / artha ke pUrva AkAra kA vinAza aura uttara prAkAra kA prAdurbhAva ina donoM sahita sthiti ko pariNAma kahate haiN| ( 87 )
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukheeka hI vastu anuvRttapratyaya tathA vyAvRttapratyaya kA viSaya hotA hai, isaliye vastu anekAntAtmaka hai| isa hetu se vastu ko tiryaksAmAnya aura vyatirekavizeSarUpa siddha kiyA hai, tathA eka hI vastu meM pUrva AkAra kA tyAga aura uttara prAkAra kI prApti ina donoM sahita sthitirUpa lakSaNa vAle pariNAma se hI arthakriyA bana sakane ke kAraNa bhI vastu anekAntAtmaka hai / isa hetu se vastu ko UrdhvatAsAmAnya aura paryAyavizeSarUpa siddha kiyA hai| arthakriyA dravya ( sAmAnya ) aura paryAya ( vizeSa ) donoM rUpa padArthoM meM hI bana sakatI hai| kevala dravya athavA paryAya meM nahIM, isase siddha hotA hai ki sAmAnya aura vizeSa rUpa padArtha hI pramANa kA viSaya hotA hai| . isI prakAra anuvRttapratyaya kA viSaya sAmAnya aura vyAvRtta pratyaya kA viSaya vizeSa hotA hai| isaliye bhI sAmAnya aura vizeSa ubhayarUpa padArtha hI pramANa kA viSaya siddha hotA hai / / 2 / / saMskRtArtha-anuvRttAkAro hi gauH gauH gaurityAdipratyayaH / vyAvRttAkAra:--zyAmaH, zabalaH ityaadiprtyyH| padArthAnAM kAryamartha kriyA / vastutaH pUrvAkAravinAzaH uttarAkArAvAptizcetyubhayAvasthAsahitasthitiH pariNAmaH / anuvRttaJca vyAvRttaJca tau ca to pratyayau, tayoH gocaraH, tasya bhAvastattvaM tasmAt / pUrvottarAkArayoH yathAsaMkhyena parihArAvAptiH, tamyAM sthitiH, saiva lakSaNaM yasya saH, sa cAsau pariNAmazca, tenAryAkriyAyAH upapattiH, tasyAH / tathA ca sAdRzyavyAvRttAtmakajJAnaviSayatvAt pUrvottarAkAraparityAgaprAptisahacaritadhrauvyalakSaNapariNatyA artha kriyAsiddhezca dastu sAmAnya vizeSAtmakama anekadharmAtmakamvA siddhayati / / 2 //
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstra subodhaTIkAyAM caturthaH paricchedaH / sAmAnyabhedau, sAmAnya ke bhedaghaagnyj brhmaa mitraakssbhaa| 4 / artha- sAmAnya ke do bheda haiN| tiryaksAmAnya aura UrdhvatAsAmAnya / / 3 // saMskRtArtha-tiryaksAmAnyam UrdhvatAsAmAnyaJceti sAmAnyasya dvau bhedI staH / / 3 // tiryaksAmAnya kA svarUpa vA dRSTAntajhaaghhinggaachim bhaaji al / 4 / artha- samAna pariNamana ko tiryaksAmAnya kahate haiN| jaise-khAMDI, muNDI aura zAbalI Adi gAyoM meM gotva sadRzapariNamana hai // 4 // saMskRtArtha- sAdRzyAtmako dharmastiryaksAmAnyaM procyate, yathA khaNDamuNDAdiSu goSu gotvam // 4 // vizeSArtha - saba gAyoM kA pariNamana samAna hotA hai, isaliye saba hI ko gozabda se vyavahRta karate haiN| yahA~ gotva kA artha sadRzapariNAma liyA hai aura vaha pratyeka gAya meM bhinnatA se rahatA hai, vyaktiyoM ke samAna hI saMkhyA vAlA hai, eka nhiiN| UrdhvatAsAmAnya kA svarUpa aura dRSTAntaabyhr'iaaghilunglaa phuji ghaasbsthi / artha - pUrva aura uttara paryAya meM rahane vAle dravya ko UrdhvatAsAmAnya kahate haiM / jaise-sthAsa aura kuzUla Adi paryAyoM meM miTTI rahatI hai / yahA~ yaha miTTI hI UrdhvatAsAmAnya mAnI jaavegii| saMskRtArtha - pare ' pare ca ye vivartAsteSu byApnotIti parAparadivartavyApi / tathA ca pUrvottaraparyAyavyApakatve sati dravyatvaM nAma UlatAsAmAnyam / yathA sthAsakozakuzUlAdiSu paryAyeSu vyApakatvaM mRttikA
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 zrImANikyanandisvAmivicita parAkSAmukha vizeSasya bhedI, vizeSa ke bheda vizeSazca / 6 / artha-vizeSa ke bhI do bheda haiM / saMskRtArtha- vizeSa syApi dvau bhedau vidyate // 6 // vizeSabhedasya nAmnI, vizeSa ke bhedoM ke nAma paryAyavyatireka bhedAta / 7 / paryAyo vyatirekazceti dvau vizeSasya bhedI staH // 7 // paryAya vizeSa kA svarUpa vA udAharaNa ekasmindravye kramabhAvinaH pariNAmAH paryAyAH Atmani harSaviSAdAdivat / 8 / artha-eka dravya meM krama se hone vAle pariNAmoM ko paryAya kahate haiM jaise-pAtmA meM harSa aura viSAda Adi // 8 // saMskRtArtha- ekasmindravye kramazaH samutpadyamAnA bhAvA paryAyavizeSAH procyante / yadhAtmani harSa viSAdAdayo bhAvAH // 8 // ___ vyatirekavizeSa kA lakSaNa vA udAharaNa thaanaa bichaar'iaahmii niiph ghaantilaa divat / 9 / / artha---eka padArtha kI apekSA dUsare padArthoM meM rahane vAle visadRza pariNAma ko vyatireka kahate haiN| jaise--go se mahiSa ( bhaiMsA ) meM eka vilakSaNa ( bhinna ) hI pariNamana hotA hai / / 6 // saMskRtArtha-anye arthAH arthAntarANi, tAni gataH ityrthaantrgtH| visadRzazcAsau pariNAmo visadRzapariNAmaH / tathA ca bhinnabhinnapadArthaniSThatve sati vilakSaNadharmatvaM nAma vyatirekatvam / yathA pArasparikavailakSaNyaviziSTA gomahiSAdaya stirynycH| iti caturthaH paricchedaH smaaptH|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha paJcamaH paricchedaH pramANaphalanirNaya., pramANa ke phala kA nirNayaajJAnanivRtti hAnopAdAnopekSAzca phalam // 1 // artha ---pramANa kA sAkSAt phala-prajJAna kI nivRtti (nAza) hai tathA paramparA phala-hAna (tyAga) upAdAna (grahaNa) aura upekSA (udAsInatA) hai // 1 // saMskRtArtha- ajJAnasya nivRtti. ajJAnanivRttiH / prameyAjJAnanirAsa ityarthaH / hAnaM ca upadAnaM ca upekSA ceti hAnopAdAnopekSA:tyAgagrahaNAnAdarAH ityarthaH / tadyathA-pramANasya phalaM dvividhaM, sAkSAtphalaM paramparAphalaM ceti / tatra sAkSAtphalam ajJAnanivRttiH, paramparAphalaM cakvacidvastutyAgaH, kvacidvastugrahaNaM, kvacidvastvanAdaro vaa| tyAgAdInAM prameyanizcayottarakAlabhAvitvAt // 1 // artha-pramANa ke dvArA pahale ajJAna kI nivRtti hotI hai| bAda meM kisI vastu kA tyAga athavA grahaNa hotA hai yA usameM upekSAbhAva hotA hai, isaliye ina tInoM ko paramparAphala kahate haiM aura prajJAna kI nivRtti ko sAkSAt phala kahate haiM // 1 // pramANaphalasya vyavasthA, pramANa ke phala kI vyavasthA-- pramANAMdabhilaM bhilaM ca // 2 // artha-vaha phala pramANa se kathaJcit abhinna tathA kathaJcit bhinna hotA hai // 2 // saMskRtArtha -- tatpramANaphalam saMjJAsvarUpAdibhedApekSayA kathaJcipramANAd bhinnaM vidyate / pramANasya karaNarUpatvAt ; pramitezca kriyArUpatvAditi / kathaJciccAbhinnaM vidyate // 2 //
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukhe pramANaphala kI pramANa se abhinnatA kA samarthana-- yaH amimote sa eva nivRttAjJAno jahAtyAdatte upekSate... ceti pratIteH // 3 // artha-jo jAnatA hai, usI kA ajJAna dUra hotA hai, vahI kisI vastu ko chor3atA athavA grahaNa karatA hai yA madhyastha ho jAtA hai| isaliye eka jJAtA kI apekSA se pramANa aura pramANaphala donoM abhinna haiM, tathA pramANa aura usake phala kI bhedapratIti hotI hai, isaliye donoM bhinna haiM // 3 // saMskRtArtha-taddhi pamANaphalam ekapramAtRsambandhApekSayA kathaJcipramANAdabhinnaM vidyte| tadyathA-yaH AtmA padArtha jAnAti, sa eka padArthaviSayikAjJAnarahitaH san padArtha tyajari, gRha NAti, upekSate ceti pratIteH // 3 // iti paJcamaH paricchedaH samAptaH /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha SaSThaH paricchedaH prAbhAsavarNanam , AbhAsoM kA varNanatato'nyattadAbhAsam // 1 // artha- pUrva vaNita pramANa ke svarUpa, saMkhyA, viSaya tathA phala se viparIta pramANasvarUpa AdikoM ko svarUpAbhAsa, saMkhyAbhAsa, viSayAbhAsa aura phalAbhAsa kahate haiM // 1 __saMskRtArtha-pUrvoktapramANasya svarUpasaMkhyAviSayaphalebhyo viparItAni - (bhinnAni) svarUpasaMkhyAviSayaphalAni svarUpAbhAsasaMkhyAbhAsaviSayAbhAsA: procyante // 1 // svarUpAbhAsa yA pramANAbhAsa ke bheda.--- * asvasaMviditagRhItArthadarzanasaMzayAdayaH pramANAbhAsAH // 1 // ___ artha-- asvasaMvidita, gRhItArtha, darzana, saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya ko pramANAbhAsa kahate haiM / / 2 / / - saMskRtArtha-asvasamviditaM, gRhItArthajJAnaM, darzanaM, saMzayaH, viparyayaH, anadhyavasAyazceti sapta pramANAbhAsA:procyante // 2 // 'asvasamviditAdi ke pramANAbhAma hone meM hetusthaviSayopadarzakatvAbhAvAt // 3 // artha-apane viSaya ke nizcAyaka nahIM hone se ye asvasambidi! ... tAdi pramANa nahIM hai, pramANAbhAsa haiM // 3 // saMskRtArtha -asvasamviditAdayaH svasvaviSayanizcAyakatvAbhAvAta pramANAmAsAH procyante // 3 // hrtnkhgghhiihRaasughaassiy'aal o
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukhe artha-dUsare puruSa ke jJAna kI taraha asvasambiditajJAna, pUrva meM jAne huye padArtha ke jJAna kI taraha gRhItArthajJAna, calate huye puruSa ke tRNasparza ke jJAna kI taraha darzana, yaha sthANu hai yA puruSa ? aise jJAna kI taraha saMzayajJAna, sIpa meM cAMdI ke jJAna kI taraha viparyayajJAna aura calate huye ke tRNasparza ke jJAna kI taraha anadhyavasAya apane-apane viSaya ko nizcaya rUpa se nahIM jAnate isaliye ve pramANAbhAsa haiM // 4 // __saMskRtArtha-yathA puruSAntarajJAnaM, dhArAvAhijJAnaM, gacchattaNasparzajJAnaM tathA sthANupuruSajJAnam ityAdijJAnAnAM svasvaviSayanizcAyakatvAbhAvena pramANAbhAsatvamutpadyate tathA asvasambiditAdijJAnAnAmapi pramANAbhAsatvaM sidhyati // 4 // sannikarSa ke pramANapane kA dRSTAnta se niSedha-- anussnggii bhy' aaNkaaibh / artha-jisa prakAra dravya meM cakSu aura rasa kA saMyuktasamavAya hotA huzrA bhI jJAnarUpI phala ko paidA nahIM karatA hai, usI prakAra dravya meM cakSu aura rUpa kA saMyuktasamavAya bhI jJAnarUpI phala ko paidA nahIM kara sakatA hai, isaliye sannikarSa pramANa nahIM hai / / 5 / saMskRtArtha- yathA ghaTapaTAdipadArtheSu cakSurasayoH saMyuktasamavAyAkhyasannikarSaH vidyamAno'pi na pramANaM tasyAcetanatvena pramitikriyAprati karaNatvAbhAt / kiJca asannikRSTasyaiva cakSuSo rUpajanakatvaM dRzyate, aprApyakAritvAttasya / vizeSazcAtra nyAyadIpakAgranyAd agrimalekhamAlayA vA vijJeyaH // 5 // pratyakSAbhAsalakSaNam, pratyakSAbhAsa kA lakSaNa--- kaaje m naa, khriikaar'u jujnAda bahinavijJAnavat // 6 //
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstra suboghaTIkAyAM SaSThaH pricchedH| 65 artha--avizadajJAna ko pratyakSa mAnanA pratyakSAbhAsa hai| jaise ki bauddha loga akasmAta dhUma dekhane se paidA huye agni ke jJAna ko pratyakSa mAnate haiM / unakA yaha jJAna ThIka nahIM hai, pratyakSAbhAsa hai // 6 // ___ saMskRtArtha-avaizaye pratyakSaM prtykssaabhaasmaahuH| yathA bauddhasthAkasmAd dhUmadarzanAd bahnivijJAnaM pratyakSAbhAso vijJeyaH // 6 // . parokSAbhAsa kA svarUpa --. vaizo piparokSaM tadAbhAsaM, mImAMsakasya pharaNajJAnavat / artha-vizadajJAna ko parokSa mAnanA parokSAbhAsa hai| jaisA ki mImAMsaka karaNajJAna ko parokSa mAnate haiN| yaha jJAna unakA parokSa nahIM hai, parokSAbhAsa hai // 7 // saMskRtArtha-vaizaye ' pi parokSajJAnaM parokSAbhAso vyAvaya'te / yathA mImAMsakasya karaNajJAnaM parokSAbhAso vijJeyaH // 7 // smaraNAbhAsa kA lakSaNannsi r'ini jaal kthaagaa, jilhun g devadatto yathA // 8 // artha-jisa padArtha kA kabhI dhAraNArUpa anubhava nahIM huA thA, usake anubhava ko smaraNAbhAsa kahate haiM / jaise ki- jinadatta kA smaraNa karake kahanA ki vaha devdtt| yahA~ devadatta ko dekhA nahIM thA aura smaraNa kiyA hai, isaliye yaha smaraNa jhUThA hai / saMskRtArtha- atasmin taditi jJAnaM smaraNAbhAsaH / yathA jinadatte smRte sa devadattaH iti jJAnaM smaraNAbhAsaH / / 8 / / pratyabhijJAnAbhAsa kA svarUpasadaze ladevedaM, tasminneva tena sadRzam, yamalakavahisyAdi pratyabhijJAnAbhAsam // 6 //
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImANikyandisvAmiviracite parIkSAmukha artha - sadRza padArtha meM 'yaha vahI hai' aisA jJAna tathA usI padArtha meM 'yaha usake samAna hai' aisA jJAna pratyabhijJAnAbhAsa kahalAtA hai / jaise eka sAtha paidA huye do manuSyoM meM ulTA jJAna ho jAtA hai ||6|| saMskRtArtha - sadRze vastuni tadeveti tathA tasminneva vastuni tatsadRzamiti jJAnam athavA sAdRzye ekatvasya ekatve vA sAdRzyasya jJAnaM pratyabhijJAnAbhAsaH kathyate / evameva vailakSaNyAdiSvapi pratyetavyam // 6 // tarkAbhAsalakSaNam, tarkAbhAsa kA lakSaNa - 66 - asambaddhe tajjJAnaM tarkAbhAsam // 10 // - artha - avinAbhAvarahita meM avinAbhAva ke jJAna yA jina padArthoM meM paraspara vyApti nahIM hai unameM hone vAle vyAptijJAna ko tarkAbhAsa kahate haiM / jaise kisI ke kisI eka putra ko zyAma (kAlA) dekhakara 'isake jitane putra haiM tathA hoveMge, ve sabhI zyAma haiM yA hoMge, aisI vyApti banAnA tarkAbhAsa hai // 10 // saMskRtArtha - zravinAbhAvarahite ' vinAbhAvajJAnaM, mithovyAptivihIne vyaptijJAnamvA tarkAbhAso nigadyate / yathA kasyacidekasputraM kRSNamAlokya yAvanto 'sya putrAH santi bhaviSyanti vA te sarve kRSNAH santi bhaviSyanti veti jJAnaM tarkAbhAsaH // 1 // anumAnAbhAsasvarUpam anumAnAbhAsa kA svarUpa idamanu mAnAbhAsam // 11 // saMskRtArtha - pakSAbhAsaH, hetvAbhAso, dRSTAntAbhAsazcetyAdaya: zranumAnAbhAsA vijJeyAH // 11 // vizeSArtha - avayavAbhAsoM ke dikhAne se anumAnasvarUpAbhAsa svayaM sikha ho jAtA hai, kyoMki anumAna avayavoM se bhinna koI vastu nahIM hai / isaliye mAge zravayavAbhAsa batAye haiM // 11 // .
