Book Title: Munidwaya Abhinandan Granth
Author(s): Rameshmuni, Shreechand Surana
Publisher: Ramesh Jain Sahitya Prakashan Mandir Javra MP
Catalog link: https://jainqq.org/explore/012006/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdhyAya zrI kastUracanda jI mahArAja evaM pravarttaka zrI hIrAlAla jI mahArAja ke sudIrgha cAritra paryAya tathA viziSTa sevAoM ke upalakSa meM bahumAnArtha samAyojita muni-daya: abhinandana grantha S O www.jamelibrary.org Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlavaratna sthavirapada-vibhUSita pUjya gurudeva upAdhyAya zrI kastUracanda jI mahArAja evaM jainAgama tattvavizArada, pravacana-prabhAkara pravartaka zrI hIrAlAla jI mahArAja ke sudIrgha-cAritra-paryAya evaM saMgha-sevAoM ke upalakSa meM bahumAnArtha samAyojita muni dvaya abhinandana grantha prakAzaka zrI rameza jaina sAhitya prakAzana samiti gAMdhI kAlonI jAvarA, (ma0 pra0) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0preraka maNDala rASTrasaMta AcArya samrAT zrI Ananda RSijI mevAr3abhUSaNa zrI pratApamalajI ma0 vyAkhyAna vAcaspati dharmavibhUSaNa kaviratna zrI kevalamunijI ojasvIvaktA tapasvImuni zrI lAbhacandajI ma0 avadhAnI kavi zrI azokamunijI madhuravyAkhyAnI zrI izvara munijI 0 pradhAna sampAdaka zrI ramezamunijI (siddhAnta AcArya, sAhityaratna) / sampAdaka maNDala madhuravaktA zrI mUlacandajI ma. pravartaka zrI udaya munijI si0 A0 zrI rAjendra munijI, zAstrI zrI sureza munijI, zAstrI saphalavaktA zrI ajIta bhUnijI 'nirmala' DaoN0 narendra bhAnAvata ema0e0, pI-eca0DI0 (rAjasthAna vizvavidyAlaya) 0 prabandha sampAdaka zrIcanda surAnA 'sarasa' 0 saMyojaka maNDala tapasvI muni zrI dIpacandajI zrI narendra munijI 'vizArada' kavi zrI vijayamuni 'vizArada' zrI kAnti munijI 'vizArada' zrI sujAnamalajI mehatA zrI phakIracandajI mehatA 0 prakAzaka zrI rameza jaina sAhitya prakAzana samiti gAMdhI kAlonI, jAvarA (ma0 pra0) prakAzana varSa vi0 saM0 2034 kArtika pUrNimA I0 san 1977 navambara 0 mudraNa zrIcanda surAnA ke lie durgA priMTiMga varksa daresI 2, AgarA-282004 mUlya ka) cIsa rupayA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgalAcaraNa (9) jahA se timiraviddhaMse, ucciTTha te divAyare / jalate iva teeNa, evaM havai bahussue || (2) jahA se uDuvaI caMde, nakkhattaparivArie / paDipuNe puNNamAsIe, evaM havai bahussue || (3) jahA se sayaMbhUramaNe, udahI akkhaodae / nAnArayaNa paDipuNe, evaM havaI bahussue || Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ skaangkhaatiiy' vigata samaya se hamArI saMsthA ne lagabhaga bIsa pustakeM prakAzita karane kA gaurava prApta kiyA hai / jaisA ki muni zrI pratApa abhinandana grantha bhagavAna mahAvIra ke pAvana prasaMga jaina divAkara saMsmaraNoM ke AIne meM ciMtana ke Aloka meM pratApa kathA kaumudI, bhAga 1 se 8 taka AcArya zrI khUbacanda jI mahArAja vyaktitva evaM kRtitva tapodhanI zrI basantamuni jI mahArAja jIvana-darzana bikhare motI-nikhare hIre (muktaka) isa prakAra sarala-subodha sundara aneka kRtiyAM pAThakoM ke kara-kamaloM meM pahuMca cukI hai / jinakI vidvad varga ne mukta kaMTha se prazaMsA kI evaM sujJajanoM ke abhimata bhI prApta hue haiN| yaha saba zreya mevAr3abhUSaNa zrI pratApamalajI mahArAja ke ziSyaratna sulekhaka zrI rameza muni jI mahArAja ko hai, yugAnukUla jinakI lekhanI sAhityodyAna meM satata pragatizIla rahI evaM jJAna kI abhivRddhi meM bhI pUrNata: sahayogI rahI hai| isa samaya munidvaya (upA. zrI kastUracanda jI mahArAja, pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja) saMyukta abhinandana grantha kA bhavya prakAzana karate hue hameM atyadhika gauravAnubhUti ho rahI hai| aitihAsika, dhArmika, dArzanika evaM dezIya racanAoM se yaha grantha kAphI mahattvapUrNa banA hai, etadartha paThanIya evaM darzanIya mAnA jaayegaa| ___sabhI sahayogiyoM kA hama AbhAra mAnate haiN| AzA hai pAThaka vRnda isa grantha se lAbhAnvita hoNge| -zrI rameza jaina sAhitya prakAzana samiti gAMdhI kAlonI, jAvarA (M. P.) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAdImAna-mardaka svanAmadhanya dAdA guru zrI nandalAla jI mahArAja Private & Personal Use Onlys Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdhyAya zrI kastUracandajI mahArAja ke kara-kamaloM meM samarpaNa (1) divya tejavaMta sUrya timira-hartA, jaga maMgaladAI hai| zatazaH vandana bahuzruta muni ko, jJAna jyoti pragaTAI hai / / (2) nirmala nizAkara nakSatraloka meM, divya suzobhita hotA hai| tyoM muni-maNDala meM bahuzruta muni, sva-para mala ko dhotA hai / . (3) sudarzana hai jambU taru pyArA, sItA saritA meM ati zreSTha / muniyoM meM hai karuNA-sAgara, sthavira guru tejasvI jyeSTha // (4) jyoM parvata meM hai sumeru, bhavya ucca ati auSadha Iza / "evaM havai bahussue" spaSTa batAyA hai jagadIza / / akSaya ratnoM kA svAmI hai, svayaMbhUramaNa mahAsAgara / vandana zatazaH bahuzru ta muni ko, mahAvratadhArI ratnAkara / / caraNa caMcarIka -muni rameza (si. A.) Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja ke kara-kamaloM meM samarpaNa AgamajJAtA mahA manasvI, guNa - ratnoM ke Agara ho| dIptimAna zAsana ke tAre, dayA - mayA ke sAgara ho / (2) zramaNasaMgha ke mahA pravartaka, tejasvI ho sUrya samAna / bahuzru ta svAmI vacana-vizArada, mahAbratI ho dharma-nidhAna / / kabhI sammAna kI jinheM tRSA nahIM, virodha meM bhI hotA harSa / jinakI bhAvapUrNa sevA se, hotA jana-jana mana utkarSa / / bahumAnArtha samarpita karate, granthapriya . jo abhinandana / cAritra-AtmA ke caraNoM meM, koTi koTi hove vandana / abhivRddhi jinazAsana kI jo, karate munivara jina zRMgAra / trikAla vandanA dharmadeva ko, karate arpita laghu upahAra / / caraNa caMcarika -suni rameza (si. A.) For Prival& Personal Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvacana mujhe yaha jAnakara atyadhika AlhAda huA hai ki hamAre zramaNa saMgha ke do variSTha zramaNa ratnoM ke bahumAnArtha abhinandana grantha samarpaNa karane kI yojanA banI hai / jyotirvida sthaviraratna upAdhyAya zrI kastUracanda jI mahArAja ne zramaNa saMgha meM jJAna-sAdhanA aura sevA kI jo pavitra dhArA pravAhita kI hai, vaha cirasmaraNIya rhegii| unakA nirmala pavitra mAnasa sadA sabake lie maMgalamaya banA huA hai| pravartaka zrI hIrAlAla jI mahArAja eka mahAn dharma pracAraka ke rUpa meM prasiddha hai| deza-pradeza meM jainadharma ke zubha saMskAroM kA bIjAropaNa karane meM unheM aitihAsika saphalatA milI hai / maiM ina donoM zramaNa ratnoM ke sudIrgha cAritra paryAya kI maMgalakAmanA karatA huA unake prati bahumAna jJApita karatA hU~ aura cAhatA hU~ nANeNa, daMseNaNa, cariNa, vaDDhamANo bhavAhi ya ! - AcArya Ananda RSi Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya isa anusandhAna ke yuga meM mAnava samAja pUrNataH bhaTaka cukA hai / 'bAhyADambara meM apane sukhasuvidhA ke sunahare svapna saMjone kI bhUla kara rahA hai| vastutaH kuTiyA se lekara mahaloM meM rahane vAle nara-nAriyoM kA ubhaya-pakSI jIvana Aja azAMta, udvigna evaM vinAza ke kagAra para khar3A tUphAna hai, yahI kAraNa hai ki pratyeka vyakti ke hRdaya meM Aja eka A~dhI hai, kasaka hai, TIsa hai, kacoTa hai, rAga-dveSa aura kleza hai| yaha sukha kA rAjamArga nahIM, apitu vinAza evaM hrAsa kI ora bar3hate caraNa haiN| vijJAna Aja candraloka evaM maMgala-budha grahoM ke gavAkSa meM pahuMcane kA jora-zora se prayatna kara rahA hai| parantu isa dhavala dharAtala para svargIya suSamA ke badale aNu-zastroM kA evaM viSailegaisa yantroM kA nirmANa karake sacamuca hI naraka jaisA vIbhatsa evaM ghinaunA dRzya upasthita kiyA hai| eka kSaNa kI bhI gAraNTI (Gurunty) nahIM, ki-amuka deza aura rASTra nirbhaya evaM surakSita haiM ? patA nahIM, kisa samaya meM pralaya maca jAya? phira pragativAda kA zaMkhanAda karanA kyA hAsyAspada bAta nahIM hai ? merI dRSTi se vijJAna kI yaha saphalatA nahIM, apitu bahuta bar3I parAjaya hai| kyoMki sUrya prakAza kI taraha pratyakSa hai ki-Aja vaijJAnika zaktiyoM kA upayoga sarjanAtmaka kAryoM meM na hokara vidhvaMsAtmaka pariyojanAoM meM ho rahA hai| vastutaH jIvana vyavahAra meM aura sAhityAloka meM dharma aura vijJAna kA samanvaya honA atyAvazyaka hai| isake samAdhAnArtha yadi hama bhAratIya RSi muniyoM kI garimA-maMDita jIvana gAthAeM par3he aura sune / jaisA ki kahA hai saMsArasAgarasyAntaM, gaMtumicchati cedyadi / caritraM mahatAM potaM, kRtvA gacchaMtu bhAvukAH // -isa apAra saMsAra samudra se pAra hone kI yadi icchA hai to mahAn puruSoM ke caritra rUpI naukA kA AdhAra lenA caahie| atyanta prasannatA kI bAta hai ki isa samaya jaina samAja meM pramukha santa ziromaNi, prakhyAti prApta, samatva yogI, samanvaya siddhAnta ke prabala pakSadhara, karuNA-sAgara, mAlava ke mahAn santa ratna jyotirvida zraddhaya upAdhyAya gurudeva zrI kastUracanda jI mahArAja evaM siddhAntapriya, jainAgama tatva vizArada, pravacana vizArada zramaNa saMghIya pravartaka zrI hIrAlAla jI mahArAja sAhaba ke isa samaya sAdhanAmaya jIvana ke kramazaH 70 aura 55 varSa sampanna hone jA rahe haiM / ina dvaya mahA muni kA maMgalamaya jIvana kA sampUrNa samaya sva tathA para kalyANa meM janopakAra meM evaM bhUle-bhaTake rAhagIroM ke lie mArgadarzaka ke rUpa meM bIta rahA hai| vastutaH yaha jaina samAja ke lie gaurava kA pratIka hai| yadyapi mere lie, inakA zaizava kAla evaM pUrva muni jIvana kevala zruti kA viSaya rahA hai tathApi ApazrI ke saMyamI jIvana ke lagabhaga do dazakAdhika varSa mere anubhava ke viSaya rahe haiM / merI sthUla buddhi ne ina paccIsa varSoM meM ina mahAna muniyoM ko bahuta hI sannikaTatA se dekhA evaM parakhA Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) hai| paryupAsanA, tatva carcA evaM vyAkhyAnazravaNa karane kA kaI bAra svarNima avasara mujhe milA hai / yathA prajJA muni dvaya ke sambandha meM maiMne jo kucha samajhA hai, jo kucha pAyA hai, unhIM niSkarSo kI saMkalita canda prazastiyoM kI paMktiyA~ yahA~ dI gaI haiM / jinako isa abhinandana grantha kI eka-eka paMkti batAne meM sakSama hai| sAdhaka ke pArthiva deha kA citraNa prastuta karanA isa sAdhana sampanna yuga meM koI kaThina kArya nahIM rhaa| kyoMki bAhyadeha kI tasvIra sAkAra sImita evaM pIdgalika hai| kintu sAdhaka kA Antarika jIvana rUpAtIta, asIma evaM jana-jana jIvana taka vyApta rahatA hai / usa rUpAtIta jIvana ke vimala vyaktitva ko janatA ke samakSa rakhanA sacamuca hI durUhatA yukta kArya rahA hai| kahA bhI haiM- "cintyo na hanta mahatAM yadi vA prabhAva: / " arthAt mahA manasviyoM kA prabhAva sthUla buddhi vAloM ke cintana meM kaise A sakatA hai ? phira bhI jo kucha bhI isa graMtha meM likhA gayA hai / usameM zraddhA aura bhakti kI pramukhatA rahI hai / yaha graMtha mukhyataH chaha khaNDoM meM vibhakta hai / prathama khaNDa vyaktitva darzana evaM jIvana darzana isameM jyotirvida sthavirapada vibhUSita zraddheya zrI kastUracanda jI mahArAja ke vyApaka vyaktitva kA darzana vibhinna manISI lekhakoM dvArA karAyA gayA haiM / jainAgama tattva vizArada pravartaka zrI hIrAlAla jI mahArAja ke bahu AyAmI jIvana ke vividha pakSoM ko ujAgara karane vAle aneka lekha isI khaNDa ke dUsare bhAga meM haiN| dvitIya khaNDa isa khaNDa meM aneka AdaraNIya muniyoM, mahAsatiyoM, vidvAnoM, rAjanetAoM, zrI saMghoM evaM bhakta zrAvakoM dvArA munidraya ke prati vyakta zubhakAmanA evaM zraddhA udgAra saMkalita hai / tRtIya khaNDa mAtRbhUmi mAlava ke dhArmika, sAMskRtika evaM aitihAsika gaurava kI ujjvala gAyA hai| caturthakhaNDa dharma-darzana saMskRti evaM itihAsa Adi viSayoM se sambandhita vidvada varga ke aneka tAtvika mahatvapUrNa lekha saMkalita kiye haiM / paMcama khaNDa isameM jaina jyotiSa sambandhI lekha hai chaThA khaNDa isameM upAdhyAya zrI kastUracanda jI ma0 ke ajJAnuvartI saMta-satiyoM kA sacitra paricaya hai| abhinandana graMtha susAhitya bhaNDAra kI anupama thAtI hai / amuka-amuka yuga meM jo-jo yazasvItejasvI - virala vibhUtiyA~ huI athavA vidyamAna hai, unakA AdyopAnta jIvana-darzana abhinandana graMthoM meM likhA rahatA hai| usa jIvana vRtta se preraNA pAkara asaMkhya bhulI bhaTakI evaM bhoga-vilAsI janatA ko punaH saMbhalane kA, sAvadhAna hone kA svarNimAvasara milatA hai| lAiTa (Light) stambha kI bhA~ti abhinandana graMtha mArga darzaka evaM preraNA kA puMja mAnA hai / yaha sAdhaka vRnda nahIM cAhate haiM ki - yugAnukUla vartamAna kAlIna samAja hamAre sAdhaka jIvana kA evaM sAhityika sevAoM kA guNagAna kareM, hamArI jIvaniyA~ lipibaddha kareM evaM hameM bhAvI pIr3hI Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) yAda kareM, kintu vivekAnugAmI prabuddha evaM adhyayanazIla samAja svayaM unakA sammAna karane ke lie sau-sau hAtha Age bar3hAtA hai / apane guru janoM ke prati zraddhAnata hokara apanI samujjvala saMskRti ko akSuNNa rakhane meM apane ko bhAgyazAlI mAnatA hai / vi.saM. 1974 meM hamArA varSAvAsa jAlanA (mahArASTra ) thA / una dinoM mujhe apane antevAsI zrI sureza muni jI zAstrI, zrI narendra muni jI, kavi zrI vijaya muni jI, tapasvI zrI abhayamuni jI evaM taruNa tapasvI zrI prakAza muni jI se preraNA milatI rahI ki - " muni zrI pratApa abhinandana graMtha'' evaM 'bhagavAna mahAvIra ke pAvana prasaMga' kA prakAzana evaM vimocana kArya zAnadAra DhaMga se pUrNa ho cukA hai / aba Apa muni dvaya ( upAdhyAya zrI kastUracanda jI mahArAja evaM pravartaka zrI hIrAlAla jI mahArAja) ke abhinandana graMtha kA lekhana kArya kA sUtrapAta kreN| isa samaya paristhitiyA~ Apake anukUla hai| saphalatA acchI milegI / yadyapi muniyoM kA parAmarza samayocita thA, phira bhI maiM use sunakara upekSA karatA rahA / kAraNa ki abhinandana graMtha jaisA kArya koI sarala nahIM thA / usa samaya mere pAsa tatsambandhI sAmagrI kA bhI kAphI abhAva thA aura donoM mahAmuni zrI kAphI dUra virAja rahe the, unase kucha jAnakArI kareM to kaise kareM ? isa kAraNa sAthI muniyoM kI bAta TAlatA rahA / varSAvAsa pUrA huA aura Andhra pradeza kI ora guru pravara zrI pratApamala jI mahArAja Adi muni maNDala ke caraNa bar3he / mArga bIca meM bhI muniyoM kI vahI dhuna mere kAnoM meM gU~jatI rahI basa, eka dina merA antarmana bola uThA - puruSArthI ke lie kyA kaThina hai, pratikUla paristhitiyA~ bhI anukUla hoMgI / gurudeva kA zubhAzIrvAda prApta kara maiMne isa mahat kArya kA sUtrapAta kara diyA / mujhe atyanta prasannatA hai ki bahuta hI zAnta vAtAvaraNa kI goda meM muniyoM kA yaha mahAna saMkalpa pUrA huA hai| isa maMgala kArya kI saphalatA meM kaI pavitra AtmAoM kA sarAhanIya sahayoga rahA hai | preraka maNDala kA bhI maiM AbhArI hU~, sAtha hI sAtha sampAdaka maNDala meM kAryarata snehI sAthI saphala vaktA zrI ajIta muni jI mahArAja kA sarvAdhika sahayoga rahA hai| jinakI ora se sAhityika sAmagrI samaya-samaya para mujhe milatI rahI hai / AdezAnusAra pUre utsAha ke sAtha unhoMne uttaraSarfa nibhAyA hai| zuddha presa lipikAra zrI narendra muni jI evaM kavi zrI vijaya muni jI kI sevAoM kA mUlya merI lekhanI A~ka nahIM sakatI hai / ina honahAra muniyoM kA kRti meM sarAhanIya rahA hai| tabhI maiM canda kRtiyA~ Apake (pAThaka) samakSa rakha sahayoga merI pratyeka pAyA hU~ / anya jitane bhI vidvad muni - mahAsatI kI ora se, zrI saMghoM kI evaM vidvAnoM kI ora se lekha, kavitAe~ - saMsmaraNa evaM zraddhA bhakti bhare udgAra prApta hue aura graMtha ko ati sundara paThanIya banAne meM sahayoga diyA hai sAtha hI sAhityasevI zrIcanda jI surANA 'sarasa' kA sevAkArya bhI smaraNIya hai / jinakI dekha-rekha meM graMtha nikharA hai / ina sabhI prabuddha jIvI varga ko hRdaya se maiM sAdhuvAda detA hU~ / kisI bhI mahApuruSa ke jIvana kA sarvAMza rUpa se darzana kara lenA sahaja nahIM hai / unake UrdhvamukhI jIvana ko dekhane ke lie dRSTi kI bhI utanI hI vyApakatA apekSita hai / mujhe yaha svIkAra karane meM tanika bhI saMkoca nahIM ki -- isa graMtha kI pUrNatA maiM apanI nanhIM buddhi se nahIM kara pAyA huuN| maiM jAnatA hU~ ki - kisI bhI sAdhaka ke jIvana kA adhyAya 'iti' rahita hai, aura usameM kevala 'atha' hI hotA hai / -- muni rameza Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAcArya, Adarza tyAgI pUjya zrI khUbacanda jI mahArAja Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA prathama khaNDa : vyaktitva darzana mAlavaratna upAdhyAya zrI kastUracandajI mahArAja karuNA ke amara devatA cAturmAsa sUcI gurudeva zrI ke preraka-prasaMga gurudeva zrI ke vacanAmRta bindu abhinandana puSpa zramaNa saMgha kI virala vibhUti bhakti ke cAra zabda tAjA saMsmaraNa udAra hRdayI ke caraNoM meM vilakSaNa pratibhA ke dhanI mahAmAlava ke mahAn ratna himAlaya se bhI mahAn jJAna-garimA maMDita kore kAgaja para jJAna ke hastAkSara karuNA - kRpA ke kubera hArdika abhinandana vinamra puSpAMjali vinamra bhAvAMjali eka zabda citra karuNA sAgara ke caraNoM meM mAlava kI eka virala vibhUti tyAga aura karuNA kI akSaya dIpazikhA abhinandana-udgAra-- koTi-koTi hRdayagata praNAma abhinandana kI paMkhur3iyA~ santa saMskRti ke pAvana pratIka yazaH prazasti patra prazasti patra - ramezamuni si0 A0 -- zrI kAnti muni - muni sureza, zAstrI - pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja - upAdhyAya zrI puSkara muni jI - zrI indara muni jI manohara zrI mastarAma jI mahArAja -- kaviratna zrI kevala muni - zrI devendra muni zAstrI - muni basanta - zrI lAbhacandra jI mahArAja - zrI Izvara muni - zrI kAnti muni - zrI pradIpa muni - zrI rAjendra muni - muni hastImala jI - zaMkararAva tAnapure - madhubAlA bAphanA ema0 e0 - candrazekhara kaTAriyA -- pravartaka zrI udayacandra jI mahArAja - manohara lAla zrImAla madanalAla jaina - abhaya kumAra bhaTevarA ema0 kaoNma0 - muni pIyUSa - mahAsatI suzIlA kumArI -- amRta mahotsava samiti, ratalAma -- jaina navayuvaka maMDala, ratalAma 1 30 31 40 44 46 47 47 48 46 51 52 53 55 57 58 56 60 62 65 66 68 71 72 74 75 76 78 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandana patra purAtana pIr3hI ke Adarza santa vandanIya vyaktitva jIvana-darzana nakSatroM kI bhASA vacana aura vicAra jainAgama tattva vizArada pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja saMsmaraNoM ke prakAza meM AzIvarcana bhAvAMjali hIrA camakatA rahe merI dRSTi meM mere parama sahayogI pravartaka zrI hIrAlAla jI mahArAja zraddhAcaMnamaiMne dekhA sneha kI jItI jAgatI pratimA siddhAntapriya santa - hArdika abhinandana abhinandana patha-pradarzaka pravartaka mere zraddhA kendra jaina jagata kI vimala vibhUti abhinandana patra abhinandana patra zubha kAmanA sandeza : ( 12 ) zrIsaMghoM dvArA zubhakAmAe~ -- santavRnda - mAlavakezarI saubhAgyamala jI mahArAja - pravartaka hIrAlAla jI mahArAja - priyadarzI sureza muni, zAstrI - madanamohana jaina muni narendra 'vizArada' -muni vijaya 'vizArada' - -- gurudeva zrI kastUracanda jI mahArAja mAlavakezarI saubhAgyamala jI mahArAja - pravartaka ambAlAla jI mahArAja - upAdhyAya zrI puSkara muni jI mahArAja - zrI pratApamala jI mahArAja - zrI manoharalAla jI mahArAja - kaviratna zrI kevala muni - zrI devendra muni zAstrI zrI Izvara muni --zrI kAnti muni vIraputra zrI sohana muni - muni zrI udayacandra jI mahArAja - tapodhanI vasanta muni jI - madanalAla jaina -- zrI va sthA. jaina zrAvaka saMgha beMgalaura -- zrI va0 sthA0 jaina zrAvaka saMgha, beMgalaura dvitIya khaNDa : munidvaya kA saMyukta abhinandana -- zrImatI pratibhA pATIla (bhU0 pU0 sA0 maMtrI, mahArASTra ) - zrI madhukara rAva caudharI (bhU0 pU0 vi0 maMtrI, mahArASTra ) - zrI kR0 bha0 pATIla (bhU0 pU0 Arogya maMtrI, mahArASTra ) - zrI suganamala jI bhaMDArI ( indaura ) santoSa candra capalota zrI phakIracanda jI mehatA - zve0 sthA0 jaina saMgha sikandarAbAda zve0 sthA0 jaina zrAvaka saMgha, rAyacUra - sthAnakavAsI jaina saMgha, jAlanA - zrI sthA0 jaina saMgha, jalagA~va -zrI sthA0 jaina saMgha, bhusAvala - zrI sthA0 jaina saMgha, jAmanera 76 8 1 82 83 100 103 115. 119 120 120 121 122 122 123 123 125 126 126 127 126 130 132 133 153 135 135 136 136 137 137 138 138 138 138 138 / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 13 ) 138 138 136 140 142 143 144 145 148 150 x 152 152 m 153 154 154 155 156 156 -zrI jaina saMgha, khaMDavA -zrI sthA0 jaina saMgha, burahAnapura -zrI cAMdamala jI mArU, zrI a0bhA0 zve0 sthA0 jaina zrAvaka saMgha, madasaura -zrI motIlAla jI paTavArI, zve0 sthA0 jaina zrAvaka saMgha, cittor3agar3ha -zrI sujAnamalajI seThiyA, ujjaina -zrI jaina divAkara mitra maMDala, byAvara -sujAnamalajI cANodiyA, bAbUlAlajI botharA, ratalAma do pUjya vibhUtiyA~ -upAdhyAya phUlacanda jI mahArAja 'zramaNa' payasvinI bhUmi tU dhanya hai --bhagavatI muni 'nirmala' do kavitAe~ -zrI ziromaNicandra jaina abhinandana zlokAH -----bAbUrAmajI zAstrI, ujjaina vandanAMjali -ucchvalAla mehatA karuNA ke sAgara -nirmalakumAra loDhA abhinandanIya prayAsa -zrI ba0 sthA0 jaina saMgha, bhusAvala -sUrajamalajI sisodiyA, jaina saMgha, koTA amUlya nidhi -sujAnamala mehatA, zrI va0 sthA0 zrAvaka saMgha, jAvarA bhAvAMjali -zrI va0 sthA0 jaina saMgha, bArzI -nemIcandra botharA, zrI va0 sthA0 jaina zrA0 saMgha, dhaliyA. zatazata praNAma -mANakacandra jaina, zrI va0 sthA0 jaina saMgha, savAImAdhopura hArdika abhinandana -zrI va0 sthA0 jaina zrAvaka saMgha rUpanagara smRti ke kucha madhura kSaNa --AcArya samrATa zrI Ananda RSijI mahArAja saMta jIvana ---kavivara zrI azoka munijI mere parama tAraka -muni pratApa virala vyaktitva -zrI mUla muni abhinandanIya samarpaNa --zrI mUla muni bhAvAMjali - zrI vimala munijI tIna guNa -sAdhvI kamalAvatI eka saccA hIrA abhinandana : DA0 raghuvIra siMha -yazapAla jaina -nirmalakumAra loDhA, -pUnamacanda jaina, koTA zraddhA ke do puSpa -DA0 jyoti prasAda jaina -sAdhvI madanakuvara jI (bambaI) muni maNimAlA ke do ratna -tArAcanda bhaMDArI padya vibhAga zubhakAmanAe~ evaM AzIrvacana marudharakezarI pravartaka zrI mizrImala jI mahArAja abhinandana ekAdazI -kaviratna candana muni (paMjAbI) zraddhA sumanAMjali -kaviratna candanamuni (paMjAbI) bhArata kI sampadA -gaNeza muni zAstrI 157 158 162 165 167 168 168 166 166 170 171 172 173 174 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 176 177 180 181 182 185 187 188 186 163 164 167 om pra0 zrI hIrAlAlajI mahArAja kI jIvana rekhAe~ -gaNeza muni zAstrI guru kastUra guNa paccIsI -zrI rameza muni siddhAntAcArya zraddhA sumana -zrI raMga muni zAsana ke samrATa -zrI sureza muni jaya jyotirdhara kI -ajIta munijI 'nirmala' yazamalayAdri sama mahake mahA -eka zraddhAlu bhakta maMgalakAmanA -candana muni zata-zata vandana -bAlakavi subhASa muni abhinandana hama karate haiM kastUra guNa jJAna -muni vijaya 'vizArada' hIraka cAlIsA vandana ! -ratana muni mahimA mahake -tapasvI abhaya muni zramaNa saMgha kI thAtI hai -zrI jinendra muni kAvyatIrtha caraNa vandanA vandanA -mahAsatI madhuvAlA -kAMtilAla bAphanA, hastImala boharA munidvaya abhinandanam -rAjendra muni zAstrI do kAvya --kavi abhayakumAra 'yaudheya' guruguNa gAna -satI jJAnavatI jI karate zraddhA arpita -mahAsatI prItisudhAjI abhinandana zatazatavAra -kavi priyaMkara mAlavaratna zrI kastUra -vimalakumAra rAMkA gurudeva zrI kastUracanda jI mahArAja ke prati --daulatasiMha talesarA pravartaka zrI hIrAlAla jI mahArAja ke prati samarpaNa -zrI rAjamala jI mehatA -zAMtilAla mehatA tRtIya khaNDa : mAlavA : aitihAsika, dhArmika evaM sAMskRtika garimA mAlava itihAsa : eka vihaMgAvalokana -vidyAvAridhi DA0 jyotiprasAda jaina mAlavA : eka bhaugolika pariveza -DA0 basanta siMha prAcIna bhAratIya mUrtikalA ko mAlavA kI dena -DA0 bhagavatIlAla rAjapurohita mAlava saMskRti ko jainadharma kI dena -DA0 basantIlAla baMga mAlavA meM jainadharma : aitihAsika vikAsa -DaoN0 tejasiMha gaur3a sAhitya evaM kalA kI puNya bhUmi : mAlavA -rameza muni, siddhAntAcArya mAlava-saMskRti meM dhArmikatA ke svara -pro0 zrIcanda jaina (ujjaina) mAlavA ke zvetAmbara jaina bhASA kavi --sAhitya vAcaspati zrI agaracanda nAhaTA bhagavAna mahAvIra aura mAlavapati dazArNabhadra -muni bhAskara caturtha khaNDa : dharma, darzana evaM saMskRti samyajJAna: eka samIkSAtmaka vizleSaNa -- -muni rameza, siddhAntAcArya bhAratIya tattva cintana meM jar3a-cetana kA sambandha -muni samadarzI, prabhAkara 201 201 202 203 204 205 206 206 207 211 216 232 240 258 261 266 276 283 260 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 15 ) 301 308 314 322 328 332 jaina darzana meM janatAntrika sAmajika cetanA ke tattva -DA0 narendra bhAnAvata ema. e. pI-eca DI. jaina dharma ke AdhAra bhUta tatva : eka digdarzana -zrI bhagavatI muni 'nirmala' jaina darzana meM bhAvanA viSayaka cintana -DaoN0 (zrImatI) zAntA bhAnAvata ema. e. pI-eca. DI. jaina dharma meM AcAra -zrI riSabhadAsa rAMkA nikSepavAda : eka anvIkSaNa zrI rameza muni shaastrii| jaina darzana meM naitikatA kI sApekSatA aura nirapekSatA -DA~0 sAgaramala jaina ema. e. pI-eca. DI. antarrASTrIya samasyAoM kA samAdhAna : syAdvAda -zrI ajIta munijI 'nirmala' anekAnta darzana -prAcArya u0 bhA0 koThArI prAkRta bhASA ke dhvani parivartanoM kI bhASA vaijJAnika vyAkhyA -DaoN0 devendra kumAra jaina Adarza gRhastha banAma zrAvaka dharma -kumArI rAjala botharA bhagavAna ariSTanemi kI aitihAsikatA -zrI devendra muni zAstrI hamAre jyotirdhara AcArya zrI pratApamala jI mahArAja (mevADabhUSaNa) guru-paramparA kI gaurava gAthA -zrI prakAza muni paMcama khaNDa : jaina jyotiSa jaina jyotiSa sAhitya : eka dRSTi -DaoN0 tejasiMha gaur3a ema. e. pI-eca. DI. jaina jyotiSa evaM jyotiSazAstrI --lakSmIcanda jaina SaSTha khaNDa upAdhyAya zrI kastUracanda jI mahArAja ke AjJAnuvartI saMta satI gaNa kA sacitra paricaya 341 344 348 355 358 373 381 362 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandana grantha ke prakAzana meM sahayogI 2511) taruNa tapasvI zrI lAbhacandajI mahArAja kI preraNA se 2111) zrImAn bherUlAla jI sAhaba rAMkA 2111) zrImAn rAjamala jI lakhIcanda jI lalavAnI 1111) zrImAn zeramala jI borA 1111) munnAlAla jI kizorakumAra sAMkhalA abhayarAja jI sampatarAjajI sAMkhalA mAMgIlAla jI zAMtilAla jI zrIzrImAla 1111) 1111) 1111) 1001) 501) " " candUlAla rajulAla zAha dinezabhAI baiMkara uttamacanda jI makANA 1111) saMcAlAla jI bAphanA pannAlAla jI jAMghar3A 1111) 1111) zrI vardhamAna sthA. jaina zrAvaka saMgha 1111) zrImAn suganacanda jI bhaNDArI 1111) zrI vardhamAna sthA. jaina zrAvaka saMgha 501) mahAsati zrI madanakuMvarajI kI preraNA se 501) zrI udayarAja jI nirmalakumAra jI redAsaNI 501) zrImAn pAMculAla jI saMtoSakumAra jI capalota 251) svarUpacanda jI pannAlAla jI lalavANI sUrajamala jI jaina, sUraja seva bhaNDAra 251) " " 37 " 17 " 37 17 sikandrAbAda jAmanera sikandrAbAda 13 33 bhonapallI sikandrAbAda 31 "" dhuliyA jAlanA bhusAvala indaura jAvarA bIbI ujjaina kalamasarA indaura -0 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MEREEEEEEEEtest prathama khaMDA jyotirvid mAlavaratna upAdhyAya zrI kastUracandajI ma0 kA COM vyaktitva kRtitva Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Singer jyotirvid mAlavaratna upAdhyAya zrI kastUracanda jI mahArAja . Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / zrI rameza muni [sAhityaratna, siddhAntAcArya] karuNA ke amara deva tA mAlavaratna pUjyagurudeva upAdhyAya zrI kastUracanda jI mahArAja bhAratavarSa kA loka-jIvana vaidika evaM zramaNa saMskRti se sadaiva prabhAvita rahA hai / Aja bhI hamArA deza, jo jagadguru kahalAtA hai, vaha apanI-apanI zailI se zAzvata dharma kA poSaNa karane vAlI ina donoM saMskRtiyoM kA hI pratApa hai / zAzvata dharma ke do pahalU haiMeka zubha meM pravRtti aura dUsarA azubha se nivRtti| vaidika saMskRti zubha meM pravRtti kI pradhAnatA para khar3I huI hai to zramaNa saMskRti azubha se nivRtti para vizeSa jora detI hai / vaidika saMskRti kA AdhAra veda tathA tatsambandhita unakA anusaraNa karane vAle AcAryoM ke brAhmaNa, smRti Adi grantha haiN| zramaNa-saMskRti kA AdhAra nirgrantha guruoM ke pravacana haiM / vedoM kI mAtA gAyatrI hai, jisase buddhi meM satpreraNA mAMgI jAtI hai aura pravacanoM kI mAtA samiti-gupti hai| jisase mana, vacana aura kAyA ke samasta vyavahAroM para anuzAsana kiyA jAtA hai| vaidika saMskRti sampUrNa nivRtti kA niSedha karatI rahatI hai| jisase mAnava meM mAnavatA banI rahe aura zramaNa saMskRti andhAdhundha pravRtti para aMkuza rakhatI hai, jisase mAnava dAnava banane se bacatA rhe| vyaktitva kRtitva Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 munidvaya abhinandana grantha matalaba yaha hai ki - donoM hI saMskRtiyA~ apanI-apanI svatantra paddhati se mAnava ko devatva kI ora le jAkara paramAtmA ke svarUpa meM milAne kA prayatna karatI haiN| donoM hI saMskRtiyoM kA dhyeya mokSa hai aura sAdhanA dharma hai / antara itanA hai ki- vaidika saMskRti vicAra pradAna to zramaNa saMskRti AcAra pradAna rahI hai| vaidika saMskRti ke saMrakSaka prAyaH brAhmaNa rahe to zramaNa saMskRti ke saMrakSaka prAyaH zramaNa saMta rahe haiM / donoM saMskRtiyoM kA vizAla sAhitya bhaNDAra hai / prastuta meM hama zramaNa saMskRti ke eka aise hI saMrakSaka zramaNa kA jIvana paricaya, vyaktitva kA prabhAvaka rUpa aura kRtitva kI amara rekhAe~ prastuta kara rahe haiM jinase mAnava jagata ko sadA mArgadarzana milatA rahA hai, dAnavIya vRttiyoM kI USmA se saMtRpta mAnavatA ko satya, zIla, saMtoSa, kSamA, dhairya kI zItala chAyA meM Azraya milatA rahA hai / jinhoMne saMsAra ko prakAza, ullAsa aura vizvAsa kA Alambana diyA hai / AkarSaNa kA kendra ma~jhalA kada, gaura varNa, bharA-pUrA vadana, unnata lalATa, camakate cehare para sadA bikharatI - khilatI rahane vAlI muskAna, mukha se nissRta hone vAlI amRta-sI mIThI vANI, satata, zAnti barasAne vAle yugala netra, bhayabhItoM ko abhaya varadAna se pUrita karane vAle kara kamala, sabane milAkara aise anUThe anupama vyaktitva kA nirmANa kiyA hai, jo cumbaka kI taraha Agantuka atithi ko pahale hI kSaNa apanI ora khIMca letA hai / jinheM hama sthavirapada- vibhUSita, mAlavaratna, paramazraddheya, jyotiSAcArya, karuNA sAgara, prAtaH smaraNIya gurudeva zrI kastUracanda jI mahArAja ke nAma se pahacAnate haiM / unake vyaktitva meM eka anokhA AkarSaNa hai saralatA, RjutA, udAratA, hRdaya kI pavitratA, mAdhuryatA evaM dayAlutA unake jIvana kI parama nidhi hai, parama dharohara hai / jAvarA nivAsI osavAla vaMzIya capalota gotrIya sva0 zrImAn ratIcanda jI apanI dharmapriyA phUlIdevI ke sAtha dAmpatya jIvana bitA rahe the / vi0 saM0 1646 jeTha - vadI 13 ravivAra kI zubha ghar3I pala meM mAtA phUlI ne hamAre caritranAyaka ko janma diyA / kastUracanda ke nAma se jinakI prakhyAti huI / jisa prakAra kastUrI kI mahaka se sArA vAtAvaraNa mahaka uThatA hai, usI prakAra kastUracanda ke janma para sAre capalota parivAra meM khuziyoM kI khuzabU mahaka uThI / lAlana-pAlana sukhapUrvaka hone lagA / zrImAn ratIcanda jI eka acche vyavasAyI sadgRhastha the / kucha samaya taka nabAba ke modI khAne meM kArya karate rahe, phira bhAgya ne karavaTa lI to aphIma ke vyApAra vinimaya meM kAphI dhanarAzi upArjana kI / saM0 1956 ke varSa meM dezavAsI duSkAla kI bhayaMkara capeTa meM ghira cuke the / anna-jala ke abhAva meM hajAroM mAnava, pazu evaM pakSI kAla ke vikarAla gAla meM samA gaye / usa samaya dIrghadraSTA ratIcanda jI ne dhana-dhAnya se mAnavoM kI sevA karake eka Adarza zrAvaka - jIvana kA paricaya diyA / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karuNA ke amara devatA prakRti kI ora se eka ke bAda eka AghAta dhIre-dhIre prakRti meM zAnta suSamA kA nirmANa ho rahA thA ki-vi0 saM0 1960 ke varSa meM zasya-zyAmalA mAlava dharA ko plega kI mahAmArI ne jhakajhora diyaa| kaI parivAroM ke nAmonizAna miTa gaye, kaI gAMva kher3e ujar3a gaye, kaI bahana-beTiyoM kA sindUra luTa gayA, rAjamahaloM se jhopar3iyoM taka karuNa krandana kI dhvaniyAM sunAI de rahI thiiN| isa mahAmArI se hamAre caritranAyaka kA parivAra bhI baca nahIM sakA / prathama divasa meM Apa zrI ke bar3e pitA zrI mANakacanda jI sAhaba, janmadAtrI mAtA phUlI evaM choTI bahana bAlA kA nidhana huaa| dUsare AkramaNa meM Apa zrI ke pitA ratIcanda jI, laghubhrAtA bhAgIratha evaM choTI bahana lakSmI jAtI rhii| tIsare AkramaNa meM Apake jyeSTha bhrAtA kAlulAlajI kA prANAnta huA aura cauthe AkramaNa meM kAla kra ra ne Apake jyeSTha bhrAtA bherUlAla jI ko apanA nizAnA bnaayaa| tadanusAra hamAre cAritranAyaka ke jaMghA para bhI gA~Tha ubhara AyI thii| parantu aisA kahA jAtA hai"rakSanti puNyAni purA kRtAni" isa prakAra hamAre caritranAyaka bAla-bAla baca gye| ___mAtA-pitA ke varada-hasta uTha jAne para una santAnoM para kyA-kyA gujaratI hai ? yaha bhuktabhogI santAna hI jAna sakatI hai| bar3e bhAI kezarImala aura kastUracanda jI abhI-abhI kAphI laghu vaya meM se gujara rahe the| phira bhI prakRti kI ora se Aye hue vajra se kaThora AghAta sahane pdd'e| para na hatotsAhI bane aura na apane lakSya se ddige| Avazyaka par3hAI-likhAI karane ke pazcAt vyApArI kAryoM meM juTa gye| ThIka taraha se kamAI karane lge| zrI khUbacanda jI mahArAja ke prathama darzana paM0 pravara zrI khUbacanda jI mahArAja eka zAntamUrti, Adarza tyAgI, AgamoM ke jJAtA, mahAn tejasvI muni the| unakI saumya aura zAnta mudrA bar3e-bar3e vidvAnoM ko evaM prativAdiyoM ko ekakSaNa meM stabdha kara detI thii| apane AcAra-vicAra vyavahAra meM jitane Apa kaThora the utane hI dUsaroM ke lie mRdu bhI the / sImita vastra alpa upadhi ke dvArA ve apane saMyama-patha para gatizIla rhe| etadartha samAja meM unakA acchA prabhAva thaa| virodhI pakSa bhI unake AcAra-vicAra kI bhUri-bhUri prazaMsA kiye binA nahIM rahatA thaa| jisa ora bhI Apa cala par3ate, loga svAgata meM palaka-pAMvar3e bichA dete the| AtmabhAva meM lIna rahane vAle ye pratibhA-sampanna sAdhaka saM0 1962 kA varSAvAsa jaba jAvarA karane ke lie padhAre to ghara-ghara aura galI-galI meM harSa kA vAtAvaraNa chA gayA / darzanoM ke lie nara-nArI isa prakAra daur3a par3e dhAye dhAma kAma saba tyaage| manahU~ raMka nidhi lUTana lAge / / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 munidvaya abhinandana grantha muni zrI ke maMgala upadeza meM anupama jAdU thA / eka bAra vyAkhyAna sunane ke bAda dUsarI bAra zrotA apane Apa cale Ate the / eka dina zrImAn campAlAlajI caurar3iyA bole - "kastUracanda ! kyA kAraNa hai ki tuma gurudeva ke vyAkhyAna meM nahIM Ate ho ? kyA tuma mandiramArgI ho isalie ? merI bAta mAnakara eka bAra to vyAkhyAna meM avazya calo / merA vizvAsa hai vANI zravaNa kara tumhArA mana harSa-vibhora hue binA nahIM rahegA / vairAgya kA udbhava zrI kastUracanda jI mitra kI bAta mAnakara vyAkhyAna zravaNArthaM sthAnaka meM upasthita hue| kAphI Ananda AyA, aba binA kahe niyamita rUpa se Apa Ane lage / eka dina zrI khUbacanda jI mahArAja ne "natthi kAlassa aNAgamo' arthAt pratipala kAla kA AkramaNa cAlU hai / isa viSaya para sacoTa upadeza pharamAyA / basa isa upadeza kA nimitta milate hI kastUracanda jI ke antarmAnasa meM vairAgya ke aMkura pallavita ho uThe / aho ! gurudeva ne Aja ThIka hI kahA hai- " kAla kA koI vizvAsa nahIM hai / " mere dekhate-dekhate krUra kAla ne mere parivAra ke ATha sadasyoM kA apaharaNa kara liyA / jinakA na koI patA hai aura na unakI pahu~ca hai / vAstava meM kAlarUpI pizAca para vijaya tabhI sambhava ho sakatI hai jaba maiM saMyama ko grahaNa karU / mana hI mana dhruva nizcaya karake eka dina sevA meM upasthita hokara bole"pUjyavara ! kucha varSoM se mere parivAra kA jhukAva maMdiramArgI sampradAya kI ora rahA hai / kintu ApakI asarakAraka vANI ne mere antarmAnasa ko jagA diyA hai / merI bhAvanA hujUra ke caraNakamala meM dIkSita banane kI hai / Apa mujhe apanA ziSya banAveM, yaha hujUra kI bahuta bar3I kRpA hogI / " pratyuttara meM mahArAja zrI ne pharamAyA - "devAnupriya ! saMyama ke prati tumhArI ruci jagI hai, tuma sva-para kalyANArtha saMyamI mArga kI ora Age bar3hanA cAhate ho / yaha bahuta khuzI kI bAta hai| zubha vicAroM se pradIpta yaha dIpaka uttarottara jyotirmAna ho / hama santoM kA kAma bhI vairAgI mumukSuoM ko Age bar3hAne kA hai / para dIkSA ke lie pArivArika anumati kI apekSA hai| AjJA prApta hue binA hama kisI bhI sthiti meM dIkSA nahIM de sakate haiM / " kastUracanda -- "bhagavanta ! AjJA kA prazna kaise hala hogA ? mere bar3e bhAI kezarI malajI prakRti ke bar3e vicitra haiM / vyasanoM meM ulajhe hue haiM / ve dharma ke nAma se cir3hate haiM / ve dIkSA kyA jAneM ? phira likhakara kaise deMge ?" "devAnupriya ! koI bhI kArya asambhava nahIM hai / prayatnazIla bane raho, eka dina avazya saphalatA tumhAre caraNa cUmegI / " Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karuNA ke amara devatA 5 saphalatA kA sUryodaya gurudeva se mAMgalika zravaNa kara Apa apane ghara para aaye| AjJA kaise prApta hogI ? dimAga meM yahI ulajhana thii| kahate haiM ki-puNyAtmA ke lie kabhI-kabhI durUha kArya bhI sulabha bana jAtA hai| Apake lie bhI vaisA hI huaa| Apake jIjA jI amIcanda jI ko mAlUma huA ki-kastUracanda jI kI bhAvanA dIkSA lene kI hai para AjJA ke binA kArya rukA huA hai| tatkAla Apane kezarImalajI ko samajhA-bujhAkara AjJA-patra likhAkara mahArAja zrI ke kara-kamaloM meM bheMTa kiyA aura bole ki- aba Apa kahIM para bhI zrI kastUracanda jI ko dIkSA de sakate haiN| isa para jAvarA zrI saMgha meM eka naI sphuraNA aMgar3AI lene lgii| dIkSotsava jAvarA zrI saMgha ke A~gana meM ho, aisA mahArAja zrI ke sAnnidhya meM sabhI ne namra nivedana bhI kiyA, kintu guru jI zrI javAharalAla jI mahArAja, kavivarya zrI hIrAlAla jI mahArAja, paM0 pravara zrI nandalAla jI mahArAja, Adi muni maNDala rAmapurA virAjamAna haiN| unhIM ke netRtva meM yaha dIkSotsava honA ucita rhegaa| paM0 zrI khUbacanda jI mahArAja kI ora se saMgha ko parAmarza milaa| abhiniSkramaNa mahotsava taba zAstrajJa suzrAvaka zrI maganIrAma jI evaM bhAI zrI kezarImala jI apane laghu bhrAtA vairAgyAnaMdI zrI kastUracanda jI ko sAtha lekara rAmapurA virAjita santoM kI sevA meM pahu~ce / vidhivat, vandanA kara bole-mahArAja zrI ! kastUracanda jI kI bhAvanA paM0 ratna zrI khUbacanda jI mahArAja ke caraNa-kamala meM dIkSA lene kI hai| hamane bahuta samajhAyA para yaha apane vicAroM para aTala hai / saharSa hamArI ora se dIkSA kI anumati hai / aba Apa ise jJAna-dhyAna sikhAkara jaldI se jaldI dIkSA pradAna kreN| _ tadanusAra Avazyaka jJAna prArambha kiyA gyaa| buddhi kI prakharatA ke kAraNa atizIghra sAdhu pratikramaNa, paccIsa bola, taiMtIsa bola, pA~ca samiti, tIna gupti. Adi aneka thokar3e evaM bhaktAmara stotra bhI kaNThastha kara lie| jJAna-dhyAna evaM japa-tapa ke prati vairAgI bhAI kI adhika ruci ko dekhakara rAmapurA ke zrAvaka kAphI prabhAvita hue| taba rAmapurA zrI saMgha ne muni maNDala ke sAnnidhya meM namra nivedana kiyA ki-- "vairAgI bhAI kI yogyatA bar3I hI sarAhanIya hai| dIkSA kA yaha apUrva lAbha hamAre saMgha ko hI milanA cAhie / aisI hamArI savinaya prArthanA hai|" saMgha ke atyAgraha para dhArmika mahotsava vahIM hone kA nizcaya huaa| basa ghara-ghara meM khuzI kI lahara umar3a pdd'ii| bhArI harSollAsa ke kSaNoM meM saMgha dvArA dIkSA sambandhI pUrNa taiyAriyAM sampanna huii| bAharI evaM sthAnIya hajAroM mAnava-medinI ke samakSa vi0 saM0 1962 vIra saM0 2432 kArtika zuklA 13 guruvAra ke maMgala muhUrta meM Amra taru tale guru pravara zrI nandalAla jI mahArAja ke mukhAravinda se dIkSA vidhi sampanna Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 munidvaya aminandana grantha huii| paM0 ratna zrI khUbacanda jI mahArAja ke prathama ziSya banane kA Apa zrI (zrI kastUra candajI mahArAja) ko saubhAgya prApta huaa| zrI karatUTa candajI mahArAja kI dIkSA kunDalI 12 caM. / 10 mA 9 X