________________
श्रीमाणिक्यनंन्दिस्वामिविरचिते परीक्षामुखे -
अर्थ - शब्द श्रावणज्ञान का विषय होता है, क्योंकि वह शब्द है । संस्कृतार्थ —— श्रावणः शब्दः शब्दत्वात् । अत्रायं हेतुः सिद्धासाध्योऽकिञ्चित्क रहेत्वाभासो विद्यते ||३६||
१०६
शब्दत्वहेतु के श्रकिञ्चित्कर होने में हेतु —
किञ्चिदकरणात् ||३७॥
अर्थ - यहां यह शब्दत्वहेतु कुछ भी नहीं कर सकता है, क्योंकि शब्द का श्रावणज्ञान के द्वारा जाना जाना सिद्ध ही है । अतः उसको सिद्ध करने के लिये प्रयुक्त शब्दत्वहेतु सिद्धसाधननामक अकिञ्चित्कर हेत्वाभास है ||३७|
संस्कृतार्थ – प्रत्रानेन शब्दत्वेन हेतुना किञ्चिदपि नो साध्यते । यतः शब्दस्य श्रावणज्ञानेन ज्ञानं सिद्धमेव विद्यते ||३७|
शब्दत्वहेतु के अकिञ्चित्करत्व की पुष्टि - यथानुष्णो ऽग्नि द्रव्यत्वादित्यादौ किञ्चित्कर्तुंग
शक्यत्वात् ॥३८॥
अर्थ - जिस प्रकार श्रग्नि ठण्डी होती है, क्योंकि वह द्रव्य है, इत्यादि अनुमानों में कुछ नहीं कर सकने से द्रव्यत्वादि हेतु प्रकिञ्चिकर कहे जाते हैं, उसी प्रकार ऊपर के दृष्टान्त में भी जानना चाहिये !
संस्कृतार्थ - - यथा 'अनुष्णोऽग्नि द्रव्यात्' इत्यादिष्वनुमानेषु किञ्चित्कतुमशक्यत्वाद् द्रव्यत्वादयो हेतवोऽकिञ्चित्कराः प्रोच्यन्ते तथौवोपर्युक्तदृष्टान्ते शब्दत्वहेतुरप्यकिञ्चित्करो विज्ञेयः ।
किञ्चित्कर हेत्वाभास के प्रयोग की उपयोगिता -- लक्षणे एवासौ दोषो व्युत्पन्नप्रयोगस्य पक्षदोषेणंद बुबा ||३९||
9