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstre subodhaTIkAyAM SaSThaH paricchedaH / pakSAbhAsasvarUpam , pakSAbhAsa kA svarUpatanAniSTAdiH pakSAbhAsaH // 12 // artha-aniSTa, bAdhita aura siddha pakSa ko pakSAbhAsa kahate haiM / saMskRtArtha-aniSTo, bAdhitaH, siddhazca pakSa: pakSAbhAsaH procyate / aniSTapakSAbhAsa kA udAharaNaaniSTo mImAMsakatyAnityaH zabdaH / 13 / artha-mImAMsaka kI apekSA 'zabda anitya hai' yaha pakSa aniSTapakSAbhAsa hai| kyoMki mImAMsaka zabda ko nitya mAnatA hai, anitya mAnanA usake aniSTa hai // 13 // saMskRtArtha-mImAMsakena zabdo nityo mataH / atastasya 'zabdo' nityaH' iti kathanam aniSTa: pakSAbhAso jAyate / / 13 // siddhapakSAbhAsodAharaNam , siddhapakSAbhAsa kA udAharaNasiddhaH zrAvaNaH zabdaH // 14 // artha--'zabda, karNa indriya kA viSaya hotA hai' yaha pakSa siddha nAma kA pakSAbhAsa hai / kyoMki sunane meM pAyA so zrAvaNa siddha hai hI phira zabda ko pakSa banA kara siddha karanA nirarthaka hai| saMskRtArtha--'zabdaH zrAvaNaH iti pakSaH siddhapakSAbhAso vijnyeyH| yataH zabdaH zrutaH, ataH zrAvaNaH siddha eva vidyate, punaH pakSa matvA siddhakaraNaM nirarthakameva // 14 // bAdhitapakSAbhAsabhedaH, bAdhitapakSAbhAsa ke bhedabAdhitaH pratyakSAnumAnAgamalokavacanaH // 15 // artha-bAdhitapakSAbhAsa ke pA~ca bheda haiM / pratyakSabAdhita, anumAnabAdhita, prAgamabAdhita, lokabAdhita vA svavacanabAdhita /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukhe pratyakSabAdhita kA udAharaNabngg jaamilii aaj, jaalii s li braash jjalavat / / 16 // artha-agni ThaNDI hotI hai, kyoMki vaha dravya hai| jo dravya hotA haiM baha ThaNDA hotA hai jaise jlaa| yahA~ 'agni ThaNDI hotI hai' yaha pakSa .spArzanapratyakSa se bAdhita hai, kyoMki chUne se agni garma mAlUma hotI ___ saMskRtArtha-anuSNo'gniH dravyatvAt jalavat / atra 'agniranuSNaH pratIyate / ato'yaM pakSaH spArzanena pratyakSeNa bAdhito vicate // 16 // anumAnabAdhitapakSAbhAsa kA udAharaNaapariNAmI zabdaH kalakatvAt // 17 // artha-zabda apariNAmI (nitya ) hotA hai kyoMki vaha kiyA jAtA hai, jo kiyA jAtA hai vaha apariNAmI hotA hai, jaise ghaTa / yaha anumAnabAdhita pakSAbhAsa kA udAharaNa hai| kyoMki yahAM pakSa meM 'zabda pariNAmI ( anitya ) hotA hai, kyoMki vaha kiyA jAtA hai, jo kiyA jAtA hai; vaha pariNAmI hotA hai, jaise ghtt| isa anumAna se bAdhA AtI hai / / 17 // saMskRtArtha-apariNAmI zabdaH kRtakatvAt / yo yaH kRtako vidyate sa saH apariNAmI, yathA ghaTaH / anumAnabAdhitapakSAbhAsodAharaNamidam / yato'tra pakSe 'zabdaH pariNAmI, kRtakatvAt , yo yaH kRtakaH; sa saH pariNAmI, yathA ghaTaH' ityanumAnena bAdhA AyAti // 17 // AgamabAdhitapakSAbhAsa kA udAharaNapretyAsukhalo dharmaH, puruSAdhitatvAvadharmavat // 16 //
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstra subodhaTIkAyAM SaSThaH paricchedaH / artha-.. dharma (puNya ) paraloka meM duHkhadAyI hotA hai, kyoMki vaha puruSa ke Azraya se hotA hai / jo jo puruSa ke Azraya se hotA hai vaha baha duHkhadAyI hotA hai, jaise adharma (paap)| yaha pakSa pAgama se bAdhita hai, kyoMki Agama meM dharma sukhadAyI aura adharma duHkhadAyI batalAyA gayA hai / yadyapi donoM puruSa ke Azraya se hote haiM, tathApi ve bhinna svabhAva vAle haiM // 18 // saMskRtArtha-pretyAsukhado dharmaH, puruSAzritatvAt adharmavat / yo yaH puruSAzritaH sa sa: duHkhadAyI, yathA adhrmH| pratrAyaM pakSa: AgamabAdhito vartate / yataH Agame dharmaH sukhadAyI proktaH, adharmazca duHkhadAyI proktaH / yadyapi dvAvapImI puruSAzrito; tathApi bhinnasvabhAvau viddhate // 18 // lokabAdhitapakSAbhAsa kA udAharaNazaci naraziraHkapAlaM, prANyAyaMgatvAcchaMkhazuktivat // 19 // artha - manuSya ke zira kA kapAla ( khopar3I) pavitra hotA hai, kyoMki vaha prANI kA aGga hai| jo prANI kA aGga hotA hai vaha pavitra hotA hai, jaise zaMkha aura sIpa / yaha pakSa lokabAdhita hai, kyoMki loka meM prANI kA aGga hote huye bhI koI cIja pavitra aura koI apavitra mAnI gaI hai // 16 // saMskRdArtha-zuci naraziraH kapAlaM, prApayaGgatvAt, zaMkhazuktivat / yaJca prANyaGgaM tat pavitraM, yathA zaMkha:, zuktizceti / atrAyaM pakSo lokabAdhito vidyate / yato loke prANyaGgatve'pi kiJcid vastu pavitraM ; kiJciccApavitraM matam // 16 // svavacanabASitapakSAbhAsa kA udAharaNa laa laa , gutbe ajaa prasiddhaballayAvat // 20 //
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukhe artha-merI mAtA bandhyA hai, kyoMki puruSa kA saMyoga hone para bhI usake garbha nahIM rhtaa| jisake puruSa ke saMyoga hone para bhI garbha nahIM rahatA, vaha bandhyA kahalAtI hai, jaise prasiddha bandhyA strii| svayaM mINUda hai, apanI mAtA bhI svIkAra kara rahA hai phira bhI kahatA hai, ki merI mAtA bandhyA hai| yaha pakSa usI ke vacana ( merI mAtA ) se bAdhita hai|| 20 // saMskRtArtha-mAtA me bandhyA, puruSasaMyoge 5 pyagarbhayAt prasiddhabandhyAvat / svasmin putratvaM, jananyAM mAtRtvaM vA svIkurvannapi kathayati.. yanmAtA me bandhyA / ato'trAyaM pakSaH svavacanabAdhito vidyate / / 20 // hetvAbhAsabhedAH, hetvAbhAsa ke bhedahityaanggaaraa jbibi phaakliaajaaphijiy'phaa: artha- prasiddha, viruddha anaikAntika aura akiJcitkara ye cAra hemAbhAraH ke bheda haiM / prasiddhaH, viruddhaH, anekAntikaH, akiJcitkara ceti catvAro hetvAbhAsA vidyante // 21 / / asiddhahetvAbhAsa ke bheda aura svarUpa asatsattAnizcayo 'siddhaH / 22 / artha- svarUpAsiddha aura sandigdhA siddha ye do prasiddha hetvAmAsa ke bheda haiM / jisa hetu kI sattA kA abhAva ho usa hetu ko svarUpAsiddha hetvAbhAsa kahate haiM aura pakSa meM jisa hetu kA nizcaya na ho use sandigdhAsiddha hetvAbhAsa kahate haiM // 22 // saMskRtArtha-svarUpAsiddhaH, sandigdhAsiddhazceti dvau prasiddhahetvAbhAsabhedI staH / tatrAvidyamAnasattAko hetu: svarUpAsiddhaH / avidyamAnanizcayo vA hetuH sandigdhAsiddho hetvAbhAso vijJeyaH / / 22 // svarUpAsiddha hetvAbhAsa kA dRSTAnta- / / jr'ilaalaabaaph, aahjaalii : prtynt /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstra subodhaTIkAyAM SaSThaH pricchedH| 101 artha-zabda pariNAmI (anitya) hotA hai, kyoMki vaha cakSu se jAnA jAtA hai / yahAM 'cakSu se jAnA jAtA hai' yaha hetu svarUpa se hI asiddha hai, kyoMki zabda cakSu se nahIM, kintu karNa se jAnA jAtA hai // 23 // saMskRtArtha-- pariNAmI zabdazcAkSuSatvAt / atrAyaM cAkSuSatvaM hetuH svarUpAsiddho vidyate / yataH zabdo netrAnno jJAyate, kintu krnnaajjnyaayte| ato' vidyamAnasattAkatvena svarUpAsiddho jAtaH // 23 // 22 veM sUtra meM cAkSuSatvahetu ke svarUpAsiddha hone meM hetu-- svarUpeNAsatvAt // 24 // . artha-zabda karNa se jAnA jAtA hai, cakSu se nhiiN| isaliye zabda cakSu se jAnA jAtA hai yaha kahanA svarUpa se hI ThIka nahIM hai // 24 // saMskRtArtha-zabda: karNana jJAyate, cakSuSA no / ataH zabdasya cAkSuSatvavyAvarNanaM svarUpeNaiva nocitam // 24 // . sandigdhAsiddhodAharaNam, sandigdhAsiddha hetvAbhAsa kA udAharaNabrehmaallichtmjii juy'emukti grnthir sthuulaa // 24/4/ artha-kisI ajJAna vyakti se yaha kahanA ki yahAM agni hai, kyoMki dhUma hai / yahAM yaha dhUmahetu usake 'sandigdhAsiddha' hetvAbhAla hai // 25 // saMskRtArtha-- mugdhaprati 'agnira dhUmAt' iti kathanam' sandigkSAsiddho hetvAbhAso bizeyaH // 25 // dhUmatvahetu ke sandigdhAsiddha hetvAbhAsa hone meM hetutasya yAjyAhibhAvena bhUtasaMghAne sanchehAta // 26 //
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukhe.--- artha- mugdhabuddhi ke prati 'dhUma' hetu isaliye sandigdhAsiddha hai ki use bhUtasaMghAta meM vASpAdi dekhane se sandeha ho jAtA hai; ki yahAM bhI agni hai athavA hogI // 26 // saMskRtArtha--mugdhabuddhimprati ghUmaheturataH svarUpAsiddho hetvAbhAso vidyate, yatastasya bhUtasaMghAte vASpAdidarzanAt sandeha utpadyate / yadatra bahniH vartate, varteta vA // 26 // __vizeSArtha--bhUtasaMghAta=cUlhe se utArI huI baTaloI / usameM pRthivI, jala, agni, vAyu cAroM hI rahate haiM aura bhApa bhI nikalatI rahatI hai // 26 // asiddhahetvAbhAsa kA bhedAntara-- sAMkhyAmprati pariNAmI zabdaH kRtakatvAt // 27 // artha--sAMkhya ke prati yaha kahanA ki zabda pariNAmI hotA hai, kyoMki vaha kiyA jAtA hai / yaha hetu sAMkhya ke prati prasiddha hetvAbhAsa hai // 27 // saMskRtArtha--pariNAmI zabda: kRtakatvAditi kathanaM sAMkhyampratyasiddho hetvAbhAso vidyate // 27 // uparyukta sattAisaveM sUtra ke kathana kI puSTi--- tenAzAtatvAt // 26 // artha---sAMkhya kRtakatA (kRtakapane) ko mAnatA hI nahIM hai, kyoMki usake yahAM prAdhirbhAva aura tirobhAva hI prasiddha haiM, utpatti aura vinAza nahIM / isaliye zabda kA kRtakapanA usakI dRSTi meM prasiddha hetvAbhAsa hai // 28 // ___saMskRtArtha-sAMkhya siddhAnte prAvirbhAvatirobhASAveva prasiddhI, notpatti vinAzI / nataH zabdasya kRtakatvaM tadRSTI prasiddho hetvAbhAso jAyate // 28 //
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstre subodhaTIkAyAM SaSThaH paricchedaH / viruddhahetvAbhAsa kA svarUpa-- bithiikaali dinaabilaakssaadbii bi+ s abilii zabdaH kRtakatvAt // 29 // artha--sAdhya se viparIta (vipakSa) ke sAtha jisa hetu kI vyApti ho, usa hetu ko viruddhahetvAbhAsa kahate haiN| jaise zabda apariNAmI (nitya) hotA hai, kyoMki vaha kRtaka (kiyA gayA) hai| yahAM kiyA jAnA hetu apane sAdhyabhUta nityatva se viparIta anityatva ke sAtha rahatA hai, isaliye yaha viruddha hetvAbhAsa hai // 26 // ___ saMskRtArtha- sAdhyaviruddhena (vipakSaNa) yaha nizcitAvinAbhAvo hetuH viruddho hetvAbhAso nirUpyate / yathA-apiraNAmI zabdaH kRtakatvAt / anAsya hetorapariNAmitva viruddhena pariNAmitvena saha vyAptiH vidyate, ato'yaM hetuH viruddhahetvAbhAsaH susiddhaH // 26 // vizeSArtha - isa anumAna meM apariNAmitva sAdhya hai, parantu kRtakatva hetu usake sAtha vyApti nahIM rkhtaa| kintu usase ulTe pariNAbhIpane ke sAtha vyApti rakhatA hai, isaliye yaha viruddha hetvAbhAsa hai // 26 // anekAntikahetvAbhAsa kA svarUpavipakSe ' pyAviruddhavRttiranakAntikaH // 30 // partha-jo hetu pakSa aura sapakSa meM rahatA humA vipakSa (sAdhya ke abhAva) meM bhI rahatA hai use anekAntika hetvAbhAsa' kahate haiM // 30 // saMskRtArtha-pakSe, sapo vA vidyamAno'pi vipakSavRttiH heturanaikAntiko hetvaabhaasH||30||