ke011-20 2 gu0 X 8budha sa0 5rA. X6 dIkSA kA prArambhika kAla ___ "paDhamaM nANaM tao dayA" isa zAstrIya vAkyAnusAra adhyayana (jJAna) saMyama kA prANa hai / jJAna ke abhAva meM saMyama-sAdhanA nahIM ho sktii| isalie gurudeva zrI javAhara lAla jI mahArAja kI preraNA pAkara navadIkSita muni zrI kastUracanda jI mahArAja Agama-jJAna kI ora pravRtta hue| grahaNa zakti aura buddhi kI paTutA ke kAraNa Apane thor3e hI samaya meM sampUrNa dazavaikAlika sUtra evaM kucha uttarAdhyayana sUtra ke adhyayana kaMThastha kiye aura anuttarovavAI va niriyAvali kA sUtra kI vAcanA pUrNa kii| adhyayana ke sAtha-sAtha gurudevoM kI sevA-bhakti evaM vinaya vaiyAvRtya meM bhI pragati karane lge| rAmapurA kA yazasvI varSAvAsa pUrNa huA ki-vahAM se munivRnda choTe-choTe gA~va nagaroM ko dharmodyota karate hue siMgolI aaye| AzAtIta dharma-prabhAvanA kara dhAraNI gAMva ko pAvana kiyaa| yahAM navadIkSita muni zrI kastUracanda jI mahArAja kA prathama keza-luMcana sampanna huaa| yAtrA Age bar3hI, kaI grAmavAsiyoM ko dharmAloka se Alokita karate hue mAMDalagar3ha pdhaare| yahA~ zrI zItaladAsa jI mahArAja ke sampradAya ke pUjya zrI pratApamala jI mahArAja se sneha milana kara bigoda aaye| bigoda gAMva meM navadIkSita muni zrI (kastUracanda jI mahArAja) ne prathama dharmopadeza pharamAyA / phalasvarUpa kAphI tyAga-pratyAkhyAna hue| aba kadama cittaur3agar3ha kI ora bddh'e| jahA~ jaina divAkara zrI cauthamala jI mahArAja virAja rahe the| yahAM se santa-maNDalI ne nimbAher3A nagara ko pAvana kiyaa| yahA~ donoM mahAmanasvI (paM0 zrI cauthamala jI mahArAja evaM paM0 zrI khUbacanda jI mahArAja) ne milakara "tapa-mahAtmya" para eka saMyukta kAvya kI sundaratam racanA kara kAvya sAhitya ko upahAra pradAna kiyaa| varSAvAsa sannikaTa thaa| ataeva munivRnda apane-apane svIkRta caumAsI-gA~voM kI ora cala pdd'e| tadanusAra hamAre Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karuNA ke amara devatA caritranAyaka zrI kA prathama cAturmAsa dAdA gurudeva zrI nandalAla jI mahArAja ke pAvana caraNoM meM "bar3I sAdar3I" huA / pragati kI ora bar3hate caraNa aitihAsika dRSTi se aise hamAre caritranAyaka zrI jI ke vigata sabhI cAturmAsa zAnadAra rahe haiN| una sabhI cAturmAsika jhalakiyoM kA yahA~ varNana kiyA jAya to svatantra rUpa se eka vizAlakAya grantha taiyAra ho sakatA hai| para pAThakavRnda ko mujhe yahIM nahIM ulajhAnA hai, Age le jAkara caritranAyaka ke garimA-mahimAvaMta jyotirmaya jIvana kI ora unakA dhyAna AkRSTa karanA cAhatA huuN| isIlie kucheka cAturmAsI kalpoM kA digdarzana hI atyuttama rhegaa| "kAle kAlaM samAyare" isa zAstrIya sUktyanusAra navadIkSita muni ko kAphI sAvadhAnI rakhanI par3atI hai| ubhayakAlaSaDAvazyaka para anucintana, ubhayakAla nizrita upakaraNoM kI pratilekhanA, gurudevoM kI paricaryA, vaiyAvRttya, nitya navIna jJAnopArjana meM tatparatA, kaMThastha jJAna kI punarAvRtti yathAsamaya svAdhyAya dhyAna, binA AjJA kahIM jAnA nahIM evaM binA AjJA kucha bhI gRhasthoM ke yahAM se lAnA nhiiN| uparokta dainikacaryAoM ko AtmasAt karane meM navadIkSita muni zrI kAphI kuzala kovida rahe haiN| alpa Ayu hone para bhI kucha hI mahInoM meM Apane AzAtIta yogyatA, guru vatsalyatA, lokapriyatA evaM adhyayana-adhyApana ke prati acchI ruci kA paricaya diyaa| AcAra-vicAra vyavahAra sambandhI bAteM jAnakara hI Apa nahIM rahe, apitu sAdhvAcAra kI tIkSNa dhAra para muskarAte mana Apa Age bar3hane meM rahe haiN| bhagavAna mahAvIra kI vANI meM ANANidde sakare, guruunnmuvvaaykaare| iMgiyAgArasaMpaNNe, se viNIe tti vuccaI / / -utta0 112 vahI sAdhaka vinIta kahalAtA hai-jo guru kI AjJA kA pAlana karane vAlA ho, guru mahArAja ke nikaTa rahatA ho evaM gurudeva ke saMketoM ko kAryAnvita karane meM sadA tatpara rahatA ho| aura bhI kahA hai vase gurukule niccaM, jogavaM uvahANavaM / piyaMkare piyaMvAI, se sikkhaM laddhamarihaI // -utta0 1214 jo sadA gurukula meM rahane vAlA ho, samAdhibhAva meM rahane vAlA ho, upadhAna tapa karane vAlA evaM priya karane aura priya bolane vAlA ho, vahI zikSA prApta karane meM yogya hotA hai| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 munidvaya abhinandana grantha tadanusAra dAdA gurujI zrI nandalAla jI mahArAja kI pAvana sevA meM rahakara prathama varSAvAsa meM Agama sambandhI acchA adhyayana pUrA kiyA | aneka gUr3hAtigUr3ha tAtvika rahasyoM kI zuddha dhAraNA kI / niHsaMkoca sthAnIya zrAvakoM se bhI tattva-jJAna sokhakara apane jJAna bhaNDAra ko paripuSTa karane meM Apa pIche nahIM rahe / kaI vairAgiyoM ko jJAna-dAna dekara unheM dharma patha meM sudRr3hatA pradAna kI / AkRtirguNAn kathayati jIvana ke pArakhI gurudeva zrI nandalAla jI mahArAja tatkSaNa jAna gaye ki yaha muni zrI kastUracanda jI mahArAja) yadi isa taraha jJAna grahaNa karane meM udyamazIla rahA to merA pakkA vizvAsa hai ki - kucha hI varSoM meM suyogya banakara svatantra vicaraNa karegA / DibboM kI apekSA iMjana banane vAloM kI sadA kamI rahI hai / arthAt nibhane vAloM kI apekSA iMjana ke samAna nibhAne vAle sAdhu bahuta kama huA karate haiN| para isa muni ke jIvana meM nibhane- nibhAne kI sundara kalA ke sAtha-sAtha dhIratA - gambhIratA evaM sahiSNutA bhI kUTa-kUTa kara bharI huI hai / yugala bhrAtA jor3I kA udaya inhIM dinoM hamAre caritranAyaka zrI jI ke jyeSTha bhrAtA zrI kezarImala jI kA supta mana bhI vairAgya meM tatpara ho uThA / eka dina kezarImala jI tAza khela rahe the / jAvarA nivAsI mAnyavara gulAbacanda jI kAMTher3a ne jozIlA ThapakA dete hue kahA - are kezarImala ! tumheM jarA bhI zarma nahIM / amUlya samaya vyartha ke vyasanoM meM pUrA kara rahe ho ? kastUracanda jI ko dhanyavAda ! ve jJAna-dhyAna ko bar3hAte hue muni jIvana bitA rahe haiM / basa, kezarImala jI bar3I sAdar3I gurudeva ke kalyANakArI sAnnidhya meM pahu~cakara bole - "guru bhagavaMta ! jaise Apane mere choTe bhAI ko pUjyanIya banAyA hai / mujha apAvana ko bhI apanA ziSya banAveM / maiM dIkSA lene ke lie hujUra ke maMgala dvAra para hAjira huA hU~ / " yathAvasara bar3I sAdar3I ke bhavya prAMgaNa meM vi0 saM0 1963 kArtika zuklA 12 ke zubha muhUrta meM bhArI utsava ke sAtha zrI kezarImala jI capalota kI dIkSA vidhi sampanna huii| Apako bhI bhAvI AcArya zrI khUbacanda jI mahArAja ke nezrAya meM ghoSita kiye gaye / aba yugala bhrAtAoM (kastUracanda jI mahArAja, kezarImala jI mahArAja ) kI jor3I sUrya-candra kI taraha damakane lagI / vihAra yAtrA ke saMsmaraNa tadanantara guru jI javAharalAla jI mahArAja, kavi zrI hIrAlAla jI mahArAja, gurudeva zrI nandalAla jI mahArAja, prasiddha vaktA zrI cauthamala jI mahArAja evaM paM0 zrI devIlAla jI mahArAja Adi mahAmanA muniyoM kI paryupAsanA karate hue hamAre caritra - Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karuNA ke amara devatA ha nAyaka zrI kI vihAra yAtrA madhyapradeza evaM rAjasthAna ke choTe-choTe saikar3oM gA~va-nagaroM meM hotI rahI / vihAra yAtrA ke antargata aneka variSTha AcAryoM evaM muniyoM ke ( pUjya zrI lAla jI mahArAja, pUjya zrI nandalAla jI mahArAja, paM0 zrI daulata RSi jI mahArAja, paM0 zrI amI RSi jI mahArAja, pra0 kavi zrI maganalAla jI mahArAja, dhora tapasvI zrI kezarImala jI mahArAja ke pAvana darzana kA saubhAgya evaM tatvacarcA zravaNa karane kA maukA milA / hajAroM zramaNopAsaka varga se paricaya bar3hA / vibhinna gA~va, nagaroM ke rItirivAjoM se avagata bhI hue| isase lAbha yaha huA ki - caritranAyaka ke jJAna darzana cAritra meM uttarottara praur3hatA, anubhava meM vizAlatA evaM manovRtti meM udAratA - dhIratA kA adhika saMcAra huA / vihAra yAtrA ke bIca kaI bAra Apake samakSa kaSTaprada pariSaha bhI ubhare haiM / phira bhI Apa tilamilAye nahIM, apitu sAdhanA jIvana meM nimagna rahe / mAnava jahA~ kaSToM kI Aga se DaratA hai, bhAgane kI koziza karatA hai, vahA~ mahAmanasvI santa usase khelate haiM / kaSToM kI jvAlA meM unake vyaktitva ko nikhAra milatA hai / eka zAyara ne kahA hai raMga lAtI hai hInA, patthara para ghisa jAne ke surkha rU hotA hai, insA AphateM Ane ke bAda | bAda || Apatti AyI hai, usase DareMge to vaha Apake sira para savAra ho jAyegI / srie nahIM, DaTa karake mukAbalA kiijie| usase hAtha se hAtha milAiye / AsAnI se Apa usa para vijaya pA sakeMge / AgamavANI bhI yahI batA rahI hai - "esa vIre pasaMsie, jeNa vijjai" jo sAdhaka upasargoM aura pariSahoM se vicalita nahIM hotA hai, vahI vIra prazaMsA kA pAtra hai| hA~ to vipattiyoM kA sAmanA karane meM caritranAyaka sadA hI avasaravAdI rahe haiM / "vihAra cariyA muNINaM pasatyA" tadanusAra aba Apane apane ArAdhya pUjya gurudeva zrI khUbacanda jI mahArAja kI sevA meM rahakara uttara bhArata kI ora kadama bar3hAyeM / saM0 1667 kA varSAvAsa AgarA zahara meM sampanna kiyA / kAphI dharmodyota ke sAtha-sAtha hajAroM jIvoM ko abhayadAna milA / tadanantara dillI saMgha ke atyAgraha para dillI ko pAvana kiyA / yahA~ para bhI AzAtIta japa-tapa kI ArAdhanA sampanna kara bar3ota, ambAlA, paTiyAlA, ludhiyAnA, amRtasara, rAvalapiMDI, pasarUra, lAhaura, jammU Adi paMjAba prAnta ke aneka gA~va-nagaroM kI vihAra yAtrA taya kI / sarvatra saMgha prabhAvanA meM cAra cAMda lage / yAtrA se ApakI anubhUtiyA~ adhika sudRr3ha banIM evaM jJAnakoSa meM bhI abhivRddhi huI / sarala svabhAvI zrI sAdIrAma jI mahArAja, sarala svabhAvI paMjAbI zrI javAhara lAla jI mahArAja, AcArya zrI sohanalAla jI mahArAja, paM0 zrI AtmArAma jI mahArAja, pUjya zrI mannAlAla jI mahArAja, gaNIpravara zrI udayasAgara jI mahArAja, Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 munidvaya abhinandana grantha paM0 mahAn kavi zrI mAdho muni jI mahArAja, paM0 zrI zivadayAla jI mahArAja evaM prakhyAti prApta viduSI mahAsati zrI pAravatI jI mahArAja Adi aneka tyAgI AtmAoM ke pAvana-darzana, milana, pravacana zravaNa evaM sasneha jJAna-dAna kA AdAna-pradAna huaa| jahA~-jahA~ Apake caraNa-kamala pahu~ce vahA~ caturvidha saMgha meM sneha saMgaThana kI acchI pratiSThA huii| satpreraka muniyoM ke pAvana sAnnidhya meM jAvarA nivAsI ratanabAI kaTAriyA kI bhagavatI dIkSA prakhyAti prApta viduSI mahAsati zrI candAjI ke netrAya meM huI / deza bhakta lAlA lAjapatarAya ne bhI muniyoM ke pavitra darzana kiye evaM pArasparika vArtAlApa ke antargata muniyoM kI ora se unheM samayocita mArga-darzana bhI milaa| hama pahale hI batA cuke haiM ki-caritranAyaka zrI jI kI manovRtti sadaiva guNagrAhI rahI hai| bhale bAlaka ho ki vRddha, jaina ho jainettara, sAdhu hoM kiMvA zrAvaka, jahA~ bhI acchAI dRSTigocara huI ki-saharSa Apa use svIkAra karane meM hicakicAte nahIM haiN| unakA jIvana prArambha se hI madhukara ke samAna rahA hai jo kA~ToM ko chor3akara madhurasa pItA rahatA hai, unakI vRttiyAM Ikha ke samAna haiM jo kar3avI khAda se bhI madhuratA khIMcakara jIvana ko mAdhurya se paripUrNa karatI rahI hai / paMjAba kI vihAra yAtrA ke daurAna paM0 ratna zrI zivadayAla jI mahArAja sAhaba se vyavahAra sUtra kA adhyayana kara Apane jJAna-garimA kI abhivRddhi kI tathA loka saMgharSa to aneka prakAra ke naye anubhava bhI ajita kiye| isa prakAra paMjAba prAnta meM dharmodyota karate hue puna: jayapura zahara meM muniyoM kA padArpaNa huaa| una dinoM vahA~ AcArya zrI vinayacanda jI mahArAja, zrI zobhAlAla jI mahArAja evaM vayovRddha mahAsati zrI jar3Ava kuMvara jI mahArAja virAjamAna the| pArasparika muni vRnda meM bahuta hI madhura vyavahAra-zAstrIya adhyayana-adhyApana-jJAna-dAna kA khulakara AdAnapradAna bhI huaa| koTA cAturmAsa aba ApakI pravacana zailI kAphI prabhAvazIla bana cukI thii| pratyeka pravacana meM Agamika anubhava kI gaharI jhalakiyA~ Ane lgiiN| jahA~ anabhijJa mAnava-Agama vANI ko nIrasa mAnakara A~kha curAtA hai, dUra bhAgane kI koziza karatA hai, vahA~ Apake Agamika vyAkhyAna itane rucipUrNa DhaMga se hone lage ki-ghaMToM taka zrotA sunate hue aghAte nahIM haiM / zAstrIya pravacana (vAMcanA) itanI madhura evaM surucipUrNa ki-zrotA jhUma-jhUma kara Ananda vibhora hokara bola uThate ki-aisA vaijJAnika vivecana hamane apane kAnoM se pahalI bAra hI sunA hai / sudRr3ha yogyatA prApta karane ke lie Apako kAphI varSoM taka mahAmanA kaI muniyoM kI paryupAsanA meM tanmaya honA par3A hai| saM0 1970 kA prathama svataMtra varSAvAsa (cAturmAsa) ApakA koTA huA / isa varSAvAsa meM pUrA uttaradAyitva Apa para hI thaa| janatA meM dAna-zIla-tapa-bhAva kI AzAtIta prabhAvanA huii| kaI nara-nArI jo kabhI Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karuNA ke amara devatA 11 dharma-sthAna kI ora dekhate hI nahIM the, kabhI sAmAyika kI ArAdhanA karate hI na the, unheM balavatI preraNA pradAna kii| sAmAyika ke sahI svarUpa ko vibhinna tarIkoM se samajhAkara maMgalamaya dharma mArga kI ora pravRtta kiye| Agama paThana-pAThana evaM samajhAne ke sarala-subodha DhaMga ko pratyakSa dekhakara vahA~ virAjita vayovRddhA mahAsati zrI sUraja kuMvara jI mahArAja evaM gulAba kuMvara jI mahArAja Adi satiyAM kAphI prabhAvita huiiN| phalasvarUpa hastalikhita 18 zAstra hamAre caritranAyaka ko samarpita kara bolIM- "pUjyavara ! AgamoM ke prati ApakI ruci dekhakara hama Apako amUlya Agama ratna bheMTa karate haiN| Apa jJAna bhaNDAra kI surakSA kreN|" isa prakAra yaha cAturmAsa dhArmika anuSThAnoM dvArA bar3A hI zAnadAra DhaMga se sampanna huaa| sAdhanA ke prArambhika jIvana se caritranAyaka zrI jI kI sunaharI DAyarI guru-bhakti zraddhA se ota-prota rahI hai| yahI kAraNa thA ki-Apa bhale kahIM para bhI varSAvAsa karate para cAturmAsa pUrNa hone ke pazcAt apane ArAdhya gurudeva ke pAvana sAnnidhya meM darzanArtha pahu~ca hI jAte the| isa paramparA kA bahuta hI pavitra-bhAvanA se pAlana kara guru vAtsalya ke priya pAtra bane evaM zAstrIya nimnavANI Apane sAkAra batAI AyAramaTThA viNayaM pauMje sussUsamANo parigijjhabakkaM / jahovaiTTha abhikaMkhamANo, guruM tu NAsAyayaI sa pujjo / -daza0 a0 6/u0 3 jo sAdhaka AcAra prApti ke lie gurudeva kI vinaya-bhakti evaM AjJA kI paripAlanA karatA huA vicaraNa karatA hai vaha pUjya hotA hai / __ ajamera cAturmAsa koTA evaM rAmapurA ke bhavya cAturmAsa pUrNa kara caritranAyaka jI apane gurudeva ke sAtha ajamera padhAre / ajamera rAjasthAna kA eka pramukha nagara hai| jaina samAja kA jahA~ kAphI prabhutva rahA hai| jainadharma ke prati jinakI stutya zraddhA-bhakti rahI hai| ajamera saMgha ke atyAgraha para bhAvI AcArya pravara zrI khUbacanda jI mahArAja evaM zraddheya gurudeva zrI kastUracanda jI mahArAja kA saM0 1972 kA cAturmAsa vahA~ huaa| vyAkhyAna meM janatA kI sarAhanIya upasthiti rahatI evaM dopahara meM caritranAyaka zrI jI svayaM bhagavatI sUtra kA pravacana karate the| kaI mumukSu jinavANI se lAbhAnvita hue| kArtika mAsa meM mandasaura saMgha kI ora se sUcanA milI ki-"gurujI javAhara lAla jI mahArAja kA svAsthya uttarottara giratA jA rahA hai| atizIghra AjIvana anazana (saMthArA) karane vAle haiN|" basa ajamera se zraddheya zrI khUbacanda jI mahArAja kA, pAlanapura se divAkara jI mahArAja kA, sItAmaU se gurudeva zrI nandalAla jI mahArAja kA evaM ratalAma se paM0 ratna zrI devIlAla jI mahArAja kA vihAra mandasaura kI ora huaa| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 munidvaya abhinandana grantha kucha santa pahu~ca gye| udhara saMthArA sIjhane kI ghar3iyA~ najadIka A rahI thiiN| eka dina mandasaura nivAsI jItamala jI lor3hA ko svapna darzana huA ki - "gurujI javAharalAla jI mahArAja kA kArtika zuklA 6 ke dina, 12 bajakara 15 minaTa para svargavAsa hogA aura tIsare svarga meM padhAreMge / " vidyuta kI bhA~ti samAcAra sAre zahara meM phaila gaye / darzanArtha jana-pravAha nadI pUra kI taraha umar3ane lgaa| sabhI usa dina kI pratIkSA meM A~kheM bichAye baiThe the / vahI dina AyA / prAtaHkAla meM choTe mannAlAla jI mahArAja ne gurujI se pUchA "bhagavan ! kucha jJAna kA AbhAsa huA hai / " hA~ mune ! 'kSayopazama paramANe' arthAt kucha aMza mAtrA meM avadhijJAna kA AbhAsa huA hai| basa lor3hA jI ke svapnAnusAra usI samaya Apa zrI kA svargavAsa huA / isase pUrNa vizvAsa kiyA jAtA hai ki vaha divya AtmA tIsare devaloka meM avazya pahu~cI hai / uparyukta camatkArI samAcAra kAnphrensa ke mukhya patra "jaina - prakAza" ke aMka meM acche DhaMga se prakAzita bhI ho cuke the / tatpazcAt caritranAyaka zrI apane ziSya gulAbacanda jI mahArAja ke sAtha ajamera se vihAra kara kAphI mahInoM ke bAda pAlI pahu~ce / jahA~ gurudeva zrI nandalAla jI mahArAja, zraddheya zrI khUbacanda jI mahArAja ThANA 26 virAja rahe the / yahA~ AzAtIta dharma-prabhAvanA karake jodhapura saMgha ke atyAgraha para jodhapura padhAre / jahA~ prasiddha vaktA jaina divAkara jI mahArAja jaina dharma kI advitIya prabhAvanA kara rahe the / yahA~ pArasparika saMta- maNDalI meM kAphI vicAra-vimarza huA / jahA~ taka pUjya zrI hukmIcanda jI mahArAja ke sampradAya ke bhAvI AcArya pada kI ghoSaNA na kareM, vahA~ taka arthAt svalpa samaya ke lie AcArya padocita samasta uttaradAyitva gurudeva zrI kastUracanda jI mahArAja ke jimme kiyA gayA / mumukSu mUlacanda jI koThArI kI bhagavatI dIkSA inhIM dinoM jodhapura kI vizAla jana-sabhA ke samakSa sampanna kara sabhI santa apane-apane varSAvAsa ke niyukta sthAnoM para pahu~ce / AcArya pada kI ghoSaNA saM0 1973 kA cAturmAsa caritranAyaka zrI jI ne pAlanapura kA cAturmAsa pUrA kara puna: byAvara padhAre / yahA~ pra0 zrI cauthamala jI mahArAja guru zrI nandalAla jI mahArAja, zrI khUbacanda jI mahArAja, paM0 zrI devIlAla jI mahArAja Adi variSTha muniyoM kA sneha milana huA / samAja hitArtha AcArya deva zrI hukmIcanda jI mahArAja ke paMcama paTTadhara Agamodadhi zAMta dAMta svabhAvI zraddheya zrI mannA lAla jI mahArAja ko "AcArya-pada" samarpita kiyA gyaa| isa ghoSaNA se sarvatra acchI pratikriyA huI / sabhI ne isa ghoSaNA kA mugdha kaMTha se abhinandana kiyA / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 sAhasika jIvana kI bAteM saM0 1974 kA varSAvAsa kavi zrI hIrAlAla jI mahArAja gurudeva zrI nandalAla jI mahArAja evaM caritranAyaka zrI kA varSAvAsa kizanagar3ha thA / parantu plega bImArI ke pracaNDa prakopa ke kAraNa saMgha ke atyAgraha para muniyoM ko ajamera AnA par3A / yahA~ kucha dinoM ke pazcAt kavi zrI hIrAlAla jI mahArAja kI zArIrika sthiti dinoMdina bigar3atI gaI / antataH saMthArA svIkAra kiyA gyaa| anazana kI sUcanA pAkara darzanArtha nara-nAriyoM kA bhArI pravAha umar3atA rhaa| ajamera evaM kizanagar3ha dvArA yaha nirvANotsava manAyA gayA / zobhA yAtrA meM AbAla vRddha hajAroM sammilita the / karuNA ke amara devatA tatpazcAt caritranAyaka zrI apane do sAthI muniyoM ke sAtha dharma-pracAra karate hue saM0 1975 kA varSAvAsa karane ke lie koTA padhAra rahe the / sadaiva ApakA manobala utsAhavarddhaka rahA hai / kaisI bhI paristhiti ubharane para Apa kabhI gar3abar3Ate nahIM, apitu ubharI huI samasyAoM kA samAdhAna khojane meM juTa jAte haiM / eka aisA hI prasaMga mArga ke bIca ubhara AyA thA - sAthI muni zrI bherUlAla jI mahArAja ko teja jvara ne A gherA / gA~va meM jaina parivAra kA eka bhI ghara nahIM thA / eka TUTe-phUTe makAna meM munivRnda rAtri vizrAma le rahe the / anAyAsa rAtri meM AMdhI tUphAna aura pracaNDa jala-vRSTi zurU ho gayI / sArA makAna cUne lagA / taba pUre sAhasa ke sAtha caritranAyaka zrI jI evaM zrI kajor3Imala jI mahArAja donoM muni milakara bImAra muni kI surakSA ke lie rAtabhara eka moTI cAdara tAnakara khar3e rahe / antatogatvA A~dhI, tUphAna, varSA zAnta huI aura muniyoM ne kadama Age bar3hAe / parantu bImArI ne pIchA nahIM chodd'aa| muni jI Age bar3hane meM asamarthatA pragaTa kara cuke the / phira bhI Apa zrI adhIra nahIM hue / una donoM muniyoM ko maMDAnA gA~va chor3akara Apa akele tInoM muniyoM ke upakaraNoM ko lekara 16 mIla kA ugra vihAra kara koTA pahu~ce / vahA~ mahAsatI jI kI sevA meM una upakaraNoM ko rakhakara puna: ugra vihAra karake maMDAnA Ae / phira dhIre-dhIre koTA pdhaare| jisajisa ne ye samAcAra sune, ve zrI caritranAyaka kastUracanda jI mahArAja ke isa adamya sAhasa kI bhUri-bhUri prazaMsA kie binA nahIM raha sake / kahA bhI hai A~dhI AtI kabhI kabhI tUphAna bhayAnaka Ate haiM / jisase vicalita hote prANI, tana thara-thara tharrAte haiM // ghira-ghira kara ghana garaja vijju-asi pala-pala para camakAte haiM / para sAhasI pathika nija mana meM, jarA nahIM ghabarAte haiM / paropakArAya satAM vibhUtayaH bhautikatA ke sthAna para AdhyAtmikatA evaM dhArmika jAgRti kA zaMkhanAda karate Apa zrI ne apane sAthI muniyoM ke sAtha rAmapurA, jAvarA, jayapura, maMdasaura, ratalAma, ujjaina kSetroM meM cirasmaraNIya cAturmAsa pUrNa kiye / dharmapurI ujjaina meM tapodhanI Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 munidvaya abhinandana grantha zrI chabbAlAla jI mahArAja ne 42 dina kA dIrgha tapa Apa zrI ke sukhada sAnnidhya meM hI sampanna kiyA thaa| isI prakAra sarAhanIya japa-tapa kI gaMgA pravAhamAna rhii| saikar3oM-hajAroM jIvoM ko abhayadAna milA / kaI sthAnoM para vighaTanAtmaka tatva sakriya the, tor3a-phor3a meM lage hue the| para, Apa zrI kI jAdUbharI vANI evaM madhura svabhAva ke kAraNa vahA~ sneha-saMgaThana kI pratiSThA huii| kaI vyasanI mAnava vyasanAtIta bne| isa kramAnusAra jinavANI kA udghoSa karate hue ekadA caritranAyaka zrI kA ujjaina se indaura padArpaNa huaa| kahA hai- "savvesi pANANaM, savvesi bhUyANaM, savvesi jIvANaM, savvesi sattANaM, aNuvIi bhikkhU, dhammamAikkhijjA" (AcArAMga suutr)| zramaNa evaM zramaNI varga AhAra-pAnI Adi samasta abhilASAoM kA parityAga karake kevala dharma aura paramArtha kI dRSTi se hI una bhavya jIvoM ko pratibodhita kreN| zramaNa-jIvana kI yahI bahuta bar3I vizeSatA hai| unakA samUcA jIvana paropakAra ke lie satata gatizIla rahatA hai| vizva ke sarvodaya meM ve apanA bhI sarvodaya mAnate haiN| vizvabandhutva kI maMgala bhAvanA kA adhikAdhika pracAra-prasAra ho, jana-jIvana meM samyak bodha kA vistAra ho, isa maMtavya ko sAkAra karane ke lie jaina bhikSu-bhikSuNI varga grAmAnugrAma paribhramaNa kiyA karate haiN| sajjanAtmAoM kA eka sthAna para snehamilana honA sva-para ke lie sukha-zAnti kA dyotaka mAnA hai| tadanusAra indaura meM caritranAyaka zrI, paM0 zrI zaMkaralAla jI mahArAja, choTe nandalAla jI mahArAja, cautha RSi jI mahArAja evaM dhUlacanda jI mahArAja Adi aneka muniyoM kA samAgama huaa| saMyukta prabhAvazAlI pravacanoM kA tatkAlIna janatA para gaharA asara huaa| kaI bar3e-bar3e adhikArI bhI AkarSita hue| jIvadayA kA sundara kAryakrama banA aura tIna riyAsatoM (indaura-ujjaina-dhAra) ke adhikAriyoM kI ora se amuka sImA taka hiMsA bandI kI ghoSaNA tatkAla karadI giiN| caritranAyaka zrI jI ke jJAna-gabhita pravacanoM se prabhAvita hokara indaura ke mahAmantrI hIrAcanda jI koThArI evaM indaura nareza tukojI rAva ne darzana kiye| kAphI samaya taka "jIva-dayA" viSaya para vArtAlApa hue| zramaNocita kaThoratama AcAra se tukojI rAva kAphI prabhAvita bhI hue| gurudeva ke mukhAravinda se kucha niyama bhI grahaNa kiye| isa prakAra ahiMsA, anekAMta evaM aparigraha kI triveNI pravAhita karate hue ekadA caritranAyaka kA nAthadvArA meM padArpaNa huaa| yahA~ para sthAnIya samAja do Tukar3oM meM vibhAjita thaa| phUTa ke kaTu prabhAva se sAmAjika vAtAvaraNa kaluSita dRSTigocara huaa| vidveSapUrNa vighaTanAtmaka vAtAvaraNa ko dekhakara Apako saMtoSa nahIM huA, taba Apane apane ojasvI pravacanoM meM phUTa se hone vAlI hAni para prakAza DAlate hue kahA ki"jahAM phUTa kA bAjAra garama rahatA hai, vahA~ jhUTha-lUTa-mAthAkUTa evaM rAga-dveSa kI abhivRddhi sambhava hai| vahA~ satya hakIkata para pardA DAlA jAtA aura mithyA-pralApa kA nArA Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karuNA ke amara devatA 15 bulanda hotA hai| isalie vyaktigata hitoM ko tilAMjali dekara sabhI ko dIrghadRSTi pUrvaka sAmAjika hita socanA cAhie aura pArasparika aikyatA kA nirmANa ho| yahI merI Antarika prabala icchA hai|" tatkAlIna samAja para acchA prabhAva par3A aura sabhI ne purAnI bAtoM ko tAka meM rakhakara gurudeva ke kahe anusAra phUTa ko eka mata se vidAI dI aura aikyatA bhAva kA nirmANa kiyaa| isa saMgaThana se nAthadvArA ke sakala jana-jana meM khuziyoM kA sAgara laharAne lgaa| ghara-ghara meM zrI kastUracanda jI mahArAja ke guNa-gAna hone lge| rAmapurA varSAvAsa apavitraH pavitro vA dusthito susthito'pi vA / yaH smaret paramAtmAnaM sa bAhyAbhyantare zuciH / / jina mumukSu maharSiyoM ne Atma-hita ke patha kA anveSaNa kiyA hai, unheM nirgrantha pravacana kI prazAnta chAyA kA hI anta meM Azraya lenA par3A hai| aise hI maharSiyoM ne nirgrantha-pravacana kI yathArthatA hita karatA aura zAnti santoSa pradAyakatA kA gaharA anubhava karane ke bAda jo udgAra nikAle haiM, ve vAstava meM ucita hI haiN| mAnava samAja cAhe to unake anubhavoM kA lAbha uThAkara apanA patha prazasta banA sakatI hai| isI prakAra ujjaina ke Asa-pAsa ke kSetroM meM nirgrantha-pravacanoM kA pracAra-prasAra karate hue caritranAyaka jI jAvarA zahara kI ora A rahe the| mArga meM eka choTe gA~va meM rAtri vizrAma le rahe the| usa gA~va meM jvara kA daura-daurA thaa| eka jvara se pIr3ita paTela Akara bolA "mahArAja ! mujhe kucha maMtra sunaaiye| maiM bukhAra se pIr3ita huuN|" taba mahArAja zrI ne prasiddhavaktA zrI cauthamala jI mahArAja dvArA racita "sAtA kIjo jI zrI zAntinAtha prabhu zivasukha dIjo jI" yaha stavana aura mAMgalika sUtra zravaNa kraayaa| kucha hI samaya meM jvara utara gyaa| jahA~ eka svastha huA usane dUsare ke kAnoM taka bAta phuNcaaii| dUsare ne tIsare ke kAnoM para, isa prakAra dhIre-dhIre bAta sabhI gharoM meM phaila gii| aba to itanI dhUma maca gaI ki-mahArAja zrI ! jisa mArga se vihAra kara rahe the, usa mArga para saikar3oM nara-nAriyoM kI bhIr3a jamA ho gii| vastutaH vihAra meM kAphI vilamba bhI huaa| __"gurujI ! pracaNDa bukhAra ne chaH mahIne kA khAyA-piyA nikAla diyA hai / mujhe bhI mantra sunA dIjie / maiM acchA ho jaauuNgaa|" dayAlu deva dayA dRSTipUrvaka stavana evaM mAMgalika sunAte rhe| mAMgalika sunakara jo-jo svastha hue, ve gurudeva ke caraNoM meM loTa-poTa hokara bole-"gurujI ! Apane hameM acchA kara diyaa|" Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 munidvaya abhinandana grantha bhAI ! maiMne kucha nahIM kiyA hai| merA tathA prabhu-stavana kA nimitta pAkara, tumhAre bhAgya meM ArAma hone kA thaa| unheM sukha-zAnti kA sandeza dekara gurudeva ke caraNa Age bddh'e| "idaM zarIraM vyAdhi-mandiram" tadanusAra svayaM caritranAyaka jI ko mArga ke bIca meM bukhAra evaM motIjarA ho gyaa| phira bhI sAthI muniyoM kI vaiyAvRtya meM lage rhe| udhara AcArya deva zrI mannAlAla jI mahArAja kA cAturmAsa rAmapurA svIkRta ho cukA thaa| rAmapurA kA zrI saMgha caritranAyaka zrI ke cAturmAsa ke lie bhI lAlAyita thaa| saMgha ke kucha agragaNya gurudeva kI sevA meM upasthita hokara bole--"hujUra ! Apa bhI isa cAturmAsa kA rAmapurA zrI saMgha ko lAbha pradAna kreN| tAki AcArya zrI kI sevA meM Apa raha skeNge| hameM sevA kA lAbha milegaa| aisA avasara bahata hI kama milA karatA hai|" pratyuttara meM gurudeva ne pharamAyA-"isase bar3hakara aura khuzI kyA hogI ? AcArya pravara kI pAvana sevA meM zAstra-paThana-pAThana jJAna-dhyAna kA apUrva lAbha nihita hai| AcArya deva kI sevA kA lAbha bahuta kama milA karatA hai| sukha-samAdhe rAmapurA AcAryadeva kI sevA meM rahane ke bhAva haiN|" isa AzvAsana para rAmapurA kI bhakta-maMDalI meM harSollAsa kA pArAvAra umar3a pdd'aa| sabhI yahI mAna rahe the--"adhikasya adhikaM phalam" cAturmAsa kA zubhArambha huaa| AcArya pravara evaM caritranAyaka zrI ke prabhAvazAlI pravacana zurU hue, pyAse cAtaka kI bhA~ti bhavya-maNDalI lAbhAnvita hone lgii| nivRttipurI ke saMdezavAhaka mahAmahima AcArya deva ke agAdha Agamika anubhava evaM jJAna gaMgA meM DubakiyAM lagAkara bhavya prANI nonihAla ho rahe the| darzanArthiyoM ke nirantara Agamana se aisA bhAsa rahA thA, mAno rAmapurA-rAmezvara tIrtha bana gayA thaa| "ramae paMDie sAsaM hayaM bhadda va vAhae" -~~-utta0 1137 vinIta-buddhimAna ziSyoM ko zikSA dete hue jJAnI guru usI prakAra prasanna hote haiM, jisa prakAra bhadra azva para savArI karate ghur3asavAra / tadanusAra AcArya pravara zrI mannAlAla jI mahArAja, caritranAyaka jI ke sevA bhakti, vinayazIlatA, vyavahAra paTutA, anuzAsanapriyatA, madhura bhASaNa Adi vyavahAroM para cAroM hI mAsa atyadhika prasannacitta rhe| jJAna grahaNa karane kI ruci ko dekhakara AcArya deva mana hI mana jAna gaye ki-kastUra munijI ko jitanA bhI Agama jJAna diyA jAya, utanA hI isa vinayazIla pAtra meM surakSita rhegaa| isa prakAra AcArya pravara ne dvAdazAMgI maMjUSA kA amUlya jJAna bhaNDAra kholate hue pharamAyA thA ki sussUsai paDipucchai suNai giNhAi Ihae vAvi / tatto apohae vA dhArei karei vA kammaM / / -naMdIsUtra gAthA 65 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karuNA ke amara devatA 17 sunane kI icchA karatA hai, pUchatA hai, uttara ko sunatA hai, grahaNa karatA hai, tarka-vitarka se grahaNa kiye hue artha ko tolatA hai, tolakara nizcaya karatA hai, nizcaya artha ko dhAraNa karatA hai, antataH usake anusAra AcaraNa karatA hai / Age aura pharamAyA ki viNaeNa Naro gaMdheNa caMdaNaM somayAi rynniyro| mahuraraseNa abhayaM, jaNapiyatta lahai bhuvaNe // -dharmaratna prakAza jaise sugaMdha ke kAraNa caMdana, saumyatA ke kAraNa candramA aura madhuratA ke kAraNa amRta jagapriya hai, aise hI vinayagrahaNa ke kAraNa sAdhaka logoM meM priya bana jAtA hai| AcArya bhagavaMta kI mahAn kRpAmayI udAratA ko dekhakara caritranAyaka bhI jJAna-khajAnA baTorane meM pIche nahIM rahe / avakAza ke anusAra pRcchA karate rahe / jambUdvIpa prajJapti, candra prajJapti, sUrya prajJapti evaM bhagavatI sUtra kA sAMgopAMga adhyayana AcArya deva ke sAnnidhya meM sampanna kiyaa| vividha naI dhAraNAoM kA nizcaya kiyaa| phalasvarUpa caritranAyaka jI kA jJAna koSa sudRr3ha Thosa evaM tejasvI bnaa| isa prakAra yaha varSAvAsa tapa-japa, adhyayana-adhyApana ke rUpa meM bahuta hI saphala rahA / caturvidha saMgha meM advitIya prabhAvanA huI / vidAI pradAna karate hue AcArya pravara ne kahA thA 'AgamabaliyA samaNA niggaMthA" - vyavahAra sUtra 10 __arthAt-"zramaNa nirgranthoM kA bala Agama (zAstra) hI hai / isIlie jJAna-vRddhi meM apramatta rhe|" zramaNa-jIvana meM samatvayoga kA Adarza AcArya deva se AjJA prApta kara caritranAyaka zrI jI ne kucha muniyoM ke sAtha vihAra karate hue bar3I sAdar3I kA cAturmAsa pUrA kiyaa| tatpazcAt kapAsana padhAre / una dinoM kapAsana kA zrI saMgha do daloM meM ba~TA huA thaa| mahezvarI evaM vipra samAja meM bhI kAphI vidveSa cala rahA thA, phUTa ke kAraNa pArasparika niMdA-burAI evaM mithyAlocanA kA bAjAra atyadhika garama thA / mahArAja zrI ko jaba Abhyantara bImArI kA patA calA to ApakA mRdumana sneha-saMgaThana kI srotasvinI pravAhita karane meM juTa gyaa| madhura vyAkhyAnoM dvArA donoM pakSoM ko samajhA-bujhAkara saMgaThanAtmaka abhinava vAtAvaraNa taiyAra kiyaa| isI prakAra mahezvarI evaM viprasamAja meM bhI pArasparika kSamA yAcanA karavAkara bandhutva bhAva kA sarjana kiyaa| ekadA Apa zrI bUMdI kI ora padhAra rahe the| saMta jIvana pariSahoM ke kagAra para khar3A hai| patA nahIM kisa samaya meM kaThinAiyAM ubhara aayeN| para saMta-AtmA gar3abar3AtI Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 munidvaya abhinandana grantha nahIM / apitu samatva yoga meM ramanazIla rahate haiM / yahA~ aise hI prasaMga aMkita kiye jAte haiM sUryAsta kA samaya ati nikaTa thA / eka choTA-sA gA~va na maMdira kA patA thA, na dharmazAlA hI thI / Akhira eka kisAna ke TUTe-phUTe makAna ke barAmade meM Thahara gaye / kucha samaya ke bAda vahI kisAna A gayA jisakA ki - makAna thA / vaha Ate hI bola par3A-"kyoM Thahare yahA~ kisane kahA ? isI vakta khAlI karo / " mahArAja bole - "bhAI ! hama sAdhu haiM / dUra se calakara Aye haiM / rAta meM hama calate nahIM haiM / subaha hote hI Age cale jAyeMge / " nahIM, yaha nahIM calane kA, maiM apane makAna ke barAmade meM sone nahIM dUMgA / kyoMki - "tuma jaina logoM ke guru rAta meM roTI nahIM khAte ho aura maiM Ane vAle rAhagIroM bhUkhe nahIM sone detA hU~ / hA~, khAne ke lie maMjUrI dete ho to yahA~ Thaharo / varanA nahIM / " bhAI ! tumhArI manuhAra kI Adata hai, parantu hama apane praNa ko bhaMga kaise kareM ? tuma hI kaho - kyA praNa bhaMga karanA acchA hai ? nahIM mahArAja ! praNa to bhaMga nahIM honA caahie| para merA bhI praNa hai - " maiM kisI ko bhUkhe nahIM sone detA hU~ / " Akhira meM usane galI nikAlI ki- subaha mere yahA~ se dhovana pAnI aura rAbar3I lekara hI Apako jAnA hogaa| saMtoM ko bhakta kI bAta mAnanI par3I / caritranAyaka zrI jI evaM saMtoM ke caraNa bUMdI kI ora Age bar3he to phira kaThinAI kA sAmanA karanA par3A - "kucha bandUka evaM talavAra dhArI pulisa javAna mArga rokakara khar3e ho gaye / hama tumheM Age nahIM jAne deNge| patA nahIM, tuma kauna ho ? kahA~ jA rahe ho ? kisalie bUMdI jA rahe ho ?" mahArAja bole - "bhAI ! hama jaina sAdhu haiM / dharma pracAra ke lie jA rahe haiM / " nahIM, hama Apako Age nahIM jAne deNge| kyoMki zahara meM resIDenTa (lArDa) sAhaba Ane vAle haiN| isIlie sAdhu-saMnyAsI - abhyAgatoM ke lie roka lagI huI hai / ve koI bhI bUMdI nahIM jA sakate haiM / Apa bhI sAdhu-saMnyAsI kI koTi meM haiM, isIlie apanA bhalA cAhate ho to vApasa ghUma jAo / ' mahArAja zrI ne kAphI dera taka unheM samajhAyA, taba kahIM jAkara unheM vizvAsa huA - vAstava meM ye sAdhu sarakAra ke prati vaphAdAra haiN| inakA jIvana bar3A pavitra hai / bole--acchA, Apa jAiye, para bastI meM idhara-udhara jyAdA ghUmeM phireM nahIM / Apa para Apatti AyegI, aura hamArI bhI mauta ho jAyegI / muniyoM ne nagara praveza kiyaa| eka dina vahI adhikArI muniyoM ke sAmane hAtha jor3akara khar3e the / jina karmacAriyoM ne muniyoM ko rokane kI dhRSTatA kI thI, ve sabhI isa Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karuNA ke amara devatA 16 dRzya ko dekhakara vismaya meM DUba gaye / resIDenTa ke cale jAne ke bAda karmacArI bolehama Apako samajha nahIM pAe ki-Apa itane bar3e mahAtmA haiM ? hameM kSamA kreN| guru nanda kA svargArohaNa saMpattI viNIyassa y|" -d06|2|22 vinIta sampatti kA pAtra kahA hai| tadanusAra dAdA gurudeva zrI nandalAla jI mahArAja ke kRpA pAtra ziSya-praziSyoM meM se caritranAyaka zrI jI kA sthAna agragaNya thaa| Apake jIvana vikAsa meM dAdA gurujI kA bahuta bar3A yogadAna rahA hai| "ANAtavo ANAi saMjamo taha ya dANamANAe" (saMbodha sattari) arthAt --AjJA meM tapa hai, AjJA meM saMyama hai aura AjJA meM hI dAna-mAna hai / jo gurujanoM kI AjJAoM kA yathocita pAlana karatA hai, unake nikaTa samparka meM rahatA hai evaM unake hara saMketa ceSTAoM ko kAryAnvita karane meM tatpara hai, vaha satpAtra vinIta ziSya kahalAtA hai| dAdA guru jI kI sevA ke lie jaba-jaba caritranAyaka zrI ko yAda kiyA taba-taba Apane apanA ahobhAgya smjhaa| aura guru sevA ko pramukhatA dekara ati zIghra kAphI lambI saphara taya karate hue sevA meM phuNce| yaha bAta saM0 1993 ratalAma varSAvAsa kI hai| una dinoM dharmadAsa mitra maNDala meM tapodhanI zrI bhagavAnadAsa jI mahArAja virAja rahe the| pahale vyAkhyAna tapasvI mahArAja pharamAte the, tatpazcAt caritranAyaka zrI jI rocaka zailI meM vividha Agamika anubhUtiyA~ evaM laukika dRSTAntoM sahita pharamAte the| vyAkhyAnoM meM anokhA AkarSaNa thA, zrotAoM kI upasthiti uttarottara vRddhi para thii| dhArmika anuSThAnoM kI nara-nAriyoM meM pratispardhA lagI huI thii| isa prakAra caturvidha saMgha meM zAMta-svaccha vAtAvaraNa parivyApta thaa| __ sAvana zuklA tIja ke dina dAdA gurujI zrI nandalAlajI mahArAja saMtoM ko zAstrAbhyAsa karavA kara zaucAdikAryoM se nivRtta hokara pdhaare| kucha hI kSaNa bIte hoMge ki Apa zrI kA jI macalane lagA, ghabarAhaTa bar3hane lgii| tatkSaNa Apa jAna gaye ki-aba yaha zarIra dhokhA dene vAlA hai, isa zarIra kI avadhi pUrI hone jA rahI hai| aise samaya meM isa Agama-vANI ko nahIM bhUlanA caahie| "lAbhaMtare jIviya bahaittA, pacchA pariNNAya mlaavdhNsii|" -utta047 ratnatrayAdi kA jaba taka lAbha ho, taba taka jIvana kI vRddhi kreN| bAda meM samAdhipUrvaka zarIra kA parityAga kreN| jIviyaM nAbhikaMkhijjA, maraNaM novi patthae / duhao vi na sajjejjA, jIvie maraNe tahA / -AcArAMga sUtra zA84 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 munidvaya abhinandana grantha sAdhaka na jIne kI aura na marane kI kAmanA kare / apitu vaha jIvana aura maraNa donoM meM hI samabhAva rkhe| tadanusAra samasta mamatva bhAvoM se mukta hokara mahArAja zrI ne Atma-bhAva meM ramana karate hue AvAja dI-"kastUrA ! kastUrA ! jaldI Ao mujhe saMthArA karanA hai, aba adhika samaya taka yaha zarIra rahane vAlA nahIM hai| zrI kastUracanda jI mahArAja, paM0 zrI manohara lAla jI mahArAja Adi saMta sevA meM phuNce| zarIra kI gambhIra hAlata dekhakara saMthArA karavA diyA gyaa| caritranAyaka zrI jI stavana-svAdhyAya sunAne meM juTe rhe| ati zIghra saMthAre kI sUcanA sAre zaraha meM phaila gyii| darzanArthiyoM kA pravAha nadI pUra kI taraha umar3a pdd'aa| nIma cauka tIrthasthala-sA ramaNIya pratibhAsita hone lagA / lagabhaga savA cAra baje vaha tejasvI divyAtmA "namotthuNaM arihaMtANaM bhagavaMtANaM" kA uccAraNa karatI huI svarga kI ora jAtI rhii| zava yAtrA samAroha kA dRzya bar3A hI hRdaya drAvaka thaa| jisameM sabhI sampradAya ke hajAroM nara-nAriyoM dvArA usa divaMgata divyAtmA ko zraddhAMjaliyA~ arpita kI giiN| pAlI cAturmAsa pAlI saMgha ke atyAgraha para saMgha hitArtha evaM ratnatraya kI abhivRddhi kI dRSTi se caritranAyaka zrI jI ne saM0 2000 kA cAturmAsa pAlI bitAnA ucita smjhaa| pAlI kSetra marudeza kA pratiSThA sampanna kSetra rahA hai| jahA~ jaina samAja ke dharmaniSTha saikar3oM ghara haiN| jina zAsana kI unnati meM jinakA sarAhanIya yogadAna itihAsa prasiddha hai| apekSAkRta udAratA meM bhI agragaNya rahA hai| yahI kAraNa hai ki Aja bhI pAlI zrI saMgha pragatizIla saMghoM se pIche nahIM, apitu do kadama Age hai| apane sAthI muni zrI bherUlAla jI mahArAja, tapasvI zrI mayAcanda jI mahArAja, zrI dIpacanda jI mahArAja ke sAtha padArpaNa kiyaa| vyAkhyAna ke sundara Ayojana hone lage / janatA meM preraNA aMgar3AiyA~ lene lgii| tapasvI zrI mayAcanda jI mahArAja ne 33 dina kI tapArAdhanA pUrI kI to sthAnIya zrAvaka-zrAvikA varga meM bhI yathAzakti dhArmika anuSThAnoM kI sAdhanA meM pIche nahIM rhe| eka dina gurudeva zrI ko bhAvI vighna sambandhI kucha AbhAsa huA, taba sthAnIya saMgha ke pramukha varga ko sAvadhAna karate hue-caritranAyaka ne kahA thA-"sAmUhika rUpa se Ayambila tapa karane se Ane vAlI vighna-ghaTA vilIna hote dera nahIM lagatI hai| dvArAmatI kA akATya udAharaNa sAmane rkhaa|" basa, gurudeva zrI se isa prAsaMgika preraNA ko pAkara sthAnIya nara-nAriyoM meM DhAI hajAra Ayambila tapa hue, do sau mUkaprANiyoM ko abhaya dilAyA evaM anya kAphI sukRta ke kArya pUre hue| / dekhate-dekhate vighna kI pracaNDa ghar3iyA~ nikaTa aaiiN| ativRSTi ke kAraNa vikarAla rUpa dhAraNa kara nadI A dhmkii| sabhI kA jIvana muTThI meM thaa| para mahAmanISI kI sad kRpA se kisI kI vizeSa hAnI nahIM huii| sabhI jAna-mAla se surakSita rhe| vighna Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karuNA ke amara devatA 21 anta meM kAla ke gAla meM samA gyaa| sArI janatA bola par3I - "gurudeva ke mArga-darzana se hama baca gaye ! hama baca gaye / " eka madhura smRti I saM 2004 kA varSAvAsa koTA (rAjasthAna) meM thA / dhArmika pravRttiyA~ pragatizIla thIM / una dinoM vahA~ koTA sampradAya ke ta0 zrI mAMgIlAlajI mahArAja sAhaba vahA~ virAja rahe the / ve zArIrika aMgopAMga se lAcAra the / caritranAyaka zrI kI sevA meM prArthanA kI ki - aba merA jIvana svalpa kAla kA hai, maiM AMkhoM se evaM