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 zramANikyanandisvAmidiracite parIkSAmukhe vizeSArtha--sandigdha sAdhya vAle dharmI ko pakSa kahate haiN| sAdhya ke samAna dharma vAle dharmI ko sapakSa kahate haiN| aura sAdhya se viruddha dharma vAle dharmI ko vipakSa kahate haiN| jo hetu ina tInoM meM rahatA hai use ana kAntika yA vyabhicArI hetu kahate haiN| usake do bheda haiM, nizcitavipakSavRtti aura zaMkitavRtti // 30 // __ nizcitavipakSavRtti kA udAharaNanizcitavipakSavRttiranityaH zabdaH prameyatvAda ghaTavat // 31 // artha-zabda anitya hotA hai; kyoMki vaha prameya hai / jo prameya hotA hai, vaha anitya hotA hai, jaise ghaTa / yaha prameyatva hetu, pakSa zabda meM aura sapakSa ghaTa meM rahatA huprA vipakSa AkAza meM bhI rahatA hai, isaliye vyabhicArI hai / parantu usakA vipakSa meM rahanA nizcita hai isaliye use nizcitavipakSavRtti kahate haiM // 31 // saMskRtArtha--anityaH zabdaH prameyatvAd ghaTavat / ayaM prameyo hetuH pakSe zabde, sapakSe ghaTe vA vidyamAno ' pi vipakSe AkAze 'pi tiSThati, patoM naikAntikaH procyate / vipakSe ca tasya vRttiH nizcitA, ato nizcitavipakSavRttirucyate // 31 // nizcitavipakSa vRttitva' kI puSTi-- AkAze nitye 'pyasya nizcayAta // 32 // artha--nitya aAkAza (vipakSa) meM bhI isa (prameyatvahetu) kA nizciya hai, isaliye prameyatvahetu nizcita nizcitavipakSavRtti hai // 30 // saMskRtArtha--vipakSe-nitye AkAze 'pyasya prameyatvahetoH nizcayAdayaM nizcitavipakSavRttirucyate // 32 // - saMkitavipakSavRtti kA udAharaNa-- zaMkitA viNakSAvRttistu nAsti sarvalo vaktRtvAta // 33 // artha--sarvajJa nahIM hai, kyoMki pAha bolane vAlA hai / parantu 'bolane vAlA' yaha hetu raha jAya aura sarvazapanA bhI raha
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstre subodhaTIkAyAM tRtIyaH paricchedaH / jAya, ina donoM bAtoM meM koI virodha nahIM hai, isaliye isa hetu ko zaMkitavyabhicArI vipakSavRtti kahate hai / arthAt isake vipakSa meM rahane kI zaMkA hai ||33|| saMskRtArtha - nAsti sarvajJo vaktRtvAt / satyapi vaktRtve sarvajJatvasyAvirodhaH / zrarthAdasya hetoH vipakSe vRttiH sambhAvyate, ata evAyaM hetuH zaMkita vipakSavRtti vidyate ||33|| 105 zaMkita vipakSavRttitva kI puSTi sarvajJatvena vakta tvAvirodhAt // 34 // artha- sarvajJa pane ke sAtha vaktApane kA koI virodha nahIM hai / isa liye sarvajJa ke sadbhAvarUpa vipakSa meM bhI yaha hetu raha sakatA hai ||34|| saMskRtArtha - sarvajJatvena vaktRtvAvirodhAdayaM hetuH sarvajJasadbhAvarUpe vipakSe'pi sambhavet / ataevAsya zaMkitavipakSavRttisaMjJA sAthikaiva // 34 // akiJcitkarahetvAbhAsa kA svarUpa siddhe pratyakSAdivAdhite ca sAdhye heturakiJcitkaraH / / 35 / / ardha- - sAdhya ke siddha hone para tathA pratyakSAdi pramANoM se bAdhita hone para hetu kucha bhI nahIM kara sakatA, isaliye vaha akiJcitkara hetvAbhAsa kahA jAtA hai // 35 // saMskRtArtha --- sAdhye siddhe, pratyakSAdibAdhite vA sati hetuH kiJcidapi tu no zaknuyAt zrataeva so'kiJcitkaraH hetvAbhAsaH procyate // 35 // - siddhasAdhya prakiJcitkara kA udAharaNa - siddhaH zrAvaNa.' zabda zabdasyAta // 36 //
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImANikyanaMndisvAmiviracite parIkSAmukhe - artha - zabda zrAvaNajJAna kA viSaya hotA hai, kyoMki vaha zabda hai / saMskRtArtha ---- zrAvaNaH zabdaH zabdatvAt / atrAyaM hetuH siddhAsAdhyo'kiJcitka rahetvAbhAso vidyate ||36|| 106 zabdatvahetu ke zrakiJcitkara hone meM hetu -- kiJcidakaraNAt ||37 // artha - yahAM yaha zabdatvahetu kucha bhI nahIM kara sakatA hai, kyoMki zabda kA zrAvaNajJAna ke dvArA jAnA jAnA siddha hI hai / ataH usako siddha karane ke liye prayukta zabdatvahetu siddhasAdhananAmaka akiJcitkara hetvAbhAsa hai ||37| saMskRtArtha - pratrAnena zabdatvena hetunA kiJcidapi no sAdhyate / yataH zabdasya zrAvaNajJAnena jJAnaM siddhameva vidyate ||37| zabdatvahetu ke akiJcitkaratva kI puSTi - yathAnuSNo 'gni dravyatvAdityAdau kiJcitkartuMga zakyatvAt // 38 // artha - jisa prakAra zragni ThaNDI hotI hai, kyoMki vaha dravya hai, ityAdi anumAnoM meM kucha nahIM kara sakane se dravyatvAdi hetu prakiJcikara kahe jAte haiM, usI prakAra Upara ke dRSTAnta meM bhI jAnanA cAhiye ! saMskRtArtha - - yathA 'anuSNo'gni dravyAt' ityAdiSvanumAneSu kiJcitkatumazakyatvAd dravyatvAdayo hetavo'kiJcitkarAH procyante tathauvoparyuktadRSTAnte zabdatvaheturapyakiJcitkaro vijJeyaH / kiJcitkara hetvAbhAsa ke prayoga kI upayogitA -- lakSaNe evAsau doSo vyutpannaprayogasya pakSadoSeNaMda bubA ||39|| 9
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstre subodhaTIkAyAM SaSThaH paricchedaH / 107 artha-zAstrIya vicAra ke samaya meM hI hetu ke akiJcitkaratva kA vicAra hotA hai, vAdakAla meM nahIM / kyoMki vyutpanna puruSoM kA prayoga pakSa ke doSoM se hI duSTa ho jAtA hai // 36 // saMskRtArtha-akiJcitkarahetvAbhAsavicAraH zAstro eva jAyate, na tu vaade| yato vyutpannaprayogaH pakSadoSeNaiva duSyate, tatra hetudoSasya prAdhAnyaM no vidyate // 36 // anvayadRSTAntAbhAsa ke bheda vRSTAntAbhAsA anvaye ' siddhasAdhanobhayAH // 40 // artha-anvayadRSTAntAbhAsa ke tIna bheda haiM / sAdhyavikalaH, sAdhanavikalaH, ubhayavikalazceti trayo 'nvayadRSTAntAbhAsabhedA: vidyante / 40 / anvayadRSTAntAbhAsoM ke udAharaNa WthiiH isulaar'idbhuitr'thhlaam, artha- zabda apauruSeya hotA hai arthAt puruSa kA kiyA nahIM hotA, kyoMki vaha amUrta hotA hai, jaise ki indriyasukha / yahA~ indriyasukha pauruSeya dRSTAnta hai aura apauruSeyapanA sAdhya hai| indriyasukha dRSTAnta sAdhya apauruSeyapane se rahita hai; kyoMki indriyasukha puruSakRta hI hotA hai, yaha sAdhyavikala ( asiddhasAdhya ) anvayadRSTAntAbhAsa kA udAharaNa hai| dUsare kA dRSTAnta paramANu hai| yahA~ sAdhana abhUtikapanA hai; kintu paramANu mUrtika hai| paramANu dRSTAnta meM amUrtikapanA sAdhana prasiddha hai / isaliye yaha sAdhyavikala ( prasiddha sAdhana ) anvayadRSTAntAbhAsa hai / / 41 // ___ tIsare kA dRSTAnta ghaTa hai / yahA~ ghaTa pauruSeya bhI hai aura mUrtika bhI hai| vaha sAdhya apauruSeya aura sAdhana pramUrtikapanA donoM se rahita hai
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukheisaliye ubhaya vikala (asiddhasAdhyasAdhana) anvayadRSTAntAbhAsa hai // 41 // .. saMskRtArtha-asiddhasAdhyasyAnvayadRSTAntAbhAsasyodAharaNam -- zabdo'pauruSeyaH amUrtatvAt, indriyajanyasukhavat / atrendriyasukhasya pauruSoyatvAd asiddhasAdhyatvam / atha ca--pUrvoktAnumAne paramANuH prasiddhasAdhanAnvayadRSTAntAbhAso bhavati / paramANoH amUrtatvAbhAvAdasiddhasAdhanatvam / kiJca-pUrvoktAnumAne ghaTo'siddhobhayAnvayadRSTAntAbhAso jAyate / ghaTasya apauruSeyatvAbhAvAt . amUrtikatvAbhAvAcAsiddhobhayatvam // 41 // .... vizeSArtha-jo dRSTAnta anvayavyApti dikhA kara diyA jAtA hai usako anvayadRSTAnta kahate haiM / usa vyApti meM do vastueM hotI haiM, eka sAdhya aura dUsarA sAdhana / jisa dRSTAnta meM sAdhya na hogA vaha sAdhya ...... se, jisameM sAdhana na hogA vaha sAdhana se aura jisameM donoM nahIM hoNge| vaha donoM se rahita kahA jAvegA / / 41 / / anvayadRSTAntAbhAsa kA udAharaNAntaraviparItAnvayazca yakSapauruSeyaM tadabhUtam // 42 // . artha- pUrvoktAnumAna meM- jo apauruSeya hotA hai vaha amUrta hotA hai, isa prakAra ulaTA anvaya dikhAne ko bhI anvaya dRSTAntAbhAsa kahate haiM // 42 // saMskRtArtha- yatra sAdhyasAdhanayoH baiparItyena anyavyAptiH pradayete so'yanvayadRSTAntAbhAso nigdyte| tadyathA yadapauruSeyaM tadamUrvam , yathA gaganam / pratra gaganasyAnvayadRSTAntAbhAsatvam , vidyudAdeH pIruNa-.. yatve'pi amUrtatvAbhAvAt / / 42 //
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstra subodhaTIkAyAM SaSThaH pricchedH| 106 uparyukta sUtra naM0 42 ke varNana kI puSTividhudAdinA tiprasaGgata // 43 // artha-ulTA anvaya dikhalAne se bijalI Adika ke atiprasaGga . hotA hai / arthAt bijalI apauruSeyaM hai, isaliye amUrta honA cAhiye, parantu vaha apauruSeya hote hue bhI mUrtika hai / / 43 / / .....saMskRtArtha-viparItAnvayavyAptipradarzanena vidyudAdinAtiprasaGgo . bhavet / arthAt vidyut apauruSeyA vidyate ' to ' mUrtA bhaviyavyA / parantu sA apauruSeyA satyapi mUrtikA vartate, prato 'tra viparItAnvayavyAptipradarzanam anvayadRSTAntAbhAso vijJeyaH / / 43 // vyatirekadRSTAntAbhAsa ke bheda aura udAharaNa hli khinii.', gRhaabhiliy'sukhAkAzavat // 44 // artha--vyatirekadRSTAntAbhAsa ke tIna bheda haiN| sAdhyavikala, sAdhanavikala aura ubhayavikala / jaise zabda apauruSeya hotA hai, kyoMki vaha amUrta hotA hai / jo pauruSeya nahIM hotA, vaha amUrtika bhI nahIM hotA, jaise paramANu, indriyasukha aura AkAza ye tInoM vyatireka dRSTAntAbhAsa haiN| kyoMki ina meM kramaza: sAdhya, sAdhana aura ubhaya tInoM kA vyatireka prasiddha hai| yahAM paramANu prasiddhasAdhyavyatireka hai, kyoMki vaha apauruSeya hai, isaliye paramANu ke apauruSeyapanA kA sAdhya se vyatireka nahIM huaa| - indriyasukha prasiddhasAdhana vyatireka hai, kyoMki vaha amUrtika hai, isaliye indriyasukha kA amUrtikapanA sAdhana se vyatireka nahIM huaa|
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukhe AkAza asiddhasAdhyasAdhanavya tireka hai, kyoMki vaha amUtika bhI hai aura pauruSeya bhI hai, isaliye AkAza kA sAdhya aura sAdhana donoM se vyatireka nahIM huA // 44 // saMskRtArtha-vyatirekadRSTAntAbhAso ' pi trividhH| prasiddhasAdhyAbhAvaH, prasiddhasAdhanAbhAvaH, asiddhobhayAbhAvazceti / tadyathA-zabdaH apauru yaH amUrtatvAt, atrAnumAne paramANuH sAdhyAbhAvavikaladRSTAntaH, tasyAmUrtatve'pi pauruSeyatvAbhAvAt / atha cAtraivAnumAne indriyasukha sAdhanAbhAvavikaladRSTAntaH, tasya pauruSeyatve'pi mUrtatvAbhAvAt / kiJciAtraivAnumAne AkAzam ubhayAbhAvavikaladRSTAntaH, AkAzasya pauruSeyatvA bhAvAnmUrtatvAbhAvAcca // 44 // vizeSArtha --jo dRSTAnta vyatirekavyApti arthAt sAdhya ke prabhAva meM sAdhana kA abhAva dikhA kara diyA jAtA hai use vyatirekadRSTAnta kahate haiM / usa vyatireka vyApti meM do vastue~ hotI haiM, eka sAdhyAbhAva dUsarA saadhnaabhaad| phira jisa dRSTAnta meM sAdhyAbhAva nahIM hogA vaha sAdhya se, jisameM sAdhanAbhAva nahIM hogA vaha sAdhana se tathA. jisameM donoM nahIM hoMge vaha ubhaya se rahita kahA jAvegA / / 44 / / vyatireka dRSTAntAbhAsa kA udAharaNAMtaraviparItavyatirekazca yannAmU tannApauruSeyam // 45 // artha-pUrvokta anumAna meM vyatireka dikhAte huye 'jo amUrta nahIM hotA vaha apauruSeya bhI nahIM hotA' isa prakAra ulaTA vyatireka dikhA denA bhI vyatireka dRSTAntAbhAsa hai| yahAM jo apauruSeya nahIM hotA, vaha amUrtika nahIM hotA, aisA kahanA thA so ulTA kahA, isaliye vyatirekadRSTAntAbhAsa humA // 45 // saMskRtArtha- yatra sAdhanAbhAvamukhena sAdhyAbhAvaH pradaryate so ' pi vyatirekadRSTAntAbhAso bhavati / tadyathA-yannAmUtaM tamA
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstre subodhaTIkAyAM SaSThaH paricchedaH / 111 pauruSeyam, yathA ghaTaH, ityatra ghaTaH vyatirekadRSTAntAbhAsaH, vidyudAdeH mUrta tve'pi pauruSeyatvAbhAvAt // 45 // vizeSArtha - vyatireka meM sarvatra sAdhyAbhAva meM sAdhanAbhAva dikhAyA jAtA hai / isase ulTA dikhAne meM bijalI Adi ke sAtha pUrva kI taraha pratiprasaGga hotA hai, isaliye vaha vyatireka dRSTAntAbhAsa hai ||45|| bAlaprayogAbhAsa kA lakSaNa - bAlaprayogAbhAsaH paJcAvayadeSu kiyaddhInatA // 46 // zrartha -- pratijJA, hetu, udAharaNa, upanaya aura nigamana ina pAMca anumAnAvayavoM meM se kitane hI kama avayavoM kA prayoga karanA bAlaprayogAbhAsa hai / kyoMki kama avayavoM vAle prayoga se bAlakoM ko jJAna nahIM ho sakatA, isaliye vaha prayoga bAlakoM ke liye jhUThA hai / saMskRtArtha - - paJcabhyo hInaM ranumAnAvayavaiH bAlakAnAM yathArthajJAnaM no jAyate zrataeva tAnprati paJcaivAvayavAH prayoktavyA bhaveyuH / zrato hInAvayavaprayogoM bAlaprayogAbhAso bhavet ||46 // bAlaprayogAbhAsa kA udAharaNa-agnimAnayaM pradezo dhUmavatvAccaditthaM taditthaM yathA mahAnasaH / artha - yaha pradeza agnivAlA hai, kyoMki dhUma bAlA hai / jo ghUma vAlA hotA hai vaha agni vAlA hotA hai, jaise rasoI ghara / isa prayoga meM pratijJA, hetu aura udAharaNa ye tIna hI avayava kahe gaye haiM, isaliye bAlaprayogAbhAsa hai // 47 // dvitIya bAlaprayogAbhAsa -- dhUmavAMzcAyam // 46 // artha -- pUrvokta tIna avayavoM ke sAtha itanA aura kahanA ki yaha bhI dhUmavAlA hai / yahAM yadyapi upanaya sahita cAra avayaba kahe gaye haiM, to bhI pUre pAMca pravayava na hone se yaha bAlaprayogAbhAsa hai /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukhe-- saMskRtArtha--agnimAnayaM pradezo, dhUmavatvAt, yaditthaM tadityaM, yathA mahAnasaH, dhUmadAzcAyam / atrAnumAnaprayoge pratijJAhetUdAharaNopanayAnAM caturNAmavayavAnAmeva prayogo vihito; nigamanaM tu parityaktam / ato'yaprayogo bAlaprayogAbhAso vijJeyaH // 48 // ulaTe prayoga ke bAlaprayogAbhAsatva-~tasmAdagnimAna dhUmavAn cAyAm // 49 // artha--dhUmavAlA hone se agnivAlA hai aura yaha bhI dhUmavAlA hai| yahAM dRSTAnta ke bAda upanaya bolanA cAhiye ki usI taraha yaha bhI dhUmavAlA hai| phira nigamana bolanA cAhiye ki 'isI se yaha avazya hI agni vAlA hai, parantu isa sUtra meM upanaya aura nigamana viparItatA se kahe gaye haiM, isaliye yaha bAlaprayogAbhAsa hai // 46 / / ___ saMskRtArtha--dRSTAntAnantaram upanayaH prayoktavyaH, yattathA cAyaM dhUmavAn / tatazca nigamanaM prayoktavyam, yattasmAdagnimAn / kintvatra sUtre upanayanigamane vaiparItyena prayukta, ato'yamprayogo bAlaprayogAbhAso vijJeyaH // 46 // ulTe prayoga ke bAlaprayogAbhAsatva meM hetu-- spaSTatayA prakRtapratipatterayogAt // 50 // artha-anumAnavayavoM kA kramahIna prayoga karane para prakRta artha kA spaSTatA se ThIka-ThIka jJAna nahIM hotA, isaliye vaha bAla prayogAbhAsa hai // 50 // saMskRtArtha-anumAnAvayavAnAM kramahInaprayoge prakRtArthasya spaSTatayA jJAnaM no jAyate / ataH saH bAlaprayogAbhAsa: procyate // 50 // AgamAbhAsasya lakSaNam AgamAbhAsa kA lakSaNa-- rksaakssaatrealaabhjbaallaagaa|
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstre subodhaTIkAyAM SaSThaH pricchedH| 113 artha-rAgI, dveSI aura ajJAnI manuSya ke vacanoM se utpanna huye Agama ko bhAgamAbhAsa kahate haiN| ___saMskRtArtha-rAgiNo, dveSiNo' jJAnino vA mAnavasya vacanebhyaH samutpannaH prAgamaH prAgamAbhAso vijJeyaH // 51 // bhAgamAbhAsa kA udAharaNatmaa laaniir' phaai: daani aar' kaakaa / artha-jaise ki-"he bAlako ! daur3o, nadI ke kinAre laDDuoM ke Dhera lage haiM' yaha vacana rAgokta hone se AgamAbhAsa hai| saMskRtArtha-nadhAstIre modakarAzayaH santi, dhAvadhvaM mANavakAH iti vacanamAgamAbhAso vidyate rAgeNoktatvAt // 52 // vizeSArtha-kisI vyakti ko bAlaka vyAkula kara rahe the, usane apanA piNDa chur3Ane ke liye bahakAvane kA vacana bolA ki 'nadI ke kinAre laDDuoM ke Dhera lage haiM, he bAlako! tuma jAo aura uThAo, aisA kaha kara unako nadI ke kinAre calA diyaa| isa prakAra apane svArthasAdhana ko yaha vacana kahA gayA, isaliye yaha AgamAbhAsa hai| AgamAbhAsa kA udAharaNAntaraaMgalyagre hastiyUthazatamAste iti ca // 53 // artha-aMguli ke agrabhAga para hAthiyoM ke sau samudAya rahate haiM / yahA~ apane Agama' kI vAsanA meM lIna sAMkhyamatI pratyakSa aura anumAna se viruddha 'sabhI vastueM sabhI jagaha haiM "aisA mAnatA huA pUrvokta vacana kahatA hai, yaha anApta kA vacana hone se AgamAbhAsa hai| saMskRtArtha-'aMgulyagre hastiyUthazatamAste' iti vacanamAgamAbhAso vidyate, pratyakSeNa bAMdhitatvAd asambhavatvAdvA // 53 // pUrvokta donoM udAharaNoM ke AgamAbhAsa hone meM hetuvisamvAdAt // 45 //
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImANikyanandasvAmiviracite parIkSAmukhe artha - vivAdagrasta hone ke kAraNa pUrvokta vacana zrAgamAbhAsa hai / kyoMki prAgama pramANa kA zraGga hai aura pramANa aSisambAdI honA zrAvazyaka hai / 14 saMskRtArtha - zrAgamaH pramANAGgaM vidyate / pramANena cAvisamvAdinA bhAvyam / ato visamvAdagrastatvAtpUrvoktavacanamAgamAbhAso vidyate // 54 // pramANasaMkhyAbhAsa kA varNana- pratyakSa sevakaM pramANamityAdi saMkhyA bhAsam // 55 // artha - pratyakSa hI eka pramANa hai ityAdi 57 veM sUtra meM kathita sarva hI saMkhyAbhAsa haiM / saMskRtArtha - pratyakSamevaikaM pramANamityAdi saMkhyAbhAsam / pratyakSamAtrapramANa ke saMkhyAbhAsatva kA spaSTIkaraNalokAyatikasya pratyakSataH paralokAdiniSedhasya parabuddhyAdezcAsiddhe ratadviSayatvAt // 56 // artha - cArvAkamatI kA pratyakSa hI eka pramANa saMkhyAbhAsa hai ki anumAnAdi pramANa binA kevala Adi kA niSedha aura para kI buddhi Adi kI siddhi nahIM ho sakatI, kyoMki ve pratyakSa ke viSaya nahIM haiN| aura aisA niyama hai ki jo jisako viSaya nahIM karatA, vaha usakA niSedha tathA vidhAna bhI nahIM kara sktaa| mAnanA isaliye pratyakSa se paraloka saMskRtArtha ---- cArvAkasya pratyakSamAtrapramANasya svIkaraNamataH saMkhyAbhAso vidyate yadanumAnAdipramANaM binA pratyakSamAtreNa paralokAdiniSedhasya parabuddhyAdezva siddhirno bhavet, yatastau pratyakSaviSayoM na staH / zratha cAyaM niyamo yat- 'yadyat na viSayIkaroti tattasya vidhi, niSedhamvA tu no zaknuyAt // 56 //
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstre subodhaTIkAyAM SaSThaH pricchedH| 115 . pratyakSamAtra ke saMkhyAbhAsatva kA dRr3hIkaraNa saugatasAMkhyayogAbhAkarajaiminIyAnAM pratyakSAnumAlaaphaalliihaalaathaabyaamaaikaathik: bib| artha-jisa prakAra pratyakSa aura anumAna Adi ko lekara eka eka adhika pramANa se bauddha, sAMkhya, yoga, prAbhAkAra aura jaiminIya vyApti (avinAbhAva) kA nirNaya nahIM kara sakate, usI prakAra cArvAka bhI eka pratyakSapramANa se hI paraloka Adi kA niSedha tathA para kI buddhi Adika kI siddhi nahIM kara sktaa| saMskRtArtha-yathA saugatasAMkhyayogaprAbhAkarajaiminIyAGgIkRta rekaM kAdhikaiH pratyakSAnumAnAgamopamAnArthApattyAbhAvaH vyApteranirNayo'tastAni saMkhyAbhAsAstathA cArvAko'pi pratyakSamAtreNa paralokAdiniSedhasya parabuddayAdezca siddhi katu no zaknuyAt / atastatsvIkRtam pratyakSamevaikampramANaM sNkhyaabhaasH| pramANAntara se parabuddhyAdika kI siddhi mAnane se ApattianumAnAderetadviSayatve pramANAntaratvam // 5 // artha-yadi anumAna prAdika se paraloka Adi kA niSedha tathA para kI buddhi Adi kI siddhi karoge to anumAna Adi dUsarA pramANa mAnanA pdd'egaa| taba to pratyakSa hI eka pramANa mAnanA saMkhyAbhAsa hai, yaha bilakula spaSTa ho jaavegaa| saMskRtArtha- anumAnena paralokAdiniSedhasya parabuddhyAdisiddhe vI svIkAre'numAnaM dvitIya pramANammAnanIyambhavet / tadA pratyakSamAtrasya pramANasyAGgIkaraNaM saMkhyAbhAsaH suspaSTo bhvet||58|| tarka ko apramANa mAnakara saMkhyAbhAsatva ke nirAkaraNa se hAni. eki guli caalaay'lmlaataasyAvyavasthApakatvAt // 56 //