pairoM se lAcAra hU~ / phira bhI kisI gRhastha se sevA karavAnA nahIM cAhatA hU~ / Apa mujhe saMyama kA sAtha deN| tAki merA saMyamI jIvana nirmala raha ske| isa prakAra udgAroM ko vyakta karake eka mahIne kI tapasyA kA pratyAkhyAna karake saMyama meM vicaraNa karane lage / pratyuttara meM zraddheya gurudeva ne kahA - tapasvI jI ! sevA karanA to muniyoM kA parama dharma hai | Apa nizcita - nizcala hokara tapArAdhanA meM rata rheN| maiM tathA mere sAthI muni sevA ke lie taiyAra haiM / bhagavAna mahAvIra ke isa siddhAnta ko kaise bhUla sakate haiM - " gilANassa agilAe vaiyAvaccakaraNayAe abbhuTheyavvaM bhavaI / " - sthAnAMga sUtra 8 rogI kI sevA karane ke lie sadA aglAna bhAva se taiyAra rahanA caahie| aura bhI kahA hai -- bhagavatI sUtra arthAt -- jo dUsaroM ke sukha evaM kalyANa kA prayatna karatA hai vaha svayaM bhI sukha evaM kalyANa ko prApta hotA hai / vastutaH caritranAyaka zrI ne bahuta hI sneha saujanyatA ke sAtha niSThApUrvaka una mahAtapasvI kI vaiyAvRtya sevA suzruSA kI / anta meM, unasaThaveM dina usa tapodhanI kA svargavAsa ho gayA / samaya gujara gayA / para bAta raha gaI / " samAhikAraeNa tameva samAhiM paDilabbhaI / " isI cAturmAsa ke antargata eka dina koTA nivAsI eka hastarekhAvijJa vidvAn Akara bolA "kyoM mahArAja ! hastarekhA evaM jyotiSa sambandhI kucha jJAna-vijJAna kA jAna panA hai ?" "bar3A bar3AI nA kare, bar3A na bole bola" - isa vicAradhArAnusAra gurudeva ne Agantuka vipravara se sarala mudrA meM kahA-- " paNDita jI ! kAma calAU arthAt sindhu meM se bindu ke samAna samajha lIjie / " jaisA cAhie vaisA saMtoSa nahIM hone se paMDita vahA~ se calatA banA aura kucha dUrI para baiThe hue muniyoM ke pAsa jAkara dhIre se bolA - Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 munidvaya abhinandana grantha "Apake bar3e muni mahArAja kama par3he-likhe mAlUma hote haiM ?" pratyuttara meM sAthI muniyoM ne kahA - paMDita jI ! ApakA anubhava bilakula galata hai | kyA Apa nahIM jAnate haiM- "hIrA mukha se nA kahe, lAkha hamArA mola" bharA huA ghar3A kabhI zabda nahIM karatA hai- "sampUrNa kumbho na karoti zabdam / " tadanusAra hamAre bar3e mahArAja (zrI kastUra caMdajI mahArAja) jaina AgamoM meM jyotiSa evaM sAmudrika jJAna meM kAphI pahu~ce hue haiN| ati hI anubhavazIla haiM / hamAre sampradAya meM jyotiSa evaM hastarekhA meM ApakA mukhya sthAna rahA hai / vidvAna apane mu~ha se apanI bar3AI kadApi nahIM karate haiM ?" to maiM kucha hasta rekhA ke citra sAtha lAyA hU~ / inake sAmane rakhUM / ye cir3heMge to nahIM ? paMDita ne muniyoM se pUchA / aisI bAta nahIM / ye mahA-manasvI ghIra-vIra- gambhIra - guNa se ota-prota haiM / praznakartAoM kA samAdhAna karanA inheM abhISTa hai / hastacitra avazya sAmane rkho| Apako bhI jAnakArI nahIM milegI / muniyoM ne kahA / vaha apane jeba meM se vibhinna hasta rekhAoM se maMDita kucha hasta-citra nikAla kara guru pravara caritranAyaka zrI ke sAmane rakhakara bolA- "muni jI ! Apake sAthI muniyoM se mAlUma huA ki - Apa mahAn jJAnI, dhyAnI-yogI haiM, maiMne Apako pahacAnA nahIM / merA anumAna galata rhaa| mujhe mApha karie / dekhie yaha hasta rekhA vAlA insAna ApakI jJAna dRSTi meM kaisA ho sakatA hai ? Apa apanA abhimata abhivyakta kreN|" isa hasta rakhA citra ko dekhate hue aisA pratIta hotA hai ki yaha mAnava rAjA honA caahie| sAtha hI sAtha hiMsaka bhI honA cAhie / rahasyodghATana karate hue guru bhagavaMta ne kahA / guru pravara dvArA prakathita samyak samAdhAna para vaha paMDita AzcaryAnvita huA / kyoMki - mahArAja zrI kA anubhava bAvana tolA pAva rattI sahI thA / matalaba yaha ki vaha hasta-citra iMglaiNDa nivAsI carcila kA thA / vaha zAsaka bhI thA aura hiMsaka pravRtti aguA bhI / dUsarA hasta citra sAmane rakhakara puna: paMDita bolA "munijI ! ApakI dRSTi meM yaha insAna kaisA honA cAhie ?" acchI taraha se rekhAcitra ko dekhakara guru bhagavaMta ne paMDita se kahA - "ina rekhA citroM ke AkAra-prakAra ko dekhate hue aisA lagatA hai ki - yaha insAna bhI zAsaka honA cAhie sAtha hI sAtha dayAlu evaM ahiMsaka bhI / paMDita mu~ha tale aMgulI dabAkara bolA- 'munijI / adhyayana hai ki - sIdhe mUla para hI coTa karatA hai / ' ApakA itanA vizAla Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "kaise paMDita jI ?" caritranAyaka jI ne pUchA / mahArAja zrI ! yaha hasta citra mahAtmA gAMdhI kA hai / jo zAsaka aura ahiMsaka bhI / isIlie maiMne aisA kahA ki- ApakA jJAna sIdhe mUla para hI coTa karatA hai aura bhI aneka hasta citroM ke rahasyodghATana kiye / karuNA ke amara devatA 23 Agantuka mahAzaya bAga-bAga hokara guru bhagavaMta ke pavitra pAdapadmoM meM mastaka jhukAkara ghara kI ora gayA / usake bAda vaha avakAzAnusAra satsaMgati kA lAbha lene meM nahIM cUkatA thA / svapna sAkAra hokara rahA zraddheya gurudeva zrI kastUra candajI evaM alavara se varSAvAsa pUrNa karake padhAre hue Apa zrI ke gurubhrAtA paM0 zrI kezarImala jI mahArAja Adi muniyoM kA sneha milana suhAvanI nagarI jayapura meM 'huA / yaha ghaTanA saM0 2006 kI hai / vArtAlApa ke antargata paM0 pravara zrI kezarImalajI mahArAja ne eka svapna kA rahasyodghATana karate hue upasthita muniyoM se kahA ki " ekadA rAtri meM zrI rAdhAkizana jI muni ne Akara mujhe cetAyA kisaM0 2007 kArtika zuklA 5 ke dina jayapura meM ApakA AyuSya pUrNa hogA, isalie sAvadhAna raheM / " zrotA muniyoM ne isa svapna ke rahasya ko majAka meM TAla diyA / para samaya kahA~ TalatA hai ? kSaNa-kSaNa meM dehadhArI mauta ke nikaTa pahu~ca rahA hai / phira bhI bholA prANI apane ko nirbhaya mAna baiThA hai / kaisI viDambanA ? isIlie AcArAMga sUtra meM kahA hai- "natthi kAlassa aNAgamo / " arthAt kAla ke AkramaNa se eka kSaNa bhI khAlI nahIM hai / caritranAyaka zrI saM0 2007 kA varSAvAsa mandasaura meM aura paM0 ratna zrI kezarImala jI mahArAja jayapura meM bIta rahe the / anekAneka dhArmika pravRttiyA~ cAlU thIM / kArtika zuklA 5 kA dina aayaa| aise mahArAja zrI sAvadhAna to the hI, usa dina upavAsa ke sAtha- sAtha sAthI muniyoM ke samakSa atIta jIvana kI AlocanA bhI kii| nitya niyamAnusAra dupahara ke samaya zAstra svAdhyAya bhI pUrI kii| sAthI munivRnda evaM zrAvaka vRnda sabhI sAvadhAna the ki kahIM apriya ghaTanA na bana jAya, para kucha huA nahIM, sabhI ne khuziyA~ manAI / mahArAja zrI ko acchI hAlata meM chor3akara sabhI zrAvaka apaneapane gharoM kI ora lautte| bhavitavyatA ko kauna TAla sakatA hai ? mahArAja zrI mukha prakSAlana kara rahe the ki acAnaka kAla ke eka bAra ne kAma tamAma kara diyA / vaha divyAtmA svarga kI lambI rAha para calatI banI / isIlie satya hI kahA hai jaM kallaM kAyavvaM NareNa ajjeva taM varaM kAuM / maccU akaluNahiao na hu dIsai AvayaMtovi // - bRhatkalpabhASya 4674 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munidvaya abhinandana grantha jo karttavya kala karanA hai, vaha Aja hI kara lenA acchA hai / mRtyu atyanta nirdaya hai, yaha kaba Akara daboca le, mAlUma nhiiN| kyoMki vaha AtA huA dikhAI nahIM par3atA / 24 divaMgata AtmA ke ye samAcAra jaba hamAre caritranAyaka zrI jI ko mile to Apa zrI ko bhArI AghAta pahu~cA / vajravat isa AghAta ko bhI sahana karanA par3A / antataH svapna ke rahasya ko svIkAra karanA hI par3A / zraddheya paM0 zrI kezarImala jI mahArAja caritranAyaka zrI ke bar3e bhAI the / para dIkSAparyAya meM choTe the / donoM muni - vRnda ne AcArya pravara zrI khUbacanda jI mahArAja ke ziSya banane kA saubhAgya prApta kiyaa| paM0 zrI kezarImala jI mahArAja kI prajJA ati tIkSNa thI, dravyAnuyoga meM ApakI pakar3a bejor3a thI / phalataH Apako choTe-moTe pA~ca sau thokar3e kaNThastha the / dravyAnuyoga meM Apa jaise jAnapane vAle muni Aja virale hI mila pAyeMge / athaka parizrama karake zodhapUrNa DhaMga se Apane jIva vijJAna ke 563 bhedoM para eka maulika saMgraha pragaTa kiyA hai, jo Aja bhI maujUda hai evaM mumukSuoM ke lie atyupayogI hai| carcAvArtA meM bhI Apa pIche nahIM rahate the / etadartha vAdIgaNa Apake nAma se bhaya khAte the / mRgasara sudI ravivAra ke dina koTA meM divaMgata pravaktA jaina divAkara paramazraddheya zrI cauthamala jI mahArAja evaM jayapura meM svargastha paM0 ratna zrI kezarImala jI mahArAja donoM mahA-manISI AtmAoM ke prati zraddhAMjaliyoM kA virAT Ayojana kucha samaya ke pazcAt byAvara meM A0 zrI Ananda RSi jI mahArAja mAlavaratna zrI kastUracanda jI mahArAja, upAdhyAya zrI amaracanda jI mahArAja, u0 zrI pyAracanda jI mahArAja, sahamantrI zrI sahasramala jI mahArAja, sthavira zrI pannAlAla jI mahArAja, paM0 ratna zrI hajArImala jI mahArAja, vayovRddha zrI phatehacanda jI mahArAja, vayovRddha zrI bhUrAlAla jI mahArAja, paM0 ratna zrI pratApamala jI mahArAja, pra0 zrI hIrAlAla jI mahArAja Adi lagabhaga 100 sAdhu-sAdhvI evaM hajAroM zrAvaka-zrAvikA samUha kI upasthiti meM caturvidha saMgha dvArA kiyA gyaa| hajAroM zraddhAzIla AtmAoM kI ora se zraddhA puSpa samarpaNa kara una yugala AtmAoM ke lie cira zAnti kI kAmanA kI gaI / vyaktitva-darzana Apake gAmbhIryaM evaM prabhAvapUrNa vyaktitva kI chApa bambaI, gujarAta, madhyapradeza, mAravAr3a, mevAr3a evaM paMjAba ke kSetroM meM pratyakSa dekhI jA sakatI hai| bahuta se bhAvuka gRhastha to Aja bhI Apake nAma kI mAlA raTate hue bolate haiM- jaba kabhI koI ulajhana bharI samasyA hamAre sira para ma~DarAne lagatI hai / taba gurudeva dvArA pradatta prasAda rUpI bhajana -stavana kA smaraNa karate haiM / phalasvarUpa unheM jaba saphalatA mila jAtI hai to ve bola par3ate haiM - yaha sadukRpA mAlavaratna pUjya gurudeva kI huI hai| jinake pratApa se hama saMkaTa se mukta ho gaye / eka ati nikaTa kAlIna prasaMga hai Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karuNA ke amara devatA 25 sikandrAbAda cAturmAsa kAla meM apane sAthI muniyoM ke sAtha hama parIkSopayogI adhyayana ke lie pArasparika kucha vArtAlApa kara rahe the| darzana ke lie sthAnIya saMgha ke khyAtiprApta adhyakSa mahodaya zrImAn bherUlAla jI rAMkA najadIka Aye ki-hamane apanI cAlU vArtA ko vahIM vizrAma dekara unase bAtacIta zurU kii| vicAra-vimarza ke daurAna rAMkA jI bole-"mahArAja! nita naI-naI samasyAe~ khar3I ho rahI haiN| vyApAriyoM kA jIvana muTThI meM hai| kala kyA hogA? koI batA nahIM sakatA hai| kyA karanA ? kaise karanA ? kucha samajha meM hI nahIM A rahA hai| gurudeva kI kRpA se abhI to arthAt kucha samaya pahale AyI huI vipatti to Tala gaI / varan mujhe kAphI hAni uThAnI pdd'tii|" yaha kaise ?-maiMne (rameza muni) se puuchaa| anAyAsa eka dina sarakAra kI ora se jhar3atI (cekiMga) A gii| dekhate-dekhate adhikArIgaNa dukAna evaM ghara meM ghusa Aye / hama sabhI ghabarAye / aba kyA hogA? loga tamAzA dekha rahe the| mana hI mana maiMne mAlavaratna pUjya gurudeva dvArA diyA gayA prasAda rUpI bhajana-stavana kA smaraNa kiyaa| vAyu vega se jaise ghaTA bikhara jAtI hai| usI prakAra adRzya rUpa meM bhajana kA prabhAva una para aisA par3A ki-"ve sabhI adhikArI bola par3e-samaya kAphI ho calA hai, phira kabhI dekhA jAyegA, Aja inako na chedd'eN|" isa taraha eka-eka karake sabhI bAhara nikala Aye / kucha bhI hAni nahIM huii| mAla bAla-bAla baca gyaa| isI prakAra nirantara Arthika sAmAjika-dehika evaM sAmAjika samasyAoM meM ulajhakara anekoM nara-nArI Apake sukhada sAnnidhya meM AzA lekara AyA karate haiM, para Apa zrI na unase Ubate haiM, na unheM ThukarAte aura na unheM camatkAra kA pAkhaNDa dikhAte haiN| apitu eka vAstavika tathya kA digdarzana karAte hue, azubha karmoM kI parateM kaise dUra hoM usake lie bhajana-stavana rUpI upacAra avazya batAte haiM, vastutaH kaI zraddhAzIla AtmAoM kI manokAmanA saphala bhI hotI hai| caritranAyaka zrI kA antarha daya rUpI sAgara karuNArUpI sudhArasa se AplAvita hai| merI samajha meM isIlie samAja ne "karuNA sAgara" kI upamA se gurudeva ko upamita kiyA hai| koI bhI kaisI bhI, saMvedanAzIla dehadhArI prANI jaba Apake samakSa Akara apanI karuNa kahAnI sunAtA hai to ApakA mRdu mana dravita ho uThatA hai-kavi tulasIdAsa kI bhASA meM saMta hRdaya navanIta samAnA, kahA kavi ne para kahe nahIM jaanaa| nija paritApa dravai navanItA, para duHkha dravai so saMta punItA // usa samasyA ko sulajhAne meM Apa juTa jAte haiN| yathA prayAsa dukha nivAraNa kI bAteM socate haiM / jaba kisI zrAvaka yA saMgha kI tarapha se usa vedanAgrasta ko AzvAsana mila jAtA hai tabhI karuNA sAgara jI ko saMtoSa hotA hai| "udAracaritAnAMtu vasudhaiva Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 munidvaya abhinandana grantha kuTumbakam" udAra manISIgaNa ke lie sArA saMsAra hI apanA hai| tadanusAra isa karuNA dRSTi ke pAtra kevala jaina hI nahIM, apitu kaI dukhI-dardI, naMge-bhUkhe, evaM anAzrita jainetara mAnava bhI Apake zItala netRtva ko prApta kara sukha-zAMti kA anubhava karate haiM evaM unake sAtha bhI vahI vAtsalyabhAva kA baratAva jo eka jaina ke sAtha hotA hai| sarvatra-"sarve bhavantu sukhino, sarve bhadrANi pshytu|" maMgalamaya isa zubha bhAvanA ke anurUpa Apake saMketoM para prati varSa hajAroM rupayoM kI sAdharmI-sahAyatA aneka prAMtoM meM pahu~cAI jAtI hai / ApakA prakathana hai ki-mujhe nAma nahIM kAma caahie| isa sAdharmI sahAyatA koSa ko lambe samaya taka TikAye rakhane ke lie bhagavAna mahAvIra kI 2500vIM zatAbdI ke sandarbha meM gurudeva ke asarakAraka upadeza ko kAryAnvita kara ratalAma zrI saMgha ne tatkAla "sAdharmI sahAyatA" nAmaka eka phaMDa kI prasthApanA karake usameM sthAyitva le Aye / tAki yathAzakti yaha saMsthAsAdharmI sevA se paripuSTa hotI rahe aura uttarottara vikAsa bhI karatI rhe| zAnti ke mahAna saMdezavAhaka "zAntimicchati sAdhavaH" caritranAyaka zrI kA yaha AdhyAtmika jIvana evaM upadeza sadaiva sva-para ke lie sneha-zAMti-saMgaThana kA mahAn pratIka rahA hai / jahA~ bhI Apake caraNa-saroja pahu~ce haiM, vahA~ azAnti-anekyatA evaM asahayoga ke kAraNoM kI parisamApti karake zAnti-saMgaThana-sneha kI pavitra triveNI bahAI hai / suI kA kAryakSetra do vastra khaNDoM ko jor3akara akhaNDa banAne kA hai usI prakAra bichur3e hue do bhAiyoM ko milAne meM, rote hue rAhagIroM ko ha~sAne meM evaM anAzritoM ko Azraya dene meM ApakI manovRtti nirantara virATa-vizAla rahI hai| ApazrI ke varadahasta ina zubha kAryoM meM hamezA Age rahate haiN| itanA hI nahIM phUTa-kUTa kI vikaTa paristhitiyoM ke bIca bhI Apake mukha rUpI himAcala se niHsRta vANI pIyUSa barasAtI rahatI hai| sAmAjika bikharAva Apako kataI pasanda nahIM hai / vastutaH parivAra evaM saMgha samAja meM saMgaThanAtmaka svaccha-zAMta vAtAvaraNa Apako abhISTa hai| yahI kAraNa hai ki koI bhI zramaNa jaba Apake sAnnidhya meM sevArtha upasthita hotA hai to sarvaprathama Apa apane nikaTa bulAkara ati zAMta-zItalasmita mudrA meM yahI pharamAte haiM ki "sabhI saMtoM ke sAtha hilamilakara rahanA cAhie, kleza-kadAgraha va barAbarI karane ke lie nahIM, prakRti sambandhI kadAca mela nahIM milane para bhI unake sAtha ulajhanA aparAdha hai| agara koI aisI-vaisI bAta ho to sIdhe mujhe kho| "sAdhu sohaMtA amRtavANI" tadanusAra bhikSu-bhikSaNI varga ko cAhie ki unheM vyAkhyAna meM bhI khaNDanAtmaka zailI kA nahIM maNDanAtmaka zailI kA sahArA lenA caahie| tAki lokapriyatA meM abhivRddhi hove / matalaba yaha hai ki-zAMta vAtAvaraNa ko azAMta banAnA amRta meM jahara milAne jaisA hai / phalasvarUpa zramaNa kA AbhUSaNa zAMta bhAva meM ramaNa karanA hai / kyoMki upazAMta bhAva vAlA sAdhaka ArAdhanA kA pAtra mAnA hai / kahA hai Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karuNA ke amara devatA jo uvasamai tassa atthi ArAhaNA / -vRhatkalpa 1135 koI bhI darzanArthI mAnava jaba Apake samparka meM Ate haiM to unheM bhI Apa zikSA ke taura para do zabda yahI pharamAte haiM-"vigraha meM vikAsa nahIM vinAza hai| isIlie bhAI-bhAI ko aura par3osI-par3osI ko milajula kara rahanA caahie| anukUla yA pratikUla koI bhI samasyA ulajhane para bhI use premapUrvaka sulajhAnA buddhimattA hai| isa prakAra DaMke kI coTa hama kaha sakate haiM-bhagavAna mahAvIra ke nimna upadeza ko Apane AtmasAt karane meM koI bhI kamI nahIM rakhI hai| buddha parinivvuDe care, gAma gae nagare va saMjae / saMti magga ca vUhae, samayaM goyama ! mA pamAyae / -u0 a 11136 sAdhaka ! tU bhale gA~va-nagara-pura-pATana athavA aura kahIM tU vicare para zAMti mArga kA hI upadeza dene meM tatpara rahanA / AgamoM ke mahAn jJAtA isa samaya caritranAyaka zrI sthAnakavAsI jaina samAja meM jAti sthavira-zruta sthavira evaM paryAyasthavira kI dRSTi se pramukha sthAna para AsIna hai| dravyAnuyogagaNitAnuyoga-kathAnuyoga-caritAnuyoga se paripuSTa sudRr3ha ApakA Agamika jJAna evaM anubhava kA eka vizAla koSa hai| Apa jaba sarala-sabodha mAlavI bhASA meM Agama vANI para vyAkhyAna pharamAte haiM taba zrotAvRnda Ananda vibhora hokara bhakti rasa meM itane otaprota ho jAte haiN| mAno jisa prasaMga kA pratipAdana kiyA jA rahA hai-sAkSAt usa dRzya ko sAmane dekha rahe hoM anubhUtiyoM kA advitIya bhaNDAra Apa apane virAT mastiSka meM saMjoye hue zramaNa saMskRti ko gauravAnvita kara rahe haiN| merI dRSTi meM jinakI tulanA meM bar3e-bar3e vidvAn-manISI, TIkAkAra-bhASyakAra bhI pIche raha jaayeNge| Agama vAGgamaya ke prati ApakI aTUTa zraddhA hai aura usI zraddhA se prerita hokara pratyeka sAdhu-sAdhvI ko ruci ke anusAra bhara-bhara muTThI luTAyA bhI karate haiN| abhI-abhI khambhAta sampradAya ke zraddheya zrI kAMti RSijI mahArAja ke ziSyaratna siddhAntAcArya zrI navIna RSi jI mahArAja lagabhaga do varSoM taka adhyayanArtha Apake sAnnidhya meM rahe, kAphI AgamoM kI vAcanA evaM dhAraNA pUrI kI, aba apane gurudeva ke samIpa pahuMce haiN| ApakA sudRr3ha aisA abhimata hai-nigraMthoM kA hI upadeza saphala aura hitakAraka ho sakatA hai| vaha sumeru kI taraha aTala, himAcala kI taraha saMtApa nivAraka, zAMti pradAyaka aDola, sUrya kI taraha tejasvI aura ajJAnAndhakAra kA haraNa karane vAlA, candramA kI taraha pIyUSa varSA karane vAlA aura AlhAdaka, surataru kI taraha sakala Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 munidvaya abhinandana grantha saMkalpoM kA pUraka, vidyuta kI taraha prakAzamAna aura AkAza kI bhAMti anAdi-anaMta aura asIma hai / yaha kisI deza-vizeSa yA kAla-vizeSa kI sImAoM meM Abaddha nahIM hai| puruSa ho yA strI, pazu ho yA pakSI sabhI prANiyoM ke lie yaha sadaiva samAna hai / saMkSepa meM, kaheM to yaha kaha sakate haiM ki-"nigraMthoM kA pravacana (Agama) sArvajanika, sArvadezika evaM sArvakAlika hai| "se kovie jiNavayaNeNaM pacchA, sUrodae pAsati cakkhuNeNaM" -sUtrakRtAMga sUtra mAnava cAhe jitanA vidvAn ho, para jinavANI kI apekSA rahatI hai| jaise A~kheM hone para bhI dehadhArI ke lie sUrya prakAza kI apekSA rahatI hai| Age Apa aura pharamAyA karate haiM tamhA suyamahiTThijjA, uttmtttthgvese| jeNappANaM paraM ceva, siddhi sampAuNejjAsi / / -utta0 11 / 32 mokSAbhilASI mumukSuoM ko cAhie ki-usa Agama jJAna ko samyak prakAra se samajheM aura par3heM, jo nizcayameva apanI aura dUsaroM kI AtmA ko apavarga meM pahu~cAne vAlA hai| ___jyotiSa jJAna kI dRSTi se samAja meM ApakA bahumukhI vyaktitva rahA hai / "jyotiSAcArya" ke nAma se sakala samAja Apako jAnatI hai| yadA-kadA kaI paMDita jAnakArI ke lie evaM carcA ke lie Apake samIpa AyA karate haiN| pUrNataH sabhI saMtuSTa hokara lauTate haiN| kabhI-kabhI to Apa bhaviSya kI ghaTanA kA rahasyodghATana karate hue sabhI ko vismaya meM Dubo dete haiN| ___ ekadA kucha munivRnda Apake samIpa Agama vAcanA kara rahe the / carcA ke antargata gurudeva ne kahA-"saMto ! kucha hI samaya ke bAda indaura nivAsI suganamalajI bhaMDArI darzanArtha Ane vAle haiM / ve kucha ulajhana meM bhI haiN|" gurudeva ke isa kathana para sabhI muni vismaya meM DUba rahe the| itane meM to bhaNDArI jI kI kAra A khttkii| vandana-namana evaM ulajhana sambandhI vArtAlApa karake ve vApasa lauTa gye| para saMtoM ke lie vicAraNIya bAta yaha thI ki- "gurudeva ko pahale kaise mAlUma huA ki-bhaNDArI jI Aja Ane vAle haiN|" pAvana tIrtha kA pratIka : ratalAma __eka sthAna para baiThanA Apako kataI pasanda nahIM hai / kintu zArIrika asvasthatA ke kAraNa Apa lagabhaga ATha-nau varSoM se ratalAma nIma cauka dharma sthAnaka meM virAja rahe haiN| isa kAraNa ratalAma pAvana tIrtha sA banA huA hai / tamilanADu, karnATaka, AMdhra pradezamahArASTra-gujarAta-paMjAba-mAravAr3a-mevAr3a evaM mAlavA Adi prAMtoM ke darzanArthiyoM kA Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karuNA ke amara devatA 26 AvAgamana cAlU rahatA hai / prativarSa aneka sAdhu-sAdhvI varga bhI Apake darzanArtha ratalAma AyA karate haiN| cAturmAsa ke dinoM meM atithiyoM kA vizeSa AvAgamana rahatA hai| vastutaH nIma cauka kI raunaka dekhate hI banatI hai| kucha varSoM pahale caturvidha saMgha ne Apake hI sakhada sAnnidhya meM "zrI majjainAcArya paramazraddheya zrI mannAlAla jI mahArAja zatAbdI mahotsava" isI ratalAma kI ramyasthalI para zAnadAra DhaMga se eka vizAla Ayojana ke rUpa meM manAyA thaa| taba sthAnIya evaM bAhara ke saMghoM dvArA caritranAyaka zrI kA "amRta mahotsava" bhI Ayojita kiyA gyaa| usI saMdarbha meM tyAgI varga (sAdhu-sAdhvI) kI ora se caritranAyaka zrI ko "zAsana samrATa" kI padavI se vibhUSita kiyA gyaa| isa prakAra kAphI varSoM se sthAnIya zrI saMgha pUrI AtmIyatA ke sAtha atithi sevA karatA huA jina zAsana kI prabhAvanA meM cAra cAMda lagA rahA hai| bIca meM svAsthya kI sudharatI huI hAlata ko dekhakara Apa zrI ne vihAra bhI kara diyA thaa| kahate haiM ki-"bhagavAna-bhakta ke vaza meM hote haiN|" tadanusAra mahAn tapodhanI zrI bherUlAla jI mahArAja evaM sthAnIya zrI saMgha ke atyAgraha para punaH nIma cauka dharma sthAnaka meM ApazrI kA padArpaNa huaa| isa para ratalAma zrI saMgha ke AbAlabRddha sabhI sadasya phUle nahIM samAye / gurudeva kA vahA~ virAjanA amRta vRSTi-sA siddha ho rahA hai / kaI bhavyAtmAeM jJAna-dhyAna se, darzana-pravacana se evaM vyAkhyAna vANI ke anupama lAbha se lAbhAnvita ho rahI hai| isIlie kahA hai bhArata ke o saMta tumhArA jIvana hai jaga meM Adarza / pApI pAvana hue tumhAre-caraNa maNi kA pAkara sparza / / vyaktitva meM eka anokhA AkarSaNa, saralatA-RjutA udAratA, hRdaya kI pavitratA-mAdhuryatA evaM dayAlutA jinake jIvana kI parama nidhi hai| parama dharohara hai| usa asIma garimA-mahimA sampanna mAlava ratna sthavira pada vibhUSita parama zraddheya prAtaHsmaraNIya karuNA sAgara jyotiSAcArya guru bhagavaMta zrI kasturacanda jI mahArAja ke pAvana caraNa kamaloM meM zraddhA bhakti samanvita puSpa arpaNa karatA huA kSaNa-kSaNa, pala-pala, usa ArAdhyadeva se sudIrgha jIvana kI zubhakAmanA karatA huA maiM apanI lekhanI ko vizrAma detA hU~ : tuma salAmata raho varSa hajAra / hara varSa ke dina hoM pacAsa hajAra / / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 upAdhyAya mAlavaratna zrI kastUracanda jI mahArAja ke adya prabhRti cAturmAsa sUcI vi0 saMvat saMkhyA gA~va kA nAma vi0 saMvat saMkhyA gA~va kA nAma 1963 bar3IsAdar3I 1966 jayapura 1664 nimbAher3A 2000 pAlI 1665 ratalAma 2001 ajamera 1666 mandasaura 2002 udayapura 1667 AgarA 2003 jayapura 1968 rAvalapiNDI 2004 koTA 1966 dillI 2005 indaura 1670 koTA 2006 ajamera 1971 rAmapurA 2007 mandasaura 1972 ajamera 2008 indaura 1673 pAlanapura 2006 ujjaina 1674 kizanagar3ha 2010 bambaI 1975 koTA 2011 bhilavAr3A 1976 rAmapurA 2012 dillI 1977 jAvarA 2013 ajamera 1678 jayapura 2014 jAvarA 1676 mandasaura 2015 jodhapura 1980 ratalAma 2016 khambhAta rAmapurA 2017 mandasaura 1982 ujjaina 2018 indaura 1983 indaura 2016 ajamera 1984 jayapura 2020 vyAvara 1985 ujjaina 2021 madanagaMja 1986 rAmapurA 2022 mandasaura 1987 bar3IsAdar3I 2023 jAvarA udayapura 2024 ujjaina 1986 ratalAma 2025 ratalAma 1660 ujjaina 2026 ratalAma 1961 sojata 2027 ratalAma 1962 vyAvara 2028 ratalAma 1963 ratalAma 2026 ratalAma indaura 2030 ratalAma 1965 ratalAma 2031 ratalAma 1666 vyAvara 2032 ratalAma 1667 indaura 2033 ratalAma 1968 dillI 2034 ratalAma Mrm.90.orrm Xr9 Morror MaroroMMYNNNNrrrrr mm Mrm mr . Mrm.x90. mmxr mrox902Mr m mmmm""""""""xxxxxxxxxx Fururururror ur r999 ur7 0. Mr mrdx r9 . ~ 1988 1964 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 zrI kAnti muni 'vizArada' [mevAr3abhUSaNa zrI pratApamala jI mahArAja ke ziSya] guru deva zrI ke | 1 preraNA-pUraka eka muni the, jinakI sumadhura khyAti thI 'zrI punamacanda jI mahArAja ke nAma se / sadbhAvanApUrvaka koI bhI bar3e-bujurga saMta par3hAte-sikhAte yAda karavAte evaM anya Avazyaka tAtvika jAnakArI karavAte to zrI punamacanda jI mahArAja unase chuTakArA pAne ke lie tapAka se kaha diyA karate the-kyA karU~ ? jJAnAvaraNa karma kA aisA udaya bhAva hai ki-maiM kitanI bhI mehanata karUM phira bhI na mujhe jJAna car3hatA hai aura na mujhe tattva kI bAteM yAda rahatI haiN| isa kAraNa jJAnAbhyAsa ke lie raTanapaTI karanA, parizrama karanA koI prayojana nahIM rakhatA hai| kevala navakAra mahAmaMtra kI mAlA pheratA rahU~gA to bhI merI naiyA pAra ho jaayegii| phira vyartha kI mAthA-paccI karake nIMda harAma kyoM karUM ? isa prakAra vicAra vyakta karate hue apanI kamajorI ko DhaMke jA rahe the| ___ "hatotsAha hokara muni zrI punamacanda jI mahArAja jJAnAbhyAsa meM jaisA cAhie vaisA udyama nahIM kara rahe haiN|" yaha vyavahAra hamAre caritranAyaka zrI ko acchA nahIM lgaa| dravya-kSetra-kAla-bhAva dekhate hue sAdhaka ke jIvana meM thor3A-bahuta jJAna-dhyAna evaM Avazyaka jAnakArI to honI hI caahie| praekA prasaMga Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munidvaya abhinandana grantha muni zrI pUnamacanda jI ko apane pAsa bulAyA, guru bhagavaMta ne pUchA - " maiMne sunA hai ki- Apane jJAnAbhyAsa kA krama bilakula banda jaisA kara diyA hai / aisA kyoM ? kyA jJAna meM udyama karanA burA hai ?" 32 aisA nahIM mahArAja ! maiM kyA karU~ ? merI buddhi itanI moTI hai ki mujhe jJAna kI eka bAta yAda nahIM rahatI hai| muni zrI punamacanda jI ne kahA / aisI bAta nahIM muni jI ! kyA Apa nahIM jAnate haiM ? " karata-karata abhyAsa ke jar3a mati hota sujAna," mere pAsa baiThie / jJAna kaise nahiM AtA hai ? avazya AegA, avazya yAda rhegaa| sacce mana se kiyA huA udyama kabhI bhI vyartha nahIM jAtA hai / caritranAyaka zrI kI balavatI preraNA ne aisI cetanA phU~kI ki unheM teraha zAstroM kA adhyayana pUrA karavA kara - yaha batA diyA ki - mandabuddhi vidyArthI bhI vidvAnoM kI saMgati pAkara vidvAna bana sakatA hai / anya muniyoM ke lie bhArI vismaya kA viSaya bana gayA thA ki - zrI kastUracanda jI mahArAja ne zrI punamacanda jI mahArAja ko kaise vidvAna banA diyA ? 2 hIrA mukha se na kahe lAkha hamArA mola guru bhagavaMta zrI kA saM0 2004 kA varSAvAsa koTA (rAjasthAna) meM thA / pravacana pIyUSa kA maMda sugaMdha zItala srota jana-jIvana kI mAnasa sthalI ko sarasabja banA rahA thA / phalasvarUpa sthAnIya zrAvaka-zrAvikA samAja meM dharma- dhyAna evaM japa-tapa kI anUThI prabhAvanA hone lagI / dharma- carcArtha kaI jaina- jainetara mAnava guru pravara ke sAnnidhya meM upasthita huA karate the / koTA nivAsI eka hasta rekhA vijJa vidvAna Akara bolA "kyoM mahArAja ! hasta rekhA evaM jyotiSa sambandhI kucha jJAna - vijJAna kA jAnapanA hai ?" " bar3A bar3AI na kare, bar3A na bole bola " - isa vicAradhArAnusAra gurudeva ne AgaMtuka vipravara se sarala mudrA meM kahA - " paMDita jI ! kAma calAU / arthAt sindhu meM se bUMda ke samAna samajha lIjie / " jaisA cAhie vaisA saMtoSa nahIM hone se paMDita vahA~ se calatA banA aura kucha dUrI para baiThe hue muniyoM ke pAsa jAkara dhIre se bolA- "Apake bar3e muni mahArAja kama par3he-likhe mAlUma hote haiM ?" pratyuttara meM sAthI muniyoM ne kahA- "paMDita jI ! ApakA anubhava bilkula galata hai / kyA Apa nahIM jAnate haiM ? bharA huA ghar3A kabhI zabda nahIM karatA hai"sampUrNa kumbho na karoti zabdam / " tadanusAra hamAre bar3e mahArAja (zrI kastUra canda jI mahArAja ) zrI jaina AgamoM meM jyotiSa evaM sAmudrika jJAna meM kAphI pahu~ce hue haiM / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ preraka prasaMga 33 ati hI anubhavazIla haiM / hamAre sampradAya meM jyotiSa evaM hastarekhA meM ApakA mukhya sthAna rahA hai| vidvAn apane muMha se apanI bar3hAI kadApi nahIM karate haiN|" "to maiM kucha hastarekhA ke citra sAtha lAyA huuN| inake sAmane rakhU ? ye cir3heMge to nahIM ?" usa paMDita ne sAthI muniyoM se puuchaa| "aisI bAta nahIM ! ye mahA-manasvI dhora-vIra-gaMbhIra guNa se ota-prota haiM / praznakartAoM kA samAdhAna karanA inheM abhISTa hai / hasta-citra avazya sAmane rkho| Apako bhI naI jAnakArI milegii|" muni ne khaa| vaha apane jeba meM se vibhinna hasta rekhAoM se maMDita kucha hasta-citra nikAla kara guru pravara ke sAmane rakhakara bolA- "muni jI ! Apake sAthI muniyoM se mAlUma huA ki Apa mahAna jJAnI, dhyAnI yogI haiM, maiMne Apako pahacAnA nhiiN| merA anumAna galata rahA / dekhie yaha hasta rekhA citra vAlA insAna ApakI jJAna dRSTi meM kaisA ho sakatA hai ? Apa apanA abhimata abhivyakta kreN|" ___ isa hasta rekhA citra ko dekhate hue aisA pratIta hotA hai ki-"yaha mAnava rAjA honA caahie| sAtha hI sAtha krU ra vRtti bhI honA caahie| rahasyodghATana karate hue guru bhagavaMta ne khaa| guru pravara dvArA prakathita samyak samAdhAna para vaha paMDita AzcaryAnvita huaa| . kyoMki-mahArAja zrI kA anubhava bAvana tolA pAtra rattI sahI thaa| matalaba yaha ki vaha hasta citra iMglaiNDa nivAsI cacila kA thaa| vaha zAsaka bhI thA aura ka ra pravRtti (yuddhapriya) meM aguA bhii| dUsarA hasta citra sAmane rakhakara punaH paMDita bolA"muni jI ! ApakI dRSTi meM yaha insAna kaisA honA cAhie ?" acchI taraha se rekhA citra ko dekhakara guru bhagavaMta ne paMDita se kahA "ina rekhA citroM ke AkAra-prakAra ko dekhate hue aisA lagatA hai ki yaha insAna bhI zAsaka honA cAhie, sAtha hI sAtha dayAlu evaM ahiMsaka bhii| paMDita muMha tale aMgulI dabAkara bole-"muni jI ! ApakA itanA vizAla adhyayana hai ki sIdhe mUla para hI coTa karatA hai|" "kaise paMDita jI ?" gurudeva ne puuchaa| mahArAja zrI ! yaha hasta citra mahAtmA gA~dhI kA hai| jo zAsaka aura ahiMsaka bhI hai| isalie maiMne kahA ki-ApakA jJAna sIdhe mUla para hI coTa karatA hai aura bhI aneka hastacitroM ke rahasyodghATana kiye| Agantuka mahAzaya bAga-bAga hokara guru bhagavaMta ke pavitra pAda padmoM meM mastaka jhukAkara ghara kI ora gyaa| usake bAda vaha avakAzAnusAra satsaMgati kA lAbha lene meM nahIM cUkatA thaa| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 3 munidvaya abhinandana grantha prazna, tarka kI kasauTI para Agama vAcanArtha kucha munivRnda gurudeva ke kalyANakArI sAnnidhya meM upasthita hokara bole - "hama sthAnAMga sUtra kI prArambhika vAcanA evaM dhAraNA guru bhagavaMta ke mukhAravinda se karanA cAhate haiM / ataeva hama Apake anugraha kI pratIkSA meM haiM / ' pratyuttara meM mahArAja zrI ne pharamAyA ki - "saMto ! abhI ahamadAbAda se do prazna Aye haiM / ina donoM praznoM ke uttara likhavAkara phira maiM Apa logoM ko sthAnAMga sUtra ke viSaya meM kucha samajhAU~gA / vahA~ taka samaya kI pratIkSA kreN|" muniyoM kI jijJAsA Age bddh'ii| vinayapUrvaka pUcha baiThe - "bhagavaMta ! kyA prazna Aye haiM ? yadi hamAre jAnane yogya hoM to hameM bhI batAne kA anugraha kreN| tAki hamAre jJAna abhivRddhi meM sahAyaka bana sakeM / saMyatI rAjA aura jayaghoSa - vijayaghoSa muni kisa tIrthaMkara ke zAsana meM hue haiM ?" prazna doharAte hue gurudeva ne kahA / "bhagavanta ne kyA samAdhAna likhAyA ?" muniyoM ne pUchA / samAdhAnodghATana karate hue guru bhagavaMta ne kahA- "saMyatI rAjA aura jayaghoSavijayaghoSa ye sabhI bhagavAna mahAvIra ke zAsana meM hue haiM / viSaya ko spaSTa karate hue mahArAja zrI ne Age kahA ki bhagavAna RSabhadeva aura bhagavAna mahAvIra ke samaya hI pA~ca mahAvrata the / bhagavAna RSabhadeva kA samaya kAphI lambA ho cukA hai / isalie rAjA saMyata aura jayaghoSa - vijayaghoSa bhagavAna mahAvIra ke zAsana meM hue haiN| uttarAdhyayana sUtra ke 25 veM adhyayana kI 23 - 24-25-26 gAthAoM meM ahiMsA - satya acauryazIla evaM aparigraha vratI kA alaga-alaga varNana kiyA gayA hai / aThArahaveM adhyayana meM 12 cakravartiyoM ke nAmollekha / unase patA calatA hai ki saMyati rAjA kAphI bAda meM huA hai / vaha samaya mahAvIra kA hI ThIka lagatA hai kyoMki bhagavAna mahAvIra ke samaya meM muni ke lie pA~ca mahAvrata the / " vandana kara munivRnda Agama-vAcanA meM datta-citta ho gaye / 47 carcA aura samAdhAna saM0 2031 kI ghaTanA hai / guru bhagavaMta ke sukhada sAnnidhya meM kucha munivRnda zAstrIya-adhyayana meM tallIna the / ruka-ruka kara bIca meM samAdhAna kI khoja meM muniyoM kI ora se prazna cAlU the / samAdhAna ke antargata mahArAja zrI ne eka Agama pATha kA rahasyodghATana karate hue pharamAyA ki - lagabhaga sAta-ATha zatAbdI pUrva AcAryoM dvArA samavAyAMga sUtra ke mUla pATha meM 'saya' zabda adhika likha gayA hai / vastuta: Aja dina taka usa zabda kA na maMdiramArgI TIkAkAra AcAryoM ne aura na sthAnakavAsI Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ preraka prasaMga 35 AcAryoM ne (AcArya zrI amolaka RSi jI mahArAja aura AcArya zrI ghAsIlAla jI mahArAja) pariSkAra kiyA aura na tatsambandhI ina AcAryoM ne ciMtana-manana-manthana bhI kiyA ki-'saya' zabda Avazyaka hai, ki-anAvazyaka ? sabhI sAdhaka usI 'saya' zabda kA prayoga karate Aye haiN| "kisa sthAna para 'saya' zabda adhika likhA gayA hai ? bhagavanta ko kaise mAlUma huA ki-yaha 'saya' zabda anAvazyaka hai ?" muniyoM ne pUchA / pratyuttara meM guru bhagavaMta ne kahA-maiM na saMskRta kA vidvAn hU~ aura na TIkAkAra hI, kintu pUjya zrI mannAlAla jI, mahArAja gurudeva zrI nandalAlajI mahArAja, pUjya zrI khUbacanda jI mahArAja kI kRpA kA suphala hai ki-prAraMbha se hI AgamoM ke prati merI adhika ruci rahI hai| isalie mahAmanasviyoM se maiMne AgamoM kI dhAraNA tarka kI kasauTI para kasa kara kI hai| hA~, to usa adhika likhe gaye zabda kI carcA cala rahI hai| samavAyAMga sUtra meM jahA~ ki vijaya rAjadhAnI kA varNana calatA hai| bhaugolika dRSTi se usa rAjadhAnI kI lambAI-caur3AI 12 hajAra yojana kI hai| jaise "dvAdasa sahassANaM" parantu pUrvavartI AcAryoM dvArA 'saya' zabda adhika likhA gayA pratIta hotA hai| isIlie "dvAdasa saya sahassANaM" aba mUla pATha aisA mila rahA hai| "saya zabda adhika likhA gayA hai| yaha kaise mAnA jAya ?" muniyoM ne phira jijJAsA pragaTa kii| samAdhAna ke taura para mahArAja zrI ne apanA vaktavya cAlU rakhA-"jIvAbhigama sUtra meM usa vijaya rAjadhAnI kA sarvAMgI varNana hai| vahAM mUlapATha "dvAdasa sahassANaM" arthAt vijaya rAjadhAnI 12 hajAra yojana kI hai| isa kAraNa 'saya' zabda anAvazyaka hai / ata: usa zabda kA saMzodhana honA caahie|" "aMga aura upAMga ke mUla pAThoM ke akSarAvaliyoM kA hera-phera karanA, kyA"payahINaM" nAmaka jJAnAticAra nahIM lagatA hai ? isa prakAra jaba cAhe taba mUla pAThoM kA parivartana karane para kyA AgamoM kI pramANikatA para AMca nahIM AyegI ?" karabaddha muniyoM ne puuchaa| saMto! chadmastha AcAryoM dvArA yadA-kadA nyUnAdhika likhA jA sakatA hai / galtiyoM kA pariSkAra karanA doSa nahIM, doSa hai sahI zabdoM kA, aura sahI bhAvoM para pardA DAla kara apane vicAroM ko ThUsanA aura viparIta bhAva-bhASA ko sAmane rkhnaa| . samanvaya ke sandarbha meM 5 "kAvya sevA vinodena kAlo gacchati dhImatAm / " arthAt vidvAnoM kA samaya tatva ciMtana evaM dharmagoSThI meM bItatA hai| tadanusAra ekadA zAnta svaccha vAtAvaraNa ke samaya jyotiSa-sambandhI carcA karate hue sAnunayapUrvaka muniyoM ne pUchA Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 munidvaya abhinandana grantha "bhagavaMta ! jyotiSa jagat kI yaha cira mAnyatA rahI hai ki-"ravi, soma, maMgala, budha, guru, zukra, zani, rAhu aura ketu" isa prakAra nau graha mAnate haiM aura grahagocara dazA ke anusAra hI prANI sukhI kiMvA dukhI hote haiN| dUsarI ora DaMke kI coTa jaina darzana (jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, AyuSya, nAma gotra aura antarAya karma) ATha karmoM kI abhivyakti karatA huA, spaSTataH kahatA hai ki-yaha zubhAzubha karmoM kA hI phala hai ki sabhI prANI samAna nahIM hote haiN| koI kama Ayu vAle, koI dIrgha Ayu vAle, koI rogI, koI nirogI, koI kurUpa, koI sundara, koI prabhAvahIna, koI prabhAvazAlI, koI nirdhanI, koI dhanI, koI hIna kula vAle, koI ucca kula vAle, koI vidvAna, koI anapar3ha / to pharamAve ki-"kyA graha prabhAva ko sahI mAnanA kikarma prabhAva ko?" samanvayAtmaka DhaMga se guru pravara ne samajhAyA ki-nau graha bhI karmoM se mukta nahIM haiN| samasta graha evaM upagraha karmAdhIna haiN| karmAnusAra ye graha apanA prabhAva dikhAte haiM / phalataH grahoM ke svabhAva meM aura karmoM ke svabhAva meM kAphI sAmyatA rahI huI hai| nimna prakAra se samanvaya kara sakate haiM : ravi graha jJAnAvaraNa karma soma graha darzanAvaraNa karma maMgala graha vedanIya karma budha graha mohanIya karma guru graha AyUSya karma zukra graha nAma karma zani graha gotra karma rAhu-ketu antarAya karma savistAra vaktavya ko jArI rakhate hue Age gurudeva ne kahA ki-jaba jJAnAvaraNa karma kA prabala udaya rahatA hai, taba jJAna kI prApti nahIM hotI hai| jisako jyotiSa meM nIca kA sUrya yA sUrya kI bigar3I huI dazA mAnI jAtI hai| U~ca kA sUrya agara hai to jJAna prApti meM sahAyaka hotA hai| isI prakAra darzanAvaraNa karma aura soma graha kA khAsA sambandha jur3A huA hai| maMgala graha aura vedanIya karma kA sambandha, budhagraha aura mohanIya karma kA sambandha, guru ko dekhakara AyuSya karma kA nirNaya kiyA jA sakatA hai, guru yadi balavAna hai to AyuSya karma sazakta rahegA aura guru nIca kA hai to roga grasta jIvana rahegA, zukra graha kA zubhAzubha nAma karma se sambandha hai| zukra graha yadi ucca kA hokara par3A hai to sukhyAti aura nIca kA hokara par3A hai to kukhyAti, zanigraha aura gotra kA khAsA sambandha hai| isI prakAra rAhu aura ketu donoM graha adhika rUpa se vighna bAdhaka mAne haiM, antarAya karma kA svabhAva bhI bAdhaka svarUpa hI mAnA hai| ___ isa prakAra samanvaya ke sandarbha meM gurudeva ne apane maulika udgAra vyakta karake eka naI anubhUti kA rahasyodghATana kiyaa| / / / / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ preraka prasaMga vyaktittva kI pratimA | 61 vi0 saM0 2010 ke dinoM meM sahavihArI kucha muniyoM ke sAtha grAmAnugrAma sadbodha pradAna karate hue pUjya gurudeva zrI kastUracanda jI mahArAja kA ahamadAbAda (gujarAta) nagara meM padArpaNa huaa| mahArAja zrI kA sarala evaM madhura vyaktitva pratyeka bhakta ke lie sukha-zAnti kA kendra rahA hai| yahI kAraNa hai ki-dina paryaMta Apake kalyANakArI kadamoM meM darzanArthiyoM kA sneha milana jur3A rahatA hai| bhale mAravAr3I-gujarAtI-paMjAbI ho aura bhale hI mandiramArgI yA sthAnakavAsI koI bhI ho| sazraddhA sabhI ApakI paryupAsanA meM tallIna rahate haiN|| ___"saMta milana sama sukha jaga nAhIM" ke anusAra sadbhAvanApUrvaka mahArAja zrI vahA~ virAjita dariyApura sampradAya ke AcArya pravara zrI Izvara lAla jI mahArAja ke darzanArtha phuNce| pArasparika vArtAlApa ke antargata AcArya zrI ne pharamAyA ki-maiMne sunA hai Apa (zrI kastUracanda jI mahArAja) AgamajJAna meM kAphI marmajJa evaM jyotiSa jJAna meM niSNAta haiN| mujhe bhI kucha jyotiSa ke viSaya meM pUchanA hai| yathA avsr...."