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 . zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukhe artha--pratyakSapramANa se vyApti kA nirNaya nahIM hosakatA, isaliye jaise vyApti kA nirNaya karane ke liye saugatAdika ko tarka nAma kA eka bhinna hI pramANa mAnanA par3atA hai, usI prakAra paralokAdi kA niSedha tathA para kI buddhi kI siddhi prAdi ke liye pramANAntara mAnanA par3egA / taba eka hI pramANa mAnanA saMkhyAbhAsa hogA hii| ___ yadi koI kahe ki tarka ko mAna kara bhI hama use pramANa nahIM mAneMge, apramANa mAna leveMge, taba to dUsarA pramANa nahIM mAnanA par3egA, . isaliye dRSTAnta viSama hai| isakA uttara yaha hai ki jo svayaM apramANa hotA hai vaha padArthoM kA ThIka ThIka nirNaya nahIM kara sakatA, isaliye tarka ko apramANa nahIM mAnA jA sktaa| saMskRtArtha-kiJcAnumAnAdeH parabuddhyAdinizcAyakatvAbhyupagame'pi cAvIkANAmpratyakSakapramANavAdo hIyate / yathA saugatAdInAM tarkapramAgona vyApti nizcayAbhyupagame svAbhimatadvitricaturAdisaMkhyAvyAghAto bhavati / kiMca tarkasyApramANatvAbhyupagame vyAptipratipattiH khapuSpavad bhavet / apramANasya samAropAvyavacchedena svaviSayanizcAyakatvAbhAvAt // 56 // pUrvokta kathana kI puSTipratibhAsasya ca bhedakatvAt // 6 // artha- pratibhAsabheda hI pramANa ke bhedoM ko siddha karatA hai arthAt jisane jitane pramANa mAne haiM unase adhika pramANoM kI siddhi ke liye eka vilakSaNa pratibhAsa hI sAkSI hai| jinhoMne 2, 3, 4, 5, 6 jitane bhI pramANa mAne haiM, una saba ke liye vyApti ko viSaya karane vAlA tarkapramANa, pratibhAsabheda ( vilakSaNa pratibhAsa) hone se mAnanA hI par3egA, kyoMki pratibhAsabheda se hI pramANoM kA bheda mAnA jAtA hai|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstra subodhaTIkAyAM SaSThaH pricchedH| . 117 saMskRtArtha-kiJca vastusvarUpapratibhAsabheda: eva pramANabhedAn vyavasthApayati / yathA spaSTapratibhAsaH pratyakSama, aspaSTapratibhAsazca parokSaM kathyate, tathA vyAptirUpaH pratibhAsastoM nigadyate / evaJca tarkapramANe'GgIkRte cArvAkAdInAmaGgIkRtapramANasaMkhyAvyAghAto 5 nivAryo bhavet / atastatsvIkRtapramANasaMkhyAyAH pramANasaMkhyAbhAsatvamanivArya jAyeta // 6 // pramANaviSayAbhAsa kA svarUpa-- viSayAbhAsaH sAmAnyaM vizeSo dvayaM vA svatantram / artha-- kevala sAmAnya (paryAya) ko hI, kevala vizeSa (dravya) ko hI athavA donoM rUpa padArtha ko hI svatantratA se eka-eka ko pramANa kA viSaya mAnanA viSayAbhAsa hai| saMskRtArtha--sAmAnyamAtrasya, vizeSamAtrasya, svatantrasya svatantrasya dvayasyaM vA pramANa viSayatvenAGgIkaraNaM pramANaviSayAbhAsaH procyate // 6 // vizeSArtha- sAMkhya paryAyarahita kevala dravya (sAmAnya) ko hI, bauddha dravyAMzarahita kevala paryAya (vizeSa) ko hI tathA naiyAyika vA vaizeSika sAmAnya aura vizeSa svarUpa padArtha ko mAnakara bhI, sAmAnya tathA vizeSa ko dUsare kI sahAyatA rahita svatantratA se pramANa kA viSaya mAnate haiM isaliye ve saba viSayAmAsa haiM, kyoMki pramANa kA viSaya paraspara sApekSa ubhayAtmaka hai| __ kevala sAmAnyAdika ke viSayAbhAsatva meM hetutathApratibhAsanAta kaaryaakrnnaac||62|| artha- sAmAnya-vizeSa rUpa hI padArtha kA pratibhAsa hotA hai| tathA vaisA hI padArtha apane kArya (arthakriyA) karane meM samartha hotA hai| anya sAmAnya rUpa athavA vizeSa rUpa padArtha nahIM, isaliye ve viSayAbhAsa kahe jAte haiN|
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ shriim!| gakyana ndisvAmiviracite parIkSAmukhe - saMskRtArtha --- sAMkhyAbhimataM sAmAnyatattvaM sogatAbhimataM vizeSatattvaM, yogAbhimataM parasparanirapekSasAmAnya vizeSarUpatattvaJca viSayAbhAso bhavati, tathA pratibhAsanAbhAvAt, arthakriyA kAritvAbhAvAcca // 62 // svayaM samartha padArtha ke nirapekSa kAryakAritva mAnane se hAnisamarthasya karaNe sarvayotpatiramapekSAsvAt // 63 // artha-yadi vaha padArtha samartha hotA huA kArya karatA hai to nirantara hI kArya kI utpatti honA cAhiye, kyoMki vaha apane kArya meM kisI kI madada nahIM cAhatA hai jisase usako nirantara kArya karanA cAhiye / 118 " saMskRtArtha - kiJca tadekAntAtmakaM tattvaM svayaM samarthamasamartha vA kAryakAri syAt ? tatra samarthatve ki nirapekSaM kAryaM kuryAtsApekSambA ? na tAvatprathamaH pakSaH / nirapekSasya samarthatattvasya kAryajanakatve sarvadA kAryotpattiprasaGgasya durnivAratvAt // 63 // hAni svayaM samartha padArtha ke sahakArisAhAyya se kAryakAritva mAnane parApekSaNe pariNAmitvamanyathA tadabhAvAt // 64 // kareM, to unheM zrayaM - yadi sAmAnyAdi parapadArtha kI apekSA pariNAmI mAnanA pdd'egaa| kyoMki ve pahale kArya nahIM karate the, jaba sahakArI milA taba kArya kiyA / isase ve pahile svayaM asamartha the, sahakArI ke nimitta se navIna sAmarthya pAyA / pariNAmIpane ke binA yaha ho nahIM sakatA ki ekAkI to kArya nahIM kare aura mila kara kArya kareM / saMskRtArtha - nApi dvitIyaH pakSaH / sApekSa samartha tattvasya kAryajanaka - tvAbhyupagame pariNAmitvaprasaGgAt, sAmAnya vizeSAtmakatvasiddheH, ekatattvasya pariNAmitvAbhAve kAryajanakatvAyogAt / svayaM asamartha padArtha ke kAryakAritvaM mAnane se hAnisvayamasamartha svAkAra kasmAt pUrvat // 65 //
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstra suvodhaTIkAyAM SaSThaH paricchedaH / A artha - jo svayaM asamartha hai vaha sau sahakArI milane para bhI kisI kArya ko nahIM kara sakatA / jaise pahale sahakArI binA kArya karane vAlA nahIM thA vaise sahakArI milane para bhI nahIM / saMskRtArtha - svayamasamarthena tattvena kAryotpattistu bandhyAsutavat asambhavaiya / tasmAnyavizeSAtmakapadArtha eva pramANagocaro bhavati, zeSazca viSayAbhAsa iti // 65 // pramANaphalAbhAsa kA varNana phalAbhAsaH pramANAdabhitaM bhinnameva vA // 66 // artha - pramANa se usake phala ko sarvathA bhinna hI yA sarvathA zrabhinna hI mAnanA pramANabhAsa hai / saMskRtArtha --- pramANAtsarvathA abhinnamathavA sarvathA bhinnaM phalam phalAbhAsaH kathyate // 66 // phala ko pramANa se sarvathA abhinna mAnane se hAniabhede sadvyavahArAnupapatteH // // 67 // artha - yadi pramANa se phala sarvathA abhinna hI mAnA jAyagA to yaha pramANa hai tathA yaha phala hai, isa prakAra bhinnatva kA vyavahAra nahIM banegA / yA to pramANa hI ThaharegA yA phala hI ThaharegA, kyoMki jude- jude do padArtha to haiM hI nahIM // 67 // saMskRtArtha -- nanu pramANAtsarvathA zrabhinnasya phalasya kathaM phalAbhAsatA iti na zakaMnIyaM, phalasya sarvathA abhinnatvAbhyupagame idampramANam, idaJcAsya pramANasya phalam iti vyavahArasyAnutpatteH // 67 // kalpanA se pramANa aura phalakA vyavahAra karane meM zrApattivyAvRttyApi na tatkalpanA phalAntarAT vyAvRnyA'phalatvaprasaMgAt // 67 // artha- - praphala kI vyAvRtti se phala kI kalpanA nahIM ho sakatI
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukhekyoMki jisa prakAra praphala kI vyAvRtti se phala kI kalpanA hogI, usI prakAra dUsare samAna jAtivAle phala kI vyAvRtti se aphala kI kalpanA kyoM na ho jAvegI? isaliye kalpanAmAtra se phala kA vyavahAra nahIM ho sktaa| saMskRtArtha- phalAbhAvasya vyAvRttyApi phalasya kalpanA no sambhavet phulAbhAvavyAvRttyA phalakalpaneva sajAtIyaphalavyAvRttyA 5 phalakalpanAyAH prasaGgAt // 68 // kalpanAmAtra se phalavyavahAra na ho sakane meM dRSTAntapramANAntarAT vyAvRttyAvApramAtvamasya / 69 / artha-jisa prakAra pramANAntara kI vyAvRtti se apramANatva kA prasaMga bauddhoM ne mAnA hai, usI prakAra phalAntara kI vyAvRtti se aphalatva kA prasaMga pA jaavegaa| saMskRtArtha- yathA pramANAntaravyAvRttyA apramANatvasya prasaMgaH bauddharaGgIkRtastathaiva phalAntaravyAvRttyA aphalatvasya prasaGgaH Agacchet / / 66 / pramANa aura usake phala meM bheda kA nirNayatasmAdvAstavo bhedaH / 70 / artha- isaliye pramANa aura phala meM bheda yathArtha hai, ekAntarUpa se abheda hI nhiiN|| 70 // saMskRtArtha-prataH pramANe tatphale vA bhedo vAstavo vidyate, ekAntarUpeNAbhedo no vartate // 70 // pramANa vA phala meM sarvathA bheda mAnane se hAni he svaatmaantaarvttaapytteH|| 71 // artha-pramANa se phala ko sarvathA bhinnaM mAnane meM yaha doSa AtA hai ki jisa taraha dUsare prAtmA ke pramANa kA phala,
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyazAstre subodhaTIkAyAM SaSThaH pricchedH| 121 vaise hI hamAre AtmA ke pramANa kA phala, donoM sadRza ho jAveMge / phira vaha phala hamAre pramANa kA hai aura dUsare ke prAtmA ke pramANa kA nahIM, yaha kaise nizcita hogA ? tAtparya yaha hai ki jaise dUsare prAtmA ke pramANa kA phala hamAre prAtmA ke pramANa kA phala nahIM kahalAtA usI prakAra sarvathA bhinna hone se hamAre prAtmA ke pramANa kA phala bhI hamArA nahIM kahalAvegA / / 71 // saMskRtArtha-pramANAtphalasya sarvathA bhinnatvAGgIkAre 'yaM doSaH samAyAti yadyathA anyAtmapramANaphalaM tathaiva nijAtmapramANaphalam, ubhe eka dRze bhavetAm / punazca tatphalaM madIyapramANasya vidyate nAnyadIyapramANasyeti kathaM nishciiyet| niSkarSazcAyaM yadyathAnyAtmapramANaphalamasmadIyAtmapramANaphalaM no bhavettathA sarvathA bhede madIyAtmapramANaphalamapi madIyaM no vyAvayeta // 71 // samavAyasambandha se pramANa aura pramANaphala kA nirNaya mAnane kA niSedha samavAye ' tiprasaMgaH // 72 // bauddhoM ke yahA~ samavAya nitya aura vyApaka padArtha mAnA gayA hai, usase yaha nirNaya kaise hogA ki isI prAtmA meM yaha pramANa athavA phala samavAyasambandha se rahatA hai, dUsare AtmA meM nahIM // 72 // saMskRtArtha-naiyAyikAnAM kathanaM vidyate yad yatrAtmani pramANa samavAyasambandhenAvatiSTheta tatraiva phalamapi samavAyasambandhanAvatiSTheta / tadAsya pramANasyedaM phalamiti vyavasthA samavAyasambandhena bhavet / atra sUtre teSAmasyA evAzaMkAyA niSedho vihitaH yad yuSmAbhiH bauddhaiH samavAyo nityo vyApakazca mataH / tenAyaM nirNayaH kathaM bhavet, yadavAtmani etatphalaM samavAyasambandhenAvatiSThate nAnyatra // 72 / /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 