| itane meM eka bhAI kucha prazna lekara samAdhAna kI khoja meM vahA~ upasthita hokara bolA "AcArya deva ! mujhe kucha prazna pUchanA hai / AjJA ho to puun|" AcArya mahArAja ne gurudeva ko Adeza diyA ki isa bhAI ke prazna kA samucita samAdhAna kreN| taba gurudeva AcArya deva ke Adeza ko zirodhArya kara Agantuka bhAI se bole-"bolo bhAI tumhAre prazna kyA haiM ?" "mattheNaM vNdaami|" jaina evaM vaidika darzanoM meM 84 lAkha jIvA yoni kI saMkhyA mAnI gaI hai| vaidika dharma meM mujhe savistAra isa rAzi kA vizada varNana kahIM nahIM milaa| jaina siddhAntoM meM ho to Apa mujhe samajhAne kI kRpA kreN| kisa dRSTi se 84 lAkha jIvAyoni kA mela milAyA gayA hai ? yaha maiM jAnanA cAhatA huuN| isa prakAra usa praznakartA ne apane bhAva sAmane rkhe| samAdhAna ke taura para guru pravara ne pharamAyA ki-savistAra jaina darzana meM 84 lAkha jIvAyoni kA varNana milatA hai| vaha isa prakAra hai-suniye, jisakI jitanI lAkha jAtiyAM haiM, usakA mUla AdhA-seMkar3A grahaNa karanA caahie| usake bAda pA~ca varNa, do gaMdha, pA~ca rasa, ATha sparza aura pA~ca saMsthAna isa prakAra alaga-alaga gunA karane se caurAsI lAkha jIvAyoni kA hisAba ThIka mila jAtA hai / jaise kAlI miTTI ke mUla bheda 350 nIlI miTTI ke mUla bheda 350 lAla miTTI ke mUla bheda 350 pIlI miTTI ke mUla bheda 350 zveta miTTI ke mUla bheda 350 1750 bheda hue| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munidvaya abhinandana grantha gaMdha ke do bheda sugandha aura durgandha 1750 x 2 = 3500 bheda hue / rasa pA~ca - tIkhA, kar3avA, kaSAyalA, khaTTA mIThA Upara kI saMkhyA ke sAtha gunA karane se 17500 bheda hue / 38 sparza ATha - karkaza, mRdu, guru, laghu, zIta, uSNa, snigdha, rUkSa inakA Upara kI saMkhyA ke sAtha gunA karane se 140000 bheda hue / saMsthAna pA~ca - parimaNDala saM0, vartulAkAra saM0, trikoNa, catuSkoNa aura AyAta, ina pA~coM kA Upara kI saMkhyA ke sAtha gunA karane para 700000 pRthvIkAya ke bheda hue / isI prakAra apakAya, teukAya, vAyukAya, vanaspatikAya, beindriya, trIndriya, caurindriya, paMcendriya, narka - deva evaM manuSya ke viSaya meM samajha le / ucita samAdhAna mila jAyegA / isa prakAra nimna A~kar3e ke anusAra barAbara saMkhyA AyegI - pRthvI kAya ke apakAya ke kAya ke vAyukAya ke pratyeka vanaspatikAya ke sAdhAraNa vanaspatikAya ke beindriya ke trendriya ke caurindriya ke paMcendriya ke naraka ke deva ke manuSya ke sAta lAkha bheda sAta lAkha bheda sAta lAkha bheda sAta lAkha bheda dasa lAkha bheda caudaha lAkha bheda do lAkha bheda do lAkha bheda do lAkha bheda cAra lAkha bheda cAra lAkha bheda cAra lAkha bheda caudaha lAkha bheda dUsare praznako udghATita karate hue usa praznakartA ne gurudeva se pUchA - "pratikramaNa sUtra meM 1824120 bheda micchAmi dukkaDaM ke viSaya meM AtA hai / jisa A~kar3e ke anusAra yaha saMkhyA mAnI gaI hai ?" samAdhAna karate hue gurudeva ne kahA ki- jIva tatva ke 563 bhedoM ke sAtha"abhiyA, vattiyA, lesiyA, saMghAiyA, saMghaTTiyA, pariyAviyA, kilAmiyA, uddaviyA, ThANAo ThANaM saMkAmiyA, joviyAo vavaroviyA" ina dasa zabdoM ke sAtha gunA karane se 5630 bheda hue / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ preraka prasaMga isa saMkhyA ko rAga aura dveSa se dviguNita karane se 11260 bheda hue / tatpazcAt triyoga ( mana, vacana, kAyA) se trigunita karane se 33780 bheda hue, tIna karaNa ( kRtakArita anumata) ke sAtha trigunita karane se 109340 bheda hue / tIna kAla (bhUta-bhaviSyavartamAna) ke sAtha trigunita karane se 304020 bheda hue, aba arhata, siddha, sAdhu-deva-guru aura AtmA isa prakAra chaH guNita karane se 1824120 bheda hote haiM / yathocita sarala-subodha- samAdhAna sunakara vaha praznakartA kAphI prabhAvita huA / karabaddha hokara bolA - "gurudeva ! kaSTa ke lie kSamA cAhatA hU~ / " maiM bahuta sthAnoM para gayA, para mujhe santoSaprada samAdhAna nahIM milA / Apane bahuta hI sIdhI-sAdI sarala bhASA meM evaM A~kar3e ke mAdhyama se samAdhAna kara diyA / maiM bahuta jaldI samajha gayA / mAMgalika zravaNa kara apane ghara kI ora calA gayA / 36 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ E muni sureza, zAstrI [ mevAr3a bhUSaNa zrI pratApamala jI mahArAja ke praziSya ] gurudeva zrI ke vacanAmRta - bindu [ zrI kastUracanda jI ma0 ke pravacanoM se saMkalita ] mAnava dharma " mAnava samAja kA vyAvahArika dharma kyA hai ?" maiMne pUchA / pratyuttara meM gurudeva ne kahA - " jaba se meM samajhane lagA hU~, tabhI se isa AcAra aura vicAra kA dRr3ha himAyatI rahA hU~ / bhale kisI bhI jAti, kula, vaMza paramparA se sambandhita ho, bhale vaha gA~va kA nivAsI ho ki-nagara kA vaiSNava ho ki jaina / mAnavatA ke nAte yathAzakti zArIrika Arthika evaM vAcika sahayoga dekara unheM U~cA uThAnA caahie| aisA karanA mAnava dharma aura Arya saMskRti kI rakSA ke sAtha una mahA manasvI mahAvIra, rAma aura kRSNa ke upadezoM kI AMzika rUpa se paripAlanA bhI / " vedanAnubhUti maiMne bahutoM ke mu~ha se sunA hai - " ve sabhI Apako karuNA sAgara kahakara pukArate haiM / to kyA sabhI ke prati ApakI sahAnubhUti hai ?" maiMne pUchA / roga aura zoka se karAhate hue evaM A~sU bahAte hue nara-nAriyoM ko aura chaTapaTAte hue pazu-pakSiyoM ko jaba maiM apanI isa carama cakSuoM se dekhatA hU~, taba merA antarmAnasa Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gurudeva zrI ke vacanAmRta-bindu dukhita evaM vihvala hue binA nahIM rahatA hai| usa samaya mere roma-roma meM eka naI halacala maca jAtI hai| kAraNa yaha hai ki merI AtmA vigata aneka bhavoM meM caturgati saMsAra meM agaNita bAra dAruNa duHkhAnubhUtiyAM kara bhuktabhogI bana cukI hai| ve anubhUtiyAM ina vyathita aura pIr3ita AtmAoM kI uThatI huI cItkAroM se punaH Aja tAjI ho jAtI haiM / phalasvarUpa para-vedanAnubhUti ko maiM sva-vedanAnubhUti mAnatA huuN| vRtti aura pravRtti "sAdhuoM kI vRtti-pravRtti kisa DhaMga kI honI cAhie ?" maiMne puuchaa| katipaya sAdhu-saMnyAsiyoM kI vRtti aura pravRtti kleza kAmI huA karatI hai| "phUTa DAlo, rAja karo" yaha nIti unheM iSTa aura priya lagatI hai| isa vicAradhArAnusAra jahA~ bhI ve pahu~ca jAte haiM, vahA~ pArasparika sthAnIya saMgaThana meM phUTa ke bIjAropaNa karane meM aura zAnta vAtAvaraNa ko kaDuA banAne meM cUkate nahIM haiN| para merI vicAradhArA ukta dhArA se bilakula mela nahIM khAtI hai| mujhe acchI taraha yAda hai, jahA~-jahA~ mere cAturmAsa hue haiM evaM jahA~-jahA~ merA vicaraNa huA hai| maiMne bikharAva ke sthAna para samAja-saMgha meM sahabhAva kI sthApanA kI hai| bikhare huye do daloM ko milAne meM maiMne apanA gaurava samajhA hai / maiMne apane anuyAyI saMtoM ko bhI yahI kahA hai-kleza aura dveSAtmaka vAtAvaraNa ko bar3hAvA nahIM dete hue samAja meM sneha saMgaThana aura sahAnubhUti kI sthApanA kreN| "Apako adhika priya kauna lagate haiM ?" maiMne pUchA / pratyuttara meM gurudeva ne bahuta hI mISTha vANI meM samAdhAna kiyA-"khAmemi savve jIvA, savve jIvA khamaMtu meM" Agama ke ina mahAn vAkyoM ko kevala maiMne par3he hI nahIM haiM apitu maiMne apane sAdhaka jIvana meM inheM utArA bhI hai| arthAt- samaSTi ke samasta prANIbhUta aura jIva satvoM para merI samadRSTi rahI hai| sabhI ke sAtha maitrI-bhAva kA samAna vyavahAra karane kA maiM pUrA dhyAna rakhatA huuN| phira bhI ve nara-nArI mujhe adhika priya lagate haiM, jo niyamita rUpa se dharmArAdhanA meM rata rahate hue dIna-duHkhiyoM kI karuNa pukAra ko sunate, samajhate evaM yathAzakti sahayoga dekara unheM Upara uThAte haiN| ADambara aura siddhAnta "sabhI ke lie mahattvapUrNa kyA hai ? ADambara ki-siddhAntoM kI paripAlanA ?" maiMne puuchaa| kaI bAra svayaM maiMne anubhava kiyA hai| apane-apane deva-guru-dharma ke nAma para saikar3oM-hajAroM nara-nArI ekatrita hokara janma tithiyAM aura svarga tithiyA~ virATa ADambaroM ke sAtha manAte haiN| kahIM-kahIM deva-guru ke nAma para bar3e-bar3e mele bhare jAte haiM, kahIM-kahIM guru kI mUrtiyoM ke anAvaraNa mahotsava manAye jAte haiN| ye saba kyA haiM ? Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 munidvaya abhinandana grantha sahI arthoM meM bhakti nahIM bhakti kA eka vikRta rUpa hai| mana aura indriyoM ko santuSTa karane kA eka mana-mohaka raMga-viraMgI cahala-pahala kA dRzyamAtra / maiM pUchatA hU~-jisake nAma para tuma bhArI ADambara kara rahe ho, unake batAye hue siddhAntoM para calane ke lie kyA tuma taiyAra ho ? mAnava samAja ke pAsa isakA koI uttara nahIM hai / vyartha kI ADambara pravRtti ne Aja mAnava ke jIvana ko AcaraNahIna banA diyA hai| isalie Aja mAnava kI buddhi jar3a hotI jA rahI hai| viSamatA kA samAdhAna kyA hai ? "kyA kAraNa hai ? dinoMdina mAnava samAja meM itanI viSamatA kyoM panapatI hai ?" maiMne puuchaa| mahArAja zrI ne kahA-"maiMne kaiyoM ke muMha se kahate hue sunA hai-phalAMcanda jI ne apanI putrI ke lagnotsava meM hajAroM rupayoM kA daheja diyA aura khilAne-pilAne meM aMdhAdhuMdha kharcA bhI kiyA / sAre gAMva meM usakI prazaMsA huI / aba mujhe bhI apanI putrI kA vivAha usase savAyA karake dikhAnA hai| tAki duniyA use bhUla jAya aura mere kAryoM ko yAda kre|" isa prakAra Aja mAnava meM pratispardhA kA bAjAra garma hai| sabhI hor3A hor3a kI bAr3ha meM baha rahe haiM / vivAha meM besumAra daheja liyA jAtA evaM diyA jAtA hai| jabaki-sagA pahale se hI zrImaMta hai| phira bhI bhare hue ko jabarana dhana-mAla bharA jAtA hai| yaha samAja kI kaisI galata prathA hai ? isa kuprathA kA parihAra Aja anivArya ho cukA hai| viSamatA kA bIjAropaNa isI taraha to hotA hai| agara samAja ke sAdhAraNa parivAra ke suyogya-suzikSita-suzIla lar3ake ko putrI aura paisA diyA jAya to vaha lar3akA jIvana paryanta ehasAna mAnanA nahIM bhuulegaa| isa prakAra AsAnI se samAjavAda kA phailAva ho sakatA hai| para samAja kA dhanI varga aisA karatA kahA~ hai ? garIba lar3ake unakI najaroM meM Ate hI nahIM haiN| saMta kI paribhASA "saMta jIvana kI pahacAna kyA hai ?" maiMne puuchaa| saMta kA aMtaraMga jIvana aura bahiraMga jIvana samatA samAnatA kI dhurI para TikA . huA hai| usake bhItarI jIvana se saralatA, sauhArdratA evaM sahAnubhUti ke maMda-sugaMdhazItala-srota prasphurita hote haiM, to bAhya jIvana se komalatA-kAmanIyatA barasA karatI hai| kathanI-karaNI, vRtti aura pravRtti meM koI antara nahIM rahatA hai| jisakI kathanI aura karaNI meM AkAza-pAtAla kA vyavadhAna hai / vaha saMta kaisA ? saMta ke cehare para saumyatA aura mukha se sadA amRta barasatA hai / maiMne svayaM ne dekhA hai-pUjya zrI Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gurudeva zrI ke vacanAmRta-bindu 43 khUbacanda jI mahArAja evaM jaina divAkara jI mahArAja ke sAmane kabhI-kabhI ugra vAtAvaraNa ubhara AtA thaa| phira bhI una mahA manasviyoM ke ceharoM para samatA aura mukha se amRta hI barasatA rahatA thaa| sunA para samajhA nahIM "mAnava samAja itanA sunatA hai, phira bhI unake jIvana meM parivartana kyoM nahIM AtA?" maiMne puuchaa| samAdhAna ke parikSepa meM gurudeva ne kahA-"sunAnA burA nahIM, isI taraha sunanA bhI burA nhiiN| phira bhI mAnava ke jIvana meM parivartana kyoM nahIM AyA ? yaha tarka Aja kAphI carcIlA bana cukA hai| kAraNa yaha hai ki-samyaka prakAra se abhI taka unhoMne dharma ke marma ko samajhA nahIM hai| heya-jJeya-upAdeya kyA hai ? Aja ke zrotA inase anabhijJa rahe haiN| isalie bhautika dhana-sampati meM Asakta evaM unake prati pragAr3ha mamatva buddhi rahI huI hai| jaba taka zrotA yaha na samajha le ki-bhautika sukha-suvidhA nazvara mAtra hai / maiM inakA nahIM, ye mere nhiiN| kevala jIvana nirvAha kA vyAvahArika sAdhana mAtra hai| mujhe baMdhana meM ulajhAye rakhane vAlA eka jAla hai| taba taka vicAroM meM na parivartana A sakatA hai aura na vicAroM kA pariskAra hI ho sakatA hai|" sunanA aura sunAnA burA nahIM Aja sabhI dekha rahe haiM, cAroM ora vyAkhyAna dene vAle saMtoM kI evaM saMsArI vaktAoM kI koI kamI nahIM hai / phira bhI jaisA cAhie vaisA sAmAjika sudhAra kyoM nahIM ho rahA hai ? pratyuttara meM gurudeva ne kahA- 'sAmAjika sudhAra kyoM nahIM ho rahA hai ?' yaha bAta dUsarI hai| para sunane aura sunAne kI prathA burI nahIM, acchI hai / sunate raheMge to avazya eka dina dharma ke marma ko smjheNge| sva-para kA hitAhita evaM puNya-pApa kyA hai, inheM jAnane kI koziza kareMge aura kabhI na kabhI apanI galata AdatoM ko, rAhoM ko evaM rUr3hiyoM ko badala bhI deNge| zAstra meM kahA-"socca jANai kalyANaM, soccA jANai pAvaNaM' arthAt sunakara hI kalyANa aura akalyANa mArga kA jJAna hotA hai| isI prakAra sunAnA bhI burA nahIM, eka acchI dhArmika pravRtti hai / saMta aura samAja ko eka sthAna para biThAne kA eka sundaratama mAdhyama hai / isa mAdhya kA bahuta bar3A lAbha yaha hai ki saMta aura samAja donoM kA samparka cAlU rahatA hai aura vicAroM kA AdAna-pradAna bhii| agara isa pravRtti ko nirartha mAnakara aMta karane para donoM pakSadhara svachandI bana jaayeNge| samAja ke prati saMta aura saMta ke prati samAja bilakula upekSita ho jAyeMge / isalie dharmopadeza kI prathA atyadhika isa yuga meM upayogI hai| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandana - puSpa mevAr3a saMgha ziromaNi pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja zrImad AcArAMga sUtra kA eka vAkya hai- 'dhamma viu ujju' arthAt jo saddharma kA vijJAtA hai, vaha Rju svabhAvI hotA hai / RjutA arthAt kApaTya granthi kA bhedana ho jAnA jIvana kI eka mahattvapUrNa saphalatA mAnI gayI hai / saMyamI jIvana kA yaha AdhArabhUta satya Aja hamAre sAdhu samAja meM kisa taraha jI rahA hai, yaha saba yahA~ spaSTa karanA abhI Avazyaka nahIM hai / granthi rahita sarala jIvana ke Aja darzana kaThina haiM kintu mAlavaratna, parama zraddheya zrI kastUracanda jI mahArAja kA bhavya - vyaktitva jaba taka upasthita hai, bhadratA kI vAstavikatA kA saMdarzana milatA rahegA / zrI kastUra canda jI mahArAja kA saMyamI jIvana sattara varSa kI yAtrA kara Age bar3ha rahA hai / jisa varSa merA janma huA usa varSa Apa saMyama ke patha para Aye / bIsa varSa bAda maiM bhI usa patha kA rAhI banA taba se aba taka yaha saha-yAtrA cala rahI hai / zArIrika Ta se dUrastha hokara bhI eka hI saMgha ke aMga hone se Atmika samparka to sadA hI rahA, Aja bhI hai / isa Atmika samparka ke sandarbha meM mere anubhava ne Apako eka bhadra munirAja ke rUpa meM svIkAra kiyA aura maiM yaha samajhatA hU~ ki merI yaha svIkRti kataI anucita nahIM hai / sudIrgha saMyamI jIvana kI yAtrA ke aneka ghaTanAkrama samAja ke sAmane haiM kintu Apako kahIM bhI ulajhate nahIM pAyA / saralatA kI sAkSAt mUrti zrI kastUracandajI mahArAja ke pAsa zuddha anubhavoM kA eka vizuddha khajAnA hai / vizuddha zabda kA prayoga maiM isalie kara rahA hU~ ki vahA~ milAvaTa kI koI saMbhAvanA nahIM hai / mahimA maNDita zrI nandalAlajI mahArAja, pUjya zrI khUbacandajI mahArAja, zAstrajJa zrI devIlAla jI mahArAja, pUjya zrI mannAlala jI mahArAja, paMDita kavi zrI hIrAlAla Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandana-puSpa jI mahArAja, jaina divAkarajI mahArAja Adi satpuruSoM kI to Apane sAkSAt sevA kI hai aura tatkAlIna, aneka sampradAyoM ke AcAryoM, pradhAna munirAjoM kA yadA-kadA samparka pAyA hai, ina saba prasaMgoM se anubhavoM kA jo bejor3a khajAnA inakI smRti meM upasthita hai vaha jaina samAja ke itihAsa kI dharohara hai, merA inake vidvAn ziSyoM se Agraha hai kiuna mUlyavAna yAdadAstoM ko samaya rahate lipi kSetra se le aaeN| mAlava ratna zrI kastUra caMda jI mahArAja kI maiM eka vizeSa guNa ke lie bar3I khyAti sunatA hU~, vaha hai-"sevA" / zAsana ko samarpita jIvana kA sevA hI Adarza hotA hai| aglAna bhAva se rugna, bAla, vRddha Adi munirAjoM kI eka rasa ho sevA karanA vaha vizeSatA hai, jisane Aja unheM muni-mana-priya banA diyA hai| zAnta svabhAvI, milanasAra aura prasannavadana zrI kastUracaMda jI mahArAja bar3e madhura bhASI aura nibhAu svabhAva ke haiM, yahI kAraNa hai ki Aja divAkara gaccha inake anuzAsana ko zaktyA nahIM, bhaktyA svIkAra karatA hai| Aja jaba maiMne yaha sunA ki-una mahApuruSa kA sArvajanika abhinandana kiyA jAne vAlA hai to merA mana pulakita ho uThA / isalie nahIM ki hama unakA abhinandana kara unheM U~cA uThAyeM balki khuzI isa bAta kI huI ki hama apane uttaradAyitva ko kucha to samajha paayeN| yadi hama aise suyogya agraja munirAja kA abhinandana nahIM karate haiM to hama eka aisA avasara khote haiM jo kucha varSoM bAda cAha kara bhI kisI bhI sthiti meM prApta nahIM kara skte| ___ abhinandana ke zubhAvasara para dIrgha jIvana kI maMgalakAmanA ke sAtha hArdika abhinndn| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 munidvaya abhinandana grantha zramaNa saMgha kI virala vibhUti : upAdhyAya kastUracaMdajI mahArAja - rAjasthAna kesarI adhyAtmayogI upAdhyAya zrI puSkara muni jI __ zramaNa saMgha kI virala vibhUti sthavira padAlaMkRta zrI kastUracaMda jI mahArAja kA abhinandana grantha prakAzita hone jA rahA hai, yaha jAnakara merA hRdaya AnaMda vibhora ho uThA, kyoMki ve eka aise viziSTa ziSya saMta haiM jinake caraNAravindoM meM zraddhA ke sumana samarpita karane kA mujhe suavasara prApta ho rahA hai| kastUracandajI mahArAja ke darzanoM kA saubhAgya mujhe eka bAra nahIM, aneka bAra prApta huA hai / jahA~ taka merI smRti hai maiMne unake darzana sarvaprathama medapATha kI rAjadhAnI udayapura meM kiye| usake pazcAt byAvara, seMdhaDA, sAdar3I, sojana aura jayapura meM kiye| jaba bhI maiMne unake darzana kiye, mujhe unake sannikaTa baiThane kA avasara prApta huA, taba mujhe aisA anubhava huA ki maiM eka suguNoM kI sundara vATikA meM baiThA huA hU~, jahA~ para raMga-biraMge sugandhita sumana khila rahe haiM, mahaka rahe haiM aura apanI madhura sugandha se janamana ko AkarSita kara rahe haiM / kastUracanda jI mahArAja jahA~ Agama sAhitya ke, stoka sAhitya ke, gaMbhIra vidvAna haiM vahA~ ve jyotiSa zAstra ke prakANDa paNDita haiN| jyotiSa ke sambandha meM unakI sUkSma jAnakArI hai / jambUdIpa prajJapti, caMdra prajJapti, sUrya prajJapti kA unhoMne aneka bAra parizIlana kiyA hai jisake phalasvarUpa graha-nakSatra, tArAgaNa, nadI parvata Adi kA unheM gaharA parijJAna hai| jaba bhI unake pAsa baiThie, taba bhI vaha jJAna kA khajAnA khola deMge, jijJAsu jitanA bhI cAheM, usameM se grahaNa kara leM, aura ve rAjA karNa kI taraha dAna dene meM Ananda kA anubhava karate haiN| unake jIvana kI mahatvapUrNa vizeSatA hai-ve svabhAva se sarala haiM, namra haiM, dayAlu haiN| ve paropakAra parAyaNa vRtti ke haiN| kisI bhI dIna daridra ko dekhakara unakA hRdaya moma kI taraha pighala jAtA hai aura jaba taka use sahayoga na dilA dete haiM taba taka unheM zAnti nahIM hotI hai| zraddheya kastUracandajI mahArAja saMgaThana ke mahAn premI rahe haiM, zramaNa saMgha ke nirmANa meM unakA apUrva yogadAna rahA hai| saMgaThana ke lie samaya-samaya para unhoMne apane vicAroM ko badalakara ekatA ke lie prayAsa kiyA hai jisake phalasvarUpa zramaNasaMgha eka banA rahA / maiM usa mahAna saMta kI vizeSatAoM para kyA prakAza DAlUM ? kyoMki unakA jIvana Adi se anta taka mizrI ke samAna madhura rahA hai, ilAicI ke samAna sugandhita rahA hai aura navanIta ke samAna komala rahA hai| merI yahI hArdika maMgala kAmanA aura bhAvanA hai ki ye saMta pravara dIrghakAla taka samAja ko apane jJAna-darzana-cAritra kI nirmala jyoti pradAna karatA rahe / zAyara ke zabdoM meM tuma salAmata raho varSa hajAra, hara varSa ke dina hoM pacAsa hajAra / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandana-puSpa 47 bhakti ke cAra zabda - zrI indara muni jI mahArAja (bar3e) mAlava ratna upAdhyAya padAlaMkRta zraddheya zrI kastUracanda jI mahArAja ina dinoM sthAnakavAsI jaina samAja meM vayovRddha saMta ziromaNi pada para AsIna haiN| vigata dasakoM meM Apane kaI jainAcAryoM kI sevA karake anubhava jJAna kA amUlya koSa prApta kiyA hai / mujhe kaI bAra ApakI sevA karane kA lAbha milA hai| maiMne kAphI nikaTatA se Apake ubhaya jIvana ko dekhA hai| sadaiva Apa saMkIrNa vicAroM se dUra rahe haiM, kauna apanA kauna parAyA ? yaha bheda nIti Apake pAsa nahIM hai| yahI kAraNa hai ki sabhI santa Apako "guru bhagavaMta" kahakara pukArate haiN| Apa deha se jitane sthUla haiM, guNoM meM bhI Apa usI taraha mahAn haiN| jaina samAja Apako abhinandana grantha bheMTa kara rahI hai| yaha gaurava kI bAta hai| maiM bhI ApakA abhinandana karatA huuN| smRti-paTala para tAjA saMsmaraNa __ manohara mastarAma jI mahArAja vi0 saM0 1987 kA cAturmAsa pUrNa kara AcArya zrI mannAlAla jI mahArAja udayapura ke upanagaroM meM dharma-pracAra kara rahe the| maiM zrI ApakI sevA meM vairAgyAvasthA meM dhArmika abhyAsa kara rahA thaa| inhIM dinoM meM paM0 zrI kastUracanda jI mahArAja bar3I sAdar3I (mevAr3a) kA cAturmAsa pUrNa karake udayapura AcArya zrI kI sevA meM pdhaare| maiMne bhI usa samaya Apake prathama bAra darzana kie| ApakA ceharA vizAla, bhavya lalATa, bhavyanetra, bharA huA gaja gati sundara AkRti ko dekhakara maiM atyanta prabhAvita huA / Apake darzana se mere vairAgya meM atyadhika vRddhi huI / Age calakara Apa zrI ne merI janma bhUmi gogundA (bar3AgA~va) pharasakara dIkSA kI AjJA bhI prApta kraaii| ye ApakA mere para atyanta upakAra hai| Apake sAtha aneka cAturmAsa hue| usameM mujhe Apane aneka zAstroM kA abhyAsa karAyA, zAstroM kI gambhIra dhAraNA bhI krvaaii| Apake dhairyatA, gambhIratA, sAhasikatA Adi aneka guNoM ne mere para atyanta upakAra kiyA hai / eka kisI kavi ne ThIka hI kahA hai dhIratA, gambhIratA, hoya. usI meM hoya / ____TATI Upara tIna khaNDa, suNyA na dekhyA koya / / cAroM hI saMghoM meM ApakA vyavahAra bahuta sundara hai| isa samaya Apako upAdhyAya pada para alaMkRta kie haiM / ye bahuta hI sundara aura upayukta hai| Apake pAsa anubhava kA bhaNDAra surakSita hai| ApakA saMyamI jIvana cirAyu ho, tAki cirakAla taka samAja jJAna, darzana, cAritra se lAbhAnvita ho sake, yahI hArdika zubhakAmanA hai| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 munidvaya abhinandana grantha udAra hRdayI ke caraNoM meM - kevala muni kavi baMzI muni dillI meM bImAra the, una dinoM upAdhyAya mAlava ratna zrI kastUracanda jI mahArAja kA varSAvAsa dillI meM thaa| taba ApakI sevA karane kA, darzana karane kA evaM Apako nikaTatA se dekhane kA mujhe prathama avasara prApta huA thaa| yoM to Apake tejomaya saMyamI jIvana meM agaNita vizeSatAe~ rahI huI haiN| parantu kucha vizeSatAe~ mahattvapUrNa evaM ullekhanIya haiN| Apake pAsa hastalikhita sAhitya kA khAsA bhaMDAra thaa| jo kucha varSoM pahale jayapura ke jJAna bhaNDAra ko upahAra ke rUpa meM udAratApUrvaka Apane pradAna kiyA hai| vyAkhyAnopayogI racanAe~ bhI Apake pAsa bahuta haiN| unheM Apa udAratApUrvaka dikhAne meM evaM likhAne meM sadaiva tatpara rahate haiN| itanA hI nahIM ApakI yaha AMtarika icchA rahI hai ki-saMgrahIta bhajana, kavitA, lAvaNie~, zloka evaM anya racanAe~ adhikAdhika sAdhu-sAdhvI evaM prabuddha varga ke hAthoM meM pahu~ce utanA hI acchA hai / ataeva ApakA upayogI saMgraha-sAmagrI kUpa kA jala nahIM saritA kA jala hai| sAdharmI sahAyatA pahu~cAnA yaha dUsarI vizeSatA hai| Apake prabhAvazAlI pravacanoM ke prabhAva se samAja ke kaI guptadAnI hajAroM rupayoM kI sahAyatA saikar3oM bhAI-bAiyoM ko pahu~cAne meM Aja bhI sakriya haiN| yaha mAlava ratna zrI jI ke udAratA kA hI prabhAva hai| / unake bahattara varSIya saMyamI jIvana kA samAja-saMgha dvArA jo abhinandana kiyA jA rahA hai| isa zubhAvasara para unake ukta guNoM kA hArdika abhinandana karate hue mujhe bhI prasannatA ho rahI hai| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandana-puSpa vilakSaNa pratibhA ke dhanI : zrI kastUracanda jI mahArAja 0 devendra muni zAstrI paramAdaraNIya mAlavaratna upAdhyAyapravara sthavira padAlaMkRta zrI kastUracanda jI mahArAja sthAnakavAsI jaina samAja ke eka variSTha santa ratna haiN| unameM vilakSaNa pratibhA, pratyutpannamatitva, dUragAmI dRSTi aura tvarita nirNaya karane kI zakti ke kAraNa ve jana-jana ke Adara pAtra bana gaye haiN| kastUrI kI mIThI aura madhura mahaka se janatA janArdana kA hRdaya AhalAdita ho jAtA hai vaise hI ApazrI ke sadguNoM kI madhura saurabha se mugdha hI nahIM kintu jaina samAja apane Apako dhanya anubhava kara rahA hai| jaina Agama sAhitya meM sthavira ko bhagavAna kI upamA pradAna kI gaI hai| 'therA bhagavanto' kahakara usakI gaurava-gAthA ke gIta gAye gaye haiN| vaha svayaM jJAna-darzanacAritra meM sthira hotA hai aura jo bhI usake samparka meM AtA hai, use bhI vaha sthira karatA hai| isIlie AgamoM meM sthaviroM se par3hane kA varNana milatA hai jisase sAdhanA ke kSetra meM kabhI bhI vicalita nahIM ho ske| parama zraddheya zrI kastUracanda jI mahArAja sthavira hI nahIM, mahAsthavira haiM-ve jJAnasthavira haiN| jaba bhI koI sAdhaka unake pAsa baiThatA hai, taba ve jJAna kI carcA karate haiN| use jainadharma kA mahatva batAte haiN| ___maiMne ApazrI ke darzana kaba kiye yaha nizcita tithi batAnA sambhava nahIM hai, para jahA~ taka merI smRti hai, maiMne Apake darzana gRhasthAzrama meM bahuta hI choTI umra meM udayapura meM kiye the| merI pUjanIyA mAtezvarI tIjabAI jo usa samaya vairAgya avasthA meM thI, jinakA vartamAna meM nAma mahAsatI prabhAvatIjI hai, unake sAtha Apake darzanArtha gayA thaa| mAtAjI ko stoka sAhitya kA bahuta hI gaharA adhyayana thaa| usa samaya unheM lagabhaga DhAI sau-tIna sau thokar3e Ate the| ataH ApazrI ne mAtAjI se aneka prazna kiye aura unase sahI uttara sunakara ApazrI ne AzIrvAda bhI pradAna kiyA ki tuma dIkSA lekara khUba hI dharma kA udyota krogii| mAtAjI mahArAja ne Apase jyotiSacakra va khaNDA-jojana Adi thokar3oM ke rahasyoM ko bhI smjhaa| mAtAjI ne parama viduSI sAdhvIratna zrI sohana kuMvara jI mahArAja ke pAsa dIkSA grahaNa kI aura maiMne mahAsthavira zrI tArAcandajI mahArAja va rAjasthAna kesarI, adhyAtmayogI upAdhyAya zrI puSkara munijI mahArAja ke pAsa AhatI dIkSA grahaNa kii| dIkSA ke pazcAt jaba maiMne Apake darzana kiye taba Apane mujhe bAlaka hone ke nAte se aneka zikSAprada citra diye, jo Aja bhI mere pAsa surakSita haiN| sAdar3I-sojata aura ajamera zikhara sammelana meM bhI Apake darzanoM kA saubhAgya milA / para sammelana ke bhIr3a-bhar3akke pUrNa vAtAvaraNa meM Apase koI vizeSa carcA Adi nahIM ho skii| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 50 munidvaya abhinandana grantha vikrama saM0 1912-13 meM hama sadgurudeva ke sAtha jayapura sakAraNa Thahare hue the| usa samaya ApazrI dehalI cAturmAsa karane ke bAda vahAM para padhAre the| vArtAlApa ke prasaMga meM ApazrI ne jo jJAna kA nirjhara pravAhita kiyA use sunakara maiM vismita ho gyaa| rAtri ke nIrava andhakAra meM ApazrI ne mujhe kahA-'dekha devendra ! isa tAre kA nAma dhruva hai / isa tAre kA nAma amuka hai| amuka tAre ke udaya hone para deza meM sukAla hotA hai aura amuka tAre ke udaya se duSkAla aura viplava hotA hai| mujhe aisA anubhava huA ki mahArAjazrI ko eka nahIM saikar3oM-hajAroM tAroM ke sambandha meM jAnakArI hai| ve mAnoM isa viSaya ke mAsTara haiN| isIlie zramaNa saMgha ne Apako upAdhyAya pada se alaMkRta kiyA hai| paramparA kI dRSTi se bhI ApazrI pUjyazrI jIvarAjajI mahArAja kI paramparA ke haiN| isalie eka-dUsare ke prati sneha honA svAbhAvika hai| ApazrI kI mujha para asIma kRpA rahI hai| ApazrI kA AzIrvAda mujhe milA hai jisase maiM jJAna-darzana-cAritra meM nirantara pragati kara rahA huuN| ApazrI dIrghakAla taka svastha rahakara hama sabhI ko mArgadarzana dete raheM aura hama Apake AzIrvAda se jJAnadarzana-cAritra meM Age bar3hate raheM-yahI merI Apake caraNoM meM zraddhA snigdha suvAsita sumana samarpita haiN| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandana-puSpa mahAmAlava ke mahAn ratna tapodhanI zrI basaMta munijI mahArAja karmavIroM evaM dharmavIroM ko janma dene meM mAlava bhUmi bhI pIche nahIM rahI hai| samaya-samaya para anekoM nara-ratnoM ko janma diyA hai / jahA~ anekoM karmavIra vikrama-rAjA bhoja jaise hue haiM vahA~ bar3e-bar3e mahAn tyAgI-RSi-muni bhI hue haiN| merA parama saubhAgya hai ki eka aise hI mahAmanA mAlavaratna kA abhinandana karane evaM unake pAvana pAda-padmoM meM apane zraddhAspada do zabda-sumana arpita karane kA jo suavasara prApta ho rahA hai, mujhe usake prati parama hArdika harSa hai jisakA varNana maiM kara nahIM skuuN| mAlavaratna, karuNAsAgara, jyotirvida gurudeva zrI kastUracandajI mahArAja ke prati merI aTUTa zraddhA evaM nizcala bhakti hai| kyoMki merI dIkSA Apa hI ke sAnnidhya meM huI / ata: Apa mere dIkSA dAtA haiN| ApakA janma madhyapradeza ke 'jAvarA' nagara meM huaa| Apa pitA raticandajI evaM mAtA phUlIbAI ke lAla haiN| Apake jIvana meM rahe hue guNoM kI tArIpha avarNanIya hai / niHsvArtha prema-dayA-kSamA-udAratA-gAMbhIryatA-sahiSNutA evaM milanasAritA Apake jIvana ke parama-pAvana aMga haiN| Aja Apa hamAre zramaNa saMgha ke eka jyotirdhara camakate-damakate-jJAna ratnAkara haiN| Apa dvArA caturvidha saMgha pratidina-pratipala jJAna prApta kara rahA hai / ApakI sevA kA mujhe adhika lAbha nahIM milA hai, phira bhI maiM ApakI sarala prakRti evaM udAtta vicAroM se prabhAvita huuN| Apa cirAyu raheM yahI merI zubha kAmanA hai| maiM apane ina do zabdoM evaM zubhAkAMkSA dvArA gurudeva kA abhinandana karatA huuN| muni basaMta jAlanA (mahArASTra) 10-6-76 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 munidvaya abhinandana grantha himAlaya se bhI mahAn 0 zrI lAbhacandajI mahArAja - parama zraddheya pUjya gurudeva upAdhyAya zrI kastUracaMdajI mahArAja ke prati maiM kyA likhuu| jo bhI likhanA hai, mAno sUrya ko dIpaka batAne jaisA hai| Apake jIvana meM saralatA, saumyatA, vAtsalyatA, karuNA evaM dIna-dukhiyoM ke prati sahAnubhUti Adi anekoM daivika guNa kUTa-kUTa kara bhare hue haiM / jinakA varNana yaha lekhanI pUrNa rUpa se citrita nahIM kara pAtI hai| Apa jyotiSa ke prakANDa vidvAna haiN| kSamA guNa Apake jIvana ke kaNa-kaNa meM ota-prota hai / Apa jaise mahAmanasviyoM ke viSaya meM yadA-kadA jaba maiM socatA hU~ to mujhe lagatA hai ki ApakA jIvana to himAlaya se bhI mahAn hai, zreSTha hai, vividha guNa-garimAmahimA se yukta hai / sabhI parvatoM meM himAlaya kA mahatva atyadhika isIlie mAnA hai ki vaha vizAlatA kA evaM samojjvalatA kA pratIka rahA hai| isI prakAra Aja zramaNa varga meM pUjya gurudeva sabhI dRSTiyoM se mahAn haiM, pUjanIya haiM evaM arcanIya haiM / Apa vayaHsthavira, dIkSAsthavira evaM Agamasthavira haiN| Apako pitAmaha ke rUpa meM pukArA jAya to koI atizayokti nahIM hogii| __aise mahAn santa zAsana samrAT ApazrI ke caraNa-kamaloM meM zraddhA bhakti pUrvaka vandanAMjaliyAM samarpaNa karatA huA yaha zubha kAmanA karatA hU~ ki pUjya gurudeva se sadAsarvadA mArga-darzana milatA rhe| phalasvarUpa samAja prati-pala pragati kI ora bar3hatA rhe| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandana-puSpa jJAna-garimA maMDita upAdhyAya zrI kastUracaMdajI mahArAja 0 zrI Izvara munijI mahArAja zramaNa saMskRti ke pratIka parama pUjya jyotiSAcArya, mAlavaratna, zAsana-samrATa upAdhyAya zrI kastUracandajI mahArAja sAhaba jaina samAja ke jAjvalyamAna nakSatra haiM / ApakA janma vikrama samvat 1946 jyeSTha kRSNA 13 ravivAra ko jAvarA zahara meM huaa| mAnyavara zrI raticandajI evaM suzrI phUlIdevI Apa jaise puNyavAn putra ko pAkara phUle nahIM smaaye| candra-kalA jyoM Apa bar3hane lge| yogyAvasthA ke anusAra mAtA-pitA ne Apako adhyayana ke lie pAThazAlA meM praveza kraayaa| datta-citta hokara adhyayana karane lge| unhIM dinoM jIvana ke mahAna nirmAtA zrI majjainAcArya khUbacandajI mahArAja kA jAvarA nagara meM padArpaNa huaa| hRdaya ko udvelita karane vAle vyAkhyAna hone lge| vairAgya rasAsvAdana karane ke lie hamAre caritanAyaka bhI apane sAthiyoM ke sAtha jA pahu~ce / pUrvajanma ke zubha saMskAroM ke phalasvarUpa pUjya pravara ke pravacana sune aura vairAgya bhAvanA jAgrata ho utthii| yadyapi dharmArAdhanA kAla meM eka ke bAda eka vighna-bAdhA ubharate haiM tathApi dhuna ke pakke sAdhaka apane nirNIta mArga kA parityAga nahIM karate haiN| antatogatvA pArivArika janoM kI anumati prApta kara samvat 1962 kArtika zuklA trayodazI guruvAra ko pUjyazrI khUbacandajI mahArAja sAhaba ke sAnnidhya meM rAmapurA meM dIkSA vrata svIkAra kiye / laghuvaya meM saMyamI bana kara hindI, saMskRta, prAkRta, gujarAtI evaM jyotiSa sambandhI guNa jJAna meM AzAtIta saphalatA prApta kii| vidvadvara munimahAsatI vRnda Apake mukhAvinda se pAMDityapUrNa jJAna kI carcAyeM sunate-sunate Ananda vibhora ho jAte haiN| ___ jaina vAGamaya meM ApakA vizAla anubhava hai tathApi Apa abhimAna se kosoM dUra haiN| Apa sarala svabhAvI evaM kaThora saMyama pAlaka rahe haiN| Apane apane jIvana kAla meM aneka santa evaM satI varga ko adhyayana karavAyA hai| saMyamI jIvana nirvAha ke Avazyaka sabhI sAdhana ApazrI ke bhaNDAra meM vidyamAna haiM jinheM samaya-samaya para abheda bhAva se Apa apane varad kara-kamaloM se pradAna kiyA karate haiN| dIna-dukhI, anAtha, anAzritoM ko dekhakara ApakA mRdu mana pasIja jAtA hai| phalasvarUpa ApakI balavatI preraNA se lagabhaga sabhI prAntoM meM vidhavA sahayoga, chAtravRtti evaM Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 - munidvaya abhinandana grantha sAdharmI sahAyatA svarUpa hajAroM rupaye prati varSa pahu~cate haiN| kaI vidyArthI ApazrI kI mahatI kRpA se pragati kara rahe haiN| ___ ApakA jIvana eka agAdha sindhu sadRzya hai| jisameM jo bhAvuka DubakiyA~ lagAtA hai vaha vividha guNa rUpI ratnoM ko avazya prApta kara Anandita hue binA nahIM rhtaa| jo bhI vAdI-prativAdI Apake samparka meM Ate haiM ve pUrNa rUpa se santuSTa hokara hI ghara lauTate haiM / saMyama sAdhanA ke antargata Apane hajAroM mIla kI paidala yAtrA karake rAjasthAna, gujarAta, madhya pradeza, mahArASTra, uttara pradeza, paMjAba ko pAvana kiyA hai| isa samaya ApakI avasthA karIba 85 varSa kI hai| sambhavata: sthAnakavAsI jaina samAja meM sabase bar3e dIkSAsthavira, vayaHsthavira evaM zrutasthavira Apa hI haiN| ApakI sAdhanA ke AdyopAMta sabhI kSaNa gauravazAlI rahe haiN| manasA, vAcA, karmaNA sadaiva Apa samasta vizva kalyANa bhAvanA kA cintana kiyA karate haiN| jisa prakAra Apa zArIrika dRSTi se gauravarNa yukta haiN| usI prakAra Antarika jIvana bhI ApakA vimala aura vizuddha hai| kaI bAra mujhe Apa ke samIpa rahane kA avasara milA hai| Apake muMha se maiMne kabhI bhI kisI kI nindA nahIM sunii| Apa sAgara sadRzya gambhIra haiN| vividha prasaMga Apake sAmane ubhara Ate haiM para Apa sabhI ko amRta mAna kara pI jAte haiN| yahI kAraNa hai ki sabhI munirAja Apako guru tulya mAnate haiN| __ maiM abhinandana grantha samarpaNa ke zubhAvasara para pUjya upAdhyAyazrI ke kalyANakArI caraNoM meM zraddhAsumana arpita karatA huA Apake sudIrgha jIvana kI maMgala kAmanA karatA huuN| AzA karatA hU~ ki Apa jaise mahAmanasvI munipuMgava dvArA mArgadarzana milatA rahe tAki maiM apane sAdhaka jIvana ko Alokita karatA rhuuN| jaina sthAnaka 2033 varSAvAsa rUpanagara (rAjasthAna) Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandana-puSpa kore kAgaja para jJAna ke hastAkSara ] zrI kAMtimuni jI mahArAja 'jaina siddhAnta vizArada' yaha jagavidita aura sarvamAnya bAta hai ki bhArata AdikAla se eka AtmavAdI deza rahA hai| jaina, vaidika aura bauddha dharma kI dhArAe~ isI deza se nikalI haiM aura usake avirala jJAna, vairAgya, adhyAtma pravAha ne jaga ko AplAvita kiyA hai| bhAratIya jana jIvana kI pRSThabhUmi ke nirmANa meM RSiyoM, manISiyoM aura cintakoM kA mahAna yogadAna rahA hai| samaya-samaya para santoM ne isa deza meM jJAna, darzana, cAritra kI triveNI mAnava-medinI meM pravAhita kara jana-mAnasa ko AdhyAtmika avagAhana kA amUlya avasara pradAna kiyA hai| santoM kI isa ujjvala, punIta, avicchinna paramparA meM "mAlavaratna, vayovRddha, zAstrajJa, jyotirvida pUjya gurudeva zrI kastUracandajI mahArAja" eka atyanta mahatvapUrNa kar3I hai| zasya zyAmala mAlava prAnta ke ratalAma nagara meM virAjita pUjya gurudeva zrI kastUracandajI mahArAja se kauna paricita nahIM hai ? koTi-koTi jaina va ajaina dharmaprANa janatA inase paricita va prabhAvita hai| saMta-satiyA~ evaM zrAvaka-zrAvikA inakI sevA va darzana kara apane Apako dhanya va mahAbhAgyazAlI mAnate haiN| inhIM punIta pAvana jagata uddhAraka pUjya gurudevazrI kI sevA karane kA zubha avasara mujhe lambe samaya se prApta ho rahA hai, jisase maiM apane Apako dhanya va gauravAnvita anubhava karatA huuN| sAMsArika jIvana kAla se hI maiM gurudeva ke sAnnidhya meM rhaa| gurudeva ke darzanArtha jo bhI koI AtA hai, ve unheM jIvana vikAsa ke liye AdhyAtmika sadpreraNA pradAna karate rahate haiN| isI prakAra unake dvArA mujhe bhI preraNA prApta huI evaM mere mana meM par3I ajJAna kI gutthI sulajha gii| unake Adarza va tyAgapUrNa jIvana se preraNA prApta kara mujhe bhI sAMsArika prapaMcoM se virakti ho gaI aura maiM bhI saMyama mArga kI ora agrasara hone lgaa| samAja va gurudevazrI ke dvArA jAMcA-parakhA gyaa| merI dRr3ha saMyamI bhAvanA dekhakara va pArivArika sambandhiyoM se svIkRti prApta hone para gurudeva ne dIkSA ke liye AjJA pradAna kara dii| saMvat 2027 mAgha sUdI paMcamI (basanta paMcamI) ravivAra ko gurubhrAtA paNDita zrI rameza munijI mahArAja 'jaina siddhAnta AcArya' dvArA grAma chAyaNa (jilA-dhAra) meM dIkSita huA evaM gurudeva zrI pratApamalajI mahArAja ko nezrita kiyA gyaa| dIkSA grahaNa karake maiM sIdhA vicaratA huA pUjya gurudevazrI kastUracandajI mahArAja ke zrI caraNoM meM sevArtha ratalAma pahu~cA / dIkSAkAla se lekara aba taka maiM gurudevazrI kI sevA meM huuN| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 munidvaya abhinandana grantha saMvat 2027 meM maiM gurudevazrI kI sevA meM aayaa| prArambha se hI gurudevazrI kA mujha para pragAr3ha prema rahA / jaba maiM gurudevazrI kI sevA meM AyA taba maiM eka kore kAgaja ke samAna thaa| kucha prArambhika jJAnAbhyAsa ke sivA maiM ekadama nirA thaa| gurudeva zAstroM ke pragAr3ha jJAtA haiN| unakA kahanA hai ki zAstra jJAna hI dharma kA sAra hai| ata: unhoMne mujhe bhI prArambha meM zAstroM ke paThana-pAThana ke liye protsAhita kiyaa| unakA pUrNa sahayoga prApta kara maiM zAstrAbhyAsa meM laga gyaa| gurudeva ne apane jJAna va anubhava dvArA mujhe nandIsUtra, upAsakadazAMga, samavAyAMga, ThANAMga Adi karIba-karIba 10 zAstroM kA pUrNa vivecana sahita paThana kraayaa| taduparAnta gurudeva ne apane jJAna ke akSaya bhaNDAra meM se niHsaMkoca jJAnAmRta pradAna kara mujhe vyAkhyAna dene hetu protsAhita kiyaa| yaha gurudevazrI kI hI asIma kRpA hai jisake kAraNa Aja maiM sAMsArika prapaMcoM se mukta ho bhagavAna mahAvIra ke batAye gaye AdarzoM ko apane jIvana meM AtmasAt karane meM prayatnazIla huuN| __ gurudeva ne eka dIrgha saMyamI jIvana vyatIta kiyA hai| aneka prAntoM va sthAnoM kA bhramaNa kara unhoMne apane pAsa jJAna va vAstavika anubhava kA apAra bhaNDAra saMcita kiyaa| gurudeva ko dIkSA liye karIba 72 varSa ho gaye haiN| isa dIrgha dIkSAvadhi meM unhoMne kabhI ArAma ko sthAna nahIM diyaa| 86 varSa kI Ayu hone para bhI Aja ve vyasta dinacaryA meM rata haiN| apane nikaTastha sAdhu-santoM ko ve nirantara zAstrAbhyAsa karAte rahate haiN| jyotiSa jJAna meM to Apa pUrNa rUpa se pAraMgata haiN| ina sabake atirikta ApakA sAdharmI vAtsalya bhAva jagavidita hai| saumyatA va zAlInatA meM Apase koI sAnI nahIM rkhtaa| aise dhIra, gambhIra, pUjya gurudeva kI sevA meM rahane kA jo mujhe suavasara prApta huA hai, ise maiM apanA asIma puNyodaya mAnatA huuN| merI jIvana-naukA ko jJAna va saMyama ke sAgara meM nirantara pravAhita hote rahane ke liye gurudevazrI mujhe jo samaya-samaya para sadupadeza pradAna karate haiM, usake liye maiM unakA koTi-koTi kRtajJa huuN| zAsana deva se prArthanA hai ki aise pUjya gurudeva kI vAtsalyamayI chAyA mujhe apane jIvana kAla meM sadaiva milatI rhe| unake yogya va kuzala mArgadarzana meM maiM apane jJAnAbhyAsa meM nirantara vRddhi karatA rahU~, yahI abhilASA hai| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandana-puSpa karuNA-kRpA ke kubera / pradIpa