zrImANikyanandisvAmiviracite parIkSAmukhe___ svaparapakSa ke sAdhana aura dUSaNa kI vyavasthA pramANatadAbhAsau buSTatayobhAvitau parihatAparihatAsthaalii kaabilH phaalr'aajii anikaali munggii a / artha--vAdI ne pramANa bolA, prativAdI ne usameM doSa diyaa| phira zAdI ne usa doSa kA parihAra kiyA, to vAdI ke liye vaha sAdhana ho jAvegA tathA prativAdI ke liye dUSaNa ho jaaygaa| aura vAdIne pramANAbhAsa kahA tathA prativAdI ne use pramANAbhAsa sAbita kiyA; phira vAdI ne usakA parihAra nahIM kara pAyA; to vAdI ke liye vaha sAdhanAbhAsa ho jAvegA aura prativAdI ke bhUSaNa ho jAvegA! _ vizeSArtha-apane pakSa meM Aye hue dUSaNoM kA parihAra karake apane pakSa ko siddha kara dene vAle kI hI vijaya hotI hai aura dUsare kA parAjaya / apane pakSa ko siddha kara lenA aura parapakSa meM dUSaNa de denA, yahI pramANa aura pramANAbhAsa jAnane kA phala hai / / 73 // nayAdi tattvoM ke svarUpa ke nirNaya kA upAyasambhavadanyadvicAraNIyam / / 74 / / artha -pramANa se minna. nayAdi tattvoM kA svarUpa dUsare zAstroM se jAnanA cAhiye / atra zAstra (granthe) kevala pramANavivecana vihitam / etadbhinnaM nayAditattvavivecanaM grnthaantraahilokniiym|| 74 // parIkSAmukha-mAha heyopadeza-tasvayoH / saMvihe bhAdRzo bAlaH, parIkSAdavavyadhAm / / bhAvArtha-jisa prakAra parIkSA karane meM kuzala vyakti apane prArabdhA kArya ko pUrA karake hI chor3ate haiM, usI taraha apane sadRza mandabuddhi pAle pAlakoM ke heyA aura upAdeyA tattvoM kA jJAna karAne ke liye harpaNa ke samAna isa parIkSAmukha gantha ko mukSa pralpA ne pUrNa kiyaa| . samApto'yaM any|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ anycbhjaal liH , anil nanu pizavapratibhAsAtmakaM jJAnampratyakSa miti jainAbhimattapratyakSalakSaNaM na yuktiyuktam, saMnnikarSasya hi tallakSaNatvAt / tathA hi-'indriyArthayoH sambandhaH sannikarSaH, tasyaiva pratyakSalakSaNatvamucitam , nAnyasya vizadatvAdeH' iti naiyAyikAH kathayanti, tanna samIcInam / yataH sanikapasyAvyApakatvaM vidyate, tadabhAve'pi cakSuSA rUpAdijJAnotpatteH kathaM pratyakSalaNatvamukta sannikarSasya / yathA hi-sparzAdInAM caturNAmapIndriyANAM viSayaM sambadhya tadviSayikajJAnajanakatvaM na tathA cakSuSaH, aprApyakAritvAttasyeti spaSTamevAvyApakatvaM sannikarSasya / nanu yadi cakSuSaH prApyakaritvaM pratyakSato' prasiddhaM tadAnumAnAt tasiddhi kariSyAmo vayam paramANuvat / yathA khalu sUkSmatvAt paramANoH na pratyakSataH upalabdhistathApi paramANurasti skandhAdikAryAnyathAnupapatteH ityanumAnena tatsiddhiH vidhIyate, tathaiva 'cakSuHprAptAryaprakAzakaM bahirindriyatvAt tvagindriyavat , ityanumAnAt cakSuSaH, prAptArthaprakAzakatvasiddhiH bhavatyeva, prAptireva hi sannikarSaH, tato na sannikarSasyAvyaptirityapi na samIcInam, asyAnumAnasyAnumAnAbhAsatvAt / tathAhi asminnanumAne cakSuSaH pakSatvaM vartate, tatki laukikasyotAlaukikasya ? laukikasya ced bahirindriyatvAdityasya hetoH kAlAtyApadiSTatvam / tathAhi cakSuSaH prAntArthaprakAzakatvaM khalu pratyakSeNava bAdhyate / yataH cakSuH viSayamaprApyaiva tadviSaye vijJAnaM janayati / tasmin pratyakSabAdhite pakSe sati asya hetoH prayuktatvAt kAlAtyApadiSTatvam / yataH bAdhitaviSayaH kAlAtyApadiSTaH ityuktatvAt / alaukikaM cakSuriti dvitIyapakSa svIkAre hetoraashryaasiddhH| yataH alaukikasya cakSuSo ' bApyasiddheH, evam anumAnenApi cakSuSaH prApyakAritvaM sAkSayituMno yuktam /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ Avazyaka nibandhamAlA kiJca -- cakSuH zraprAptArthaprakAzakaM zAkhA sudhAdIdhitisamAnakAlapravIdigrahaNAnyathAnupapatteH, iti prApyakAritvaM syArttArha pUrva zAkhAyAH pazcAtta sucAdIdhiteH, nobhayoH yugapatpratItiH iti sannikarSasyAvyApakatvAcca pratyakSalakSapatvamucittama / kintu vizadapratibhAsAtmakatvasyaiva pratyatvaM vartate / 124 naya viSayako nibandhaH pramANagRhItArthe kadezagrAhI pramAturabhiprAya vizeSo nayaH / taduktam'sakalAdeza: pramANAdhIno vikalAdezo nayAdhInaH' iti / sa nayaH saMkSepeNa hudhA, dravyArthikaH, paryAyArthikazceti / dravyamarthaH prayojanamasyeti dravyAthikaH / paryAyaH zrarthaH prayojanamasyeti paryAyArthikaH / tatra dravyAthiko nayo dravyaparyAyarU me kAne kAtmakam anekAntaM pramANapratipannamartha vibhajya paryAyArthikanaya viSaya bhedasyopasarjana bhAvenAvasthAmAtramajAnan svaviSayaM dravyabhedameva vyahArayati / 'nayAntaraviSayasApekSA H sannayA:' ityabhidhAnAt / tatra dravyArthiko nayaH trividha:- naigamasaMgrahavyavahArabhedAt / zranyonyaguNapradhAnabhUtabhedAbhedaprarUpaNo naigamaH / pratipakSavyapekSaH sanmAtragrAhI saMgrahaH / saMgrahagRhItArthabhedako vyavahAraH / paryAyArthikanayastu catuvidhaH - RjusUtra zandasamabhirudai vambhUtabhedAt / zuddhaparyAyagrAhI pratipakSasApekSaH RjusUtraH / kAlakArakaligAdInAmbhedAt svasya kathaJcidarthabhedakathanaM zabdanayaH / paryAyabhedAt padArthanAnAtvanirUpakaH samabhirUr3haH / kriyAzrayeNa bhedaprarUpakaH evambhUtaH / ete nayA: sApekSA evArthakriyAM kurvate /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ asAdhAraNadharmavacana ke lakSaNatva kA nirNaya 'asAdhAraNadharma ke kathana karane ko lakSaNa kahate haiM' aisA kinhIM ( naiyAyika aura hemacandrAcArya ) kA kahanA hai; para vaha ThIka nahIM hai / kyoMki lakSyarUpa dharmivacana kA lakSaNarUpa dharmavacana ke sAtha sAmAnAdhikaraNya ( zAbdasAmAnAdhikaraNya) ke prabhAva kA prasaMga AtA hai| isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai yadi zrasAdhAraNadharma ko lakSaNa kA svarUpa mAnA jAya to lakSyavacana aura lakSaNavacana meM sAmAnAdhikaraNya nahIM bana sakatA / yaha niyama hai ki lakSya - lakSaNabhAvasthalameM lakSyavacana aura lakSaNavacanameM ekArthapratipAdakatvarUpa sAmAnAdhikaraNya pravazya hotA hai / jaise 'jJAnI jIvaH' athavA 'samyagjJAnaM pramANam' inameM zAbda samAnAdhikaraNya hai / yahA~ 'jIva' lakSyavacana hai; kyoMki jIva kA lakSaNa kiyA jA rahA hai / aura 'jJAnI' lakSaNavacana hai; kyoMki vaha jIva ko anya ajIvAdi padArthoM se vyAvRtta karatA hai / 'jJAnavAn jIva hai' isameM kisI ko vivAda nahIM hai / aba yahA~ dekheMge ki 'jIva' zabda kA jo artha hai vahI 'jJAnI' zabda kA artha hai / aura jo 'jJAnI' zabda kA artha hai vahI 'jIva' zabda kA hai / * ataH donoM kA vAcyArtha eka hai| jina do zabdoM padoM kA vAcyArtha eka hotA hai usameM zAbdasAmAnAdhikaraNya hotA hai / jaise 'nIlaM kamalam' yahA~ spaSTa hai / isa taraha 'jJAnI' lakSaNavacana meM aura 'jIva' lakSya vacana meM ekArthapratipAdakatvarUpa zAbdasAmAnAdhikaraNya siddha hai| isI prakAra 'samyagjJAnaM pramANam' yahA~ bhI jAnanA cAhiye / isa prakAra jahA~ kahIM bhI nirdoSa lakSyalakSaNabhAva kiyA jAvegA vahAM saba jagaha zAndasAmAnAdhikaraNya pAyA jAyegA / isa niyama ke anusAra 'asAdhAraNadharmavacanaM lakSaNam' yahA~ zrasAdhAraNadharma jaba lakSaNa hogA to lakSya dharmI hogA aura lakSaNavacana dharmavacana tathA lakSyavacana ( 125 )
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 saathe li spii eksilens jaalaa bhaai| kintu lkssy arsil kaa sni, jb eka nahIM hai| dharmabacana kA pratipAda bharSa to dharma hai aura dhamivacana kA kA pratipAkharvadharmI hai| aisI hAlata meM donoM kA pratipAya paryA gina bhinna hone se dhamirUpa lakSyavacana aura dharmarUpalakSANavacana meM ekArthapratipAdakatvarUpa sAmAnAdhikaraNya sambhava nahIM hai aura isaliye uktaprakAra kA gdh kul ii haabbaalaalybitrogaas m biim aaany phri| caajjaali biith giir' andh ii jaanaai| baar'i essaangaate nahIM hai phira bhI ye puruSa ke lakSaNa hote haiN| agni kI uSNatA, jIba kA jJAna prAdi jaise apane lakSya meM mile huye hote haiM isaliye ve unake asAdhAraNadharma kahe jAte haiN| vaise daNDAdi puruSa meM mile huye nahIM haiM-usase pUSaka haiM aura isaliye ve puruSa ke asAdhAraNa dharma nahIM haiM / isa prakAra lakSaNarUpa lakSya ke ekadeza anAtmabhUta daNDAdi lakSaNa meM asAdhAraNadharma ke na rahane se lakSaNa ( asAdhAraNadharma ) zravyApta hai| itanA hI nahIM, isa lakSaNa meM ativyApti doSa bhI AtA hai| zAbalevatyAdipa sAdhAraNa dharma avyApta nAma kA lakSaNAbhAsa bhI hai| isakA khulAsA nimnaprakAra hai mithyA arthAt- sadoSa lakSaNa ko lakSaNAbhAsa kahate haiM / usake tIna bheda haiM-(1) avyApta, (2) ativyApta aura (3) asmmaadhi| sakSya ke ekadeza meM lakSaNa ke rahane ko avyApta lakSANAbhAsa kahate hai| baiMseM gAya kA pAvaleyatvA / zAvaleyatva saba gAyoM meM nahIM pAyA jAtA, baha kucha hI gAyoM kA dharma hai, isaliye zravyApta hai| lakSya aura palakSya meM lakSaNa ke rahane ko prativyApta lakSaNAbhAsa kahate haiN| vaise gAya kA hI pazutva (pazupanA) lakSaNa krnaa| yaha 'pazutva' gAyoM ke sivAya azvAdi pazuoM meM bhI pAyA jAtA hai isaliye 'pazutva' prativyApta hai| jisakI lakSya meM vRtti bAdhita ho arthAt jo lakSya meM bilkula hI nahIM rahatA hai vaha asammavi lakSaNAbhAsa hai / jaise anuSya kA