muni 'zazAMka' bhagavAna mahAvIra ke sAdhanA-zAsana meM sva0 AcAryavarya paramAdaraNIya zrI hukmIcanda jI mahArAja kI gaccha paramparA meM svanAmadhanya evaM prAtaH smaraNIya aneka mahAn munivara ho gaye haiN| ve sabhI apanI-apanI jIvana-sAdhanA ke prakAzamAna nakSatra the| usI pAvana dhArA ke vartamAna meM sarvocca, variSThatama, jyotikendra, sAdhuratna, upAdhyAya, jyotirvida paramArAdhya gurudevazrI kastUracandajI mahArAja haiN| jinake varad-zAsana kI prabhAvanA Aja meru se bhI Uvonnata hai| mahA-mahima guruvaryazrI ke jIvana kI garimA ke sammukha saMsAra kI sampUrNa upamAyeM teja evaM ojahIna haiN| ve vAtsalya evaM karuNA ke vAstava meM jIvana srota haiN| jisa kisI ne bhI ApakA pAvana sAnnidhya ekabAragI pA liyaa| merI dRSTi se vaha nihAla ho gyaa| use phira bhaTakane kI evaM bhIkha mAMgane kI AvazyakatA nhiiN| mere gurudevazrI ke pAsa kyA nahIM hai ? vizva kA vaibhava hI jinake caraNazrI kA sparza kara saubhAgya sarAhatA hai| kabhI-kabhI to anacAhe bhI varadAyI AzIrvAda-nidhi upalabdha ho jAtI hai / kubera ke pAsa se kabhI koI khAlI nahIM A sktaa| merI hArdika abhilASA yahI hai ki maiM haradama pAvana puruSa, pUjyavara, mAlavaratna gurudevazrI ke sAnnidhya lAbha ko pAtA huA jana-mana ko jJAna-darzana-cAritra kI triveNI saMgama kI tIrthatA kI ora agrasara kara skuuN| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munidvaya abhinandana grantha hArdika abhinandana : hRdaya ke prAMgana meM / zrI rAjendra muni jI mahArAja (upadezAcArya) mahAmanasvI saMta-muniyoM kA mahakatA jIvana puSpa eka virAT adhyAya hai| suSThurItyA jisakA adhyayana-adhyApana karake tatkAlIna samAja janopakAra kalyANa meM pravatta hotA haA apane jIvanotthAna kalyANa kA mArga prazasta karatA hai| aise tejasvI evaM karmaTha sAdhaka vyaktitva ko aneka upamAoM se upamita karanA koI atizayokti nahIM mAnI jAtI hai uraga giri jalaNa sAgara, nahayala tarugaNa samo jo hoii| bhamara gira dharaNI jalaruha, ravi pavaNa samo jao smnno|| -dazavai0 niyukti, gA0 157 jisake jIvana meM sarpa ke tana kI taraha madutA, parvata kI taraha jisake jIvana meM sthairyatA, agnivat jisakA jIvana prajvalita hai| samudra kI taraha jisakA jIvana gambhIra hai, AkAza kI taraha jisakA jIvana virAT hai, jisakA jIvana vRkSa kI taraha AzrayadAtA hai, madhukara kI taraha jisakI vRtti hai, jo aneka sthAnoM se madhu ko baToratA hai, hariNa kI taraha jo sarala hai; bhUmi kI taraha jo kSamAzIla hai, kamala kI taraha jo nirlepa hai, sUrya kI taraha jisakA jIvana tejasvI hai aura pavana kI taraha jo apratihata vihArI hai| ukta upamAoM se alaMkRta sAdhaka jIvana ko zramaNa kahA hai| ___ mAlavaratna pUjya gurudevazrI kastUracandajI mahArAja ke gaurava-garimA-maNDita vyaktitva ko kisI eka saMkIrNa paridhi meM Abaddha karanA bhArI bhUla hogii| mahArAjazrI kA prazasta prayAsa sabhI kSetroM meM atyadhika sakriya rahA hai| samAja ke hajAroM-lAkhoM nara-nArI ApakI kRpA ke pAtra rahe haiN| ataeva maiM ApakA hArdika abhinandana karatA huuN| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandana-puSpa pUjyapAda, mAlavaratna, vayovRddha, zAstrajJa, jyotirvida karuNAsAgara zrI kastUracandajI mahArAja sAhaba abhinandana grantha ke upalakSa meM vinamra puSpAMjali muni hastImala 'sAhityaratna' pujya gurudeva ke 72vIM dIkSA graMthi ke upalakSya meM prakAzya abhinandana grantha ke punIta avasara para maiM apane ko atyanta utphulla evaM praphullita anubhava kara rahA hU~ / 56 saMvat 2005 se hI mujhe karuNAmUrti, dharmajJa zrI kastUracandajI mahArAja sAhaba ke pAvana caraNoM meM sevA karane kA saubhAgya prApta ho rahA hai / isa dIrghAvadhi meM maiMne mahAn paropakArI karuNAsAgara ke varadahastakamala ke puNyabala se apane ko ghanya mAnA / Apake guNagAna ke viSaya meM tulasIdAsajI kA kathana kitanA samIcIna pratIta hotA hai ki - 'girA anayana, nayana binu vANI' / ThIka yahI dazA isa samaya merI bhI hai / maiMne zrI jI ke vizAla vyaktitva ke rUpa jo kucha dekhA use jihvA varNana nahIM kara sktii| jIbha ke nayana nahIM hai jo vaha ThIka-ThIka varNana kara sake / isa punIta puNyamaya suavasara para Apake zrIcaraNoM meM zatazata vandana / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 munidvaya abhinandana grantha mAlavaratna pUjya gurudeva zrI kastUracandajI mahArAja ke prati vinamra bhAvAMjali zaMkararAva tAnapure, ema. e., sAhityaratna ratalAma pUjyapAda mAlavaratna jyotirvida karuNAsAgara paM0 zrI kastUracandajI mahArAja sAhaba ke 'hIraka mahotsava' ke pAvana upalakSya meM prakAzya abhinandana grantha ke zubha samAcAra se maiM apane ko atyanta utphulla aura praphullita kara rahA hU~ / jyotirvid vigata kucha varSoM se pUjya 1008 zrI zraddheya gurudeva zrI kastUracandajI mahArAja sAhaba ke samparka meM Ane kA saubhAgya prApta huA / maiMne Apa meM eka aise jyotirvid kA Aloka pAyA jo bhrama, saMzaya, ajJAna aura nirAzA ke tamaHpuMja ko vidIrNa kara mana ko ullAsa, Ananda evaM utsAha se ujAlA dete haiN| dIpa prakoSTha ko prakAza se AcchAdita kara detA hai, tAre jhilamila kara rAtri ko AbhA dikhAte haiM, dAminI kI tar3apa kSaNika hotI hai kintu araviMda jagatI ko Aloka pUrita kara rAtri gata Alasya kA visarjana karavA detA hai / isI prakAra jyotirvid gurudeva ke samparka kA prabhAva hai - jo mana ke asIma kSetra ko aharniza cirantana rUpa se tathA zAzvata rUpa se Aloka kI vRSTi kara abhi siMcita karate rahate haiM / mAlavaratna zasya zyAmalA mAlavabhUmi vAstava meM ratna prasavinI hai / aneka ujjvala ratnoM ko prasavita karane kA saubhAgya ise prApta huA hai / kAlidAsa, bhAsa, bhavabhUti jaise kavi; vikrama, yazovarddhana evaM bhoja jaise rAjA / varAhamihira jaise jyotiSI, ahilyAbAI jaisI dhArmika evaM nItijJa rAnI, candrazekhara AjAda jaise amara zahIda kintu mAlava ratnoM kI isa maNimAlA kA eka atyanta mUlyavAna ratna hai - zraddheya zrI kastUracandajI mahArAja sAhaba jinameM tapa tyAga, jJAna, darzana, cAritra evaM karuNA kI indradhanuSIya AbhA ke darzana hote haiM / zAstrajJa Apake jIvana ke 84 Rtu cakroM meM jJAna evaM adhyayana ne prArambha se hI AdhAra bhUta bhUmikA nibhAI hai / Apane vibhinna zAstroM kA manana-ciMtana evaM adhyayana kara tattvabodha ke navanIta se jIvana ko snigdha banAyA hai / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandana-puSSa 61 sAdhAraNa prasaMga evaM ghaTanAoM kI zAstrokta evaM tAttvika vyAkhyA jo Apake mukhAraviMda se sunane ko milatI hai vaha Apake pragAr3ha pANDitya evaM jJAna-garimA kA paricaya detI hai| karuNAsAgara samAja kI samasta kaluSatA yadi kisI padArtha se ghula sakatI hai to ve tattva haiM karuNA evaM kSamA / maiMne zraddheya gurudeva ke anta:karaNa meM karuNA salila ko umiyAM bharate hue laharAte hue dekhA hai / kSamA kI to Apa sAkSAt pratimUrti hI haiN| koI kaisA bhI kaluSa mana yA krodha kaSAyamaya AkroSita udvelana ko lekara jaba Apake sammukha prastuta hotA hai to Apake karuNAmaya evaM kSamAzIla vyaktitva ke mahodadhi meM vaha avagAhana kara ekadama sarvathA sAttvika puruSa bana jAtA hai| aise aneka prasaMga va ghaTanAe~ maiMne apanI A~khoM se dekhI haiN| aise mahAn guNoM ke sAgara, udAramanA, jyotiSavid, divya puruSa, zAstra nipuNa, Agama jJAtA, saddharma zikSA ke dAtA, vinamra, vairAgya bhAvoM se paripUrita zraddheya gurudeva zrI 1008 zrI kastUracandajI mahArAja sAhaba ke pAvana caraNoM meM merI yaha bhAvAJjali sAdara samarpita hai| vaise ve to dIpaka haiM, bAtI bhI ve hI haiM, jyoti unhIM kI hai, maiM to hU~ eka sAmAnya jana, saMsArI sImAoM meM Abaddha; unhIM se lekara unhIM ke pAvana caraNoM meM samarpita karane vAlA / mere koTizaH vandana / om zAnti, zAnti, zAnti / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 munidvaya abhinandana grantha mAlavaratna zrI kastUracaMdajI mahArAja : madhubAlA bAphanA, ema. e. OM namaH bhAratabhUmi dedIpyamAna ratnoM kI khAni hai / usake atIta se kaI mahApuruSoM ne janma liyA evaM deza ke nAgarikoM kI Atma jAgRti, Atma-utthAna evaM para-kalyANa meM apanA sarvasva arpaNa kara diyaa| unhIM mahAn AtmAoM meM se mAlavaratna, prAtaH smaraNIya, jyotiSa vizArada, zAnti ke samrAT, mahAn puNyazAlI AtmA, parama manasvI, akhaNDa yazadhArI, pUjyapravara zraddheya guruvara zrI kastUracandajI mahArAja kA apanA anupama evaM advitIya sthAna hai / eka zabda citra isa dharma mahArathI evaM mahAmanISI ke dvivya puMja kA udaya mAlava prAnta meM sthita jAvarA nagara meM vi0 sa0 1646 jeTha vadI 13 ravivAra ke puNya prabhAta ko capalota parivAra meM zreSThivarya zrI raticandrajI capalota ke yahA~ zrImatI phUlabAI kI kUMkha se avataraNa huA thA / seTha zrI raticandrajI navAba ke yahA~ modI kA kAma karate the / inakA bharA-pUrA parivAra thA / isa dampatti ko sAta putra evaM tIna putriyoM kI prApti huI thI / Apa bahuta hI dayAlu svabhAva ke vyakti the, unakI dayAlutA kA paricaya isa prakAra hai / vi0 saM0 1956 meM jaba jAvarA meM bhayaMkara duSkAla ne bhayAnaka rUpa dhAraNa kara mAnavoM ko asta-vyasta kara diyA thA, prakRti ke prakopa ke kAraNa anna ke abhAva meM sarvatra trAhi-trAhi macI huI thI, aise saMkaTa ke samaya meM zreSThivarya zrI raticandrajI ne janatA ko saste bhAva meM anAja becA evaM dayAlutA kA paricaya diyA / Apane duSkAla ke samaya apane svArtha ko tyAgakara janatA ke duHkha-darda ko dUra kara jo Adarza vyavahAra kiyA vaha atyanta prazaMsanIya hai / pUjya guruvara para unake pitAzrI ke caritra kI amiTa chApa ubhara AI aura 14 varSa kI yauvana avasthA meM hI santoM ke samAgama ke dvArA Apake hRdaya meM mAyAvI saMsAra kI nissAratA se aruci utpanna ho gaI evaM samasta prakAra ke sukhoM ke sAdhanoM evaM bhoga vilAsa ke jIvana ko tyAga kara vairAgya bhAvanA se paripUrNa hokara vi0 saM0 1962 kArtika zuklA 13 guruvAra ko rAmapurA ke lAla bAga meM zraddheya zrI khUbacandajI mahArAja ke caraNa kamaloM meM guru zrI javAharalAla jI mahArAja ke upadeza se kizora avasthA ke AMgana meM ati alpa Ayu meM hI kaMTakAkIrNa mArga ko apanA kara aSTAdaza pApoM ko tyAga kara bhAgavatI dIkSA aMgIkAra kI evaM saMyama mArga kI nirmala ArAdhanA se mukti mArga ko apanAkara apane Apa ko kRta-kRtya kiyA / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandana-puSpa 63 saMyama lete hI Apane apanI nirmala buddhi evaM sampUrNa zakti ko jJAnAbhyAsa meM lagAkara thor3e hI samaya meM dazavakAlika, upAsakadazAMga, nirayAvalikA, anuttarovavAI Adi sUtra granthoM kA adhyayana kiyaa| jaina tattvajJAna sambandhI thokar3oM kA abhyAsa dattacita hokara kiyA, sAtha hI jaina AgamoM aura siddhAntoM ke abhyAsa ke sAtha hI viziSTa jyotiSa zAstra kA gahana adhyayana kara nipUNa he| brahmacarya ke teja se inakA vyaktitva itanA nikharA huA pratIta hotA hai ki mAnoM aruNAcala para lAlavarNIya sUryodaya ho rahA ho| aise jaina zAstrIya samudAya maiM pratiSThA prApta karane vAle tathA bhagavatI sarasvatI devI ke varad putra zrI kastUracandajI mahArAja ratalAma nagara meM nImacauka sthAnaka meM virAjamAna haiM, mAlava maNi ke samAna ratalAma nagarI kI zobhA ko camakA rahe haiN| santoM, mahApuruSoM evaM manISiyoM kI vANI jIvana nirmANa evaM loka kalyANa kI pavitra preraNA kA sandeza lie hue hotI hai| Apake agAdha pANDityapUrNa ojasvI evaM marmasparzI pravacana kA pAna kara koI bhI mumukSu viralA hI milegA jo pravacana ko sunakara prabhAvita na hotA ho| madhura, sAragarbhita evaM adbhuta zailI prAJjalya ko sunakara duSTa se duSTa AtmA bhI apanA AtmotthAna kiye binA nahIM raha sakatI hai| mahApuruSoM kA pramukha lakSya dharma kA pracAra-prasAra evaM patitoM kA uddhAra karanA hotA hai| isI uddezya ko samakSa kara rAjasthAna, gujarAta, madhya pradeza, uttara pradeza taka ke cAroM ora ke pradezoM meM bhramaNa kara ahiMsA ke avatAra bhagavAna mahAvIra ke divya evaM anupama sandeza ko kuTiyoM se lekara mahaloM taka apane bhAvapUrNa evaM ojasvI pravacanoM ke dvArA satya-ahiMsA kA pATha janamAnasa ko dekara ajJAna ke andhakAra ko miTAkara usake sthAna para jJAna kI akSaya dIpazikhA prajvalita kara dIna-du:khiyoM ke hRdaya ko parama Ananda kI anubhUti pradAna kara unako jIvana ke kalyANa kA sanmArga btaayaa| ApakI vANI meM vaha amata hai jo kaI sAgaroM ke manthana karane para bhI prApta nahIM hotA hai| aisI amatamayI vANI se otaprota upadeza kA pAna karane jo bhI ApakI zaraNa meM AtA hai vaha apane jIvana ko dhanya evaM kRta-kRtya kara letA hai| ApakI vyAkhyAna chaTA bar3I AkarSaka, manohara, priya, sarasa-sarala, manoraMjaka aura prabhAvazAlI hai| sAtha hI Apa jyotiSa zAstra ke prakANDa vidvAn haiN| Apake anubhava kA pAna karane para maulika cintana aura asIma zAstrajJAna kA sahaja hI paricaya ho jAtA hai| smaraNa zakti aura bauddhika kSamatA meM adbhuta isa ziromaNi AtmA kA Aja 85 varSa kI vaya meM bhI jJAna itanA Thosa, prAmANika aura kaMThAgra hai ki zAstroM kI eka-eka paMkti artha evaM bhAvArtha sahita kaMThastha hai| muniyoM kA jIvana sUryavat paropakArI huA karatA hai| jaise sUrya ke kAraNa hI jala-vRSTi hotI hai aura saMjIvanI zakti prApta hotI hai vaise hI santoM ke jIvana caritra se mumukSu jIvoM kI kaSAya sthiti kSINa hokara vaha pavitra ho jAtA hai| aisI ApakI Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 munidvaya abhinandana-grantha vANI ko zravaNa karane aura darzana karane bhAratavarSa ke prAyaH sabhI prAntoM se hajAroM jainaajaina bArahoM-mAsa ratnapurI ke tIrtha kI yAtrA karane Ate haiM aura gurudeva ke darzana pAkara apane jIvana ko dhanya mAnakara harSa se gad-gad ho jAte haiN| Apake mukha se jo bAta mukharita ho jAtI hai ThIka vaisA hI hotA hai ataH Apa upalabdhi ke bhaNDAra haiN| kisI ko sacce mana se kucha bhI kaha dete haiM to usakA kalyANa ho jAtA hai aura manacAhI labdhi kI prApti use ho jAtI hai| vizva kuMja meM ananta puSpa vikasita hote haiN| kisI udyAna meM khile hue phUla kI zobhA usake raMga-rUpa ke kAraNa nahIM, apitu usameM pAI jAne vAlI sugaMdhi se hotI hai| kiMzuka kusuma rUpa raMga se pUrNa hote haiM, kintu unameM madhura saurabha na hone se priya nahIM hote haiN| ThIka ! usI prakAra guNavAna puruSoM kI pUjA unake mAnavIya guNoM ke dvArA hotI hai, liMga ke kAraNa nhiiN| aise hI parama zraddheya, zAnti ke samrAT, sthavira pada vibhUSita, saddharma kI zikSA dene vAle, paramArtha ko jAnane vAle, dharma meM niSThA rakhane vAle, bhavya logoM ke hRdaya meM prazasta sthAna prApta karane vAle, jainazAsana meM nirata rahane vAle, Rju evaM namra svabhAva vAle, jIvAtmA kI rakSA karane vAle, kalyANa ke kAryoM ko karane meM sadA nipuNa mAlavaratna zrI kastUracandajI mahArAja kA jIvana eka mahakate hue sumana kI taraha apane guNoM kI saurabha ko cAroM ora phaila rahA hai aise kusuma rUpa santa ratna ke caraNa kamaloM meM harSa ke sAtha maiM apanI vinamra zraddhA-bhakti arpita karatI hU~ evaM gurudeva cirakAla taka hama sabako mArgadarzana dete rahe-inhIM AzAoM ke sAtha anta meM punaH aise mahAn santa ke cirAyu hone kI maGgala-kAmanA ke sAtha hRdaya se zraddhA sumana samarpita karatI huuN| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandana-puSpa 65 karuNAsAgara ke caraNoM meM / candrazekhara kaTAriyA nImacauka, ratalAma (ma0 pra0) parama zraddheya mAlavaratna jyotirvid gurudeva zrI kastUracandajI mahArAja vartamAna yuga meM sthAnakavAsI samAja meM eka yugapuruSa ke rUpa meM vidyamAnatA rakhate haiN| jIvana ko jIne kI kalA kI mArmika samIkSA pratyeka prANI ke lie ApakI eka mahAnatama dena ke rUpa meM hai / jisa mAnasa meM karuNA kA evaM dayA kA sailAba laharAtA ho, usakI ojasvI garimA ke darzana hameM gurudevazrI meM hote haiN| kisI bhI sampradAya kA koI bhI nirdhana asahAya bhAI-bahina evaM bacce hoM, unheM gurudevazrI kA vAtsalyamaya varadAna sahaja hI upalabdha ho jaayegaa| isa sambandha meM gurudevazrI kI painI dRSTi gajaba kI zakti rakhatI hai| isI ke lie pratyeka vyakti sahaja meM hI Apako karuNAsAgara ke zabda se sammAnanIya rUpa meM sambodhita kara uThatA hai / yaha antaratama se antaralahariyoM kI pratidhvanita gUMja hai| gurudevazrI ke pAsa apanA-parAyA kI vibheda rekhA nahIM hai| kevala hameM AtmIyatA ke hI darzana hote haiM / isake sivA anyathA kucha bhI nahIM hai| maiM Aja apane mana kI asIma zraddhA kI gaharAiyoM ke sAtha meM apanI vinamra bhAvAJjali samarpita karatA huuN| jisase, ki maiM bhI Apake AdhyAtmika vikAsa ke pathacinhoM para calane kI gati sAdhanA kA saMbala pA sakU~ / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 munidvaya abhinandana grantha mAlava kI eka virala vibhUti : zAstrajJa zrI kastUracanda jI mahArAja prarvataka munizrI udayacandajI mahArAja 'jaina siddhAntAcArya' bhArata sadaiva hI dharmapradhAna deza rahA hai| isane mAnava-jIvana kA lakSya kevala lokeSaNA, vitteSaNA evaM putreSaNA taka hI sImita nahIM rakhA apitu usane mAnava-jIvana kI saphalatA AdhyAtmika gambhIratA meM AMkI hai| isI AdhyAtmika zrRGkhalA meM jana-jIvana meM saMta-paramparA kA jo sthAna hai vaha parama AdaraNIya hai / aura vaha lAkhoM logoM kI zraddhA kA kendra hai|| isa akSuNNa ujjvala paramparA ko sthira rakhate hue hamAre caritranAyaka mAlava ratna vayovRddha zAstrajJa zrI kastUracanda jI mahArAja sAhaba eka mahattvapUrNa kar3I haiN| bhArata kA hRdayasthala mAlava prAnta sadaiva hI apanI susampannatA, dhArmikatA, saujanyatA evaM saralatA kA ghara hI rahA hai| isake ratalAma jilA antargata jAvarA nAmaka eka choTe se nagara meM paropakArI zreSThivarya zrImAn 'raticandajI capalota kI dharmaprANa patnI zrImatI phUlabAI kI punIta kukSi se vikrama saMvat 1948 kI zubha ghar3I meM bAlaka kastUracanda ne janma liyA' / dharmaparAyaNa mAtA-pitA ke susaMskAroM ne bAlaka ko sahaja hI anuprerita kiyaa| zrImAna raticanda jI dayAlu vyakti the| unhoMne saMvat 1956 ke bhayaMkara duSkAla meM yathAzakti aura hara saMbhava prayatnoM dvArA bhUkhI janatA ko saste bhAvoM meM anAja becakara apane mAnavocita dharma kA paricaya diyA thaa| astu, aise susaMskArI pitA ke prabhAva se bAlaka kisa prakAra vaMcita raha sakatA hai| abhI hamAre caritranAyaka ne zaizava ko pAra hI kiyA thA ki prakRti ne unakI kaThora parIkSA le ddaalii| mahAmArI plega ne pUre parivAra ke adhikAMza sadasyoM ko kSaNabhaMgura jIvana kA pramANa-patra dekara kevala 3 vyaktiyoM ko isa virATa saMsAra ke karma kSetra meM vicaraNa karane ke lie chor3a diyaa| vidhi ko hamAre caritranAyaka se mahAn paropakAra karavAnA thA, ataH Apa apane bar3e bhAI tathA bhaujAI sahita mahAmArI para vijaya prApta kara jana-kalyANArtha svastha rhe| kintu isa ghaTanA se ApakA anta:karaNa saMsAra kI kSaNabhaMguratA se vyathita ho uThA aura Apane anubhava kiyA ki isa jIvana ko sahI arthoM meM sArthaka banAne ke lie AdhyAtmika mor3a denA caahie| phalasvarUpa Apa sAdhusaMtoM kI sevA meM rahane lge| ___ yoga TalatA nahIM hai / suyoga se pUjya zrI khUbacanda jI mahArAja ke jAvarA cAturmAsa ne Apako jhakajhora DAlA / Apa para AdhyAtmika raMga car3hA aura hRdaya ne nizcaya kiyA Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandana-puSpa 67 ki isa sAMsArika jIvana ko tyAga kara bhagavatI dIkSA aMgIkAra kara lenI cAhie / astu vikrama saMvat 1962 kArtika zuklA 13 guruvAra ko guru zrI javAharalAla jI mahArAja sAhaba ke pavitra sAnnidhya meM rAmapurA nAmaka nagara meM patita pAvanI bhagavatI dIkSA grahaNa karalI / suyoga se Apako apane dIkSA guru ke rUpa meM prasiddha jainAcArya zrI khUbacandajI mahArAja kA varadahasta rahA hai| apanI dIrgha dIkSA avadhi meM Apane deza ke kaI pramukha nagaroM meM vihAra (paidalayAtrA) kiyA hai aura vahA~ ke jana-mAnasa ko apane jJAna, tapa aura sAdhanA ke avirala pravAha se avagAhana kiyA hai| ApakI vidvattA ke viSaya meM to nizcita rUpa se kahA jA sakatA hai ki Apa jaina AgamoM evaM jyotiSa ke prakANDa paNDita haiN| ApakI vyAkhyAna zailI apane Apa meM sarala evaM bodhagamya hai / jisa kisI ne hRdaya se ApakI madhura vANI ko zravaNa kiyA hai vaha sadaiva ke lie ApakA bhakta-sA bana gayA hai / ApakA sampUrNa jIvana sAdhanAmaya, AcaraNa tathA tapasyA kA pavitra jIvana rahA hai / Apa apanI saMnyAsa paramparA ke 72 Rtu cakroM ko bar3I saphalatApUrvaka pAra kara cuke haiM / yaha dIrgha suyazamayI avadhi kitane janakalyANa aura paropakAra tathA sevAbhAva evaM sAdhanA se paripUrNa hai, yaha batA sakanA atyanta kaThina hai| jina mahAna vibhUtiyoM ne apane prakhara cAritra bala se, kaThora saMyama se, apUrva tapa, tyAga aura tapasyA se, advitIya jJAna ArAdhanA se tathA avicalita brahmacarya se zramaNaparamparA evaM saMskRti kA poSaNa, saMrakSaNa va abhyutthAna kA sumaMgala tathA sphUrtidAyaka kArya kiyA hai, unameM se Apa bhI eka haiM, isameM tanika bhI sandeha nahIM hai| munijIvana ke itihAsa meM Apane jo paropakArI, jaga-hitakArI evaM sevA bhAvanA ke punIta kArya kiye haiM, ve saba sthAnakavAsI jaina samAja ke itihAsa meM apanA eka pramukha sthAna rakhate haiN| Apa jaisI parama upakArI divya vibhUti kisI bhI samAja ko usake mahAna puNyodaya se hI prApta ho sakatI hai| Apake guNa evaM mahimA ko zabdoM ke pariveza meM bAMdhanA atyanta kaThina hai| aise nirmala zuddha antaHkaraNa vAle sumadhura saMta pravara ke prati kRtajJatA arpita karate hue maiM apane ko dhanya aura kRta-kRtya samajhatA huuN| ke caraNoM meM zata-zata vandana ! Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 munidvaya abhinandana grantha tyAga aura karuNA ko akSaya dIpa zikhA, zAnta svabhAvI, vayovRddha muni zrI kastUracaMda jI mahArAja manoharalAla zrImAla " caMcala " caumukhI - pula, ratalAma ( ma0pra0) dharma-bhUmi bhAratavarSa kA kaNa-kaNa puNya maya saMtoM ke pavitra caraNa-raja se sadA jagamagAtA rahA hai / atIta se Aja taka ina mahAna saMtoM kI tyAga aura vairAgya se paripUrNa pAvana vANI ne yahA~ sadaiva saralatA, samAnatA, sahiSNutA, sadbhAva, madhuratA evaM udAratA jaise ucca AdarzoM ko sthApita kara mAnava ke AdhyAtmika cintana ko eka naI dizA aura naI cetanA dI hai| saMtoM kI isI pAvana zrRGkhalA meM mAlavA kI zasya zyAmalA aura sujalA - suphalA bhUmi ko akSaya gaurava pradAna karane vAle mahAna saMta vayovRddha paMDita muni zrI kastUracandajI mahArAja sAhaba kA advitIya sthAna hai tabhI to Apako mAlava ratna jaisI parama sammAnajanaka upAdhi aura karuNA - sAgara jaise cAritra - khyAti dyotaka vizeSaNoM se vibhUSita aura alaMkRta kara samAja ne unakI kIrti kI prakhara dIpa zikhA ko svIkArA hai / isa dharma - mahArathI ne madhya pradeza ke jAvarA zahara ke vaizya kula meM svargIya seTha zrI ratIcanda jI capalota aura parama dayAlu mAtA zrI phUlIbAI ke yahAM saMvat 1948 meM janma liyA | ha~sate-khelate caMcala bAlapana to vyatIta ho gayA para jalda hI inheM isa mAyAvI saMsAra kI nissAratA kA bodha ho gyaa| ghara kI dhArmika paramparA meM palI isa mahAn pratibhA ne sAMsArika Ananda aura bhoga-vilAsa ke jIvana ko ThukarA diyA aura apanI kizorAvasthA kI prathama deharI para hI pA~va rakhA thA ki caudaha varSa kI atyanta - alpaAyu meM tatkAlIna bhArata ke mahAna jaina saMta pUjya zrI khUbacandajI mahArAja sAhaba ke prabhAva meM Aye aura apane bar3e bhAI svargIya zrI kezarImala jI mahArAja sAhaba ke sAtha kArtika sudI 13 guruvAra saMvat 1962 ko donoM bhAiyoM ne AjIvana munivrata kI bhagavatI dIkSA grahaNa kara AdhyAtmika jIvana ke kaMTakAkIrNa patha para calakara pada-pada gahana adhyayana, cintana, manana, tapa, tyAga, sevA aura saMyama ko jIvana meM sthAna diyA / Apane sAre bhAratavarSa ke pramukha nagaroM kA bhramaNa evaM cAturmAsa kiye haiM aura ahiMsA ke avatAra carama tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra ke divya siddhAntoM ke pracAra-prasAra dvArA apanI amRtamaya vANI se mAnava mAtra ko satya aura ahiMsA ke sumArga kA anusaraNa karane kI preraNA dekara asaMkhyoM supta jana-mAnasa meM jJAna kI lau jalAI hai / Apa kevala dharmopadezaka mAtra hI nahIM rahe apitu jIvana ke uccattama AdarzoM ko pUrI taraha apane svayaM ke jIvana meM bhI utAra kara, mAnava samAja ke preraNA-srota ke rUpa meM Aja sAdagI aura saralatA kI sAkAra - pratimA bana ratalAma nagara ke nImacauka sthAnaka meM sthAyI rUpa se virAjamAna haiM / Apa dayA ke asIma laharAte samudra haiM / gajAnanda kI Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandana - puSpa bhA~ti nijAnanda - nimagna zAMta- mudrA meM baiThe himAlaya svarUpa, aTala bhAva se jIvana-sAdhanA meM tallIna yaha parama-sAdhaka aisA pratIta hotA hai mAnoM sAdhya ko pAkara aba mana ko usI meM magna kiye saMsAra kI kisI burAI bhalAI se apane ko alipta rakha prANI- mAtra ke lie maGgala - kAmanA kara rahA ho / isa mahAna saMta kI vANI se jo vAkya nikalate haiM ve saralatA kI sImA ko pAra kara jAte haiM / ApakI pavitra vANI ko zravaNa karane aura darzana karane bhAratavarSa ke prAyaH sabhI prAMtoM ke hajAroM jaina-ajaina bArahoM-mAsa ratnapurI ratalAma kA tIrtha kara mRdu-maMgala zabdAvaliyoM ko zravaNa kara dhanya aura gad gad ho jAte haiM / ApakI vANI meM saralatA ke sAtha eka gambhIratA bhI hai| hara duHkhI mAnasa ko yahA~ zAnti milatI hai| hara nirAzamana ko yahA~ AzA kI sukumAra kiraNa andhakAra se prakAza kI ora pravRtta karatI hai / saMsAra kI pIr3A se sihare hara manuSya ko garIba-amIra aura U~ca-nIca ke bhedoM se mukti milakara use AdhyAtmika jIvana dRSTi upalabdha hotI hai jo bhautika saMtApoM se hameM mukti dilAkara jIvana ke ucca AdarzoM ko apanAne kI mUlyavAna preraka kar3I hai / 66 dharma-zAstroM ke asIma jJAna ke atirikta jyotiSa ke Apa mAne hue prakANDa paMDita haiM / Apa apane samaya ke ojasvI vaktA rahe haiM / Apake vyAkhyAnoM meM maulika cintana aura asIma zAstra jJAna kA sahaja hI paricaya ho jAtA hai / ApakI smaraNa zakti aura bauddhika kSamatA adbhuta hai / ApakI Ayu Aja 86 varSa ke karIba hai aura dIkSA-vaya bhI koI 72 varSa ke Asa-pAsa hai / parantu zAstroM kI eka-eka paMktiyAM artha-bhAvArtha sahita yAda hI nahIM unheM prastuta karane kI vicitra zailI ke kAraNa ApakA vyAkhyAna rocaka ho jAtA hai / nizcaya hI pratibhA kI yaha mUlyavAna dharohara samAja kI eka anupama upalabdhi hai / Apake jIvana kA pramukha lakSaNa prANI mAtra ke lie " sAtA upajAo" arthAt zAMti pahu~cAo hai / garIboM aura asahAyoM kI sevA karane kI Apa hamezA sIkha dete rahe haiM / Apa amIra-garIba donoM vargoM meM samAna rUpa se priya haiM / Apa jahA~ amIroM ke hRdaya meM garIboM aura asahAyoM ke lie dayA aura prema kI bhAvanA jagAte haiM vahIM garIboM ke A~sU poMchakara apane sarala zabdoM se unheM sAMtvanA kA amiya-pAna karA kara unake nirAza mana meM AzA kA jagamagAtA dIpaka prajvalita karate haiM / dayA Apake hRdaya meM kUTa-kUTa kara bharI hai aura kisI bhI manuSya ko eka bAra dekhane ke bAda bhUlate nahIM haiM / isa mahAna saMta ke darzana karane vAlA koI bhI vyakti inase prabhAvita hue binA nahIM rahatA / jo vyakti jyAdA prasiddhi prApta karane lagatA hai usake lie aneka kiMvadantiyA~ bhI svayameva prArambha ho jAtI haiM / Aja aneka logoM kI yaha dhAraNA hai ki ye jaisA jisako kaha dete haiM vaisA ho jAtA hai aura ye labdhi ke bhaNDAra haiM / kisI ko sacce mana se kucha kaha deMge to usakA kalyANa ho jAyegA aura vaha manacAhI upalabdhi pA jAyegA / parantu saccI bAta to yaha hai ki "bhole bhAva base raghurAI" vAlI kahAvata ke anusAra inake vizuddha Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 munidvaya abhinandana grantha vANI aura sarala hRdaya se jaba bhI aura jo bhI kucha nikala jAtA hai vaisA vAstava meM ho bhI jAtA hai| Aja bhautika upalabdhiyoM kI daur3a meM mAnava AdhyAtmika pahaluoM ko bhulAne kA prayAsa kara rahA hai kintu azAMta mana ko zAMti AdhyAtmika jIvana ke binA na to kabhI sambhava hI hai aura na kabhI sAkAra hii| hameM Aja dharma, majahaba aura sampradAyoM kI saMkIrNa galiyoM se Upara uThakara aisI AdhyAtmika-gaMgA kI dhArA meM nimagna zAzvatajIvana-kamala ke darzana kara unake ucca AdarzoM ko apane jIvana meM utArane kI koziza karanI hI caahie| isa mahAna saMta ke jIvana meM hama eka ucca pratibhA aura adbhuta sAdagI ke darzana prApta karate haiM / tyAga aura karuNA ke akSaya bhaNDAra zAMta-svabhAvI vayovRddha muni zrI kastUracaMdajI mahArAja sAhaba nizcaya hI Aja sthAnakavAsI jaina samAja meM eka vizAla aura saghana vaTa-vRkSa kI taraha apanI zItala chAyA phailAye hue haiM jinakA Azraya pAkara vibhinna dhArmika manovRttiyA~ puSpita aura pallavita ho rahI haiN| isa mahAna saMta ke cirAyu hone kI maGgala-kAmanA hai| paribhASA meM chalakatA gurudeva zrI kA svarUpa iha loga hiravekkho, appaDibaddho parammi loyammi / juttAhAravihAro rahidakasAo have samaNo / isa loka meM nirapekSa, para-loka meM apratibaddha-anAsakta, AhAra-vihAra meM vivekazIla, kaSAya-rahita sacce zramaNa hote haiM / ukta guNoM kI chavi zrI kastUracandajI mahArAja ke jIvana meM sAkAra dikhAI detI hai| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandana-puSpa 71 jaina saMskRti ke mahAn santa mAlavaratna upAdhyAya padAlaMkRta pUjya gurudeva zrI kastUracanda jI mahArAja ke kara-kamaloM meM samarpita abhinandana-udgAra / madana lAla jaina (rAvala piMDI vAlA) he mahAmune ! tumhAre jaise mahAn sAdhaka, mahAn yogI, mahAn tapasvI ko pAkara Aja zasya zyAmalA mAlava dharA dhanya-dhanya ho gaI evaM apane Apa meM gauravAnvita hokara phUlI nahIM samA rahI hai| kAraNa yaha hai ki isa vilAsI yuga meM Apake mukhAravinda se niHsRta amRtopama upadeza Aja jana-jIvana ke karNa-kuharoM taka parivyApta hai| jinake sahAresahAre Aja kA buddhijIvI samAja jIvana-hita kI dizA meM agrasara ho rahA hai / he zubhacintaka mahAmanasvI ! tumhAre antarmAnasa meM sadA sarvadA zubha saMkalpa aMgar3AiyAM letA rahA hai| vizva ke sUkSma sthUla samasta jIvAtmA sukhAnubhUtipUrvaka jIvana-yApana kreN| pArasparika vairavirodha kI bhAvanA ko tilAMjali dekara sabhI jIvAtmAe~ maitrI bhAvanA ke bhAvArtha ko samajheM evaM jIvana meM Acarita kreN| isalie tumhArI vANI se AThoM pahara zubha saMkalpoM kI amRta barasAta huA karatI hai| phalasvarUpa saMsArI jana zubhAdhyavasAyoM se ota-prota hote haiN| he AzrayadAtA mahAmune! Adhi, vyAdhi aura upAdhi Adi traya tApoM se akhila vizva duHkhita-pIr3ita evaM vyathita parilakSita ho rahA hai| mAno nirbhayatA sarvatra vilupta ho gaI ho, aisA pratIta hotA hai| isIlie mahAmune ! pAmara prANI Apake kamanIya caraNa-kamaloM ke Azraya kI apekSA karate haiN| cUMki Apake kalyANakAmI Azraya meM pahu~ca kara bhavyAtmAe~ apane Apa meM nirbhaya banakara sarva bhayoM se mukta banatI haiN| aisI tapa:pUta AtmA kA abhinandana karatA huA maiM apane Apako bhAgyavAna samajhatA huuN| aise abhinandana kSaNa mere jIvana meM sadaiva AyA kreN| tAki merA jIvana bhI maMgalamukhI-sadA sukhI bane / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 munidvaya abhinandana grantha koTi koTi hRdayagata praNAma [ abhayakumAra bhaTevarA, ema. kaoNma., ratalAma (ma0 pra0) bhArata prAcInakAla se hI manISiyoM kA deza rahA hai / RSabhadeva, buddha, mahAvIra se lekara Aja taka aneka jJAnI evaM mahAtyAgI vyaktitvoM ne isa bhUmi ko apane janma se pAvana kiyA hai / veda, purANa aura zAstroM kA janaka bhI yahI deza hai aura isI deza ne sampUrNa vizva meM jJAna, darzana va cAritra kI triveNI ko pravAhita va prasArita kiyA hai| bhAratIya sabhyatA evaM saMskRti ke nirmANa meM RSi, muniyoM evaM cintakoM kA mahAna yogadAna rahA hai / deza meM aneka aise santa hue haiM jinhoMne samasta sAMsArika sukhoM ko tyAga kara mAnava kalyANa va dharma jAgaraNa meM apanA sampUrNa jIvana lagA diyaa| aise mahAmanISiyoM kI paramparA meM mAlavaratna jyotivid zAstrajJa pUjya gurudeva 1008 zrI kastUracanda jI mahArAja kA nAma vizeSa rUpa se ullekhanIya hai / meM pUjya prAkRtika sampadA sampanna mAlava prAnta kI jAvarA nagarI meM saMvat 1948 gurudeva kA janma dharmaparAyaNA zrImatI phUlabAI kI punIta kukSi se huA / Apake pitAzrI kA nAma seTha zrI raticanda jI capalota thA / dharmiSTha evaM susaMskArI mAtApitA ke sAnnidhya se bAlyAvasthA se hI ApakI ruci dharma-dhyAna ke prati thI / prakRti jitanI komala hai, utanI niSThura bhI hai| abhI Apane zaizava ke dvAra ko pArakara yauvanAvasthA meM praveza kiyA hI thA ki Apako jIvana kA bahuta hI kaTu anubhava huA / sampUrNa mAlavA ko plega ne apanI bhayaMkara capeTa meM le liyA / capalota parivAra bhI isa mahAmArI se baca na sakA / parivAra meM kevala tIna prANI hI zeSa rahe, eka to pUjya gurudeva svayaM dUsare inake bar3e bhAI muni zrI kezarImala jI mahArAja evaM bhAbhI zrImatI gendIbAI / zrI kezarImala jI mahArAja thokar3oM ke viziSTa jJAtA the / jaga kI isa kSaNabhaMguratA ko dekhakara ApakA saMvedanazIla komala hRdaya dravita ho uThA / sAMsArika nazvaratA se paricita ho Apake mana meM viraktatA jAga uThI / pUrva ke dhArmika saMskAroM ke phalasvarUpa Apa sAdhu-santoM kI sevA karane lage / Apake pUrva saMcita puNya udita ho uThe, Apa meM eka AdhyAtmika sphuraNa jAga uThA / sAdhaka ke mana meM umaMga ho to sAdhanA kA mArga mila hI jAtA hai / bhAgyavaza Apake vaicArika utthAna ke aise samaya meM jAvarA meM jainAcArya pUjyazrI khUbacandajI mahArAja kA cAturmAsa huaa| unake satsaMga evaM sAragarbhita pravacanoM se Apa atyanta prabhAvita hue| Apane sAMsArika prapaMcoM se mukta hokara vItarAga veza ko apanAne kA dRr3ha nizcaya kara liyA / phalasvarUpa vikrama saMvat 1662 kArtika zuklA trayodazI guruvAra ko rAmapurA ke lAla bAga meM Ama vRkSoM ke gahare jhuramuTa meM tumula jayaghoSoM ke bIca hamAre caritranAyakajI ne guru zrI javAharalAla jI mahArAja ke pavitra sAnnidhya meM pUjyazrI khUbacanda jI mahArAja ke nezrAya meM bhagavatI dIkSA grahaNa kii| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandana-puSpa 73 dIkSA ke pazcAt Apane jainazAstroM evaM AgamoM kA gahana adhyayana kara tapasAdhanA, saMyama, viveka, jJAna evaM cAritra kI kaThora tapasyA kii| apanI dIrgha dIkSAvadhi meM Apane uttarAMcala meM jammU-kazmIra se lekara sudUra dakSiNa bhArata taka paidala dharmAnukUla vihAra kara koTi-koTi jaina va ajaina janatA ko apanI sumadhura vANI kI jJAna-gaMgA pravAhita kara paropakAra evaM ahiMsA kA amara pATha pddh'aayaa| jainazAstroM ke marmajJa jJAtA hone ke sAtha-sAtha Apa jyotiSazAstra ke prakANDa paNDita bhI haiM / nakSatraloka kI jAnakArI ApakI adhyayanazIlatA kI dyotaka hai| __ asahAya, anAtha evaM garIba bhAI-bahanoM ke liye to Apa karuNA ke sAgara hI haiN| vidhavA evaM vidyArthiyoM ke prati Apa sadA ati udAra dRSTikoNa rakhate haiN| Apake sadupadeza se prabhAvita hokara aneka dAnI dharmapremI sajjana pratyakSa va parokSa rUpa se sAdharmI sahAyatA kA zubha kArya karate haiN| isI tAratamya meM bhaviSya meM bhI aise logoM ko nirantara sahayoga pradAna karate rahane kI dRSTi se gurudevazrI saMghoM evaM sakSama vyaktiyoM ko sAdharmI sahAyatA pradAna karate rahane kI preraNA dete rahate haiM / yaha punIta kArya bhI ApakI sAdharmI-vAtsalyatA, mahAnatA eva hRdaya kI vizAlatA ko pratibimbita karatA hai| yaha gurudeva kI vANI evaM vyavahAra kI hI vizeSatA hai ki aneka vyakti Apase prabhAvita haiN| kyA jaina aura kyA jainetara, sabhI sampradAya va dharma ke loga samabhAva se Apake prati zraddhAbhAva rakhate hue Apako namana karane ke liye Ate haiN| gurudeva kA prema sabhI ke prati samAna rahatA hai / bhedabhAva va saMkIrNatA ko to inhoMne apane jIvana meM kabhI sthAna diyA hI nhiiN| gurudeva vartamAna meM dIkSAvadhi kI dRSTi se zramaNasaMgha meM sabase bar3e santa haiM / ApakI Ayu 86 varSa kI hai tathA Apako saMyamI jIvana vyatIta karate hue 72 varSa bIta gaye haiN| isa dIrgha dIkSAvadhi meM saMgha ne Apako aneka bAra bar3I zraddhA-bhakti evaM vinayapUrvaka upAdhyAya, pravartaka, AcArya, gaNI Adi aneka mahattvapUrNa padoM para ArUr3ha hone ke liye anurodha kiyA parantu Apane hara bAra sarala bhAva se una sabhI yazasvI padoM para AsIna hone ke liye vinamratApUrvaka inakAra kara diyaa| yaha kitanI cAritrika va vyaktigata mahAnatA kI bAta hai| . pUjya gurudeva vartamAna pIr3hI meM una mahAn saMtoM meM se eka haiM jinake tyAgamaya jIvana, AjIvana sAdhuvRtti, vAtsalya bhAva, tapa, dharma va cAritrika nirmalatA ke kAraNa bhArata Aja bhI vizva meM mahA-manISiyoM kA deza banA huA hai| Apa jaisI mahAn vibhUti kisI deza, sampradAya athavA samAja ko bar3e puNyodaya se hI prApta ho sakatI hai| vartamAna jaina samAja Apake tyAgamaya mahAna vyaktitva se preraNA prApta karatA rahA hai aura kara rahA hai tathA bhAvI pIr3hI bhI Apake prati sadA zraddhAnata rhegii| aise mahAn santapravara ko merA koTi-koTi hRdayagata praNAma ! Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 munidvaya abhinandana grantha muni pIyUSa (amRta) vizva para sadiyoM se mahAmanasvI muniyoM kA amiTa upakAra rahA hai / sAmAjika kSetra ho cAhe dhArmika ; jaba-jaba mAnava samAja apanA mArga bhUlakara ajJAnAndhakAra meM bhaTakA hai taba-taba mahopakArI munijanoM ne hI punaH dizAdarzana ke bahAne viveka kA aruNodaya kiyA hai / abhinandana kI paMkhur3iyA~ mahAmuni vahI kahalAtA hai jo Ane vAle A~dhI-tUphAna va parISahoM se na ghabarAtA huA apanI sAdhanA-ArAdhanA meM madamasta hasti kI taraha gatizIla rahatA hai / karAhate hRdayoM kI vyathA ko dUra karane meM tatpara hai / jo maitrI aura karuNA ke srota sadA pravAhita karate hue tyAga aura virAga meM gatizIla hai jisake hRdaya meM kyA zatru kyA mitra ? kyA apanA, kyA parAyA ? kyA dhanI aura nirdhana ? sabhI samAna rUpa se sthAna pAte haiM / vahI sAdhaka guru pada ke yogya ucca Asana para virAjita hotA hai / kahA hai - nirbhaya kara de mRtyu se, kahIM na bhaya pahu~cAya / zAnta, dAnta, vikrAnta hI, zuddha santa kahalAya // zuddha santa kahalAya nAtha vizvAsa deM / apane sacce ghara kA nitya vizvAsa deM || sUrya - candra unako sarvadA praNAma 1 saMyama saddharma satya prema lAma hai | ( paM0 sUrajacanda DAMgI) zraddheya upAdhyAya mAlavaratna zrI kastUracanda jI mahArAja bhI eka mahAn vayovRddha vibhUti haiM, jinake pAvana darzana kucha varSoM pahale maiMne ratalAma meM kiye the / vAstava meM jinakA bhavya ceharA aura pIyUSavarSiNI madhura girA pratyeka mAnava ko AkarSita kiye binA nahIM rahatI hai / mere vairAgyamaya vicAroM kI paripuSTi meM mujhe Apa se kAphI preraNA milI hai / pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja bhI eka jAne-mAne mahAn saMta sAdhaka haiM / maiM munidvaya ke pAvana caraNoM meM zata-zata abhinandana kI paMkhur3iyA~ samarpita karatA hU~ / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandana-puSpa 75 santa-saMskRti ke pAvana pratIka [] mahAsatI janAryA zrI suzIlAkumArI 'kalpanA' mAlavabhUmi para anekAneka mahAn puruSoM kA AvirbhAva huA hai| mAlava prAnta ko guNa-garimA meM eka loka kavi kI yaha paMktiyA~ bhI ullekhanIya haiM mAlava bhUmi gahana gaMbhIra ! Daga-Daga roTI paga-paga nIra !! isI zasya zyAmalA mAlavabhUmi ke ramya nagara jAvarA meM capalota vaMza meM janma lekara mAlava pradeza ko gauravAnvita kiyA ve haiM-mAlavaratna upAdhyAya mahAn pratibhA ke dhanI pUjya gurudeva zrI kastUracandajI mahArAja / ApazrI kA virATa vyaktitva kucha zabdoM meM bA~dhA nahIM jA sktaa| ApakI smaraNa zakti bar3I vilakSaNa hai| vartamAna meM Apake sadRzya zAstravettA evaM jyotivid kama hI dRggata hote haiN| mahAmahima pUjya gurudevazrI ke darzana karane kA hameM kaI bAra saubhAgya prApta huaa| ApazrI kI chatrachAyA prApta karane vAlA mAnava apanA ahobhAgya samajhatA hai / ApakI saumya evaM suDaula AkRti-prakRti evaM virATa manovRtti meM sAkSAt santajIvana ke darzana hote haiN| Apa karuNA ke sAgara haiN| jaba Apake samakSa koI dIna-dukhI yA samasyA-pIr3ita vyakti samparka meM AtA hai to ApakA komala hRdaya pasIja jAtA hai evaM karuNA kI hiloreM usake anutApa ko zAnta kara detI haiN| Apake jJAna kI anupama jyoti se mujhe mArgadarzana milA hai evaM Apake tyAgamaya saMyamI jIvana se prakAza prApta kara maiM apane ko dhanya mAna rahI huuN| Apa parama saumya, dUradarzI, miSTabhASI evaM milanasAra haiN| Apake jIvana kI mahanIyatA meM hI samAja kI saMjIvanI rahI huI hai| maiM AzA karatI hU~ ki kastUrI sugandha kI taraha Apake jIvana kI nirmala surabhi yuga-yugoM taka jana-mAnasa ko surabhita karatI rhegii| hoy cho 15 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 munidvaya abhinandana grantha parama-praNamya, karuNAvatAra, jyotirmaya-jyotivid, yuga-zramaNa mahAsthavira, mAlavaratna, pUjyapAda guruvarya zrI kastUracanda jI mahArAja ke pAvanatama caraNa-kamaloM meM sAdara, sazraddhA, savandanA samarpita yazaHprazasti-patra dharmagagana ke jyotipuMja ! yazasvI, manasvI tapasviyoM kI amala-dhavala dharA, puNya prabhAmaya bhArata ke hRdaya sthala, zrI zvetAmbara sthAnakavAsI jaina jagata ke tIrthopama dharmadhAma razmiramya ratnapurI ratalAma ke prazastaprAMgaNa meM Aja AcArya zrI mannAlAla jI mahArAja ke sukhada zatAbdI samAroha evaM ApazrI ke anupama-amRta-mahotsava ke maMgalamaya suavasara para caturvidha zrIsaMgha kI Atmika bhAvAbhivyakti ke rUpa meM prazasti-patra ApazrI ke punIta pAda-padmoM meM samarpita karate hae apAra AtmatoSa evaM ananta paramAnanda kI apUrva AtmAnubhUti sahaja hI ho rahI hai / sthitaprajJa mahAmanISo ! ratnopama ratalAma jile kI jvAjvalyamAna nagarI jAvarA ne Apa jaise mahAna sthitaprajJa mahAmanISI ko janma dekara itivRtta meM yaha siddha kara diyA hai ki bhArata ke sAmAnya laghutama kSetra bhI dharmonnAyaka santapravara ko avatarita karane kA mahAn gaurava ajita kara sakate haiN| osavAla kulAvataMsa parama zreSTha zrI raticandra jI capalota evaM puNyazlokA sumana-manA, nizchala hRdayA zrImatI phUlAbAI jaise dharmaniSTha zrAvaka-zrAvikA kI kulIna-kukSi meM avatarita evaM susaMskArita hokara ApazrI ne tIrthaMkaroM ke amiTa caraNa-cinhoM kA anusaraNa karane kA kaThora vrata aMgIkAra kiyA tathA anagAra dharma, zramaNa saMskRti evaM jaina-saMsRti kI zAzvata sevA kA anantapaMtha sollAsa apanAyA; yaha avismaraNIya, abhinandanIya evaM ciravandanIya hai| anagAra-dharma ke pAvana-pratIka! kArtika zukla 13 guruvAra vikrama samvat 1962 kI aruNAbha kiraNa-belA meM ApazrI ne rAmapurA ke nisargaramya prAkRtika prAMgaNa meM zrI hukmeza gacchIya SaSTha paTTa adhIzvara zrI majjainAcArya zAsana-prabhAkara pUjyapAda zrI khUbacandajI mahArAja ke susAnnidhya meM bhAgavatI dIkSA aMgIkAra kara AjIvana anagAradharma ke prabala-prasAra kA abhivrata dhAraNa kiyA evaM apane sAdhanAzIla muni-jIvana ke anukaraNIya 65 varSa vyatIta hone para bhI Aja bhI ApazrI aniza AdhyAtmikatA ke amara mArga ke arUka pathacArI bane hue aneka patha-bhrAnta pathikoM ko apane divya bhavya santa jIvana kI Aloka razmiyoM se dharmocita mArgadarzana pradAna kara rahe haiN| zramaNadharma ke gauravazAlI itivRtta meM ApakA tapa-tyAga sAdhanAmaya jIvana eka preraka pariccheda bana kara jur3a gayA hai| saumyamUrti ajAtazatru ! saMskRta, prAkRta, hindI, gujarAtI Adi bhASAoM ke abhijJAtA, jainAgamoM ke marmajJa evaM jyotiSazAstra ke prakANDa paMDita ke rUpa meM ApazrI kI jJAnagarimA cira akSuNNa hai| ApazrI ke upadezAmata kA rasa pAna kara, mAlavA, rAjasthAna, mahArASTra, gujarAta, paMjAba, uttara-pradeza Adi kSetroM ke zrAvakavRnda, tattvabodha, dharma-marma evaM zAzvata jJAna kI amara kujI prApta kara zramaNa dharma kI cirantana zrIvRddhi meM tanmaya ho cuke haiN| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandana-puSpa yathAnAma tathAguNa ! "kastUrI kuNDala base, mRga DhUMr3he vana mAMhi" ApazrI ne apane antasa rUpI 'kuNDala' meM saMsthita alaukika AdhyAtmika tattva rUpI 'kastUrI' ko sadjJAna evaM gahana cintana ke mAdhyama se prApta kara ukta ukti ko nirarthaka evaM nissAra siddha kara diyA hai| "kastUra saurabha" se surabhita 'candra' ke sadRzya ApazrI kA gauravagarimA yukta vimala vyaktitva anupameya, aparAjeya evaM agamya hai| amRtamaya santa ziromaNi ! Aja isa pAvana-amRta-mahotsava kI parama-punIta puNya belA meM bhAva bhakti-bharita yaha 'sayazaH prazasti-patra' Apa amRta santavara ke kAnta karAmbujoM meM sAdara-sazraddhA samarpita karate hue hama svayaM ko dhanya evaM mahAn gauravazAlI anubhava kara rahe haiN| tathA zrI zAsana deva se ApazrI ke cirAyuSya kI vinamra prArthanA karate hue Azvasta hote haiM ki-yaha mAMgalika avasara nikaTa bhaviSya meM hI avazya Aye jabaki ApazrI ke sukhada sAnnidhya meM ApazrI kA gauravamaya zatAbdI mahotsava hama sa-samAroha manA kara Atma-tuSTi prApta kara skeN| "tamaso mA jyotirgamaya, mRtyormA amRtaMgamaya' hameM andhakAra se prakAza kI ora le calo, martya se amRta kI ora le calo / yuga-yuga taka gurudeva Apa kA, rahe saMgha para varadahasta / kareM zatAyu pUrNa Apa, nita raheM ApazrI amara, svastha / / vinayAvanata akhila bhAratIya caturvidha jaina saMgha evaM zrI majjainAcArya zrI mannAlAla jI mahArAja zatAbdI samAroha tathA / pUjya gurudeva zrI kastUracanda jI mahArAja amRta mahotsava svAgata samiti ratalAma (ma0 pra0) dinAMka-3 maI, 1971 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUnidvaya abhinandana grantha parama praNamya, dhairya, gAmbhIrya, karuNA, ahiMsAdi vividha sadguNAlaMkRta, jyotivid zramaNapravara, mahAsthavira, amRta-santa, mAlavaratna sadgurudeva pUjyazrI kastUracanda jI mahArAja punIta pAda-padmoM meM sabhakti samarpita prazasti-patra pUjyapAda gurudeva ! mahAna jaina tIrtha ratalAma meM AcArya zrI mannAlAla jI mahArAja ke aitihAsika zatAbdIsamAroha ke pAvana avasara para ApazrI ke AjJAnuvartI dharma-niSTha bhaktoM ne amRta mahotsava kA maMgala Ayojana kara apanI agAdha guru-bhakti ko zraddhAtmaka abhivyakti pradAna kI hai| yaha ziSya paramparA kA sahaja sanAtana-svarUpa sarvathA anukaraNIya evaM abhivAdanIya hI hai| divya-Aloka-stambha ! ApazrI ke Adarza-jIvana kI jyotirmayI razmiyoM kI uSmA se anuprANita hokara kisI bhI bhakta zrAvaka kA Atma-kamala vikasita hokara dharma-saurabha se AhlAdita ho uThatA hai| Apa zrI kI satpreraNA se hI hama jaina taruNoM ne zramaNa saMskRti ke caturdika vikAsa kA lakSya lekara "mAlavaratna zrI kasturacandajI mahArAja jaina navayuvaka maNDala ratalAma' kI sthApanA kI hai evaM apane isa taruNa saMgaThana ke mAdhyama se samAja kI naI pIr3hI ko zrIsaMgha samAja evaM saMskRti kI sevA ke saMkalpa ko sAkAra karane kI zubha dizA meM unmukha kara rahe haiM jo vastutaH zlAghya hai / taruNoM ke AzA kendra ! Aja isa amRta-parva para hama ApazrI ke pAvana-caraNoM meM vinayAvanata hote hue sampUrNa zraddhA, niSThA, AsthA evaM cetanA-sahita AtmArpita hote hue ApazrI ko vizvasta karate haiM ki mahAn zramaNa saMskRti ke hitArtha hamArI naI pIr3hI sarvasva samarpaNa karane meM kabhI bhI pIche nahIM rahegI tathA ApazrI ke saMyama, sAdhanAzIla caraNa-cinhoM para calane meM kadApi saMkoca nahIM kregii| amRta-santapravara ! Apa cirAyu hoM aura zatiyoM taka hama taruNoM ko dhArmika tattvabodha kI saMprApti ApazrI se nirantara hotI rahe isI manobhAvanA ke sAtha savidhi bandanA kara yaha zraddhA pratIka prazasti-patra ApazrI ko sa-bhakti sa-sammAna samarpita karate haiN| santaM zaraNaM gacchAmi vIraM zaraNaM gacchAmi dhammaM zaraNaM gacchAmi gurudeva ke zraddhAbhibhUta taruNa bhakta zAntilAla kATheDa "sarakAra" amRtalAla gAMdhI mahezacandra zAha adhyakSa kArya samiti adhyakSa mantrI mAlavaratna zrI kastUracanda jI mahArAja jaina navayuvaka-maNDala dinAMka-3 maI, 1971, somavAra ratalAma baizAkha sudI 6, samvat 2028 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhinandana - puSSa mAlavaratna jyotirdhara gurudeva zrI kastUracanda jI mahArAja ke pavitra kara-kamaloM meM samakti samarpita zrI zramaNa abhinandana-patra 76 he mahAmAlava ke mahAmahima ! itihAsa suprasiddha dhavalA - amalA manohara dharA ne samaya-samaya para eka-do nahIM, apitu agaNita sahasroM-lAkhoM karmaTha karmavIra va dharmavIra jyotirdhara - niSNAta putraratnoM ko janma dekara deza, samAja, saMgha kA bahuta bar3A hita kiyA hai / ataeva mAlava mA~ apane suyogya lAr3ale putroM ke sadjJAna va saccaritra se Aja gauravAnvita ho rahI hai / tadanusAra jAvarA kI ramya bhavya - manoramA sthalI bhI Aja guru bhagavaMta ke camakate-damakate va mahakate saMyamI jIvana se mahaka rahI hai, muskarA rahI hai / he vAtsalyAvatAra ! sumana parAga jisa prakAra sarasa sugandha se sugandhita rahatA hai usI prakAra zraddheya guruvara kA sphaTika ratna - razmi sAdRzya zuddha-vizuddha hRdaya vAtsalya kI pavitra pAvanI mandAkinI se sadA-sarvadA paripUrNa pravAhita va pragati mAna rahA hai / vastutaH abheda-bhAvapUrNa Apake virATa vyaktitva va vAtsalya pIyUSa srota se sahasroM bhavyAtmAe~ lAbhAnvita hotI huI apane Apa ko dhanyazAlI - puNyazAlI mAna rahI haiM / he saMgha pratiSThA ke sammunnAyaka ! parama jJAnastambha guruvarya ne khilatI laghuvaya meM zraddheya parama pUjya tyAga ziromaNi zrI majjainAcArya zrI khUbacanda jI mahArAja ke zreSTha evaM varad hAthoM se ArhatI dIkSA svIkAra aMgIkAra kara, apUrva advitIya anUThA Agama siddhAntoM kA gahana - gaharA gambhIra hRdayasparzI makaranda sampAdana kara, caturvidha saMgha pragati - vikAsa va abhyudaya unmeSa meM anupama yogadAna va preraNA pradAna kI hai / etadartha bhavadIya sukRpA se Aja saMgha sumeru utthAna kalyANa ke zikhara para anavarita vRddhimAna rUpa se agrasara ho rahA hai / he Agama siddhAnta ke jyotirdhara ! jinakA gauravamaya jIvana puSpa abhirAma Agamodadhi meM sadA-sarvadA avagAhita rahA hai / jaina siddhAnta-darzana kA koI bhI sUtra va bhAva bhASA artha ApakI painI dRSTi se achUtA nahIM rahA -- aisA hama mAnate haiM / arthAt Agama kA akSara-akSara Apane dekhA va una para mArmika tArkika anubhava cintana-manana kara Apane preraNAdAyI Agamika niSkarSa nikAlakara jana-jIvana ko bhara-bhara muTThI bA~Tane kA stutya prayAsa kiyA hai / ataeva anubhavazAlI Apa apanI zAnI ke zramaNa zreSTha samUha meM Apa hI niSNAta nipuNa manasvI yazasvI mAne jAte haiM / ApakI antarAtmA va zAnta mukhamudrA zrutaratnoM se prakAzamAna hotI huI Aja catuvidha saMgha ke lie prakAzastambha kA kArya kara rahI hai / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 munidvaya abhinandana grantha he gaNAdhIza ! ApakI sabala va prabala pratibhAsampanna bhujAoM meM va ApakI antarAtmA meM kudarata ne vaha zakti- vaha bala isa prakAra samarpita kara diyA hai ki Apa eka variSTha baliSTha suzAsaka yoddhA kI taraha eka virATa vizAla sAdhu zrAvaka samudAya kA apanI vilakSaNa sUjha-bUjha va nirmalA - vimalA medhA se saphalatApUrvaka netRtva va mArgadarzana prastuta kara rahe haiM / tAtparya yaha hai ki ApakI saralatA - udAratA, vizAla bhAva, RjutA Adi guNa garimA- mahimA kI zItala chAyA meM Aja zraddhAzIla caturvidha saMgha dinoMdina pragati ke pavitra puMja svarUpa patha para gatimAna ho rahA hai / he jyoti putra ! mAlavaratna parama zraddheya gurudeva zrI kastUracanda jI mahArAja ke amRta vyaktitva kI jyoti se Aja kA pratipala prakAzita ho rahA hai / isa amRta jyoti kI saMjIvanI rasAyana se hama Apake anuyAyI ziSya ullasita rUpa se anuprANita hote Aye haiM / ataH Aja Apake sAnnidhya meM Apake hI amRta mahotsava para upasthita muni samudAya apanI bhAvAMjali ke pAvana pratIka svarUpa " zAsana samrATa" ke sammAnita pada se vibhUSita karate haiM / dinAMka - 3 maI, 1971 nImacauka, ratalAma ( ma0pra0) hama haiM Apake 5kRpApAtra santavRnda Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purAtana pIr3hI ke Adarza saMta mAlavakezarI santaratna zrI saubhAgyamalajI mahArAja yaha jAnakara atyanta prasannatA huI ki mAlavaratna jyotirvid vayovRddha upAdhyAya zrI kastUracandajI mahArAja sAhaba kI sevA meM abhinandana grantha ke mAdhyama se bhAvAJjali samarpita karane kA abhinandanIya Ayojana kiyA gayA hai / isa prasaMga para unake prati zraddhA vyakta karanA, maiM apanA karttavya mAnatA hU~ / mAlavaratna zrI kastUracandajI mahArAja aura maiM donoM hI jIvana ke ATha dazaka pAra kara cuke haiN| hamArA saMyamI jIvana bhI lagabhaga sAtaveM dazaka meM cala rahA hai / itanI lambI avadhi meM hamArA samparka bahuta pragAr3ha aura najadIka kA rahA hai| Aja hama jIvana kI sandhyA meM cala rahe haiM / parantu bAlyakAla aura yuvAkAla kI vividha smRtiyA~ mere mastiSka meM ubhara rahI haiN| prema, sauhArdra aura vAtsalya kI madhura smRtiyA~ hRdaya ko taraMgita kara rahI haiM / mAlavaratna zrI kastUracandajI mahArAja samatA, saralatA va sahiSNutA ke sAkAra svarUpa haiM / ve usa purAtana pIr3hI ke santa haiM jise hama santa jIvana ke lie Adarza mAna sakate haiM / isa koTi meM bahuta virale santa hI Ate haiM / hamArA saubhAgya hai ki Aja ke viSama vAtAvaraNa meM zraddheya zrI kastUracandajI mahArAja ke jIvana-darzana meM hameM tyAga, virakti, saMyama aura bhakti se paripUrNa sAdhanA kI purAnI jhalaka dRSTigocara hotI hai / vartamAna zramaNa saMgha meM unakA atyanta gauravapUrNa sthAna hai / yahI kAraNa hai ki abhI-abhI AcArya zrI Ananda RSijI mahArAja sAhaba ne Apako ' upAdhyAya' ke gauravapUrNa pada se alaMkRta kiyA hai / zraddheya upAdhyAya zrI kastUracandajI mahArAja sAhaba kA hRdaya atyanta sarala aura karuNA se ota-prota hai / samAja ke sampanna va vipanna varga ke bIca samparka sUtra banakara ve apanI upadeza - dhArA se donoM ko lAbhAnvita karane meM atizaya siddhahasta haiM / apanI sAdhu maryAdA meM rahate hue saMgha vAtsalya aura svadharmI sahAyatA ke prati ApakI gaharI Atma-ruci hai / 'yogyaM yogyena yojayet' ke anusAra isa mahattvapUrNa pravRtti ke prati Apa sakriya haiM, jo Apake hRdaya kI karuNA kA pratIka hai / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 munidvaya abhinandana grantha zramaNa saMgha kI tithi nirNAyaka samiti ke Apa sarvAdhika sammAnanIya sadasya haiM / ApakA jyotiSa viSayaka jJAna pragAr3ha va prakANDa hai / isa viSaya meM ApakA mantavya vizeSa samAdaraNIya hotA hai / tithi nirNAyaka samiti ke sadasya ke rUpa meM bhI Apane zramaNa saMgha kI bahuta sevA kI hai| maiM, isa prasaMga para unakI sevA meM apanI vinamra bhAvAMjali arpita karatA hU~ aura kAmanA karatA hU~ ki Apa yuga-yugoM taka jina zAsana kI sevA aura prabhAvanA karate raheM / vaMdanIya vyaktitva [1] pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja bhArata kA koI bhI aisA sthAnakavAsI jaina nahIM hogA, jo mAlavaratna mahAsthavirapada vibhUSita zraddheya upAdhyAya zrI kastUracandajI mahArAja sAhaba ke bahumukhI vyaktitva se paricita nahIM ho / ApakA udIyamAna vyaktitva ina dinoM zramaNa saMgha ke 'upAdhyAya' pada ko suzobhita kara rahA hai / Apake vicAroM meM bar3I udAratA evaM naI-purAnI paramparA ke sundara samanvaya kA saMgama parilakSita hotA hai / Agama-vAGamaya kA ciMtana aura manana bhI ApakA gahana gaMbhIra rahA hai| merI dRSTi meM Apake vicAra aura AcAra kI uccatA hima zikhara se bhI U~cI aura gAMbhIrya sAgara se bhI adhika rahA hai| vANI meM mAdhurya hai, teja hai aura oja hai / yaha sAdhaka bhI ApakI hI zItala chAyA meM phalA-phUlA evaM ratnatraya kI abhivRddhi kara pAyA hai / maiM ApakA paricaya kyA karavAU~ / prastuta abhinandana grantha kA eka-eka pRSTha Apake gaurava garimA-mahimA kI abhivyakti kara rahA hai / maiM ApakA hArdika abhinandana karatA hU~ / ApakI ora se sadA caturvidha saMgha ko mArgadarzana milatA rahe yahI merI zubhakAmanA hai / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ E- GENERESESEENET prathama khaDA jainAgama tatvavizArada pravartaka zrI hIrAlAla jI mahArAja OPANA CATKAR jIvana darzana THANI BAHES: Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAgama tatvavizArada pravartakapaM0 munizrI hIrAlAlajI mahArAja janma :-vi0 saM0 1664-pauSa zuklA 1 zanivAra, mU0 mandasaura (madhyapradeza) Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - priyadarzI sureza muni, zAstrI [ mevAr3abhUSaNa zrI pratApamalajI mahArAja ke praziSya ] SINCE ONOMEVATly ___ mahimA-maMDita mAlava mahI bahumukhI pratibhA ke dhanI eka kavi kI bhASA meM mAlava deza suhAvano, varate sadA sukaal| pravartaka zrI hIrAlAlajI saravara bhariyA nIra saM, sukhI bAla gopAla / mahArAja mAlava kI puNya bhUmi atyanta gauravazAlinI rahI hai / dhana-dhAnya evaM aizvarya sampanna hone ke sAtha-sAtha cirakAla se yaha nara-ratnoM kI khAna bhI hai| jo mAnava eka bAra zasya-zyAmalA mAlava mA~ kA darzana kara letA hai, vaha kabhI bhI isakI chavi ko bhUla nahIM sakatA hai / dUra-dUra taka phaile hue harItimA yukta vizAla maidAna, kala-kala dhvani se pravAhita saritAeM evaM jahAM-tahA~ prasthApita kalAtmaka prAcIna sthAna, sacamuca hI darzakoM ko prabhAvita kiye binA nahIM rahate / aisA kahA jAtA hai-mAlava vaha puNyabhUmi hai jahA~ kabhI akAla ke darzana nahIM hote| mAlava vaha puNyabhUmi hai jahA~ bhUkhA aura pyAsA koI vyakti nahIM sotaa| mAlava vaha puNyabhUmi hai-jahA~ akAlapIr3itoM aura marubhUmi ke nivAsiyoM ko khule dila zaraNa milatI hai| aisI mahAn pavitra bhUmi ke darzana kara kauna dhanya nahIM hogA? usake lie yaha abhivyakti akSarazaH satya hai jAvana . . V dazana VALA . ORIES WAS.. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munidvaya abhinandana grantha mAlava dharatI gahana gaMbhIra / Daga-Daga roTI paga-paga nIra / bhAratIya itihAsa ke zauryapUrNa aneka svarNima pRSTha mAlavIya nara-ratnoM kI gaurava-gAthAoM se bhare hue haiN| bhAratIya sAhitya to isake amara kaviyoM, lekhakoM aura dArzanikoM se dhanya aura upakRta hai| yahA~ eka ora bar3e-bar3e samrATa vikrama-bhoja jaise hue haiM to dUsarI ora jJAna-gaMgA ko pravAhita karane vAle kAlidAsa aura bhAravi sadRza amara kavi bhii| eka ora aneka dharmaniSTha zraddhAlu-zramaNopAsaka hue haiM to dUsarI ora apAra aizvarya ko ThukarAkara sAdhanA-patha ke pathika aneka muni-manasvI evaM mahAsatI vRnda bhii| ___ sadiyoM se mAlava kI cappA-cappA dharA zramaNasaMskRti evaM vaidika saMskRti ke priya saMdezoM se plAvita-prabhAvita rahI hai| donoM saMskRtiyA~ mUla meM pUrNa svataMtra astitva ko saMjoye pArasparika eka-dUsare kI pUraka rahI hai| ahiMsA-satya-acaurya-brahmacaryaaparigraha Adi donoM saMskRtiyoM kA amara udghoSa rahA hai| ukta paMcazIla ke saMdeza ko gAMvoM-gAMvoM aura gharoM-gharoM taka pahu~cAne meM saMta-jIvana kA mahattvapUrNa yogadAna rahA hai| phalataH isa puNyabhUmi ke nivAsI anya prAMta-vAsiyoM kI apekSA sAttvika, sarala evaM dharma-darzana-sAhitya-kalApremI rahe haiN| janmasthAna maMdasaura (dazapura) purAtattva-anveSakoM ke anusAra dazapura kA arvAcIna rUpa Aja maMdasaura zahara ke rUpa meM vikasita huA mAnA jAtA hai / dazArNabhadra nareza kI yaha bhogabhUmi evaM yogabhUmi rahI hai| isI puNyabhUmi para AtmahitaiSI dazArNabhadra ne kAphI varSoM taka nyAya-nIti pUrvaka zAsana kiyaa| tatpazcAt hastagata apAra rAjavaibhava evaM sage-sambandhI, purajanaparijanoM se neha-nAtA tor3akara bhagavAna mahAvIra ke sukhada sAnnidhya meM isI pAvana dharA para akiMcana saMyati (bhikSu) banakara Adarza-tyAgI jIvana kA eka udAharaNa prastuta kiyA thaa| jisake samakSa prathama devAdhipati zakendra bhI nata-mastaka hokara abhivAdana karatA huA bolA thA--"he mahAmune ! Apake isa Adarza tyAgarUpa vaibhava ke samakSa daivika sampadA tuccha hai / ApakA yaha svAbhimAna sadA-sarvadA amiTa rhegaa|" ha~satA ceharA, lambA suDola gaurava vadana, karuNA barasAtI A~kheM, dinakara sA damakatA lalATa, cA~dI-sI camakatI kezAvalI, dhanuSAkAra bhauMheM, amRta rasamaya adharapallava, kRtrima dantamuktApaMkti kI vidyuta chaTA, gaura gulAbI gAla, manamohaka mukhar3e para maMDarAne vAlI muskAna Adi bAhya vaibhava ke sAtha udAratA, guNa-grAhakatA, milanasAritA, saralatA, saumyatA Adi Atmika-vaibhava ke saMgama se eka mahAn vyaktitva kA sarjana huA hai, jinako "jainAgama 'tattvavizArada pravartaka paMDitaratna zrI Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana darzana 85 hIrAlAla jI mahArAja" ke nAma se pahacAnate haiM / sahasroM-lAkhoM AtmAe~ jinake pravacanapIyUSa kA pAna kara jIvana-vikAsa kI pavitra preraNA pA cukI haiN| pArivArika paricaya mAnyavara lakSmIcandajI dugar3a kI dharmapatnI sahadharmAnugAminI hagAma ku~vara bAI kI kamanIya kukSi se vi0 saM0 1964 pauSa zuklA pratipadA zanivAra kI maMgala belA meM isI maMdasaura kI pAvana bhUmi para hamAre caritranAyaka zrI kA janma huA thaa| phalataH sArA dugar3a parivAra harSavibhora ho uThA evaM dugar3a bhavana kA konA-konA maMgala gAna se mukharita bhii| Apake pitAmaha mAnyavara tArAcandajI dugar3a maMdasaura ke pramukha evaM pratiSThita vyApAriyoM meM se eka the| zreSThI zrI lakSmIcandajI kA dAmpatya jIvana bahuta hI sAttvika-sarala-sukhI evaM dharmaniSTha thaa| yathAvasara sAmAyika karanA, saMta muniyoM ke vyAkhyAna sunanA evaM zaktyanusAra tapArAdhanA meM rata rahanA, una donoM puNyAtmAoM ko iSTa thA jaise hoMge saghana viTapa, to chAyA bhI vaisI hogii| jaise hoMge mAta-pitA to, saMtati bhI vaisI hogii| yaha nirvivAda satya bAta hai ki saMtAna para mAtA-pitA ke saMskAroM kA bahuta bar3A prabhAva par3atA hai| jisameM bhI mAtA kI dinacaryA kI chApa garbhastha AtmA para atizIghra par3atI hai| ataeva mAtA ke sahavAsa ko sarvaprathama pAThazAlA kI upamA se upamita kiyA hai / navajAta zizu hIrAlAla para bhI mAtA-pitA ke saMskAroM kA gaharA prabhAva pdd'aa| vastutaH bAlaka Arambha se hI sarala-saumya evaM medhAvI dRSTigocara hone lgaa| paristhitiyoM ke bIca jIvana mAnava-jIvana ke nirmANa meM paristhitiyoM kA bahuta yogadAna rahatA hai| sukha kiMvA dukhAtmaka ghaTanAe~ vyakti ke jIvana-pravAha ko badala detI haiN| pathika ko utthAna yA patana ke kisI bhI mArga kI ora le jAtI haiN| viSama paristhitiyoM meM bhI jIvana ko samunnata karanA tathA apanA mArga nizcita kara lenA honahAra sapUtoM kA hI kAma hai| anyathA adhikAMza nara-nArI pathabhraSTa hokara adha:patana ke gahare garta meM jA girate haiM / bAlaka hIrAlAla ke jIvanotthAna meM bhI paristhitiyoM kA kAphI sahayoga rhaa| vi0 saM0 1971 ke varSa meM arthAt sAta varSa kI laghuvaya meM hI mAtA kA snehamaya hAtha sadA-sarvadA ke lie uTha jAne se aura bar3I bahana kaMcana va choTe bhAI pannAlAla kA dehAvasAna hone se hIrAlAla kA mRdu-mana atyadhika dravita ho utthaa| ukta parijanoM kI durghaTanAe~ laghu bAlaka ke mana-mastiSka meM eka prazna bana giiN| jIvana aura maraNa ke prati eka jijJAsA jAga gaI-"vyakti maratA kyoM hai aura marakara kahA~ jAtA hai ? isakA Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 munidvaya abhinandana grantha patA lagAnA caahie| kyA sArA saMsAra isI taraha maratA-miTatA aura janma dhAraNa karatA hai ? kyA isI taraha maiM bhI marU~gA?" Adi-Adi vicAra-taraMgeM antarha daya rUpI sAgara meM hiloreM khAne lgiiN| dhIre-dhIre ye zubha vicAra hI caritranAyaka ke lie vairAgya kI pRSThabhUmi bana gaI / bAlaka ko khoyA-khoyA dekhakara pitA kA snehamaya hRdaya dravita ho utthtaa| hIrAlAla unakI aba ikalautI saMtAna raha gaI thI / phalataH lakSmIcandajI ne apane hRdaya kA samasta lAr3a-pyAra hIrAlAla ke jIvana meM uMDela diyaa| para pitA kA pyAra bhI unakI mAnasika sthiti meM koI parivartana na lA skaa| mA~ aura mausI kA pyAra eka-sA hai / mA~ kI goda na sahI, mausI kI goda to hai, yaha socakara ApakI mausI kajor3IbAI bAlaka hIrAlAla ko apane pAsa le AI / mAtRvat pyAra pAkara bhI bAlaka kA hRdaya pUrvavat hI Akulita banA rhaa| jIvana aura maraNa kI jijJAsA abhI taka upazAMta nahIM huii| vyaktitva kabhI chupatA nahIM bAlaka hIrAlAla prArambha se hI atyanta medhAvI evaM viveka-vinaya-zIla thaa| vayAnusAra hindI-mahAjanI aura aMgrejI bhASA kA acchA jJAna prApta kiyA / gyAraha varSa kI laghuvaya meM vaha kaThina se kaThina gaNita ke praznoM kA mukhAgra hisAba kara diyA karatA thaa| eka vyApArI ke putra ko aura kyA cAhie ? yaha bAta Aja bhI vyAvahArika jIvana meM sAkAra dekhI jAtI hai| bAlaka kI pratibhA ne zreSThI tArAcandajI dugar3a kA dhyAna apanI ora khiiNcaa| unake koI saMtAna nahIM thii| aisA kahA jAtA hai-'cane haiM to cabAne vAlA nahIM' tadanusAra dhana thA para saMtAna ke abhAva meM vaha bhI kATane daur3atA thA / unhoMne bAlaka hIrAlAla ko apane yahA~ dattaka lene kI icchA zrImAn lakSmIcandajI ke sammukha rkhii| pitA, putra ke vicAroM ko bhalI-bhAMti jAnate the| unhoMne kahA-merI ora se koI manAI nahIM hai, parantu Apa pahale hIrA se pUcha leN| seThajI ne mana hI mana socA thA-vaha kyA manA karegA? hamArI U~cI aTTAlikA ko dekhakara hI hA~ bhara legaa| unhoMne hIrAlAla ko apane pAsa bulAyA aura snehasikta vANI meM 'dattaka' lene kI bAta khii| zreSThI tArAcandajI ko uttara dete hue tapAka se bAlaka hIrAlAla ne kahAmaiMne apane samujjvala bhaviSya ke lie nirNaya kara liyA hai| maiM sAla-do sAla meM hI saMsAra ke samasta bandhanoM ko tor3akara sAdhu-jIvana aMgIkAra karanA cAhatA huuN| Apa kisI anya bhAI-bandhu ko dattaka lene kI soceMge to acchA rhegaa| zrImAn tArAcanda jI to avAk evaM visphArita-netra raha gye| unake Azcarya kA pAra nahIM rahA ki hIrAlAla aisI gUr3ha bAteM kahA~ se sIkha AyA ? jisa aizvarya ke liye moha-mAyAvI mAnava mara miTate haiM, usI dhana ko prApta hone para bhI yadi usakA upabhoga na karake koI miTTI ke Dhele kI taraha pheMka de to Azcarya na ho to aura kyA ho ? Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana darzana sasneha punaH tArAcandajI bole - "beTA ! yaha koI jaldI kA prazna nahIM hai / isa sambandha meM jarA zAntacitta se vicAra karanA / maiMne to tumhArA jIvana sukhI rahe, isa Azaya se apane bhAva vyakta kiye haiM / " zrImAn lakSmIcandajI apane putra hIrAlAla ke vairAgyotpAdaka vicAroM ko sunakara cauMka par3e / sacamuca kahIM hIrAlAla sAdhu na bana jAya / unhoMne hAtha nikalate hue paMchI ko pakar3a rakhane ke lie mana mohaka jAla phailAnA cAhA, vaha jAla jisameM Abaddha hokara virale hI nara-nArI nikala pAte haiM / yadyapi vivAha ke yogya umra nahIM thI, phira bhI atizIghra vivAha kara dene kA nizcaya kiyA / yogya kanyA unakI dRSTi meM thI hI / eka dina kanyA ke pitAzrI, hamAre caritranAyaka kI janma kuNDalI maMgavAkara dekha rahe the / ThIka usI samaya parama pratApI, vAdImAnamardaka, cAritracUr3AmaNi dAdAguru jI zrI nandalAla jI mahArAja AhArArtha padhAra gaye / kuNDalI dekhane vAle zrImAn se svAbhAvika rUpa se gurudeva ne pUchA- yaha kuNDalI kisakI hai ? 87 pratyuttara meM usa mahAzaya ne kahA - " mahArAjazrI ! yaha kuNDalI hIrAlAla jI dugar3a kI hai / maiM apanI putrI kA vivAha inake sAtha karanA cAhatA hU~, to sarasarI nigAha se grahagocara dekha rahA hU~ / gurudeva ne kahA- Apa vyartha hI koziza karake samaya barbAda na kareM / maiMne pitAputra donoM ko jina - zAsana meM dIkSita hone kA upadeza diyA hai / merA Atma-vizvAsa hai ki donoM anagAra vRtti dhAraNa kareMge / hA~ gurudeva ! kuNDalI ko dekhane para bhI aisA lagatA hai ki inake vivAha kA yoga nahIM hai, parantu dIkSA kA yoga hai / khyAti prApta susamAdhivanta sAdhu baneMge aura cAroM dizAoM meM jina - zAsana kI khUba prabhAvanA bar3hAyeMge / dIpaka se dIpaka dIptimAna hote haiM putra kI vairAgyavardhaka pravRtti aura nivRtti ko dekhakara zrImAn dugar3a jI asamaMjasa meM par3e binA nahIM raha sake / bole - "beTA ! dIkSA lenA koI burA nahIM hai / para tere lie jana apavAda kucha aura bola rahA hai / apane sage-sambandhiyoM kA kahanA hai ki vaMza kI vRddhi ke lie kisI bhI sthiti meM hIrAlAla ko dIkSA kI anumati nahIM dI jAya / use ghara para hI rakhA jAya / " pitAjI ! Apa kaisI bAteM kara rahe haiM ? tIrthaMkaroM kA vaMza bhI kAyama nahIM rahA to kyA ApakI vaMza-paramparA kAyama rahegI ? vizvAsa hai ? jisakA nAma hai, usakA (vastu) vinAza avazyaMbhAvI hai / to phira dIkSA jaise mahAn kArya ke lie vilamba karanA kyA ThIka hai ? dIkSA lene para kyA vaMza kA nAma miTa jAyagA ? maiM kisI bhI paristhiti meM rukane vAlA nahIM hU~ / Apa apanA hitAhita soca leM / merI to Apa se Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 munidvaya abhinandana grantha yahI prArthanA hai ki Apa bhI merA anukaraNa kreN| tAki ApakA pichalA jIvana adhika dharma meM bIte / aba mujhe kyA karanA cAhie ? artha kA moha - pAza beTe ko na bAMdha sakA aura na roka sakA / vivAha kA pAza bhI vyartha hI rahA / hIrA saMsAra rUpI kardama meM se nikala rahA hai / isake dIkSita ho jAne para maiM akelA ghara para kyA karUMgA ? putra ke ghara para rahane para hI to merI vAha ! vAha !! hai / hIrA ko bAra-bAra dhanya hai, kyA khAyA, kyA piyA aura kyA dekhA ? ekadama dIkSita hone kA nirNaya kara liyA isa choTI avasthA meN| maiM kahA~ taka karma-bandhana karatA rahU~gA ? hIrA ke sAtha mujhe bhI dIkSita ho jAnA cAhie tAki jIvana kA hita ho sake aura pitA-putra kI jor3I bichur3a bhI nahIM sake / ekadama pitA ke hRdaya meM parivartana aayaa| unhoMne bhI mana hI mana putra ke sAtha sAdhu banane kA nizcaya kiyA / putra ke vAstavika vairAgya ne pitA ke antarmana ko dharmapatha ke lie sajaga kara diyA / svarNima avasara kA sadupayoga unhIM dinoM arthAt saM0 1976 meM vAdImAnamardaka dAdAgurujI zrI nandalAla jI mahArAja Adi muni maNDala kA cAturmAsa isI mandasaura ( dazahapura) meM thA / unake varSAvAsa se vairAgyavAna AtmAoM kI nIMva aura adhika sudRr3ha banI / jJAnArAdhanA meM AzAtIta abhivRddhi huI evaM prabhAvazIla vyAkhyAnoM se unakA mArga prazasta bhI hotA rahA / khuzI kI abhivRddhi karane vAle apane hI samavayaska devagar3ha nivAsI vairAgyAnandI pratApamala gAMdhI ko pAkara bAlaka hIrAlAla kI bhAvanA saMyama ke prati aura balavatI banI / pitA-putra donoM mumukSuoM kI sAdhvocita yogyatA evaM AvazyakIya dharmAbhyAsa (jaise sAdhu pratikramaNa, paccIsa bola, dazavaikAlikasUtra, bhaktAmara, laghudaNDaka, guNasthAna dvAra Adi) pUrA hone para vi0 saM0 1979 mAgha zuklA tIja zanivAra kI maMgala velA meM rAmapurA kI zasya - zyAmalA sthalI meM dAdAgurujI zrI nandalAla jI mahArAja sAhaba ne pitA-putra ko bhagavatI dIkSA pradAna kii| donoM mumukSu ziSya aura praziSya ke rUpa meM ghoSita kiye gaye / isa zubhAvasara para paM0 pravara zrI devIlAlajI mahArAja, bhadramanA zrI bhImarAjajI mahArAja, Adarza tyAgI paM0 zrI khUbacandajI mahArAja, tapasvI zrI hajArImalajI mahArAja, carcAvAdI paM0 zrI kezarImalajI mahArAja Adi 17 munivRnda aura pravartanI mahAsatI zrI pyArAjI Adi sAta satiyA~ upasthita thIM / isa dIkSotsava meM sammilita hone ke lie bAhara se hajAroM zraddhAlu darzaka maujUda the / jana-jIvana meM sarAhanIya utsAha thaa| sabhI navadIkSita munivaroM ke tyAga aura vairAgya bhAvanA kI zata-zata kaMThoM se prazaMsA kara rahe the / isa prakAra rAmapurA zrI saMgha ne pUre harSollAsa ke kSaNoM meM isa mAMgalika mahotsava ko pUrA karake jinazAsana kI zlAghanIya aura aitihAsika prabhAvanA kI / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana darzana 86 zAstrIya adhyayana dIkSoparAMta dAdAgurujI zrI nandalAlajI mahArAja sAhaba ne nava dIkSita muni zrI hIrAlAlajI mahArAja kI prakhara buddhi ko evaM zAstrIya abhyAsa kI svata: lagana ko dekhakara abhyAsArtha bhAvI AcArya zrI khUbacandajI mahArAja kI sevA meM rahane kA Adeza phrmaayaa| paMDitapravara zrI khUbacandajI mahArAja kA suyoga milane para tIvra gati se Apa (zrI hIrAlAlajI mahArAja) kA vikAsa hone lgaa| sAdhu kA paridhAna pahana lene mAtra se hI nava dIkSita muni saMtuSTa hokara baiThe nahIM rahe, jJAnArjana ke lie pUre parizrama ke sAtha juTa gye| amUlya ina kSaNoM meM aba mujhe jJAna-darzana-cAritra kI abhivRddhi acche DhaMga se karanI hai tAki-'punarapi jananaM punarapi maraNaM' kA yaha cirakAlIya silasilA avaruddha ho jaay| kahIM prApta huA samaya yU hI na bIta jAya / jaise kisI ko khajAnA baTorane ko kaha diyA ho, usI prakAra vinaya-viveka evaM bhaktipUrvaka guru pradatta jJAna-nidhi sampAdana karane meM lage rhe| guru bhagavaMta bhI nimna guNoM se yukta sAdhaka ko hI jJAnAmata kA pAna karavAte haiM aha aTThahiM ThANehi sikkhAsIle tti vuccaI / ahassire sayA daMte na ya mammamudAhare / / nAsIle na visIle na siyA ailolue| akohaNe saccarae sikkhAsIle tti vuccai / / (uttarAdhyayana, 1114-5) jo sAdhaka adhika nahIM ha~sane vAlA, indriyoM kA sadaiva damana karane vAlA, marmakArI vANI kA prayoga na karane vAlA, zuddhAcArI, vizeSa lolupatArahita, manda-kaSAyI aura satyAnurAgI hai, vahI zikSA ke yogya hotA hai| ukta yogyatA hamAre caritranAyaka ke sAdhanAmaya jIvana meM thI aura hai| gurudeva sacamuca hI aise vinaya-vivekasampanna aMtevAsI ke lie apanA virAT jJAna-bhaNDAra binA saMkoca kie kholakara usa mumukSu ke sAmane rakha dete haiN| gurupravara kA amUlya jJAna koSa aise vinIta, guNa-grAhI ziSyoM ke lie sarvadA surakSita rahatA hai| kahA bhI hai-"saMpai vinniiyss"| ___ bhAvI AcAryapravara zrI khUbacaMdajI mahArAja kI mahatI kRpA se dIkSoparAMta Apane jaina vAGamaya tathA jainadarzana sambandhita anya sAhitya kA talasparzI adhyayana prArambha kiyaa| svayaM paMDitapravara zraddheya zrI khUbacandajI mahArAja Apako (hIrAlAlajI mahArAja) pAsa meM biThAkara ati prema-pUrvaka tAttvika jJAna sikhAte the| tvarita gati se dazavaikAlikasUtra, uttarAdhyayanasUtra, AcArAMgasUtra, sukha-vipAkasUtra, naMdIsUtra, evaM prAkRta vyAkaraNa kaMThastha karavAI aura hindI-sAhitya meM bhI uccastarIya yogyatA prApta kii| usake bAda bhI adhyayana cAlU rhaa| zrImadbhagavatIsUtra, prajJApanAsUtra, Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 munidvaya abhinandana grantha sthAnAMgasUtra, anuyogadvArasUtra Adi-Adi jo ati kaThinatA se samajhe jAte haiM, una AgamoM kA adhyayana bhI Apane pUrNa kiyaa| usake bAda bhI Apake adhyayana kA krama cAlU rhaa| vRhat AgamoM ke adhyayanaadhyApana se Apake tattvajJAna-koSa meM bahumukhI abhivRddhi huii| anubhava kA kSetra vizAla banA evaM pravacanoM meM praur3hatA-rocakatA evaM lAlitya bhAva aaye| Aja bhI vahI adhyayana kA krama gatizIla hai| varSAkAla ke alAvA bhI Apa adhika se adhika Agama-vAcanA, svAdhyAya karane meM lobhI vaNik kI bhAMti bar3I tanmayatA se juTa jAte haiM / AgamoM ke prati Apa pUrNa zraddhAvAna haiN| atirucipUrvaka AgamoM kA adhyayana karane-karavAne meM Apa sadaiva saMlagna haiN| inhIM kAraNoM se sAdhu-sAdhvI varga Apako 'jainAgama tattva (zAstra) vizArada' kI upamA se upamita karate hue apane Apa meM gaurava kA anubhava karate haiN| vihAra aura pracAra se pAvana kSetra bahatA pAnI nirmalA, par3A gaMdilA hoya / sAdhu to ramatA bhalA, doSa na lAge koya / maMda-maMda gatimAna jala pravAha nirmala hotA hai| pravahamAna pavana upayogI mAnA hai, kalita-lalita jharane mAnava-mana ko AkRSTa karate haiM evaM gatimAna nadI-nAle mAnava aura pazu-pakSiyoM ke kalaravoM se sadaiva suhAvane pratIta hote haiN| usI prakAra sUrya-zazi bhI calate-phirate zobhA pAte haiN| arthAt-vizva ke aMcala meM udayamAna tattva jitane bhI vidyamAna haiM, ve sabhI paropakAra ke virAT kSetra meM tainAta haiN| zramaNa jIvana-jyoti bhI apravAhita nIra ke sadRza eka hI sthAna para sthira rahane se dUSita ho jAtI hai| ataH jainAgamoM meM sAdhuoM ko satata vihAra ke lie kahA gayA hai| sAdhu kisI bhI gA~va yA nagara kA nahIM hotA hai / apitu-'vasudhaiva kuTumbakam' arthAt samaSTi hI usakA kuTumba hai| isa kAraNa vaha eka sthAna para maTha yA Azrama banAkara nahIM rahate haiN| cirakAla se jaina sAdhu eka sthAna se dUsare sthAna para pAda-yAtrA karate A rahe haiN| dIrgha uttAla taraMga parvata mAlAe~, saMtapta bAlakAmaya maru-pradeza, kaMTakAkIrNa mevADa bhami, vijana patha. U~ce-nIce giri-gahvara unake pAda-vihAra yAtrA ko nahIM roka ske| jana-hita tathA Atma-kalyANa kI bhAvanA ne unako vizva ke sudUra kone-kone taka phuNcaayaa| unakA yaha abhiyAna svarNa-khAnoM kI khoja ke lie athavA taila-kUpoM kI zodha ke lie yA kahIM upaniveza sthApita karane ke lie nahIM huaa| balki huA hai azAMta vizva ko zAnti kA saMdeza sunAne ke lie, vizva ko bhrAtRtva ke eka sUtra meM bA~dhane ke lie aura ajJAnAndhakAra meM bhaTakatI janatA ko satpatha pradarzita karane ke lie| Aja bhI vahI krama cAlU hai / Adhunika yAtAyAta ke DheroM sAdhana upalabdha hone para bhI jaina sAdhu pAda-vihAra karate hue deza ke konekone meM pahu~ca jAte haiN| vizva ko zramaNa jIvana kI yaha bahuta bar3I dena hai| bhAvI AcAryapravara zrI khUbacandajI mahArAja kI sevA-suzrUSA meM rahakara Apane kAphI cAturmAsa pUre kie / yogya vinIta-vaiyAvRtya kuzala ziSya kI guru ko sadaiva Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana darzana 61 cAhanA rahI hai / hamAre caritranAyaka (pravartaka hIrAlAlajI mahArAja) dvArA kI jAne vAlI sevA-bhakti se prabhAvita hokara bhAvI AcArya deva 'hIrA' kahakara sIdhI-sAdI bhASA meM pukArA karate the| isase vidita hotA hai ki mahAmanasvI pUjyapravara kI Apa para kitanI kRpA thI? vastutaH kisI khAsa kAraNa ke atirikta Apako apanI sevA meM hI rakhate the / aise mahAmahima nirgrantha guru ke sAnnidhya meM rahane se dina dugunI-rAta caugunI pragati avirAma gati se hotI rhii| pUrA vizvAsa kiyA jAtA hai ki Apake jIvana vikAsa meM adhika zreya zraddheya paMDitapravara AdarzatyAgI pUjya zrI khUbacandajI mahArAja ko hai / jinakI sphuraNA evaM cetanA caritranAyaka ko pratipala-pratikSaNa ratnatraya kI abhivRddhi ke lie prerita evaM utsAhI banAtI rahI hai| ___'ANAe dhammo, ANAe tavoM' zAstrIya niyamAnusAra hamAre caritranAyaka zrI hIrAlAlajI mahArAja sadaiva apane saMgha ke suyogya adhipati paM0 zrI khUbacanda jI mahArAja ke AdezoM ko manasA-vAcA-karmaNA kAryAnvita karane meM tatpara rahe haiN| sadaiva anuzAsana kI paripAlanA meM sukhAnubhUti karate rahe haiM / yahI kAraNa hai ki Aja bhI hama dekhate haiM ki ApakA yazasvI jIvana utanA hI vyavasthita-maryAdita evaM nispRha vRttiisa triveNI saMgama kA saphala-sabala paricAyaka hai| Atma-kalyANa ke sAtha-sAtha dharma-pracAra bhI muni-mahAsatI vRnda kA sarvopari lakSya rahA hai| dharma-saMdeza ko ghara-ghara aura gA~va-gA~va taka pahu~cAnA koI sahaja kArya nahIM hai / yadyapi pracAra karate samaya jaina sAdhakavRda ko kAphI parISahoM kA sAmanA karanA par3atA hai| AhAra-pAnI-AvAsa kI kahIM suvidhA milatI aura kahIM nhiiN| phira bhI anukUla-pratikUlatA meM jaina zramaNa-zramaNI varga kabhI bhI pIche nahIM haTe haiM / apane daihika sukha-suvidhA ko gauNa samajhate hue jina-zAsana sevA va jana-sevA ko mukhyatA pradAna karate hue Age bar3hate jAte haiM / jaisA ki Agama meM bhagavAna mahAvIra ne kahA hai lAbhAlAbhe suhe dukkhe, jIvie maraNe thaa| samo niMdApasaMsAsu, samo maannaavmaanno|| (uttarAdhyayana 1961) __ jo sAdhaka lAbha-alAbha, sukha-dukha, jIvana-maraNa, nindA-prazaMsA aura mAna-apamAna meM samabhAva rakhatA hai, vahI vastuta: muni hai| aise sAdhaka jana-jana ke zraddhA ke kendra hote haiN| caritranAyaka zrI kA jIvana bhI dharma-pracAra kAryoM meM agragaNya rahA hai| isI virAT bhAvanA se prerita hokara Apane sudUra prAntoM meM arthAt bhArata ke isa chora se usa chora taka vihAra dvArA saddharma pracAra kA dhvaja phaharAyA hai| yaha jina-zAsana ke lie mahattvapUrNa gaurava kI bAta hai| Apake prabhAvazAlI pravacanoM ke prabhAva se kaI jaina-jainetara satpatha ke pathika bane, kaI gRhatyAgI aura kaI zramaNopAsaka kI zreNI meM Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 muni abhinandana grantha praviSTa hue haiN| vastutaH kAphI janasamUha Apake vyaktitva se ati hI lAbhAnvita hue haiN| sabhI varSAvAsoM kA vistRta varNana yahA~ nahIM kiyA jA rahA hai| pAThakavRnda ke kevala canda cAturmAsoM kA hI digdarzana karAnA ucita rahegA / saM0 1665 kA jammU cAturmAsa jammU yaha kAzmIra kA mukhya jilA hai / paMjAba kI sImA para hone se vyApAra kA kendra hai / yahA~ ke jaina parivAra anya prAntoM kI apekSA sukhI evaM samRddha haiM / muniyoM ke zubhAgamana para sthAnIya jaina samAja meM utsAha kI lahara - sI daur3a gii| mAno icchita vastu kI prApti ho gii| itanA hI nahIM Apake pAMDityapUrNa pravacanoM ke prabhAva se AbAla-vRddha yuvaka Adi sabhI dharmArAdhanA meM lobhI vaNik kI bhA~ti laga gae / saikar3oM jainetara mAnava ApakI prabhAvazAlI vANI ke prabhAva se zAkAhArI bane aura saikar3oM nirvyasanI; evaM saikar3oM mUka prANiyoM ko abhaya dAna jIvana milA / samaya-samaya para Apake sAnnidhya meM kaI bAra sArvajanika evaM sAMskRtika kAryakrama Ayojita kiye gaye / jisameM nagara ke sAhityakAra saMgItakAra tathA saMskRti premI sajjanoM ne bar3I saMkhyA meM Akara kAryakrama kI zobhA bddh'aaii| upasthita buddhijIvI varga ko kaI bAra Apane dharma ke prati zraddhA ke lie sambodhita bhI kiyaa| Apake upadezoM kA itanA prabhAva par3A ki tatkAla 'jIva dayA maNDala' nAmaka eka saMsthA kI sthApanA huii| kaI zrImaMta usa saMsthA ke sadasya bane / usI jIva dayA phaMDa se 'mahAvIra jaina auSadhAlaya' kholA gayA / Aja dina taka pIr3ita nara-nAriyoM kI sevA meM niSThApUrvaka vaha auSadhAlaya saMlagna hai / isa alpakAla meM jammU evaM kazmIra rAjya ke anekoM pramukha adhikArI evaM karmacArI varga Apake samparka meM Aye aura jaina sAdhvAcAra se paricita hue| isa aitihAsika varSAvAsa ko vahA~ ke bujurga varga Aja bhI yAda karate haiM / saM0 2008 kA dillI varSAvAsa cAturmAsa prArambha se pUrva hI vyAkhyAnoM kI dhUma - sI maca gii| caritranAyaka ke hRdayasparzI upadezoM ke prabhAva se cAroM ora se jana-pravAha umar3a-ghumar3a kara Ane lagA / kucha dinoM bAda digambarAcArya zrI sUrya - sAgarajI mahArAja se sneha milana huA / tatpazcAt kaI bAra saMyukta vyAkhyAna hue / dillI - saMgha ke itihAsa meM bhI zAyada yaha prathama ghaTanA hI thI ki digambarAcArya evaM sthAnakavAsI muni isa prakAra sasneha mila-jula kara racanAtmaka kArya meM rata hoM, yaha samAja ke lie gaurava kI bAta thI / isa prakAra pArasparika maitrI bhAvanA kA sUtrapAta huA / eka-dUsare ke sannikaTa Aye evaM nAnA prakAra kI mithyA bhrAntiyA~ bhI dUra huIM / tatpazcAt donoM saMghoM ke bhagIratha satprayatnoM se munimaNDala ke 'zrI hIrAlAla hAyara sekeNDarI skUla' meM hajAroM jana medinI ke samakSa sammilita vyAkhyAna hue / phalataH Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana darzana 63 jainadharma kI mahatI prabhAvanA huI / kramazaH dazalAkSaNI parva samAroha, vizva maitrI divasa, vizva kalyANa jayotsava, jaina divAkara jayantI, lokAzAha smRti divasa Adi anekoM prabhAvazAlI Ayojana saphala rhe| prasiddha sAhityakAra jainendrakumArajI tathA akSaya kumArajI Adi aneka vidvAnoM ke samparka meM aae| dharma pracArArtha kiye gaye AyojanoM se isa varSa kA yaha varSAvAsa AzAtIta saphala rhaa| jisakA zreya adhika rUpa se gurupravara zrI pratApamalajI mahArAja evaM caritranAyaka zrI hIrAlAlajI mahArAja ko diyA jA sakatA hai jinakI udAra bhAvanA ne sabhI ko maitrI-bhAva ke sUtra meM bAMdha rkhaa| neharU-muni-milana tA0 18-11-51 ko prAtaH 6 baje gurupravara zrI pratApamalajI mahArAja, pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja Adi muni-maNDala bhArata ke pradhAna mantrI paNDita javAharalAla jI neharU ko baMgale meM darzana dene ke lie pdhaare| yahAM para saMsada ke sadasyoM evaM kendrIya mantriyoM ne munidvaya kA yogya satkAra-sammAna kiyaa| pradhAna maMtrI ne bhI bhAratIya sabhyatA aura saMskRti ke anusAra munidvaya ko vandana kara kucha sAmayika vArtAlApa bhI kiyaa| isa sandarbha meM pradhAna maMtrI ko jaina divAkara jI mahArAja dvArA saMgrahIta "nirgrantha pravacana" (aMgrejI anuvAda) bheMTa kiyaa| mani aura vinobA bheTa tA0 21-11-51 ko prAtaH 8 baje munidvaya (zrI pratApamalajI mahArAja, zrI hIrAlAla jI mahArAja) kI mahAtmA gAMdhI ke uttarAdhikArI bhUdAna yajJa ke yAjJika AcArya vinobA bhAve se bheMTa huii| isa avasara para vinobAjI ne jaina muniyoM ke paidala vihAra kA bahuta hI samarthana kiyA evaM prazaMsanIya btlaayaa| isI saMdarbha meM premAveza meM vinobA jI bole-"paidala calane ke kAraNa maiM bhI jaina sAdhu huuN|" khAdI ke prasaMga para Apane AcArya zrI javAharalAla jI mahArAja kI bhUri-bhUri prazaMsA kii| ___saM0 2010 kA kalakattA varSAvAsa : eka madhura smRti ye kauna, kahA~ jA rahe haiM ? aise to sAdhAraNa jAna par3a rahe haiM; parantu AkRtiprakRti se mahAn jAna par3a rahe haiN| tabhI to bar3e-bar3e seTha sAhUkAra inake caraNa cUmate dikhAI de rahe haiN|" ukta udgAra baMgAlI janatA ke haiM, jo pArasparika vArtAlApa kara rahe the| cAturmAsa ke dina nikaTa A cuke the| kintu pahale se hI zrAvaka-zrAvikAoM ke bIca dharma-dhyAna evaM japa-tapa kI hor3A-hor3a-sI laga gaI thii| eka tarapha bhakta-maNDalI kI ora se dharmArAdhanA kI jhar3I to dUsarI ora hamAre caritranAyaka ke mukha rUpI megha se amRta jhar3I to tIsarI ora se indra kI prasannatA se jala vRSTi / isa triveNo tIrtha meM DubakI lagA-lagAkara bhAvuka vRnda sukhAnubhUti kara rahe the| AzAtIta zAsana prabhAvanA huii| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munidvaya abhinandana grantha pratyeka ravivAra ko eka viziSTa vyAkhyAna kA Ayojana bhI huA karatA thaa| jisase cAroM sampradAya ke hajAroM jaina bhAiyoM ke atirikta itara jana bhI kAphI utsAha pUrvaka lAbhAnvita hue| janatA kI eka hI AvAja thI ki-aise sarala-svabhAvI zAnta prakRti ke svAmI, vidvAn muni yadA-kadA hI yahA~ AyA karate haiN| muniyoM ke zubhAgamana se aneka racanAtmaka kAryoM ko jIvana dAna milaa| gujarAtI, mAravAr3I evaM paMjAbI arthAta-tInoM saMghoM kI nIMva majabUta haI, baMgAla-bihAra prAntIya kAnphransa zAkhA kA bhI zrIgaNeza, bhArI mAnava-medinI ke bIca sneha-sammelana, kSamApanA-divasa, vIra nirvANotsava, pUjya khUbacanda jayantI samAroha, lokAzAha evaM divAkara jayantI samAroha Adi dhArmikotsava hamAre caritranAyaka zrI ke sAnnidhya meM hI sampanna hue| 10 janavarI, 54 ko 27 poloka sTrITa jainasthAnaka meM paNDitapravara zrI hIrAlAla jI mahArAja Adi muni-maNDala ke samIpa eka vizAla jaina saMskRti sammelana manAyA gyaa| isa sammelana kA sabhApatitva baMgAla ke mAnanIya rAjyapAla eca0 sI0 mukharjI kara rahe the| isa sammelana meM aneka itihAsakAra evaM purAtattvavijJoM ne jainadharma evaM saMskRti para prabhAvazAlI bhASaNa diye| sammelana meM upasthita janatA ke atirikta nepAla ke pradhAna maMtrI zrI mAtRkAprasAda koirAlA, DA0 kAlidAsa nAga tathA bauddha bhikSu zrI jagadIza kAzyapa bhI the| sabhI vaktAoM ke prAsaMgika bhASaNa hue| saM0 2021 kA jodhapura varSAvAsa sthAnIya saMgha ke atyAgraha para caritranAyakajI Adi muni-maNDala kA vikrama saM0 2021 kA caumAsA jodhapura honA nizcita huaa| isa varSAvAsa ko kAphI mahatvapUrNa evaM aitihAsika cAturmAsa kI saMjJA se sambodhita karane meM koI atizayokti nahIM hogii| una dinoM jodhapura evaM Asa-pAsa ke upanagaroM meM caritranAyaka pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja, prakhara vaktA zrI lAbhacandajI mahArAja, madhura vaktA zrI Izvara muni jI mahArAja evaM mahAsatI zrI kamalAvatIjI Adi ke prabhAvazIla pravacanoM kI jahAM-tahAM bhArI dhUma rhii| janatA ke nivedanoM para hAIskUloM, kaoNlejoM evaM sthAnIya kArAgRha meM kaI bAra zAnadAra DhaMga se vyAkhyAnoM ke Ayojana saphala hue| cAroM ora hajAroM nara-nAriyoM ke umar3ate hue dRzya ko dekhakara sabhI Azcaryacakita the| siMha pola dharma-sthAna kA vizAla maNDapa, jisameM paryuSaNa parva ke maMgala dinoM meM bar3hate hue jana-pravAha kA samAveza nahIM hotA dekhakara sthAnIya kArya-kartAoM ko janatA kI suvidhA ke lie skUla aura dharma-sthAnaka kI dIvAra bhI haTAnI par3I taba kahIM jAkara ThIka DhaMga se janatA baiTha skii| kaI bhAvuka nara-nArI ApazrI ke madhura svabhAva se prabhAvita hokara dharmArAdhanA meM sthira hue| isa cAturmAsa meM atyadhika tapArAdhanA bhI huI / eka sAtha saikar3oM aTThAiyAM-tele-bele evaM bar3I-bar3I tapasyAe~ bhii....| muniyoM kI preraNA se kaI racanAtmaka yojanAoM ko jIvanadAna bhI milA evaM kaI saMsthAoM ko mArgadarzana bhii| isa aitihAsika varSAvAsa kI madhura smRtiyAM Aja bhI jodhapura nivAsiyoM ke muMhajabAnI hai| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana darzana 65 ___ anya ke bar3hate hue prabhAva ko bhale sAdhaka ho ki saMsArI use pacA kahA~ pAte haiM ? jodhapura ke isa aitihAsika varSAvAsa se Asa-pAsa ke katipaya sAmpradAyika tattva mana-hI-mana tilamilA utthe| bar3hate hue prabhAva ko kisa prakAra se kSINa kiyA jAya ? usa mauke kI tAka meM the ki aise hI avasara para vahA~ eka avAMchanIya ghaTanA ghaTita ho gii| usa ghaTanA kI oTa meM ve sAmpradAyika zaktiyA~ uTha khar3I huiiN| ghaTanA-krama ko samajhe binA mithyA colA pahanAkara usa zAMta-svaccha vAtAvaraNa ko dUSita karane meM juTa gye| phira bhI caritranAyaka zrI jI kA sAhasa aDiga rahA / aMtatogatvA cAturmAsa pUrA huaa| choTe-moTe gA~va-nagaroM meM ghUmate hue muni-maNDala kA Agamana pIpAr3a huaa| vahAM rAjasthAnakezarI pra0 zrI puSkara munijI mahArAja apane ziSya parivAra se virAja rahe the| AcAryazrI Ananda RSijI mahArAja sAhaba kI anumati prApta kiye binA Apane, pravartakazrI hIrAlAlajI mahArAja ke sAtha kevala ziSTAcAra kA hI vyavahAra rkhaa| jisakI pratikriyA yaha huI ki zramaNa saMghIya muniyoM meM asahayoga asneha evaM bikharAva kI sthiti kA nirmANa huaa| samasyA ko samajhane kI koziza karate aura dIrgha-dRSTi se pratikriyAvAdI kArya karate to merI samajha meM Aja anaikyatA kA vAtAvaraNa nahIM bntaa|| ___ vyaktitva ke AIne meM saralatA ke dhanI "bhaddaeNeva hoavva pAvai bhaddANi bhddo|" (uttarAdhyayananiyukti0 326) sAdhaka ko sarala honA caahie| bhadra ko hI kalyANa kI prApti hotI hai| caritranAyaka jI ke ubhayapakSI jIvana kA mUlyAMkana mere jaisA sAdhAraNa sAdhaka kyA karegA ? kyA parakhegA ? phira bhI vigata ina kucha varSoM se Apake kalyANakArI sAnnidhya meM rahane kA evaM yatkiMcit sevA-zuzrUSA karane kA sunaharA avasara isa sevaka ko milA hai| Apa ati sarala-bhadra, saumya-zAMta-svabhAva ke sAdhaka haiN| sadA khilI huI mukha mudrA sabhI darzanArthiyoM ke lie AkarSaNa evaM zraddhA kA kendra banI huI hai| vANI aura vyavahAra meM jitanI saralatA dRSTigocara hotI hai, sAdhaka jIvana ke Adarza ke rUpa meM utanA hI Apa meM kathanI aura karanI kA sAmaJjasya huA hai| bhale bAlaka-yuvaka-vRddhavidvAn yA anapar3ha mAnava koI bhI kyoM na ho? sabhI ke sAtha usI pramoda evaM sarala bhAva se bAtacIta kareMge evaM miSTavANI dvArA sAvadhAna bhI / bAhya aura AMtarika jIvana kI ekarUpatA kI maMda-maMda maMdAkinI hamezA sAmAjika kSetroM ko plAvita karatI huI pratIta hotI hai| Apake jIvana ke kaNa-kaNa meM chala-prapaMca-mAyAcAra evaM kApaTyapUrNa vyavahAra ko sthAna nahIM hai / Apa kahA karate haiM ki "jo karanA so acchA karanA, phira duniyA meM kisase DaranA ?" Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 munidvaya abhinandana grantha kaI bAra Apake mukhAraviMda se ukta udgAra niHsRta hue evaM sunane ko bhI mile haiM / bhagavAna mahAvIra ke zabdoM meM karaNasacce vaTTamANe jIve jahAvAI tahAkArI yAvi bhavai / (uttarAdhyayana 2651) .. karaNa satya-vyavahAra meM spaSTa tathA saccA rahane vAlA AtmA "jaisI kathanI, vaisI karanI" kA Adarza prApta karatA hai / aisI sarala aura Rju AtmAoM kI vizuddhi hotI hai, aura vizuddha AtmA meM hI dharma ThaharatA hai| jaisA ki bhagavAna mahAvIra ne kahA hai _ 'sohI ujjua bhUyassa dhammo suddhassa citttthii|' svAdhyAya aura siddhAnta ke zrutadhara jaina dvAdazAMgI vAGamaya para ApakI pUrNa zraddhA aura niSThA rahI hai / ahiMsAanekAMta-aparigraha siddhAntoM para Apako bhArI svAbhimAna hai| zAstra-svAdhyAya meM bhI Apa Age haiN| kaI bAra maiMne dekhA hai-Apa rAtri ke caturtha prahara meM niyamita rUpa se bar3I tanmayatApUrvaka svAdhyAya-ciMtana-manana aura maMthana meM lage rahate haiN| cAturmAsa meM bhI Apa adhikAdhika AgamoM kA anuzIlana-parizIlana karane meM tatpara rahate haiN| avakAzAnusAra Aja bhI Agama-vAcanA kA krama cAlU rahatA hai| zAstrIya bhASA meM Apa pharamAyA karate haiM- "suyassa ArAhaNayAe NaM annANaM khveii| (u0 26 / 59) zruta kI ArAdhanA karane se ajJAna ke parde dUra haTate haiM aura samasta dukhoM se mukti milatI hai / jaise--"sajjhAe vA niutteNa savva dukkha vimokkhnne|" (u0 26 / 10) pratyeka buddhijIvI AsAnIpUrvaka svAdhyAya tapArAdhanA karake apane Apako samujjvala banA sakatA hai| "jJAnAya dAnAya ca rakSaNAya" arthAt mahAmanasviyoM ko prApta huI sampatti kA sadupayoga jJAna ke lie, dAna ke lie aura sva-para rakSA ke lie hotA hai| kitanA mahAn siddhAnta ? hamAre caritranAyaka jI kA vyaktitva sadaiva virATa rahA hai| koI bhI mumukSu adhyayana ke lie Apake sAnidhya meM pahu~catA hai to udAratApUrvaka Apa use jJAna-dAna dene meM tatpara rahate haiN| isI bhAvanA ko sAkAra karane ke lie caritranAyaka jI kA apane ziSya parivAra ke sAtha baMgAla, bihAra, uttara-pradeza, madhya-pradeza, rAjasthAna, himAcala-pradeza, paMjAba, gujarAta, mahArASTra, Andhrapradeza, karnATaka, tamila pradeza, kerala evaM ur3IsA Adi prAMtoM meM dharma-pracAra-prasArArtha kAphI paribhramaNa rahA / ahiMsA, anekAMta evaM aparigraha siddhAntoM kA jana-jana meM pracAra ho, isa bhAvanA ko pramukhatA dekara Apane hajAroM mIla kI paidala yAtrA taya kii| raMka se rAjA paryanta hajAroM-lAkhoM bhAratIya Apake samparka meM Aye, dharmopadezoM se lAbhAnvita hue evaM saikar3oM-hajAroM mAnavoM ne madirA-mAMsa kA parityAga bhI kiyaa| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana darzana 7 sAhityika kSetra meM bhI ApakI abhiruci kama nahIM hai| mAnava-samAja meM adhikAdhika jJAna kA pracAra-prasAra ho, aura bhUlI-bhaTakI anabhijJa janatA sugamatApUrvaka satsAhitya ko pA sake, par3ha sake etadartha hIraka pravacana ke bhAga eka se dasa, hIraka-hAra dRSTAnta bhAga eka-do-tIna, sahasra dohAvalI, hIraka bhajanAvalI, muni vihAra, baMga vihAra evaM khUba kavitAvalI isa prakAra Apake saMketoM para "divAkara divya jyoti" kAryAlaya byAvara saMsthA se ukta sAhitya prakAzita ho cukA hai| pustakoM kI bhASA kAphI sarala-subodha hone ke kAraNa bahuta se buddhijIvI lAbhAnvita hue haiN| isa prakAra Apane sAhitya bhaNDAra kI zlAghanIya sevA prastuta kI hai| Apa kabhI-kabhI apane vyAkhyAna meM pharamAyA karate haiM vahA~ aMdhakAra hai, jahAM Aditya nhiiN| vaha murdA samAja hai, jisameM sAhitya nhiiN|| sApha kahanA, sukhI rahanA (spaSTa vaktA ke rUpa) 'sApha kahanA, sukhI rahanA' yaha siddhAnta pratyeka vyakti ko pasanda nahIM AtA hai| kyoMki-satya hamezA maha~gA evaM kaTu hotA hai| jaisA ki "apriyasya ca pathyasya vaktA-zrotA ca durlabhaH" arthAt sApha-spaSTa kahane vAlA vaktA duniyA kI A~khoM meM khaTakatA hai| duniyA use pacA nahIM pAtI hai| parantu niSpakSa vicAroM kI tulA para kasA jAya to spaSTataH patA calegA ki "sApha-sApha kahane vAlA duzmana nahIM, apitu parama hitaiSI ke rUpa meM kharA utarA hai|" ___caritranAyakajI kA svabhAva sadaiva sApha-spaSTa kahane kA pakSI rahA hai| sAdhu-sAdhvI-zrAvaka-zrAvikA yA itara koI nara-nArI kyoM na ho? ve yadi anucita rAha para agrasara ho rahe hoM yA durAgraha-kadAgraha-kleza ke dala-dala meM apane ko Dubo rahe hoM to phira Apa unheM kharI-kharI sunAne meM hicakicAte nahIM haiN| vaise Apa sAgara-sama gaMbhIra aura himAcala-sama dhIra-vIra haiN| ApakI yaha spaSTokti hai-kisI kI bhI pITha-pIche nindA-burAI nahIM karanI caahie| jisako kahanA ho mu~ha ke sAmane use kaha diyA jAya-bhale use burA lage yA acchA / jo vaktA vyartha kI lIpA-potI karate haiM, agale vyakti ko sApha-sApha nahIM jatAte haiM, hamezA mIThI-mIThI bAteM banAkara jo apanA svArtha pUrA karate haiM, aise kuTila-mAyAvI vaktAoM ko Apa ThIka nahIM mAnate haiN| ___ ina dinoM Apa zramaNasaMgha ke pravartaka pada para AsIna haiN| pramukha-pramukha pravartakoM meM se ApakA nAma bhI ullekhanIya hai / sadaiva ApakI antarAtmA yaha cAhatI hai ki zramaNasaMgha sudRr3ha bane / ghara-ghara meM zramaNasaMgha kI jaya-dhvaniyA~ gUMjeM evaM snehasaMgaThana-samarpaNa kA adhikAdhika vistAra ho| jana-jIvana ratnatraya se Alokita ho / Apake udAtta vicAroM ne hamezA kar3I se kar3I jor3I hai / TUTe hue do diloM ko milAyA hai| yahI kAraNa hai ki sabhI prAntoM ke nara-nArI Aja bhI Apake priya upadezoM ko yAda karate hue nata-mastaka ho jAte haiM / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munidvaya abhinandana grantha mahAmanasvI ke varadAna svarUpa caraNa-kamaloM meM zraddhA-bhakti ke sumana - samarpita kara maiM ApazrI kA hArdika abhinandana karatA hU~ / ArAdhyadeva se prArthanA karatA hU~ ki Apa dvArA sakala mAnava samAja ko sadaiva mArgadarzana milatA rahe tAki bhUlAbhaTakA mAnava samAja dharma ko bhUle nahIM / inhIM canda-vicAroM ke sAtha maiM apanI lekhanI ko vizrAma detA hU~ 68 bhArata ke he saMta ! tumhArA, jIvana hai jaga meM Adarza / pApI pAvana hue tumhArI caraNa-maNi kA pAkara sparza // Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra. zrI hIrAlAlajI mahArAja kI cAturmAsa tAlikA vi0 saM0 gA~va kA nAma vi0 saM0 gA~va kA nAma 1980 ajamera 2007 jayapura 1981 ratalAma 2008 dillI 1982 mandasaura 2006 kAnapura 1983 jAvarA 2010 kalakattA 1984 jAvarA 2011 jhariyA 1985 jAvarA 2012 kalakattA 1986 ratalAma 2013 bAlotarA 1987 ratalAma 2014 khAcaroda 1988 jAvarA 2015 sikandarAbAda 1986 jAvarA 2016 beMgalaura (kainTa) 1960 rAmapurA 2017 madrAsa 1991 cittor3agar3ha (kilA para) 2018 baiMgalaura siTI 1962 vyAvara 2016 bambaI (phorTa) 1963 jayapura 2020 kapAsana 1994 dillI (cA~danI cauka) 2021 jodhapura 1665 jammU (kazmIra) 2022 cittaur3agar3ha 1996 ambAlA siTI 2023 udayapura 1997 dillI 2024 ahamadAbAda 1968 sojataroDa 2025 sUrata 1966 udayapura 2026 bambaI (vilepArale) 2000 byAvara 2027 bambaI (phorTa) 2001 mandasaura 2028 indaura 2002 pAlanapura 2029 dillI 2003 jAmanagara 2030 dillI (cAMdanI cauka) 2004 varAbala aura vaDiyA 2031 byAvara 2005 bhAvanagara 2032 jAvarA 2006 ahamadAbAda 2033 jAvarA Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI hIrA lAla jI mahArAja kA janmAMka cakram koTa janma saMvat 1964, pauSa zuklA pratipadA, zanivAra pUrvASAr3hA 16 / 53 praveza uttarASAr3hA tRtIya crnn|isstt 48 / 18 / 4 bR0 11za. 3rA. sUrya spaSTa 8 / 20, lagna 6 / 22 12 nakSatroM kI bhASA paricaya [pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja kA kuNDalI phalita-cakram] janma-bhUmi maMdasaura jahA~ kAlidAsa, 'bhAravI, mAlavaratna kastUracandajI mahArAja, mAlavakesarI saubhAgya munijI kA janma madhya pradeza kI pAvana bhUmi meM huA hai, isI pAvana bhUmi meM munivara kA janma huA hai| pitAmaha tArAcandajI, pitA lakSmIcandajI, mAtR nAma hagAma kuMvara thaa| mAtApitA dhArmika pravRtti ke the / 'yathApitA tathAputra:' kI ukti sArthaka kI / vyAghAta yoga meM janma hone se gRhasthAzrama ko vyAghAta lagA arthAt zramaNa bne| pauSa zuklA pratipadA ko ApakA janma huaa| isI puNya tithi ko mevAr3a ke mahArANA saMgrAmasiMhajI tathA ThAkUra gopAlazaraNasiMha (kavi mahodaya) kA janma huA hai| ApakA janma va dIkSA zanivAra ko huI / svargIya jainAcArya pUjya gaNezalAlajI mahArAja sAhaba kA janma bhI zanivAra ko huA hai| pauSa mAha meM janma lene vAle mahatvAkAMkSI hote haiN| tulA lagna meM janma lene vAlA mAtRpitR-bhakta, puNyAtmA, IzvaropAsaka, satya vaktA, asatya meM satya kI khoja karane vAlA hotA hai| pUrva-janma meM Apa brAhmaNa paMDita the| - madanamohana jaina 'pavi' [jyotiSa-manISI, kAnor3a] Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nakSatroM kI bhASA 101 zAstrArtha karate the| kathAvAcaka the| gAyana saMgIta meM vizeSa ruci thii| jaina saMtoM kA samparka thaa|" ataH isa loka meM zramaNa banane kA yoga bnaa| grahatulanA-Apake sutastha zani kumbha rAzi kA hai| gautama buddha ke makara kA zani svagRhI paMcamastha thaa| kumbha kA zani vibhinna sthAnoM meM kumbha rAzi para "kAkA" hAtharasI, DA. mahendra bhAnAvata, pUjya pravartaka ambAlAlajI mahArAja sAhaba va "pavi" ke vidyamAna haiN| dIkSA yoga-pitA-putra kI saha dIkSA honA, "maNi-kAMcana yoga" banA hai| 15 varSa kI alpAyu meM mAgha sudI 3 saMvat 1976 meM zanivAra ko ApakI dIkSA huI / pUjya nandalAlajI mahArAja se dIkSA grahaNa kii| pUjyazrI ne pUrva hI pravrajyA yoga kI ghoSaNA karadI thii| svayaM dIkSAguru jyotirvijJa, khagolajJa the| bhAgyeza zubha graha hai| vaha bhAgya bhavana ko pUrNa dRSTi se dekha rahA hai| rAjya bhAva meM vRhaspati ucca kA hai| vaha candra saumya graha dvArA pUrNa dRSTa hai| ataH pravrajyA yoga banA hai / maMgala SaSThastha hai| isake prabhAva se avivAha yoga va aparigrahI yoga banA hai| vRhaspati balADhya hone se AdhyAtmika, naitika evaM dArzanika yoga banA hai| zAstravizArada yoga-zani balADhya hai| yaha medhAvI, prajJAcakSu, smaraNa zakti teja, kuzAgrabuddhi, kaMThastha karane kI kSamatA va dakSatA ko bar3hAtA hai| yahI lekhaka, kavi, sampAdaka va zAstraniSNAta banAtA hai| "khUba ratnAvalI" "hIraka hAra" Adi anekAneka pustakoM kA sampAdana kiyA hai| "zani kuMbhastha hone se par3hane meM hoziyAra, prabhAvazAlI vikhyAt hotA hai|" (pratApodaya jyotiSa vijnyaan)| sUrya va ketu-parAkrama meM sUrya sthita hai| "jisake parAkrama meM rAhu yA ketu sthita ho usakI bhujA meM eka hAthI jitanA bala hotA hai|"2 'parAkrama meM paM. udaya jaina ke rAhu hai / svargIya divAkara jainAcArya cauthamalajI mahArAja sAhaba ke siMha rAzi kA ketu parAkrama meM thaa| saradAra paTela ke vibhinna rAzi para parAkrama meM thA / "parAkrama meM rAhu yA ketu jAne se manuSya zuci se rahane vAlA rAja, balayukta, yazasvI, kIrtivAna hotA hai / "3 "tRtIye yadA harmyaNi janmakAle pratApAdhikaM vikramaM ca tanoti"4 arthAt sUrya parAkrama meM jAne se mahAparAkramI tejasvI banAtA hai "parAkrama meM sUrya jAne se pratyutpannamati hotA hai|" saMgItajJa yoga-caturthabhAva meM zukra zAstrajJa, saMgItajJa tathA vyAkhyAtA banAtA hai| candra zukra sAtha hone se kavi yoga banAtA hai / puNyazIla, pUtAtmA banAtA hai / karka para vRhaspati-(vizeSa phala) "dazama bhAvagata vRhaspati svadharmarata, 1 "pratApodaya" saMhitA 2 "camatkAra cintAmaNi" 3 rAhu phalam kheTa kautukam, pR0 27 4 jyotiSa kalpataru, pR0 132 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 munidvaya abhinandana grantha vidvAn, siddha, uttama cAritravAn, bahu-mitra yukta, yazAnvita karAtA hai / " "tulA lagna meM karka kA guru parAkramI, ucca pada prApti, Astika, dharma prasAraka, paMDita maMDita banAtA hai / " "yadA mustarI karkaTe vA kamAne, yadA cazma khorA jamI, vAsamAne" tadA "jyotiSi kyA par3hegA likhegA ? huA bAlakA bAdazAhI karegA / " arthAt vRhaspati karka yA dhana rAzi kA ho, zukra ghana yA sukha bhAva meM ho to jAtaka bAdazAha yA saMtAtmA hogA / ( prabala rAjayoga hone para jAtaka rAjA yA saMta banatA hai ) / AjAnubAhu - pUjyazrI ke bAhu ghuTanoM taka pahu~cate haiN| ataH Apa "AjAnubAhu " haiN| mahAtmA gAMdhI, bhagavAna mahAvIra, neharU, pUjya sva0 AcArya jayamalajI mahArAja AjAnubAhu the / pRthvIrAja cauhAna bhI AjAnubAhu the / "pRthvIrAja rAso" ke padmAvatI samaya khaNDa meM "AjAnubAhu bhU-loka indu" kA ullekha hai / AjAnubAhu mAnava bahuta prasiddha rAjA yA saMtAtmA hotA hai / etadarthaM pUjyazrI ke zramaNazreSTha hone kA yoga banA hai / zani meM vRhaspati kA antara cala rahA hai / saMvat 2033 vizeSa khyAti bar3hAne vAlA hai / 2033 se mRtyu paryanta bhAgyodaya, yaza-kIrti meM abhivRddhi hotI rahegI / svAsthya bAdhaka varSa 76-79 hai / vizeSa zubha karmodaya se 80 yA 81 varSa taka AdhyAtmika jIvanayApana karate hue, deha tyAga kareMge / samAdhimaraNa yA saMthArA grahaNa karate hue maraNa hogA / dharmazAstroM kA zravaNa karate hue, svarga loka padhAreMge / lakSAdhika saMkhyA meM antima samaya meM zrAvaka-zrAvikAe~ vidyamAna raheMgI / 1 saMtavara ! prasannavadana, Ananda sadana, lokopakArI, divAkara, satyaniSTha, saMyamaniSTha, dharma-karmaniSTha haiM, nizchalI, lohapuruSa, jainAgamavijJa, kuladIpaka, dharmadIpaka haiM / tulasIdAsa jI kI yaha ukti Apake jIvana meM sArthaka rahI hai / 'tulasI' jaba jaga meM bhae, jaga ha~sA aura tuma roe / aisI karaNI kara calo, tuma ha~so aura jaga roe // cirAyu bhava ! dIrghAyu bhava !! 1 "jAtaka tattvam" "pR0 445 2 " pratApodaya" jyotiSa vijJAna, caturtha adhyAya, pR0 24 "kheTa kautukam " rAjayogAdhyAya, zloka 14, pR0 33 3 Hui Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalanakartA muni narendra 'vizArada' [mevADabhUSaNa zrI pratApamalajI mahArAja ke ziSya ] bhakti aura bhagavAna bhagavAna kI zAMta mukha-mudrA se zAnti kA vaha anupama jharanA jharatA hai ki dekhane vAloM ke citta meM bhI zAMti kA AbhAsa hone lagatA hai| tIrthaMkaroM kI prazAnta chAyA meM jo mahArAja ke bhI pahu~ca jAtA hai; vaha dehadhArI traya-tApa se vimukta hokara adbhuta zAnti kA anubhava vacana aura vicAra karane lagatA hai / yahA~ taka ki bhagavAna ke samavasaraNa meM pahu~cakara janma-jAta vairI - siMhabakarI, kutte-billI usI prakAra anya zatrumitra apane vaira-bhAva ko bhUlakara eka anUThe prema sneha sarovara meM avagAhana karane lagate haiM / yaha vAstavika bhAva-bhakti kA prabhAva hI kahA jAyagA ki isa zAMta evaM sundara mukha chavi ko nihAratA hI rahe, to bhI bhakta kA mana batA nahIM hai / pravartaka zrI hIrAlAlajI dharma rUpI dukAna jaise kisI kapar3e vAle kI dukAna para jAeM to vaha taraha-taraha kI DijAyanoM ke raMga-biraMge kapar3e dikhAegA / sarrApha kI dukAna para Apako taraha-taraha ke svarNAbhUSaNa dekhane ko mileMge / vaidya kI dukAna para hara bImArI kI davA milegI / halavAI kI dukAna para taraha-taraha kI miThAiyA~ sajI huI dekhane ko mileNgii| jaise saMsArI dukAnoM para Apako gharelU AvazyakatA se sambandhita cIjeM prApta Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 munidvaya abhinandana grantha hotI haiN| ThIka usI prakAra dharma kI dukAna ke viSaya meM bhI samajhanA caahie| dharma kI pavitra dukAna para prANImAtra ke lie zivapurI arthAt mokSa meM jAne ke nAnAvidha sAdhana prApta hote haiM / isIlie dharma kI dukAna ko sarvottama-sarvopari kahakara sabhI dharma-pravartakoM ne dharma kI bhUri-bhUri prazaMsA kii| aSTa pravacanamAtA jaise mAtA apanI saMtati kA pAlana-poSaNa karatI hai usI prakAra yaha ATha pravacana mAtAeM cAritra kA pAlana-poSaNa karatI haiN| yaha samiti gupti rUpa aSTa vidha AcAra samagna cAritra kA malAdhAra hai| jo inakA svarUpa samajhakara ThIka taraha se pAlana karatA hai usakI bhI rakSA ho jAtI hai| yaha aSTa pravacanamAtA AtmA ko durgati meM jAne se bacAtI hai| IryA samiti kA artha hai-sAr3he tIna hAtha jamIna dekhakara calanA, bhASA samiti kA artha hai-soca-vicAra karake nirdoSa vacana bolanA, AhAra sambandhI-zuddhi ko eSaNA samiti kahate haiM / mala-mUtra Adi ko nirjIva bhUmi meM utsarga karanA pariSThApanikA samiti hai / mana-vacana-kAyA ko aprazasta vyApAra se rokanA tInoM prakAra kI gupti hai| zraddhA kA saMbala zAstroM meM aneka viSayoM kA pratipAdana hai, jinake viSaya meM hamArI buddhi aura tarka kA praveza ho sakatA hai aura una para tarka se vicAra bhI kiyA jAtA hai| parantu kucha bAteM aisI bhI haiM jo tarkagocara nahIM hotiiN| unako Agama ke pramANa ke AdhAra para hI svIkAra karanA cAhie / jo vItarAga aura sarvajJa haiM, unake kathana meM koI doSa nahIM A sktaa| vaha mithyA nahIM ho sktaa| sarvajJa kI vANI jinhoMne smaraNa (yAda) rakhI aura bAda meM sUtrabaddha kI hai| ve mahAtmA bhI ni:svArthI the| kahie-kyA mithyA vastu kA pracAra karane meM unakA koI prayojana thA ? nhiiN| ataeva unakI prAmANikatA meM kisI prakAra kA sandeha na karate hue zraddhA rakhanI caahie| aneka viSaya aise haiM jinakI satyatA ko vartamAnakAlIna vaijJAnikoM ne bhI puSTi pradAna kI hai| kaI viSaya aise bhI haiM jinake sambandha meM vaijJAnika mAnyatA bhinna prakAra kI hai parantu hameM yaha nahIM bhUlanA cAhie ki vijJAna ne satya kI koI sImA (rekhA) nahIM khIMca dI hai / vijJAna satya kI khoja meM lagA hai aura Aja jo use satya pratIta hotA hai, kala adhika khoja karane para vaha asatya bhI ho sakatA hai| vaijJAnika namratApUrvaka apanI mAnyatA badala letA hai| aisI sthiti meM hameM apanI zraddhA se vicalita hokara apanA ahita nahIM karanA caahie| jaisA mAla : vaisA mUlya jisake pAsa jaisI vastu hai vaisI hI vaha dUsaroM ko de yA dikhalA sakatA hai / jo bATA kampanI kI dukAna para jAyagA, use taraha-taraha ke jUte dikhalAye jAyeMge, Apa lenA cAheM to le leM, anyathA.usakI vastu usake pAsa hai / to jaise bATA vAle ke pAsa jUte haiM, vaise hI krodhI ke pAsa krodha bhar3akAne vAle zabda haiM / tuma usake zabda mata grahaNa karo, usake usa Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vacana aura vicAra 105 zastra kA apane citta para AghAta mata hone do, vaha gAlI de to samajha lo ki-- becArA krodha se unmatta hokara bebhAna ho gayA hai, dayA kA pAtra hai; krodha kA nhiiN| isa prakAra socakara agara tuma zAMti dhAraNa kara loge to gAlI vahIM kI vahIM raha jaaygii| aisA karoge to usameM aura tumameM antara rahegA; anyathA donoM meM kyA antara raha jAyagA? paMDita kI paribhASA bahuta se loga pustakoM ke kIr3e hote haiM, ve Dhera kI Dhera pustakeM par3hate haiM, aura saMsAra se vidA ho jAte haiN| kavi kahatA hai ki unheM paMDita nahIM mAnA jA sktaa| maiM to usI ko paMDita mAnatA hU~ jisane aDhAI akSara vAle 'prema' zabda ke marma ko samajha liyA ho, jisane prema ke aDhAI akSara nahIM par3he haiM, usane kucha bhI nahIM par3hA hai| sArI par3hAI kA sAra yahI hai ki prANI-mAtra ke prati prema aura maitrI kA prakAza aura vikAsa do| kyoMki jaisI apanI AtmA hai, vaisI hI dUsaroM kI hai| saMsAra meM hajAroM pustakeM prakAzita ho rahI haiM, unheM par3hakara agara prema-bhAva nahIM jAgA to unakA par3hanA kyA kAma AyA? paise kI pratiSThA Aja ke bhautika yuga meM paisA paramAtmA ke samAna hai| paisA pAsa meM hai to jaMgala meM bhI maMgala hai| jisake pAsa paisA nahIM hai, usa gRhastha kI koI pUcha nahIM hai / kahAvata hai 'sAdhu ke pAsa paisA hai to vaha kor3I kA hai aura gRhastha ke pAsa paisA na ho to vaha kor3I kA hai|' paise ke binA sagA bhAI bhI bhAI kI tarapha nahIM dekhtaa| yaha paisA hI to hai jo rAjA ko bhI apane vaza meM kara letA hai| rAjA kA kalejA bhI paise ko dekhakara ThaNDA ho jAtA hai / paisA nyAya ko bhI anyAya meM pariNata kara detA hai| pArasparika vaira-virodha ko utpanna karane kA sAdhana hai / jahA~ ghaniSTha prema hai vahA~ bhI jaba paisA Ar3A A jAtA hai to mukadamebAjI karA detA hai| yahA~ taka ki-eka ko dUsare ke prANoM kA ghAtaka bhI banA detA hai| svAdhyAya : eka tapa Aja samAja meM dharma tattva sambandhI ajJAnatA phailI huI hai| loga akhabAroM dvArA idhara-udhara kI bAtoM ko to jAna lete haiM, magara zAstrIya viSayoM kI jAnakArI nahIM karate / isa kAraNa unakA zAstrIya jJAna nahIM jaisA hI dekhA jAtA hai| Aja svAdhyAya kI pravRtti bar3hAne kI AvazyakatA hai, yaha deza bahuta bar3A hai, aura sAdhu-saMtoM kI saMkhyA parimita hai| unameM bhI sabhI prakAra ke sAdhu haiN| ataeva una para nirbhara na rahakara Apako pratidina svayaM svAdhyAya karanA cAhie aura apane jJAna kI vRddhi karake use AtmakalyANa meM lagAnA yaha bhI eka tapa hai| kathanI karanI meM bheda kyoM ? loga puNya ke phala ko to cAhate haiM, magara jina prazasta kRtyoM se puNya kA saMcaya hotA hai, unheM nahIM krte| dIna-dukhiyoM kI sevA karane se, unheM sAtA pahu~cAne se aura Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 munidvaya abhinandana grantha dAna dene se puNya kI prApti hotI hai / puNya kiye binA hI jo puNya kA phala cAhate haiM ve bIja boye binA hI phasala cAhate haiM / aisA kabhI huA nahIM, ho bhI nahIM sakatA / ataeva bhAiyo ! agara Apa zrIpAlajI kI bhAMti puNya kA phala cAhate haiM to unake samAna satkRtya karo, dharma-kriyA karo | Apako bhI usI prakAra kA phala prApta hogA / jaisI dRSTi, vaisI sRSTi jisakI jaisI dRSTi hotI hai, use vaisA hI artha pratibhAsita hone lagatA hai / isI kAraNa zAstra meM kahA hai ki samyakadRSTi ke lie mithyAzruta bhI samyak zruta ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai aura isake viparIta mithyAdRSTi samyak zruta ko bhI mithyArUpa meM pariNata kara letA hai / yaha bAta samajhane vAle ke sahI yA galata dRSTibindu para nirbhara hai / ataeva jaba kabhI kisI zAstra ko par3heM to isa bAta kA avazya dhyAna rakheM ki - kisa naya kI apekSA kauna sI bAta kahI gaI hai| naya-vipakSa ko samajhane meM bhUla karane vAlA pAThaka bhrama meM par3a jAtA hai aura kabhI-kabhI tattva svarUpa ko viparIta samajha letA hai / kathanI kA nahIM, karanI kA mUlya hai kevala mAtra sAdhu kA veSa dhAraNa karane se hI vaha saccA sukha prApta nahIM hogA / veSa ke sAtha-sAtha jIvana meM sAdhutva ke guNoM kA AnA bhI paramAvazyaka hai / una guNoM se hI sAdhu-veSa kI kImata mAnI gaI hai| yadi kisI ne sAdhu kA veSa to dhAraNa kara liyA parantu jIvana meM sAdhutA nahIM AI to aisA rUpa banA lenA isI prakAra kA siddha hogA jaisA ki koI eka gadhe ko hAthI kI kImatI jhUla yaha samajhakara or3hA de ki yaha gadhA bhI hAthI jaisA dikhane lagegA / parantu pahalI bAta yaha hai ki yaha jhUla ke bhAra ko sahana bhI nahIM kara sakegA aura kadAcita kara bhI le to usa jhUla kI kadara nahIM kara sakegA aura yahA~ taka ki rAkha meM loTakara use kharAba kara degA / hAthI kI jhUla to koI hAthI ke guNoM ko dhAraNa karane vAlA hI dhAraNa kara sakegA / anyathA dUsare ke lie Ananda ke badale dukhadAI hI siddha hogii| hA~, sukhAnubhava to tabhI ho sakegA jabaki saMyama meM ramaNa karate hue use acchI taraha nibhAyA jAyagA / amUlya avasara hai bhAI ! jo suavasara tumako jIvana sudhArane ke lie mila gayA hai yadi usameM prabhu-bhakti aura sadAcAra kA pAlana nahIM kiyA to prApta suavasara ke lAbha se vaMcita rahoge aura pazcAttApa hI avaziSTa raha jAyagA / jaise udAharaNa ke rUpa meM kahA jAtA hai ki jaba kheta meM phasala pakI huI thI parantu koI mahamAna taba taka nahIM AyA aura jaba phasala bAjAra meM bika cukI yA naSTa ho gaI taba mahamAna kisI jamIMdAra ke yahA~ Ae / parantu aisI sthiti meM una mahamAnoM ko vahA~ se kyA prApta ho sakatA hai ? arthAt unheM vahA~ se bhUkhe hI ravAnA honA par3egA / hA~, kheta meM unheM miTTI ke Dhele to avazyameva mila sakate haiM / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vacana aura vicAra 107 yaha cunautI sAmane hai Aja yadi hama vartamAna sarakAra ke kArya-kalApoM kI ora dIrgha dRSTi DAleM to hameM jAnakArI hogI ki vaha hiMsAtmaka pravRtti karake deza ko pApa karma ke bojha se bhArI banA rahI hai / jisa kAMgresa kI buniyAda kevala ahiMsA aura satya ke Upara DAlI gaI thI, vahI kAMgresa sarakAra Aja hiMsA ke nae-nae tarIke apanA rahI hai jabaki mahAtmA gAMdhI ne svayaM satya evaM ahiMsA kA jIvana meM pUrNa rUpa se pAlana karate hue apane anuyAyiyoM ko bhI usI rAha para calane kA Adeza diyA thaa| parantu ve hI anuyAyI svataMtra bhArata meM ucca padAdhikArI bana kara apane rASTrapitA ke batAe hue maMtra ko prAya: bhUla gaye haiN| Aja kI sarakAra to hiMsAtmaka vyApAra hI karane laga gaI hai / jisa pavitra bhAratabhUmi ke nivAsI kisI dina AdhyAtmikatA kA pATha videzI logoM ko par3hAte the, vahI Aja videzoM ke sAtha pazuoM kI jabAna, camar3A aura mAMsa kA vyApAra karane para utArU ho gaye haiM / Aja lAkhoM bandara pakar3avAkara amerikA Adi videzoM meM bheje jA rahe haiM, jahA~ ve mUka pazu dayanIya dazA meM taraha-taraha ke prayogoM meM kAma Ane ke bAda maraNa ko prApta ho jAte haiM / to Aja pUrva samaya kI apekSA vizeSa rUpa se hiMsA bar3ha cukI hai| parantu yAda rakhanA, kahIM yahI hiMsAtmaka pravRtti bhArata ke bhAgya ko samujjvala banAne ke vajAya rasAtala kI ora na pahu~cA deN| ___ guNagrAhI baneM maiM Apase yahI abhilASA karatA hU~ ki jahA~ kahIM aura jisa kisI veSa meM bhI guNavAna puruSa mila jAyaM to maiM unake darzana karake prema se vihvala ho uhuuN| maiM unakI yathocita sevA kara skuuN| unakI sevA karate hue mere mana meM atyadhika sukha kA anubhava hone lage / kahie! prArthanA to bhagavAna se bhakta isa prakAra kI karatA hai parantu usI bhAva ko jaba amalI rUpa dene kA vakta AtA hai to vaha apanI bhAvanA ko bhI bhUla jAtA hai aura sAkAra rUpa dene meM usake paira lar3akhar3Ane lagate haiN| aisI paristhiti meM usake dvArA kI gaI dainika prArthanA kA kyA mahattva rahA? kabhI-kabhI aisA hotA hai ki kisI bhakta ke hRdaya meM rAga-bhAva ke kAraNa apane mAne hue guNI puruSa ke prati to prema utpanna ho jAtA hai aura dUsare sampradAya ke usase bhI adhika guNI mahApuruSa ke prati dveSa-bhAva jAgrata ho jAtA hai| yadyapi usa bhAvanA ke anusAra to sabhI sampradAyoM ke guNI puruSoM ke prati samAna bhAva, samAna prema aura samAdara kI vRtti hI rahanI caahie| yaha mAnasika doSa dekho ! javAsA eka prakAra kA ghAsa hotA hai / vaha kAle-kAle pAnI bhare bAdaloM kI gar3agar3AhaTa sunakara sahamane lagatA hai / jaba varSA hotI hai to vaha sUkha jAtA hai| parantu isake viparIta jaba grISma Rtu kI kar3akar3AtI dhUpa par3atI hai to vaha harA-bharA ho jAtA hai| usa javAsA ke samAna bhI kaI manuSya haiM jo guNI puruSoM ko dekhakara prasanna hone ke vajAya jalane lagate haiN| yaha IrSyAgni mAnava ko jindA rahate hue bhI jalAkara bhasma Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 munidvaya abhinandana grantha kara detI hai / aise IrSyAlu vyakti apano AtmA ko unnati ke vajAya avanati kI ora le jAte haiM / samaya kA mUlya samajheM yadi Apa vakIloM ke pAsa yA DAkTaroM ke pAsa jAyeMge aura unase kisI viSaya para parAmarza lenA cAheMge to Apako bAta karane kI bhI phIsa denI pdd'egii| binA phIsa lie ve Apase bAta nahIM kareMge / to donoM hI bAta karane kI phIsa lete / yadi Apake pAsa phIsa dene ko paisA nahIM hai to Apase bAta karane kI unako phurasata bhI nahIM hai / to jinake pAsa kArya kI adhikatA hai, unake pAsa samaya kI bhI kImata hai aura jo bekAra haiM unake lie samaya kI koI kImata nahIM hai / aise bekAra AdamI svayaM bhI samaya kI kadra (kImata ) nahIM karate aura jo kArya meM saMlagna haiM, unheM bhI bAdhA pahu~cAte haiM / bhAvoM kI mahattA hai Apako mAlUma hai ki mAtA kA hRdaya bhI apanI saMtAna ke prati kitanI vAtsayatA lie hue hotA hai / vaha aMtaraMga hRdaya se bacce ko pyAra karatI hai / mA~ kI mamatA jagatprasiddha hai / vaha apanI saMtAna ke sukha ke lie khAnA, pInA, sonA, baiThanA Adi saba kucha chor3a detI hai aura maukA Ane para apane sarvasva kA tyAga karane meM bhI nahIM sakucAtI / parantu itanA mamatva hone para bhI jaba kabhI baccA bImAra ho jAtA hai aura DAkTara yA vaidya usako niroga karane ke lie kar3avI davA dete haiM jise baccA lenA pasaMda nahIM karatA / vaha davA nahIM lene ke lie apane hAtha-paira uchAlatA hai, mAratA hai aura davA bhI DhulakA detA hai parantu usa samaya mAtA usake hAtha-paira pakar3a letI hai aura jabardastI usake mu~ha meM davA ur3ela detI hai / kabhI-kabhI aisA bhI hotA hai ki baccA davA lene ko muMha nahIM kholatA hai to vaha usake muMha meM belana yA cammaca DAlakara bhI davA ur3ela detI hai / bhAI ! mAtA kA hRdaya itanA komala hone para bhI usa samaya itanA kaThora bana jAtA hai ki kar3avI davA kA sevana karAkara hI vaha caina letI hai / to itanA saba kucha vaha kisalie karatI hai ? sAdhu nahIM, ve svAdu haiM Aja ke yuga meM Apako sacce guruoM ke darzana muzkila se prApta hoMge kyoMki - 'Aja ke sAdhu, sAdhu nahIM rahakara svAdu' bana gaye haiM / Aja kaI logoM ne to annAbhAva ke kAraNa yA sarakArI kAnUna kI giraphta se apane Apako bacAne ke lie sAdhuveza dhAraNa kara liyA hai / to isa prakAra ke vairAgyahIna veSadhArI sAdhu apane Apako to dhokhA dete hI haiM parantu apane kAle kAranAmoM ke dvArA samAja kI nigAhoM meM bhI kalaMkita aura doSI sAbita ho rahe haiM / parantu vAstava meM dekhA jAya to ve jitane aparAdhI haiM usase kahIM adhika aparAdhI ziSya- lolupI guru haiM jo binA parIkSA kie hI aise lampaTI, viSayI