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAvazyaka nibandha mAlA. 127 lakSaNa sIMga | sIMga kisI bhI manuSya meM nahIM pAyA jAtA, ataH vaha asambhava lakSaNAbhAsa hai / yahA~ lakSya ke ekadeza meM rahane ke kAraNa 'zAleyatva' pradhyApta hai, phira bhI usameM asAdhAraNa dharmatva rahatA hai 'zAvaleyatva' gAya ke atirikta anyatra nahIM rahatA - gAya meM hI pAyA jAtA hai / parantu vaha lakSyabhUta samasta gAyoM kA vyAvartaka-- azvAdi se judA karane vAlA nahIM hai- kucha hI gAyoM ko vyAvRtta karAtA hai| isaliye alakSyabhUta avyApta lakSaNAbhAsa meM asAdhAraNa dharma ke rahane ke kAraNa ativyApta bhI hai / isa taraha asAdhAraNa dharma ko lakSaNa kahane meM asambhava, zravyApti zraura zrativyApti ye tInoM hI doSa Ate haiM / ataH 'milI huI aneka vastuoM meM se kisI eka vastu ke alaga karAne vAle hetu ko lakSaNa kahate haiM yahI lakSaNa ThIka hai /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ mANa mA phA nirNaya prAmANya kA nizcaya - abhyasta viSaya meM to svataH hotA hai aura anabhyasta viSaya meM para se hotA hai / tAtparya yaha hai ki prAmANya kI utpatti to sarvatra para se hI hotI hai, kintu prAmANya kA nizcaya paricita viSaya meM svataH aura aparicita viSaya meM parataH hotA hai / paricita - kaI bAra jAne huye apane gA~va ke tAlAba kA jala vagairaha abhyasta viSaya haiM aura aparicita - nahIM jAne huye dUsare gA~va ke tAlAba kA jala vagairaha anabhyasta viSaya haiM / jJAna kA nizcaya karAne vAle kAraNoM ke dvArA hI prAmANya kA nizcaya honA 'svata:' hai aura usase bhinna kAraNoM se honA 'parata: ' hai / unameM se abhyasta viSaya meM 'jala hai' isa prakAra jJAna hone para jJAnasvarUpa ke nizcaya ke samaya meM hI jJAnagata pramANatA kA bhI nizcaya zravazya ho jAtA hai / nahIM to dUsare hI kSaNa meM jala meM sandeharahita pravRtti nahIM hotI, kintu jalajJAna ke bAda hI sandeharahita pravRtti prAzya hotI hai | ataH abhyAsadazA meM to prAmANya kA nizcaya svata: hI hotA hai / para anabhyAsa dazA meM jalajJAna hone para 'jalajJAna mujhe hunA' isa prakAra se jJAna ke svarUpa kA nizcaya ho jAne para bhI usake prAmANya kA nizcaya anya ( zrathaM kriyAjJAna athavA saMvAdajJAna) se hI hotA hai / yadi prAmANya kA nizcaya anya se na ho--svataH ho to jalajJAna ke bAda sandeha nahIM honA cAhiye / para sandeha avazya hotA hai ki 'mujha ko jo jala kA jJAna huA hai vaha jala hai yA bAlU kA Dhera ? isa sandeha ke bAda hI kamaloM kI gandha, ThaNDI havA ke Ane Adi se jijJAsu puruSa nizcaya karatA hai ki 'mujhe jo pahale jala kA jJAna huA hai vaha pramANa hai-saccA hai, kyoMki jala ke binA kamala kI gandha zrAdi nahIM zrA sakatI hai / ' zrataH nizcaya huA ki aparicita dazA meM prAmANya kA nirNaya para se hI hotA hai / ( 128 )
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaunAbhimata sannikarSa ke pratyakSAtA kA nirAkaraNa naiyAyika aura vaizeSika sannikarSa (indriya aura padArtha kA saMbaMdha) ko pratyakSa mAnate haiM / para vaha ThIka nahIM hai; kyoMki sannikarSaM pracecana hai, yaha pramiti ke prati karaNa kaise ho sakatA hai ? pramiti ke prati jaba karaNa nahIM, taba pramANa kaise ? aura jaba pramANa hI nahIM, to pratyakSa kaise ? dUsarI bAta yaha hai, ki cakSu indriya 'rUpa kA' jJAna sannikarSa ke binA hI karAtA hai, kyoMki vaha atrApyakArI hai / isaliye sannikarSa ke abhAva meM bhI pratyakSajJAna hone se pratyakSa meM sannikarSarUpatA hI nahIM hai / cakSu indriya ko jo yahA~ pratrApyakArI kahA gayA hai vaha prasiddha nahIM hai / kAraNa, pratyakSa se cakSu indriya meM praprApyakAritA ho pratIta hotI hai / zaMkA- yadyapi cakSu indriya kI prApyakAritA ( padArtha ko prApta karake prakAzita karanA) pratyakSa se mAlUma nahIM hotI tathApi use parimANu kI taraha anumAna se siddha kareMge / jisa prakAra paramANu pratyakSa se sikha na hone para bhI 'paramANu haiM kyoMki skandhAdi kArya anyathA nahIM ho sakate' isa anumAna se usakI siddhi hotI hai usI prakAra 'cakSu indriya padArtha ko prApta karake prakAza karane vAlI hai, kyoMki vaha bahirindriya hai (bAhara se dekhI jAne vAlI indriya hai) jo bahirindriya hai yaha padArtha ko prApta karake hI prakAza karatI hai, jaise sparzana indriya' isa prabhumAna se cakSu meM prApyakAritA kI siddhi hotI hai aura prApyakAritA hI sanikarSa hai / ata: cakSu indriya meM sannikarSa kI avyApti nahIM hai / arthAt cakSu indriya bhI sannikarSa ke hone para hI rUpazAna karAtI hai| isalie sannikarSa ko pratyakSa mAnane meM koI doSa nahIM hai ? samAdhAna- - nahIM; ; yaha anumAna samyak anumAna nahIM hai -- anumAnAbhAsa hai / vaha isa prakAra se hai ( 126 )
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAvazyaka nivanyA mAlA isa anumAna meM 'cakSu' pada se kaunasI cakSu ko pakSa banAyA hai ? laukika (golakarUpa) cakSu ko athavA alaukika (kiraNarUpa) cakSu ko? pahale vikalpa meM, hetu kAlAtyApadiSTa (bAdhitaviSaya nAma kA hetvAbhAsa) hai; kyoMki golakarUpa laukika cakSu viSaya ke pAsa jAtI huI kisI ko bhI pratIta na hone se usakI viSayaprApti pratyakSa se bAdhita hai| dUsare vikalpa meM, hetu prAzrayAsiddha hai| kyoMki kiraNarUpa pralokika cakSu abhI taka siddha nahIM hai| dUsarI bAta yaha hai, ki vRkSa kI zAkhA aura candramA kA eka hI kAla meM grahaNa hone se cakSu azApyakArI hI prasiddha hotI hai / ata: uparyukta anumAnagata hetu kAlAtyApadiSTa aura AzrayAsiddha hone ke sAtha hI prakaraNasama (satrAtipakSa) bhI hai / isa prakAra sannikarSa ke binA bhI cakSu ke dvArA rUpajJAna hotA hai| isaliye sannikarSa avyApta hone se pratyakSa kA svarUpa nahIM hai| yaha bAta sikha ho gii| zaMkA-samAdhAnapUrvaka sarvajJa kI siddhi zaMkA--sarvazatA hI jaba aprasiddha hai taba Apa yaha kaise kahate haiM ki 'arihanta bhagavAn sarvajJa haiM ? kyoMki jo sAmAnyatayA kahIM bhI prasiddha nahIM hai usakA kisI khAsa jagaha meM vyavasthApana nahIM ho sakatA hai ? -.samAdhAna- nahIM; sarvajJatA anumAna se siddha hai| vaha anumAna isa prakAra hai. sUkSma, antarita aura dUravartI padArtha kisI ke pratyakSa haiM, kyoMki ve anumAna se jAne jAte haiN| jaise agni prAdi padArtha / svAmI samantabhadra ne bhI sahAbhASya ke prArambha meM prAptamImAMsAprakaraNa meM kahA hai- "sUkSma, antarita aura dUravartI padArtha kisI ke pratyakSa hai, kyoMki ve anumAna se jAne jAte haiM ? jaise agni prAdi / isa anumAna se sarvajJa ale prakAra siddha hotA hai|" sUkSma padArtha ve haiM jo svabhAva se viprakRSTa hai-dUra haiM, jaise paramANu Adi / antarita ve haiM jo kAla se vikRSTa haiM, jaise rAma Adi / dUra se haiM jo deza se vikRSTa haiM, jaise meru prAhi /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvajJa kI siddhi 131 ye 'svabhAva, kAla aura deza se viprakRSTa padArtha' yahA~ dharmI (pakSa) hai| 'kisI ke pratyakSa haiM yaha sAdhya hai| yahA~ 'pratyakSa' zabda kA artha 'pratyakSajJAna ke viSaya' yaha vivakSita hai, kyoMki viSayI (jJAna) ke dharma (jAnanA) kA viSaya meM bhI upacAra hotA hai / 'anumAna se jAne jAte haiM' yaha hetu hai / 'agni zrAdi' dRSTAnta haiN| 'agni Adi' dRSTAnta meM 'pranumAna se jAne jAte haiN| yaha hetu 'kisI ke pratyakSa haiM' isa sAdhya ke sAtha pAyA jAtA hai / ata: vaha paramANu vagairaha sUkSmAdi padArthoM meM bhI kisI kI pratyakSatA ko avazya siddha karatA hai| tAtparya yaha hai ki jisa prakAra agni prAdi anumAna se jAne jAte hai| ataeva ve kisI ke pratyakSa bhI hote haiM usI prakAra sUkSmAdi pratIdriya padArtha cUMki hama logoM ke dvArA anumAna se jAne jAte haiM / ataeSa ve kisI ke pratyakSa bhI haiM aura jisake pratyakSa haiM vahI sarvajJa hai / paramANu zAdi meM 'anumAna se jAne jAte haiN| yaha hetu prasiddha bhI nahIM hai kyoMki unako anumAna se jAnane meM kisI ko vivAda nahIM hai| arthAta-samI mata vAle ina padArthoM ko anumeya mAnate haiM ! zaMkA-sUkSmAdi padArthoM ko pratyakSa siddha karane ke dvArA kisI ke sampUrNa padArtho kA pratyakSa jJAna ho, yaha hama' mAna sakate haiN| parantu vaha atIndriya hai-indriyoM kI apekSA nahIM rakhatA hai, yaha kaise ? samAdhAna- isa prakAra-yadi jJAna indriyajanya ho to sampUrNa padArthoM ko jAnane vAlA nahIM ho sakatA hai| kyoMki indriyA~ apane yogya viSaya (sannihita aura vartamAna artha) meM hI jJAna ko utpanna kara sakatI haiN| aura sUkSmAdi padArtha indriyoM ke yogya viSaya nahIM haiM / ataH vaha sampUrNa padArthaviSayika jJAna pratIndriya hI hai- indriyoM kI apekSA se rahita atIndriya hai, yaha bAta siddha ho jAtI hai| isaprakAra se sarvaza ko mAnane meM kisI bhI sarvajJavAdI ko vivAda nahIM hai / jaisA ki dUsare bhI kahate hai-'puNya-pApAdika kisI ke pratyakSa haiN| kyoMki ve prameya haiN|'
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnya se sarvajJa ko siddha karake arihanta ke sarvajJatA kI siddhizaMkA-sampUrNa padArthoM ko sAkSAt karane vAlA atIndriya pratyakSa jJAna sAmAnyatayA siddha ho; parantu vaha arihanta ke hai yaha kaise? kyoMki 'kisI ke' yaha sarvanAma zabda hai aura sarvanAma zabda sAmAnya kA jJApaka hotA hai ? samAdhAna- satya hai / isa anumAna se sAmAnya sarvajJa kI siddhi hai| 'arihanta sarvajJa haiN|' yaha hama anya anumAna se siddha karate haiN| vaha anumAna isa prakAra hai- arihanta sarvajJa hone ke yogya haiM, kyoMki ve nirdoSa haiM, jo sarvajJa nahIM hai vaha nirdoSa nahIM haiM, jaise rathyApuruSa (paagl)|' yaha kevalavyatirekihetujanya anumAna hai| ___ AvaraNa aura rAgAdi ye doSa haiM aura inase rahitatA kA nAma nirdoSatA hai| vaha nirdoSatA sarvajJatA ke binA nahIM ho sakatI hai| kyoMki jo kiJcijja hai-alpajJAnI hai usake prAvaraNAdi doSoM kA prabhAva nahIM hai| ata: arihanta meM rahane vAlI yaha nirdoSatA unameM sarvazatA ko avazya siddha karatI hai| aura yaha nirdoSatA arihanta parameSThI meM unake yukti aura zAstra se pravirodhI vacana hone se siddha hotI hai| yukti aura zAstra se avirodho bacana bhI unake dvArA mAne gaye mukti, saMsAra aura mukti tathA saMsAra ke kAraNa tattva aura aneka dharmayukta cetana tathA pracetana tattva pratyakSAdi pramANa se bAdhita na hone se acchI taraha siddha hote haiN| tAtparya yaha hai ki arihanta ke dvArA upadiSTa tattvoM meM pratyakSAdi pramANoM se koI bAdhA nahIM pAtI hai| ataH ve yathArtha vaktA haiN| aura yathArthavaktA hone se nirdoSa haiM / tathA nirdoSa hone se sarvajJa haiN| zaMkA-isa prakAra arihanta ke sarvajJatA siddha ho jAne para bhI baha arihanta ke hI hai, yaha kaise? kyoMki kapila Adi ke bhI vaha sambhava hai?
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 133 Avazyaka nibandha mAlA samAdhAna- kapila Adi sarvajJa nahIM haiN| kyoMki ve sadoSa haiN| bhIra sadoSa isaliye haiM ki ve yukti aura zAstra se virodhI kathana karane vAle haiM / yukti aura zAstra se virodhI kAna karane vAle bhI isa kAraNa haiM ki unake dvArA mAne gaye mukti Adika tattva aura sarvathA ekAnta tattva pramANa se bAdhita haiM ! ataH ve saMrvajJa nahIM hai| arihanta hI sarvajJa hai| . svAmI samantabhadra ne bhI kahA hai- "he arhan ! vaha sarvajJa prApa hI haiM, kyoMki Apa nirdoSa haiN| nirdoSa isaliye haiM ki yukti aura pAgama se Apake vacana aviruddha haiM- yukti tathA Agama se unameM koI virodha nahIM praataa| aura vacanoM meM virodha isa kAraNa nahIM hai ki ApakA iSTa (mukti prAdi tattva) pramANa se bAdhita nahIM hai| kintu tumhAre anekAnta matarUpa amRta kA pAna nahIM karane vAle tathA sarvathA ekAnta tattva kA kathana karane vAle aura apane ko prApta samajhane ke abhimAna se dagdha hue ekAntavAdiyoM kA iSTa (abhimata tattva) pratyakSa se bAdhita hai|" isaliye arihanta hI sarvajJa haiN|
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgAna kA lakSaNa prApta ke vacanoM se hone vAle arthajJAna ko prAgama kahate haiN| yahAM 'prAgama' yaha lakSya hai aura zeSa usakA lakSaNa | 'prarthajJAna ko zrAgama kahate haiM' itanA hI yadi Agama kA lakSaNa kahA jAya to pratyakSAdika meM prativyApti hai, kyoMki pratyakSAdika bhI arthajJAna haiM / isaliye 'vacanoM se hone vAle' yaha pada - vizeSaNa diyA hai / vacanoM se hone vAle prarthajJAna ko ' zrAgama kA lakSaNa kahane meM bhI svecchApUrvaka ( jisa kisI ke ) kahe huye bhramajanaka vacanoM se hone vAle athavA soye huye puruSa ke aura pAgala prAdi ke vAkyoM se hone vAle 'nadI ke kinAre phala haiM' ityAdi jJAnoM meM prativyApti hai, isaliye 'prApta' yaha vizeSaNa diyA hai / 'prApta ke vacanoM se hone vAle jJAna ko' zrAgama kA lakSaNa kahane meM bhI prApta ke vAkyoM pho sunakara jo zrAvaNa pratyakSa hotA hai usameM lakSaNa prativyApta hai, vrata: 'artha' yaha pada diyA hai / 'arthapada tAtparya meM rUr3ha hai| arthAt-prayojanArtha ka hai kyoMki 'artha hI tAtparya hI vacanoM meM hai. aisA zrAcAryavacana hai / matalaba yaha hai ki yahAM prartha pada kA artha tAtparya vivakSita hai, kyoMki vacanoM meM vAtparya hI hotA hai / isa taraha prApta ke vacanoM se hone vAle prarthaM (tAtparya) jJAna ko jo zrAgama kA lakSaNa kahA gayA hai vaha pUrNa nirdoSa hai / jaise - " samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH " [ta. sU. 1-1] 'samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ina tInoM kI ekatA ( sahabhAva) mokSa kA mArga hai' ityAdi vaakyaarthjnyaan| samyagdarzanAdika sampUrNa karmoM ke kSayarUpa mokSa kA mArga arthAt upAya hai-na ki 'mArga haiM | ataeva bhinna bhinna lakSaNa vAle sabhyagdarzanAdi tInoM milakara hI mokSa kA mArga haiM, eka eka nahIM, aisA artha 'mArga' isa ekavacana ke prayoga ke tAtparya se siddha hotA hai| yahI ukta vAkya kA artha hai / aura isI artha meM pramANa se saMzayAdika kI nivRtti rUpa pramiti hotI hai / ( 134 )
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaajaangkhl ei phul .. sattva aura asattva ina do dharmoM meM se sattvamukhena vastu kA pratipAdana karanA pramANavacana kA pahalA rUpa hai| asattvamukhena vastu kA pratipAdana karanA pramANavacanakA dUsarA rUpa hai| sattva va asattva ubhayadharmamukhena kramazaH vastu kA pratipAdana karanA pramANavacana kA tIsarA rUpa hai| sattva aura asattva ubhayadharmamukhena yugapat (ekasAtha) vastukA pratipAdana karanA asambhava hai, isaliye pravaktavya nAma kA cauthArUpa pramANavacanakA niSpanna hotA hai / ubhayadharmamukhena yugapat vastu ke pratipAdana kI asambhavatA ke sAtha-sAtha sattvamukhena vastu kA pratipAdana ho sakatA hai isa taraha se pramANavacana kA pAMcavAM rUpa niSpanna hotA hai| isIprakAra ubhaadharmamukhena yugapat vastu ke pratipAdana kI asambhavatA ke sAtha-sAtha prasattvamukhena bhI vastu kA pratipAdana ho sakatA hai isa taraha se pramANapapana kA uThA rUpa bana jAtA hai| aura ubhayadharmamukhena yugapat vastu ke pratipAdana kI asambhavatA ke sAtha -sAtha ubhayadharma mukhena kramazaH bastukA pratipAdana ho sakatA hai isa taraha se pramANavacana kA sAtavA~ rUpa bana jAtA hai / jainadarzana meM isako 'pramANasaptamaMgI' nAma diyA gayA hai| nayavacana ke saptabhaMga vastu ke sattva aura asattva ina do dharmoM meM se sattvadharma kA pratipAdana karanA nayavacana kA pahalA rUpa hai| asattva dharma kA pratipAdana karanA nayavacana kA dUsarA rUpa hai| ubhaya dharmoM kA kramazaH pratipAdana karanA nayavacana kA tIsarA rUpa hai| aura cUMki ubhayadharmoM kA yugapat saptabhaMga ke nAma-syAdasti, syAnnAsti, syAdastinAsti, svAdavaktavya, syAdastyavaktavya, syAnnAstyavaktavya, syAdastinAstyavaktavya / ( 135 )
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAgamapramANa lakSaNa pratipAdana karanA asambhava hai ataH isa taraha se pravaktavya nAma kA cauthA rUpa nayavacana kA niSpanna hotA hai / nayavacana ke pAMcaveM, chaTe aura sAtaveM rUpoM ko pramANavacana ke pAMcaveM, chaThe aura sAtaveM rUpoM ke samAna samajha lenA caahiye| jainadarzanameM nayavacana ke ina sAtarUpoM ko, nayasaptabhaMgI nAma diyA gayA hai| ina donoM prakAra kI saptabhaMgiyoM meM itanA dhyAna rakhane kI jarUrata hai ki jaba sattva-dharmamukhena vastu ke sattvadharma kA pratipAdana kiyA jAtA hai to usa samaya vastu kI prasattvadharmaviziSTatA ko athavA vastu ke asattvadharma ko avivakSita mAna liyA jAtA hai aura yahI bAta asattvadharmamukhena vastu kA athavA vastu ke asattvadharma kA pratipAdana karate samaya vastu kI sattvadharma viziSTatA prazacA vastu ke sattvadharma ke bAre meM samajhanA cAhiye / isa prakAra ubhayadharmoM kI vivakSA (mukhyatA) aura pravivakSA ( gauNatA ) ke spaSTIkaraNa ke liye syAdvAda arthAt syAt kI mAnyatA ko bhI jainadarzana meM sthAna diyA hai| syAdvAda kA artha hai-kisI bhI dharma ke dvArA vastu kA bhayavA vastu ke kisI bhI dharma kA pratipAdana karate vakta usake anukUla kimI bhI nimitta, kisI bhI dRSTikoNa yA kisI bhI uddezya ko lakSya meM rakhanA aura isa taraha se ho vastu kI viruddhadharmaviziSTatA athavA vastu meM viruddha dharma kA astitva akSuNNa rakhA jA sakatA hai / yadi ukta prakAra ke syAdvAda ko nahIM apanAyA jAyagA to vastu kI viruddhadharmaviziSTatA kA athavA vastu meM virodhI dharma kA abhAva mAnanA anivArya ho jAyagA aura isa taraha se anekAntavAda kA bhI jIvana samApta ho jaaygaa| isa prakAra anekAntavAda, pramANavAda, nayavAda, saptabhaMgI aura syAdvAda ye jainadarzana ke anUThe siddhAnta haiM / inameM se eka pramANavAda ko chor3a kara bAkI ke cAra siddhAntoM ko. to jaunadarzana kI apanI hI nidhi
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdvAdAtmaka saptabhaMgAtmakAne kAntavAdasiddhi : paramparaviruddhadharmANAM samAnAdhikaraNasyAsaMbhAvyamAnatvena kathaM pramANapratipannArthAnAM tadAtmakatvaM pratItivirodhAt, ekAMtasvarUpopalabdhe* zca iti cenna padArthAnAmanekAntAtmakatvasya zranumAnAdipramANapratipannatvena sarvathaikAntasvarUpAnupalabdheH / tathA cAnumAnam nAsti vastuni sarvarthaM kAntatvam, anekAMtAtmakatvAnyathAnupapatteH / nanu kimidamane kAntAtmakatvaM, malAdvastuni sarvathaikAntAbhAvaH sAdhyate iti ceducyate / sarvasminnapi jIvAdivastuni bhAvAbhAvarUpatvaM ekAnekarUpatvaM nityAnityarUpatthamityethamAdikamanekAMtAtmakatvam / 7 tatsAdhakAnumAnaprayogaH - sarvamanekAMtAtmakatvaM sattvAt / yannAnekAMnAtmakaM tanna sat yathA gaganAraviMdamiti / nanu yadyapi zraravindaM gagane nAstyeva tathApi sarasyastIti, tato na sattvahetuvyAvRttiH iti cetahi tadetadaravidAdhikaraNavizeSApakSayA sadasadAtmakane kAntamiti zranvayadRSTAntatvaM bhavateva pratipAditamiti santoSTavyamAyuSmatA / to nayAnAM mukhyatvagauNatvavivakSAbhyAM nikhilavastuni zranekadharma sAmAnAdhikaraNyamaviruddhaM sat siddhimadhyAste eva / "nayAMtara viSaya sadapekSAH sannayA: ' ityabhidhAnAt / yathA suvarNamAnayetyukta e sati dravyArthikanayAbhiprAyeNa svarNadravyAnayanacodanAyAM kaTakaM kuNDalaM keyUraM copanayannupanetA kRtI bhavati, svarNarUpeNa kaTakAdInAM bhedAbhAvAt / dravyArthikanayamupasarjanIkRtya pravartamAnaM paryAyArthikanayamavalambya kuNDalamAnayetmukta na kaTakAdau pravartate, kaTakAdiparyAyasya tato bhinnatvAt / tato dravyArthikanayAbhiprAyeNa svaNaM syAde kahA jA sakatA hai aura ye cAroM siddhAnta jainadarzana kI apUrvatA evaM mahattA ke pratIna paricAyaka haiM / ( 137 )
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAvazyaka nibandha mAlA 138 kameva paryAyArthikanayAbhiprAyeNa syAdanekameva krameNomayanayAbhiprAyeNa syAdekAnekaM yugapadubhayanayAbhiprAyeNa syAdavaktavyaM / yugapatprAptena nayadvayena viviktasvarUpayorekatvAnekatvayoH vimarzAbhAvAt yugapadubhayanayAmiprAyeNa dravyArthikanayAbhiprAyena ca syAdekAvaktavyaM, yugapadubhaya nayAbhiprAyeNa paryAyArthikanayAbhiprAyeNa ca syAdanekA vaktavyaM, krameNobhayanayAbhiprAyeNa yugapadubhayanayAbhiprAyeNa ca syAdekAne kA vaktavyam / saiSA nayaviniyogaparipATI saptabhaMgItyucyate / bhaMgazabdasya vastusvarUpabhedavAcakatvAt / saptAnAM bhaMgAnAM samAhAraH saptabhaMgIti siddheH nanvekatra vastuni saptAnAM bhaGgAnAM kathaM saMbhava iti cetyarthakasmin ghaTe rUpavAn ghaTaH, rasavAn gandhavAn sparzanAniti pRthak vyavahAranibaMdhanA rUpatvAdisvarUpabhedAH sambhavanti, tathai kasmin vastuni svastharUpAvasthitAnAM saptabhaGgAnAM sambhavaM jJAtvA saMtoSTavyamAyuSmatA / tadukta ca zrImatsvAmisamantabhadrAcAyavayai:" zranekAMtopyanekAMtaH pramANanaya sAdhanaH / pranekAntaH "pramANAte tadekAMtapitAnayAt" // 1 // mithyAsamUho mithyA pena mithyaikAntatAsti naH / nirapekSA nayA: mithyA, sApekSA vastuto'rtha - kRt / ityanekAMtasiddhiH /
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ | jaamaal taaj manu asAdhAraNadharmavacanaM lakSaNaM kathaM na samIcInamiti cet ucyate; tadeva hi sabhya lakSaNaM yadavyAptyAdidoSatrayazUnyam / na cAtra lakSaNe'vyAptyAdidoSatrayAbhAvaH / tathA hiM- azerairapi vAdibhi daNDI, kuNDalI, bAsasvI devadatta ityAdau daNDAdikaM devadattasya lakSaNamurarIkriyate, paraM daNDAderasAdhAraNadharmatvaM nAsti, tasya pRthagbhUtasyApRthagbhUtatvAsambhavAt / apRthagbhUtasya cAsAdhAraNadhItvamiti tvaabhipraayH| tathA ca lakSyaikadeze'nAtmabhUtalakSaNe daNDAdI asAdhAraNadharmatvasyAbhAvAdavyAptirityeda tAtparyamAvityoktaM anyakRtA "daNDAderataddharmasyApi lakSaNasvAditi"1 kiJcAvyAptAbhimAnasya lakSaNAbhAsasyApi zAvaleyatvAderasAdhAraNava khAdativyAptiH / goH zAvaleyatvaM,jIvasya bhavyatvaM matijJA nitvaM kA na gavAdInAM lakSaNamiti supratItam, zAvaleyatvasya sarvatra gossvvRtteH| bhavyatvasya matijJAnitvasya vA srvjiivessvvrtmaantvaadvyaapteH| parantu pAvaleyatvasya bhavyatvAde 'sAdhAraNadharmatvamasti / yato hi teSAM gavAvimyo bhinneSvavRttitvAt / taditarAvRttitvaM hyasAdhAraNatvamiti / tataH khAvaleyatvAdAvavyAptAbhidhAne lakSaNAbhAse asAdhAraNadharmasyAtivyAptiriti bodhyam / api ca lakSyamivacanasya lakSaNadharmavacanena sAmAnAdhikaraNyAbhAvaprasaMgAta / tathA hi- sAmAnAdhikaraNyaM dvividham-zAbdamArthaM ca / yayohayorekA vRttistayorArthasAmAnAdhikaraNyam, yathA rUparasayoH / yayo IyoH zabdayozcaikaH pratipAdyo'rthastayoH zAbdasAmAnAdhikaraNyam, yathA ghaTakalazazabdayoH / sarvatra hi lakSyalakSaNabhAvasthale lakSyavacanalakSaNavacanayoH zAndasAmAnAdhikaraNyA bhavati tAbhyAM pratipAdyasyArthasyaikatvAt / yathA uSNo'gniH, jJAnI jIvaH, sAmyagjJAnaM pramANam, ityAdI uSNaH, jJAnI, (139 )
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 pAvazyaka nibandha mAlA sabhyagjJAnam, etAni lakSaNavacanAni / agniH, jIvaH, pramANam, etAni ca lakSyavacanAni / atra lakSaNavacanapratipAdyo yo'rthaH sa ekA lakSyavacanapratipAdo, na bhinno'rtha statpratipAdyaH / evaM lakSyavacanapratipAdo yo'rthaH sa evaM lakSaNavacanapratipAdyo na bhinnaH / yato hi uSNa ityukta agnirityuktaM bhavati, agnirityukta uSNa ityuktaM bhavati ityAdi bodhyam / tatazcedaM siddhaM yatra kutrA'pi lakSyalakSaNabhAvaH kriyeta tatra sarvatrApi lakSaNavacanalakSyavacanayoH zAbdasAmAnAdhikaraNyAm / ityaM ca prakRte asAdhAraNadharmasya lakSaNatvasvIkAre lakSaNavacanaM dharmavacanaM, lakSyavacanaM ca dharmivacanaM, * syAt / na ca lakSaNavacanarUpadharmavacanalakSyavacana- .. rUpamivacanayoH zAbdasamAnAdhikaraNyamasti tAbhyAM pratipAdyArthasya minnatvAt / dharmavacanapratipAdyo hi dharmaH, dhamivacanapratipAdyazca dharmI, tau ca parasparaM sarvadhA bhinnau| tathA cAsAdhAraNadharmasya lakSaNatve na kutrApi lakSyalakSaNabhAvasthale lakSyavacanalakSaNavacanayoH zAbdasamAnAdhikaraNyaM sambhavati / tatazca zAbdasamAnAdhikaraNyAbhAvaprayuktAsambhavadoSaH samApatatyeva / tasmAnnaM sAdhAraNAsAdhAraNadharmamukhena lakSaNakaraNaM yauktikamApi tu parasparavya tikare yenAnyatvaM lakSyate tallakSaNamityakalaMkam / // samApto'yaM granthaH //