aura durAcAriyoM ko ziSyatva pada dekara apanA ahobhAgya samajhate haiM kintu jaba Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / vacana aura vicAra 106 usI viSavRkSa ke jaharIle phala lagate haiM to una guruoM ko bhI samAja meM apamAnita hokara apane kie para pazcAttApa karanA par3atA hai| ahiMsA vIratva kA pratIka hai dekho ! Aja taka ahiMsA bhagavatI ne saMsAra ke prANImAtra kI rakSA kI hai| ahiMsA vIroM kA zastra hai, na ki kAyaroM kaa| kAyara puruSa ahiMsA ko dhAraNa hI nahIM kara sktaa| yaha bhagavatI ahiMsA prANiyoM ko durgati se nikAla kara sadgati meM le jAtI hai| isakA pAlana karate hue pratyeka AtmA isa loka tathA paraloka meM sukhI bana jAtI hai / to ahiMsA duHkha se unmukta karane vAlI hai, na ki duHkha ke sAgara meM DAlane vAlI aura jo kucha prANiyoM ko saMsAra meM du:kha kI prApti hai, vaha kevala pApa ke kAraNa hI hotI hai / manuSya jaise-jaise karma karatA hai usI ke anusAra use sukha yA duHkha kI prApti hotI hai to ahiMsA ne manuSya ko kAyara nahIM banAyA kintu usake pApa ne hI usako bujadila banA diyA hai / aura jo tuma isa prakAra kutarka yahA~ karate ho to yaha tarka yahA~ to cala jAyagA, parantu jaba tuma yahA~ se marakara naraka meM jAkara utpanna hooge aura neriye ke rUpa meM jaba tuma apane pApa-karmoM kA phala bhogane ke lie vahA~ ke paramAdharmI devoM ke sAmane upasthita hooge taba tumhArA eka bhI tarka nahIM calane vAlA hai| isIlie kutarka meM apanA aura dUsaroM kA samaya barabAda nahIM karate hue mAnava ko acchI bAta meM hI tarka upasthita karanA caahie| kamalavat nirlepa samakitadhArI AtmA kA yahI lakSaNa hai ki vaha apane kuTumba kI pratipAlanA karate hue bhI antarhRdaya se sabase pRthak rahatA hai| jaise koI dhAyamAtA kisI sadgRhastha ke bacce ko apane stana kA pAna karAtI huI aura saba prakAra se lAr3a lar3AtI huI bhI mana meM yahI vicAra rakhatI hai ki yaha putra merA nahIM hai aura na maiM isakI mAtA hU~ to ThIka isI prakAra samyaktvI jIva bhI saMsAra ke sAre kartavya karate hue bhI yahI vicAra karatA hai ki maiM to sirpha apane kartavya kA pAlana kara rahA huuN| na to ye padArtha mere haiM aura na hI maiM inakA huuN| isa prakAra vaha vastu ke yathArtha svarUpa ko samajhakara apane jIvana ko vizuddha rUpa meM vyatIta karatA hai| Atma-vijaya kI ora bar3heM eka manuSya aisA hai jo apanI AtmA ke zatruoM ke sAtha yuddha karatA hai aura usakA yaha AdhyAtmika yuddha bAhya yuddha se kahIM adhika balazAlI hai| bAhya zatruoM para prApta kI jAne vAlI vijaya asthAyI hai| jaba usase bhI prabala yuddha sAmane A jAtA hai to usakI vijaya parAjaya ke rUpa meM pariNata ho jAtI hai| aisA na huA to bhI usa vijetA ko eka dina maraNa-zaraNa honA par3atA hai| usa samaya prApta samasta sAmrAjya aura vaibhava ko hI tyAga kara use paraloka ke mArga para jAnA par3atA hai| kintu Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 munidvaya abhinandana grantha Atmika zatruoM para vijaya prApta karane vAlI vijaya meM aisI burAI nhiiN| vaha zAzvata aura saccI vijaya hai / ataeva jJAnIjana kahate haiM-bhAI ! tU yuddha karanA cAhatA hai to AtmA ke sAtha hI kara, bAharI yuddha se terA kyA bhalA hone vAlA hai ? are, apanI AtmA se hI AtmA ko jItakara sukhI bana / yahI sukha-prApti kA rAjamArga hai, Atma-jaya hI saccA patha hai| samyaktva kA mahattva hai samyakdarzana arthAt saccI zraddhA ke binA kitanA bhI jJAna aura kitanI bhI ugra kiyA kyoM na ho, saba mithyA hai| saMsAra paribhramaNa kA kAraNa hai| samyakadarzana hI jJAna aura cAritra ko prazasta evaM mokSopayogI banAtA hai| isa prakAra samyakadarzana ke binA kAma nahIM cala sakatA aura jJAna kI atyanta AvazyakatA hai| jaise sUrya ke prakAza se andhakAra naSTa ho jAtA hai, usI prakAra samyakjJAna prApta hone para ajJAna bhAga jAtA hai / jJAna ke dvArA hI jIva ko hitAhita kA, kRtya-akRtya kA aura bhakSyaabhakSya kA viveka hotA hai| mithyA dhAraNAoM kA anta Avazyaka hai paryuSaNa parva mAnava ko saMsAra ke samasta bhayoM se mukta karane ke lie hI AtA hai| usakI yahI pradhAna preraNA hai ki zuddha AtmasvarUpa kI upalabdhi karo jisase koI bhaya zeSa na raha jaae| jaba taka Apa para-padArthoM ko apanA samajhate raheMge aura unhIM ko zaraNabhUta evaM sukhadAtA mAnate raheMge, taba taka bhayoM kA anta nahIM A sktaa| bhaya kA anta karane ke lie mithyA dhAraNAoM kA anta karanA Avazyaka hai| mithyA dhAraNA kA anta mahApuruSoM ke jIvana-caritroM ko sunane-samajhane aura unakA gaharA manana karane se sahaja hI A sakatA hai| isI kAraNa paryuSaNa parva ke avasara para unheM sunAne kI praNAlI pracalita huI hai| pratijJA-bhaMga, kAyaratA kA pratIka __ kaI bhAI-bahina bhAvAveza meM Akara sAdhu-sAdhviyoM ke samakSa pratijJA to le lete haiM parantu jaba pAlana karane meM thor3I-sI kaThinAI upasthita hotI hai yA kisI prakAra kA pralobhana sAmane hotA hai, to apane mana para kAbU nahIM kara pAte aura pratijJA bhaMga kara DAlate haiM / parantu Apako jAnanA aura yAda rakhanA cAhie ki pratijJA lene ke sAtha Apa para bar3I jimmedArI A jAtI hai / ataeva pratijJA grahaNa karane se pUrva hI apanI zakti ko pUrNarUpa se tola lenA cAhie aura yaha nizcaya kara lenA cAhie ki pratijJA kA bhalI-bhAMti pAlana mujhase ho sakegA, tatpazcAt hI usI prakAra aMgIkAra karanA caahie| pUrNa vizvAsa na ho to abhyAsa ke pazcAt use pratijJArUpa meM svIkAra karanA caahie| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / muni vijaya 'vizArada' saphalatA kI kuMjI-Atma-vizvAsa pravartaka hI pdd'aa| zrI hIrAlAlajI bole dharmodyota karate hue ekadA pravartaka pravara zrI hIrAlAlajI mahArAja kA zrImajjainAcArya zrIlAlajI mahArAja kI janma-sthalI ToMka, rAjasthAna meM padArpaNa huA / sthAnIya zramaNopAsaka maMDalI dharmArAdhanA, japa-tapa evaM saMta-bhakti meM kAphI Age rahI hai| phalasvarUpa saMtavRnda ko kucha dina rukanA hI pdd'aa| prasthAna ke avasara para sahavihArI muni bole- "gurudeva ! sunA jAtA hai ki agale gAMva meM jaina parivAra kA eka bhI ghara nahIM hai aura itara jana bhI saMta-jIvana ke premI nahIM haiN| isalie AhAra-pAnI kI dikkata sAmane hai| yahAM se kucha sAmagrI lekara caleM to mahArAja aura saMsmaraNoM ke pravartaka zrI ne pharamAyA-"saMto ! praka pravartaka zrI ne pharamAyA-"saMto ! saphalatA kI kuMjI Atma-vizvAsa hai / AtmavizvAsa para hI to sArA jIvana sauMpA hai| mujhe Atma-vizvAsa hai, agale gA~va meM 'asaNaMpANaM' kI koI duvidhA nahIM pdd'egii| agara tumheM bharosA nahIM to mere vizvAsa para cale clo| maiM sabhI kI jimmedArI letA huuN| kisI ko bhUkhA nahIM rkhuugaa| jaldI Age bar3heM, maMjila pukAra rahI hai|" Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 munidvaya abhinandana grantha gaMtavya sthAna para phuNce| eka jIrNa-zIrNa rAma maMdira meM munivRnda virAja gye| IryApathika kriyA kA cintana kara sabhI muni nizcita hokara baiTha gye| pArasparika saMta kAnAphUsI karane lage-bar3e mahArAja kabhI-kabhI bar3I jaldabAjI kara dete haiM, isa TUTe-phUTe gA~va meM AhAra-pAnI kauna degA? sArA dina yUM hI bitAnA par3egA aura saMdhyA ko phira do-tIna mIla kA vihAra karanA hai / khaira ! svayaM mahArAjazrI pAtra lekara ghUmate-ghAmate eka galI meM phuNce| vahAM eka viprabandhu anya ke sAtha bAtacIta kara rahA thaa| mahArAjazrI ko Ate dekhakara, namaskAra kara bolA-'kala mere yahA~ jAti kA bhojana thaa| ApakI kRpA se kAphI pUr3iyA~ aura miSThAnna baca gayA hai / merA saubhAgya hai ki Apa bhI ThIka samaya para yahAM padhAra gaye / donoM samaya ko pUrA bhojana mere yahA~ se hI le pdhaareN| basa, acAra-pUr3iyA~ aura pakavAna se pUre pAtra bhara diye| __ mahArAjazrI AhAra lekara sthAna taka pahu~ca kara bole-Atma-vizvAsa kitanI bar3I cIja hai| sAdhaka jIvana kA Atma-vizvAsa mahAn sambala hai / AhAra-pAnI kara sabhI muniyoM ne Age kadama bar3hAye / ucita samAdhAna ___ ekadA pravartakapravara zrI hIrAlAlajI mahArAja apane ziSya parivAra ke sAtha choTI-sAdaDI ko pAvana kara nImaca chAvanI pdhaare| dhArmika pravRttiyA~ cAlU honA svAbhAvika thaa| kucha itara sAmAjika tattva ekatrita hokara mahArAjazrI ke sAnnidhya meM pahu~ce / bole- "aise jaina sAdhuoM ke vyAkhyAna bar3e rocaka hote haiN| para hamane sunA hai ki-Apa loga snAna nahIM karate haiM / maile-kucele-vAsI rahate haiN| kyA kAraNa hai ? hama jAnanA cAhate haiM ?" pratyuttara ke taura para pravartaka zrI ne pharamAyA ki-"bAta satya hai| hama loga arthAt jaina sAdhu kisI nadI-nAle-sarovara, kue, bAvar3I para jAkara kacce jala se snAna nahIM karate haiN| phira bhI Apa apane zarIra kI ora dekheM aura mere zarIra kI ora bhii| jabaki Apa loga hamezA bAlTiyA~ banda pAnI se nahAte hoNge| matalaba yaha ki zarIra to svabhAva se hI apavitra hai| gaMgA aura yamunA kI jaladhArAoM se saikar3oM bAra ise snAna karAne para bhI yaha pavitra nahIM hone kaa| jisakA nirmANa hI apavitra padArthoM se huA hai vaha pavitra kaise hogA? balki pavitra vastu ko bhI yaha apavitra banA detA hai / hA~ to, jaina zramaNa-zramaNI varga kA pramukha lakSya deha-zuddhi nahIM hai, Atma-zuddhi hai| aMtarAtmA kI zuddhi hI siddhi ko prApta karavAtI hai| AtmA kI zuddhi brahmacarya rUpI sarovara meM snAna karane meM hotI hai / jaina sAdhu pUrNarUpeNa brahmacArI hote haiN| isI divya zakti ke kAraNa hI hamArA zarIra sadaiva pavitra aura tAjagI pUrNa rahatA hai| praznakartA-mApha kiijiegaa| hamAre kucha mitroM ne hameM kahA ki janasAdhu Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsmaraNoM ke prakAza meM 113 bar3e gande rahate haiN| isalie hamAre mana meM jaina sAdhuoM ke prati bhrAntiyAM thiiN| bahuta dinoM se pUchane kI icchA rahI, para Apa jaise sAdhuoM kA samAgama nahIM milaa| Aja hamane ApakI zAMta sUrata dekhI to Apase pUchane ke lie hamArA sAhasa ho gyaa| Apane ThIka kahA-zarIra kabhI bhI pavitra hotA hI nahIM hai| brahmacarya rUpI pAnI meM snAna karane se hI AtmA kI zuddhi hotI hai| yahI vAstavika zuddhi hai| hameM kSamA kIjiyegA / hamane ApakA kAphI samaya liyaa| aisA bola kara ve calate bne| sAdhutva kA paricaya ina dinoM baMgAla prAMta ke vAsiyoM para apekSAkRta anArya saMskAroM kA adhika prabhAva pratyakSa dekhA jA sakatA hai / vastutaH duSpariNAma yaha huA ki Arya-saMskRti vahA~ se lupta hotI gaI aura vyasana, phaizana, madya, mAMsa kA pracAra adhika hotA gyaa| isa kAraNa yahAM ke nivAsI jainadharma evaM jaina muniyoM se sarvathA anabhijJa rahe aura na unheM jaina muniyoM kA samparka hI milA / aisI sthiti meM bhrAMtivazAt vahA~ ke nivAsI yadi jaina bhikSu ko cora-luTere aura pAkistAna-cIna ke guptacara mAna leM to koI atizayokti nahIM hogii| una dinoM aisI hI ghaTanA pra0 zrI hIrAlAlajI mahArAja ke sAtha ghaTita huii| sAtha meM na bhaktoM kA jhamelA thA aura na kAra-moTaroM kI gar3agar3AhaTa hii| bilkula sIdhe-sAde vihAra karate hue ApazrI ajImagaMja se kalakatte kI ora padhAra rahe the| bIca mArga meM eka anabhijJa thAnedAra apane kucheka sAthiyoM ke sAtha sAmane A khar3e hue-"tuma loga pAkistAna ke guptacara mAlUma par3a rahe ho, tabhI to muha ba~dhe hue haiN| jarA Thaharo ! agara Age bar3hane kI ceSTA kI to sAtha meM jAstI kI jaaygii| idharaudhara yaha kyA bA~dha rakhA hai ?" ___ "hama jaina sAdhu paidala hI paribhramaNa karate haiM / aba kalakatte kI ora jA rahe haiN|" muskAna bharate mahArAjazrI ne khaa| "sAdhu-vAdu hama kucha nahIM jAnate; sAdhuveza meM bhI bahuta se dezadrohI ghUmA karate haiM / sAdhu ho to kucha camatkAra...........?" "pAkhaMDI jana camatkAra batAkara bhadra janoM ko ThagA karate haiM, sAdhujana nhiiN|" punaH mahArAjazrI ne kahA / "tuma sAdhu ho, isakA pramANa-patra tumhAre pAsa hai kyA ?" sAre upakaraNoM kI talAzI hone lgii| saMyogavazAt baMgAla ke gavarnara esa. sI. mukarjI hAtha jor3akara munimaNDala ke samakSa vArtAlApa karate hue kA eka saMyukta phoTU nikala aayaa| mana-hI Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 munidvaya abhinandana grantha mana thAnedAra to pAnI-pAnI ho gyaa| socane lagA-vAstava meM ye mahAna saMta haiN| nAsamajhI se hamane inako rokA aura staayaa| pairoM meM gira par3A / "svAmIjI ! aparAdha ke lie kSamA kreN| Apako jarA bhI krodha nahIM aayaa| hamAre pAsa Upara se Adeza AyA huA hai| ina dinoM pAkistAna ke bahuta se drohI-tattva AyA-jAyA karate haiM / isalie hameM satarka rahanA par3atA hai|" __ muskAna bharate hue mahArAjazrI ne kahA- "mujhe prasannatA hai| Apane apane kartavya kA pAlana kiyA hai| deza ke prati Apane vaphAdArI batAI hai| isameM burA mAnane kI koI jarUrata nahIM hai ? 'jainamuni' paricaya kA eka peMpaleTa dekara muni Age bar3ha gye| thAnedAra bahuta dera taka naMge paira, naMge sira evaM nirADambarI sAdhu-jIvana kI ora abhivAdana karatA hI rahA, jahA~ taka ve sAdhaka ojhala nahIM hue| upadeza kA prabhAva yaha ghaTanA 30-4-53 kI hai| una dinoM DAlamiyA nagara meM paryApta dharma-prabhAvanA kara pravartakazrI Adi munimaNDala ke cAru-caraNa-barakaTThA gA~va kI ora Age bar3ha rahe the| mArga ke bIca sar3aka ke kinAre hI ubalate hue jala se bharA eka kuNDa dekhA, usakA nAma sUrya kuNDa kahA jAtA hai| isI kuNDa para saMyogavaza gahalota rAjapUtoM kI eka jAti-sudhAra sabhA ho rahI thii| isa vizAla sabhA meM unhIM jAti vAle sajjanoM ke tadviSayaka jozIle bhASaNa ho rahe the / calate-calate munisaMgha bhI vahA~ A pahu~cA / jaina muniyoM ke zubhAgamana kI sUcanA milate hI ve loga sevA meM Aye aura pravacana ke lie Agraha kara baitthe| sabhAsadoM ke Agraha se pravartakazrI ne bhI sAragarbhita pravacana pharamAyA evaM unakI isa pravRtti kI sarAhanA kii| pravartakazrI ne upadeza meM jora dete hue pharamAyA ki "samAja-sudhAra tabhI sambhava hai jaba Apa sabhI madya-mAMsAdi kA bilkula tyAga kreN| tabhI Apake samAja kI unnati ho sakatI hai, tabhI jIvana kA stara U~cA uTha sakatA hai aura ekatrita honA bhI tabhI sArthaka hai|" yaha upadeza kA hI prabhAva thA ki una tAmasI pravRtti vAle puruSoM kI bhI buddhi palaTa gaI aura ve eka svara se bola uThe-"hameM praNa dIjie, hama Aja se madya aura mAMsa na khAyeMge aura na piiyeNge|" tatkAla hI upasthita sajjanoM ne madya-mAMsAdi kuTevoM kA tyAga kara diyA evaM sammilita rUpa se eka likhita pratijJA-patra diyA / vaha isa prakAra hai Aja 30-4-53 ko hamArI gahalota rAjapUtoM kI jAti-sudhAra kI vizAla sabhA huii| jisameM jaina muni zrI pratApamalajI mahArAja, zrI hIrAlAlajI mahArAja Adi jaina muni upasthita hue aura jaina muni zrI hIrAlAlajI mahArAja kA madya-mAMsa Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsmaraNoM ke prakAza meM 115 niSedha para bhASaNa huaa| jisako sArI sabhA ne mAna liyA aura mahArAja mahAtmAjI ko koTizaH dhanyavAda diyaa| sUryakuMDa sahIbarakaTThA -mAsTara budhanasiMha gahalota jilA-hajArIbAga premacanda siMha gaurahara mithyA mAnyatA kA pardAphAza kiyA rAvalapiMDI (paMjAba) ke Asa-pAsa ke kSetroM meM dharma prabhAvanA karake ekadA pravartakazrI hIrAlAlajI mahArAja apane sAthI muniyoM ke sAtha vihAra karate hue 'gujarakhAna' zahara meM pdhaare| yahA~ anekoM jainetara jijJAsu pravartakazrI ke sAnnidhya meM upasthita hokara prazna pUcha baiThe __ "hamane sunA hai ki jainadharma Izvara ko sRSTikartA nahIM mAnatA hai| to batAiye ki isa brahmANDa kA banAne vAlA kauna hai ? kyA itanI virAT sRSTi aise hI paidA ho gaI ? saMcAlaka koI hai ki nahIM ? hama samyak samAdhAna cAhate haiN|" __ samAdhAna ke taura para pravartakazrI ne pharamAyA-suniye ! jaina-paramparA Aja se nahIM, anAdi kAla se Izvara ko saSTikartA nahIM mAnatI hai| kAraNa yaha hai ki Izvara ko kartA mAna lene para dehadhArI becArA sadiyoM kyA, eka lambe kAla taka IzvarIya parAdhInatA ke ghere meM dama tor3atA rhegaa| dehadhArI ke bhAgya kA nirmAtA Izvara rahA, vaha icchAnusAra prANI ke bhAgya ko banAtA bigaadd'taa-rhegaa| phira mAnava kI duSkara sAdhanA-ArAdhanA vyartha hI rhii| kyoMki prANI pahale hI Izvara ke hAthoM kA khilaunA bana cukA hai| aisA mAnanA nirA bhrama evaM kapola-kalpita eka mAnyatA mAtra hai| prANI svayaM apane bhAgya kA sRSTA aura vidhAtA hai| Izvara kevala mArgadarzaka hotA hai, na ki prANI ke bhAgya ko banAne vaalaa| sRSTi anAdikAla se gatizIla hai / na kisI ne prakRti kA sarjana kiyA aura na kisI ne vinAza / samayAnusAra sahaja-bhAva meM kucha aMzoM meM vikAsa aura vinAza ke dRzya avazya upasthita hote haiN| thor3I dera ke lie mAna bhI liyA jAya ki Izvara ne sRSTi banAI hai to kahA~ baiThakara banAI ? AdhAra ke binA Adheya Tika nahIM sakatA hai| kevala IzvarIya zubhasaMkalpa mAtra se sRSTi kA prAdurbhAva ho gayA-aisA mAnanA bhI sadoSa hai| kyoMki sabhI dekha rahe haiM-saMsAra meM eka cora, eka sAhUkAra; eka dukhI, eka sukhI aura eka amIra, eka garIba-itanI viSamatA-vicitratA kyoM ? kyA sRSTikartA bhagavAna samadRSTi nahIM thA? agara samadRSTi hotA to sRSTi ko samAna banAtA aura viSamadRSTi vAlA mAnate haiM to vaha kabhI bhagavAna nahIM ho sktaa| isalie sabhI prANI karmAnusAra phala pAte haiN| isameM IzvarIya zakti kA koI hastakSepa nahIM hai / carcA kAphI lambI ho gaI hai| kyA kucha samajha meM AyA? Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 munidvaya abhinandana grantha sabhI zrotA tanmayatApUrvaka carcA zravaNa kara bole- "ApakA pharamAnA yathArtha lagatA hai| karmAnusAra hI prANI sukha kiMvA dukha pAtA hai| Izvara ko kartA mAnane kI apekSA mArgadarzaka mAnanA adhika ucita lagatA hai|" sabhI ne natamastaka hokara ghara kI rAha lii| Agamika praznottara ukta ghaTanA saM0 2002 se sambandhita hai| mahArAjazrI apane ziSya parivAra ke sAtha rAjakoTa (gujarAta) meM dharma-zAsana kI advitIya prabhAvanA phailA rahe the| una dinoM bar3I sAdar3I (mevAr3a) meM pUjyazrI mannAlAlajI mahArAja ke sampradAya kA pravartaka pada Apa (zrI hIrAlAla jI mahArAja) zrI ko pradAna kiyA gyaa| jaba yaha sUcanA rAjakoTa zrIsaMgha ko tAra dvArA prApta huI to sakala saMgha ke harSa kA pAra nahIM rahA / ApazrI kA abhinandana kara sthAnIya saMgha apane Apa meM gauravAnvita huaa| ___ yahIM moravI se hIrAcanda lakSmIcanda kApaDiyA ke jainadarzana sambandhI kucha likhita prazna Aye / jinakA likhita pratyuttara diyA gayA / ukta pratyuttaroM se ve pravartaka zrI ke zAstrIya jJAna se bahuta prabhAvita hue / yahA~ prazna aura uttara donoM sarva sAdhAraNa ke bodhArtha denA ucita hI rahegAprazna- (1) "gaNadharoM ke nAma sapramANa AgamoM meM se batalAveM ?" uttara- 1452 gaNadhara isa caubIsI meM hue haiN| unake nAma AgamoM meM nahIM milate haiN| prazna- (2) jIvAtmA ko zuklapakSI kaba se huA mAnanA ? uttara- anAdi mithyAdRSTi jIvAtmA jaba prathama bAra samyaktva kA sparza karatA hai, taba..." prazna- (3) aisI kaunasI AtmA huI hai, jo gRhasthAzrama meM aura sAdhu avasthA meM barAbara varSa jIvita rahI? uttara- bhagavAna mahAvIra ke pAMcaveM gaNadhara sudharmA svAmI pacAsa varSa saMsArAvasthA meM rahe aura utane hI varSa saMyama paryAya meM / prazna- (4) 27 varSa kA saMyama kisane pAlA ? Agama kA pramANa caahie| uttara- aMtakRddazAMgasUtra meM supaITTha gAthApati 27 varSa kA saMyama pAla kara siddha buddha hue haiN| prazna-- (5) kAlikasUtra aura utkAlikasUtra kyoM mAnA jAya ? uttara- kAlikasUtroM ke racayitA cAra jJAna ke svAmI gaNadhara hote haiM aura utkAlikasUtroM ke praNetA bahusUtrI AcArya Adi hote haiN| vizeSa jAnakArI naMdIsUtra meM dekhie| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsmaraNoM ke prakAza meM 117 prazna - ( 6 ) kauna se tIrthaMkara kA aura kauna se gaNadhara kA AyuSya samAna thA ? carama tIrthaMkara mahAvIra aura acala bhrAtA gaNadhara kA AyuSya barAbara 72 varSa kA thA / samavAyAMgasUtra meM isakA ullekha milatA hai / uttara prazna - ( 7 ) bhagavAna mahAvIrasvAmI ko AhAra baharAkara kitane jIvoM ne saMsAra parita kiyA ? nAmollekha kareM / uttara prazna - uttara bhagavatIsUtra, zataka 15veM meM jaba bhagavAna mahAvIra kA dvitIya cAturmAsa bIta rahA thA / usa caumAse meM bhagavAna mahAvIra ne mahIne - mahIne ke cAra mAsakhamaNa kiye / pahalA pAraNA vijaya zreSThI ke dvArA, dUsarA pAraNA sudarzana zreSThI ke hAthoM se, tIsarA pAraNA Ananda gAthApati ke hAthoM se aura cauthA mAsakhamaNa kA pAraNA 'gobahula' vipra ke hAthoM se sampanna huA / ukta cAroM puNyAtmAoM ne saMsAra parita kiyaa| jinakA Agama meM ullekha hai / (8) vartamAnakAla ke caubIsa tIrthaMkara kaunasI tapasyA karake dIkSita bane ? ullekha kareM / pA~caveM tIrthaMkara sumatinAtha bhagavAna ne ekAsana karake, bArahaveM tIrthaMkara vAsupUjya bhagavAna ne upavAsa karake, unnIsaveM mallinAtha aura teIsaveM pArzvanAtha prabhu aTTama tapa karake aura zeSa tIrthaMkaroM ne bele kI tapArAdhanA ke antargata dIkSAvrata svIkAra kiye haiM / prazna - ( 8 ) vedanIya karma kI sthiti antarmuhUrta kI kyoM hai ? uttara sakaSAyI AtmAoM ko sAtAvedanIya kA baMdhana jaghanya 12 muhUrta kA hotA hai aura akaSAyI AtmAoM ko sAtAvedanIya kA jaghanya baMdhana do samaya kA hotA hai / isa kAraNa se vedanIya karma kI sthiti antarmuhUrta kI kahI hai| AzcaryakArI, kintu satya vikrama saMvat 2006 kA cAturmAsa ApazrI kA kAnapura thA / sthAnIya saMgha meM atyadhika utsAha kI lahara parivyApta thI / Ananda ke kSaNoM meM tIna mAsa bIte aura cauthe mAsa ne praveza kiyA / kArtika zuklA havIM kI rAtri ke samaya mahArAjazrI eka zayanakakSa meM nidrAdhIna the / usa samaya eka zubha svapna dRSTigocara huA / anupama kAMti-dyuti-yukta tIsare devaloka kA eka deva mahArAjazrI ke caraNakamaloM meM khar3A hai / taba mahArAjazrI ne pUchA - " ApakA itanA teja ! Apa kauna haiM ? apanA paricaya deN|" Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 munidvaya abhinandana grantha "bhaMte ! maiM tIsare devaloka kA rahane vAlA deva huuN| kevala darzanoM ke lie avatarita huA huuN|" "bahuta prasannatA kI bAta hai| acchA batAo ki mere kitane bhava bAkI haiM ?" mahArAjazrI ne puuchaa| "bhaMte ! sampUrNa bhavoM kA byorA to sarvajJa hI batA sakate haiN| kintu maiM AtmavizvAsa ke sAtha kahatA hU~ ki Apake bahuta thor3e bhava bAkI haiN|" muni-caraNoM meM natamastaka hokara deva adRzya ho gyaa| phira mahArAjazrI kI nidrA bhaMga huii| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munidvaya kA saMyukta abhinandana guru janoM ke sadA pnnncaallr saMsmaraNa MO ANJanMANNA SOAPO. oa Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvacana mAlavaratna jyotirvida sthavira pada-vibhUSita gurudeva zrIkastUracandajI bhagavAna mahAvIra dvArA prarUpita pAvana binA nahIM rahate haiN| kAraNa yaha ki triveNI svarUpa (ahiMsA-anekAnta-apari- tAttvika viSaya ko bhI Apa sarala-sugama graha) siddhAntoM kA pUrI niSThA ke sAtha bhAva-bhASA-zailI meM pharamAne meM dakSa haiN| pracAra-prasAra karate hue Agama vizArad phalataH zrotAoM kA mana-mayUra bAga-bAga pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja sAhaba ho jAtA hai| apane samujjvala saMyama sAdhanA ke pacapanaveM Apa sva0 zrI lakSmIcandajI mahArAja varSa meM maMgala-praveza kara rahe haiN| ke ziSya ratna haiN| sadaiva mere prati pUrNa___ApakI AdhyAtmika sAdhanA sva-para rUpeNa zraddhAzIla evaM bhaktizIla rahe haiN| ke lie kalyANasvarUpa siddha huii| bhUle- maiM pUrNa rUpa se Apake lie yaha maMgala bhaTake hajAroM-lAkhoM nara-nAriyoM ke lie kAmanA karatA hU~ ki isI prakAra Apa mArgadarzana banI evaM unheM jIvanotthAna kI jana-jIvana ko jinavANI se pratibodhita sabala preraNA bhI milii| karate rheN| mahAmahima dharma-prabhAvanA kI saralatA, RjutA, sahiSNutA, dayAlutA, mahanIya sugandha se saMsAra ko mahakAte rheN| udAratA, spaSTavAditA evaM milanasAritA sAdhanA kI cira-jyoti se jagatItala ko Adi guNa-saurabha se ApakA sAdhanAmaya jagamagAte hue svayaM prakAzamAna hoN| jIvana samAja rUpI vATikA ko tarotAjA isameM Apa sakSama hoM, saphala evaM sabala baneM banA rahA hai| isI kAraNa AbAla-vRddha apanI sAdhanA meN| paryanta ApakA vyaktitva gUMja rahA hai| zrAvaNa zuklA 1 Apake prabhAvazAlI vyAkhyAnoM kA jaina sthAnaka pAna kara jaina-jainetara sabhI tallIna hue nIma cauka, ratalAma (ma0 pra0) Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 munidvaya abhinandana grantha bhAvAMjali | mAlavakezarI zrI sobhAgyamala jI mahArAja harSa kA viSaya hai ki munidvaya abhi nandana grantha ke dvArA zAstra vizArad pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja dvArA jaina zAsana kI, kI gaI sevAoM ke liye unakA abhinandana kiyA jA rahA hai / pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja kA jIvana siddhAntoM se anuprANita jIvana hai / jainAgamoM ke prati ApakI vizeSa ruci hai / Apake pravacanoM meM tattvajJAna kA sundara vivecana rahatA hai| Apake pravacanoM kI kaI pustakeM 'hIraka-pravacana' ke nAma se prakAzita ho cukI haiM, jinase Apake zAstrIya aura tAttvika jJAna kA paricaya hIrA camakatA rahe mevAr3a saMgha ziromaNi pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja pratikramaNa ke bAda zrAvaka eka "Avazyaka pada" gAyA karate haiM / usakA eka pada yaha hai hIrA kI parakha bhAI, kUMjar3o to jANe kAMI / jauharI se parakha karAo re, bhAI ! bhava Avazyaka ati sukhadAI re // Aja jaba maiM paNDita zrI hIrAlAla jI mahArAja ke viSaya meM kucha kahanA cAha rahA hU~ to barabasa yaha pada mere mana meM ubhara-ubhara kara A rahA hai / 'hIrA' jo eka ratna hotA hai, saccA jauharI hI usakI kImata A~ka sakatA hai / kUMjar3A to use mAtra kaMkara samajha kara phaiMka degA / milatA hai / Apane bhArata ke kaI prAntoM meM vicaraNa kara jainadharma ke siddhAntoM kA pracAra kiyA hai / baMgAla, bihAra, paMjAba, uttara pradeza, madhyapradeza, gujarAta, rAjasthAna, Andhra, madrAsa, karnATaka Adi kSetroM meM vicaraNa karake Apane jainadharma kI acchI prabhAvanA kI hai| ApakA cAritrapakSa bhI paryApta samujjvala rahA hai / maiM kAmanA karatA hU~ ki pravartaka zrI hIrAlAla jI mahArAja cirakAla taka jJAna darzana aura cAritra kI ArAdhanA karate hue jainazAsana kI zobhA meM abhivRddhi karate raheM / hamArA 'hIrA' jisakI maiM carcA karane jA rahA hU~ use parakhane ko bhI jauharI jaisI hI painI dRSTi kI AvazyakatA hai / zrI hIrAlAlajI mahArAja ko koI yA vyakti prathama bAra dekhe to vaha kevala utanA hI prabhAvita hogA, jitanA ki sAmAnyatayA sAdhumAtra ko dekhakara koI bhI prabhAvita hotA hai kintu jyoM hI vaha vyakti usa zAMta vyaktitva ke ghane samparka meM AegA, sacamuca use kucha nirAle anubhava hone lageMge / vaha dekhegA ki sAmAnyatayA sAdhutA ke isa sAdhAraNa vAtAvaraNa meM eka aisI asAdhAraNa vizeSatA vidyamAna hai jo prAyaH anyatra mila pAnA sambhava nahIM / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvacana 121 ___saca bhI hai ki-'hIrA' prathama darzana muni kI bhI sevA kA avasara A jAe meM aprabhAvaka hI hotA hai kintu jo painI to ni:saMkoca usakI paricaryA meM magna dRSTi usakI Antarika camaka ko pahacAna ho jaaeNge| letI hai vaha phira use sAdhAraNa samajhane kI prabala virodhI se bhI ha~sakara mila bhUla nahIM krtii| lene kI kSamatA rakhane vAle zrI hIrAlAla / zrI hIrAlAlajI mahArAja bhI sAdhA- jI mahArAja sacamuca divAkara gaccha ke raNa se dikhAI dekara bhI antara se bar3e hI nahIM zramaNa saMgha ke bhI eka hIre haiN| asAdhAraNa haiN| sarvadA melajola ko pasaMda abhinandana ke zubhAvasara para maiM zubhakarane vAle zrI hIrAlAlajI mahArAja kAmanA pragaTa karatA haiM ki-saMgha kA ha~samukha aura khule vicAroM ke munirAja haiN| yaha camakadAra hIrA' AgAmI kaI varSoM hama jaba-jaba bhI mile haiM, bar3e prema taka akSuNNa rahakara apane jJAnAdi guNoM aura AtmIyatA se / namratA to phira Apa kI camaka se jinazAsana ko prakAza pUrNa meM anokhI hI dekhane ko milI, yadi laghu banAtA rhe| pravartaka-pUjya zrI hIrAlAlajI mahArAja : merI dRSTi meM __] rAjasthAna kesarI upAdhyAya zrI puSkara munijI pUjya pravartaka zrI hIrAlAla jI mahA- AcaraNa sabhI sarala hai| kapaTa karanA to rAja sthAnakavAsI jaina samAja ke eka unheM AtA hI nahIM hai| unakA jIvana vicAraka, AgamoM ke jJAtA, saMgaThana ke premI khulI pustaka kI taraha hai / usakA hara santa pravara haiN| pRSTha koI bhI paDha sakatA hai| ApazrI se aneka bAra milane kA Apa madhura pravaktA haiM, Apake pravacanoM avasara milA hai, Apase aneka viSayoM meM dArzanika gutthiyAM nahIM hotI aura na para vicAra-carcA karane kA bhI maukA sAMskRtika samasyA hI hotI haiN| dharma aura milA hai| vicAra-carcA meM jaba maiMne Agama jIvana sambandhI bAteM hotI haiN| jinheM ke akATya tarka prastuta kiye to ApazrI rUpakoM, dRSTAntoM ke mAdhyama se jana sAdhAne svIkAra karane meM saMkoca nahIM kiyaa| raNa ko samajhAne kA saMlakSya hotA hai yahI mujhe aisA lagA ki yahI to mahApuruSa kAraNa hai ki AbAla-vRddha ke lie Apake kA mahAna guNa hai, jise apanI bAta kA pravacana bahuta hI upayogI hote haiN| Agraha nahIM hotA, aura satya-tathya jJAta ApazrI sudIrghakAla taka svastha aura hone para use svIkAra karane meM kiJcit- prasanna rahakara jainadharma kI prabhAvanA karate mAtra bhI saMkoca nahIM hotaa| "tameva raheM yahI merI hArdika maMgala kAmanA hai| saccaM nisaMkaM jaM jiNehi paveiyaM" hI unake ApazrI kA abhinandana grantha nikAla kara jIvana kA AghoSa hotA hai| samAja ne apane kartavya ko nibhAyA hai pravartakazrI ke jIvana kI sabase bar3I isakI mujhe prasannatA hai / vizeSatA hai ki unakA mana, vANI aura Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 munidvaya abhinandana grantha mere parama sahayogI 0 munizrI pratApamalajI mahArAja ____ maiM vi0 saM0 1976 ke cAturmAsakAla dIkSA kA saMyoga bahuta hI sundara rahegAmeM vairAgya bhAva se ota-prota hokara devagar3ha kyoMki inakI (hIrAlAlajI) umra (madAriyA) se lasAnI dharma-dhyAnArtha pahu~ca aura merI umra samAna hai| donoM kA gyaa| kyoMki usa samaya vahA~ jainAcArya adhyayana sAtha hI calatA rahA / vahA~ tInoM zrI khUbacandajI mahArAja ke suziSya dIkSA eka sAtha karane kI bAta cala rahI thI, zrI harSacanda jI mahArAja ThA0 2 kA kintu pArivArika mohabandhana se aisA na varSAvAsa thaa| ho sakA, Akhira mRgasara zuklA pUrNimA ___vahA~ jAkara maiMne dharma-dhyAna-sAmAyika- vi0 saM0 1976 kI zubha velA meM guru pravara saMvara, tapa-japa ke sAtha-sAtha zramaNa sUtra zrI nandalAlajI mahArAja ke varadahasta kA abhyAsa bhI prArambha kara diyaa| kucha se merI dIkSA sampanna huii| aura Apa donoM dina aisA krama calatA rahA, usake bAda maiM (pitA-putra) kI dIkSA vi0 saM0 1976 vahA~ se vi0 saM0 1976 Asoja zuklA mAgha zuklA 3 zanivAra ko rAmapurA nagara dasamI ke dina gurudeva zrI nandalAlajI meM sampanna huii| mahArAja evaM upAdhyAya zrI kastUracandajI kramazaH hama donoM muniyoM kA AgamamahArAja kI sevA meM dIkSA grahaNa karane vAcana, adhyayana, vihAra yAtrA, aneka kI prabala bhAvanA se mandasaura pahu~ca varSAvAsa sAtha-sAtha sampanna hue| Apake gyaa| isa apUrva sahayoga se merI sAdhanA ko bhI ___ vahA~ jaba maiM pahu~cA to mere harSa kA bahuta bala milatA rhaa| Aja vahI mere pAra nahIM rahA; kyoMki mujhe mAlUma huA, parama sahayogI zrI hIrAlAlajI mahArAja aura maiMne dekhA ki gurudevazrI kI sevA meM zramaNa saMgha meM pravartaka pada ko vibhUSita seTha zrI lakSmIcandajI dUgar3a tathA unake kara rahe haiN| maiM maMgala kAmanA karatA hU~ suputra zrI hIrAlAla jI dIkSA kI zubha- ki Apa dIrghAyu banakara samAja ko kAmanA ko lekara zramaNa sUtra kA adhyayana dharmopadeza evaM sAhitya ke mAdhyama se mArgakara rahe haiM / maiMne vicAra kiyA ki yaha darzana dete rheN| pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja 7 zrI manoharalAlajI mahArAja ___ sva0 AcArya zrI mannAlAlajI idhara sva0 AcArya zrI khUbacanda jI mahArAja apanI ziSya maNDalI sahita mahArAja apane ziSya parivAra se padhAra samvat 1997 kA udayapura kA cAturmAsa kara pUjya zrI ke darzana nImaca meM kiye| pUrNakara aneka grAma nagaroM ko pAvana karate usa samaya paM0 ratna zrI hIrAlAlajI hue nImaca pdhaare| mahArAja ke mujhe prathama darzanoM kA saubhAgya Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prApta huA thA / usake pazcAt to aneka bAra ApazrI ke sAtha meM rahane kA avasara mujhe prApta huA / mujhe ApakA haMsamukha ceharA, lambA kada, gaura varNa, zarIra bar3A hI sundara lagatA hai / Apake prasanna vadana para kabhI bhI mlAnatA dekhanA muzkila hai| Apa pichalI rAta meM svAdhyAya dhyAna meM apanA samaya vyatIta karate haiM / ApakA jIvana saMyamI pravRtti meM rahate hue ghumakkar3a hai / maiMne dekhA jahA~ taka maiMne anubhava kiyA hai, pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja kA saMyamI jIvana jitanA sIdhA, sarala, sApha hai, utanA hI spaSTa abhivyakti kA pratIka bhI rahA hai / Apako chala, prapaMca, mAyAcAra, DhakosalA karanA, dikhAvA kataI pasanda nahIM hai / Apa sApha-sApha kahate haiM ki sAdhaka ko zraddhAcana 123 Apane paMjAba, gujarAta, rAjasthAna, madhyapradeza, Andhra pradeza, mahArASTra Adi aneka kSetroM meM vicaraNa kiyA evaM cAturmAsa kiye / ApazrI ko ajamera sammelana meM pravartaka pada se suzobhita kiyA gayA hai / ApazrI ko abhinandana grantha bheMTa karane kA jo saMgha ne nirNaya kiyA hai / yaha saMgha kA karttavya hai / ApazrI dIrghAyu hokara samAja ko mArga-darzana deM, yahI merI zubhakAmanA hai / zra ddhA caM na kaviratna zrI kevala muni duharA jIvana nahIM bitAnA caahie| kyoMki duhare jIvana meM Atmika jIvana kI vAstavikatA para kASAyI bhAva chA jAte haiM / isIlie sAdhaka ko sarala honA cAhie | hArdika abhinandana ke lie mujhe prasannatA ho rahI hai ki Apa dIrghajIvI banakara samaya-samaya para hameM vicAra- ratna diyA kareM / sneha kI jItI jAgatI pratimA : pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja devendra muni zAstrI 'sAhityaratna' vaijJAnikoM kA mAnanA hai ki vizva meM jitane bhI ratna haiM una sabameM hIrA bahumUlya hai| hIrA ko hIrA banane ke lie khadAna meM atyadhika USmA ko sahana karanA par3atA hai / koyalA hI anta meM hIrA banatA hai / jisameM USmA ko sahana karane kI kSamatA nahIM hai vaha kAlA kalUTA koyalA hI banA rahatA hai / - Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munidvaya abhinandana grantha paramAdaraNIya pravartaka hIrAlAlajI mahArAja jaina samAja ke eka jagamagAte hIre haiM / unhoMne apane jIvana ko nikhArane ke lie, camakAne ke lie aneka ghAtapratyAghAta sahana kiye haiN| hIrA khadAna se nikalane para bhI utanA camakatA nahIM hai jitanA ki zAna para car3hAne se camakatA hai| munizrI jI kA jIvana rUpI hIrA bhI sadgurudeva paM0 pravara lakSmIcaMdajI mahArAja ke zAna para car3hakara camakA hai, paM0 zrI khUbacaMdajI mahArAja ke samparka se usameM adhika nikhAra AyA hai / 124 maiMne unake darzana kaba kiye ? yaha nizcita rUpa se kahanA sambhava nahIM hai / bAlyakAla meM, sambhava hai udayapura meM unake darzanoM kA saubhAgya milA ho, kintu zramaNa banane ke pazcAt jaba maiMne unake dvArA sampAdita 'khUba - kavitAvalI' pustaka jo sanmati jJAnapITha dvArA prakAzita huI thI, usako dekhA, par3hA, tabhI se unake darzana ke lie mana lAlAyita thA / mere paramArAdhya gurudeva mahAsthavira zrI tArAcandajI mahArAja tathA mere zraddheya gurudeva zrI puSkara munijI mahArAja, rAjasthAna kI rAjadhAnI jayapura meM apane ziSyoM sahita virAja rahe the, maiM bhI sAtha hI thA, usa samaya Apa kalakatte kI ora se ugra vihAra kara vahA~ pdhaare| kucha dinoM taka vahA~ sAtha rahane kA avasara prApta huA / jaisA maiMne sunA thA usase bhI adhika mujhe Apa sarala, sahRdayI pratIta hue| usake pazcAt bhIma, ajamera, bhopAlagar3ha aura bambaI meM Apake sAtha rahane kA va milane kA avasara milA aura jaba bhI maiMne dekhA taba bhI ApakA mukha kamala sadA khilA huA pAyA / Apake vicAra udAtta, mana nirmala, vANI madhura evaM hRdaya virATa pAyA / sneha kI jati jAgatI pratimA ke rUpa meM dekhakara maiM sadA mugdha hue binA nahIM raha sakA / Apa Agama sAhitya ke kuzala pravacanakAra haiM, Apake pravacanoM meM loka kathAe~ aura Agamika kathAoM kI pradhAnatA rahatI hai / dohe, zloka, savaiye va urdU zAyarI kA bhI prayoga yatra-tatra huA hai / 'hIraka-pravacana' ke nAma se aneka pustakeM prakAzita huI haiM / eka bhAga para mujhe bhI bhUmikA likhane kA avasara milA thA / ApazrI zramaNa saMgha ke eka AdaraNIya pravartaka haiN| ApazrI kA abhinandana grantha prakAzita ho rahA hai, yaha AlhAda kA viSaya hai / maiM zraddhA snigdha zraddhArcanA unake zrIcaraNoM meM samarpita karatA huA yaha maMgala kAmanA karatA hU~ ki ve pUrNa svastha rahakara jainadharma kI satata prabhAvanA karate raheM / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddhArcana 125 siddhAntapriya saMta-zrI hIrAlAlajI mahArAja ] madhura vaktA zrI Izvara munijI kaI bAra mujhe pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja ke pAvana sAnnidhya meM rahane kA, caumAsA karane kA, darzana evaM unake AdhyAtmika pravacana zravaNa karane kA svarNimAvasara prApta huA hai / Apake sAdhaka jIvana kI DAyarI ke mahakate pRSTha maiMne ati sannikaTatA se dekhe haiM / ApakA snehazIla vyaktitva saralatA, RjutA evaM siddhAntapriya guNoM se ota-prota haiM, ataeva bhavyoM ke lie AkarSaNa kA kendra banA huA hai| ApakI saiddhAntika abhiruci bar3hAne meM AcArya pravara zrI khUbacanda jI mahArAja sAhaba kA pUrNa yogadAna rahA hai| jinakI mahatI kRpA se hamAre caritranAyaka ko prArambhika sAdhu jIvana meM hI kaI Agama kaMThAgra ho cuke the| adyAvadhi Agama paThana-pAThana kI vaisI hI ruci Apa zrI ke jIvana meM parilakSita hotI hai| yathAvasara Apa rAtri meM kiMvA dina meM ciMtana-manana evaM svAdhyAya meM ramaNa-zIla rahate haiM / jaisA ki Agama meM kahA hai-'nANI saMjama sahio, nAyavvo bhAvao smnno|' jo jJAna pUrvaka saMyama kI sAdhanA meM rata hai, vahI zramaNa kahalAtA hai| aneka bAra Apake pravacana-pIyuSa kA pAna karane kA mujhe saubhAgya milA hai| prAyaH Apake pravacanoM meM Atma-dharma evaM darzana se sambandhita tAttvika vizleSaNa kI evaM Agamasammata udAharaNoM kI mukhyatA rahatI hai| zrotAvRnda maMtramugdha hue binA nahIM rahate haiM / Apako yadi kahIM zAstroM ke pratikUla vyavahAra parilakSita hotA hai to Apa spaSTa pharamA diyA karate haiM ki aisA AcaraNa sAdhaka jIvana ke lie ucita nahIM hai| jaisA ki zAstra meM kahA hai to samaNo jai sumaNo, bhAveNa ya jai Na hoi pAvamaNo / sayaNe a jaNe a samo, samo a mANAvamANasu // __ (anuyogadvAra 132) -jo sAdhaka mana se sumana (nirmala mana vAlA) hai, saMkalpa se kabhI pAponmukhI nahIM hotA, svajana tathA parajana meM, mAna evaM apamAna meM sadA sama rahatA hai-vaha zramaNa hai| maiM Apake AcAra-vicAra-vyavahAra se kAphI prabhAvita huA huuN| jisakA mukhya kAraNa yaha hai ki ApakI kathanI aura karanI arthAt-Apake bahiraMga aura Antarika jIvana meM sAmajasya maiMne dekhA hai| 'uvasamasAraM khu sAmaNNaM' arthAt zramaNatva kA sAra hai-upazama / tadanusAra ApakA jIvana sarala aura saumya hai| ina dinoM pUjya pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja sAhaba jaina-siddhAnta ke niyamopaniyamoM kA samyak prakAra se pAlana karate hue apane saMyamI jIvana ke 55 vasaMta sampanna karake 56veM vasanta meM maMgala praveza kara rahe haiM / unake saMyamI jIvana kI gauravamaya pAvana ghar3iyoM meM abhinandana samarpaNa kI jo yojanA taiyAra ho rahI hai| maiM ina muni pravartaka ke caraNa saroja meM zraddhA-sumana samarpita karatA huA dIrgha saMyamI jIvana kI maMgala-kAmanA karatA huuN| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 munidvaya aminandana grantha hArdika abhinandana D kAMti muni, 'jaina sAhitya vizArada', anAdi kAla se apanI dhArmika viziSTatA ke kAraNa prakhyAta bhArata Aja bhI vizva kI dharmaprANa janatA ke liye kendrabindu banA huA hai| jahAM bhArata ne bhUtakAla ko mahAvIra, gautama, jaise mahAna dharma-ratna pradAna kiye vahIM vartamAna meM bhI bhArata aneka mahAmanISiyoM se suzobhita hai| bhArata kI vividha dhArmika saMskRtiyoM meM jaina saMskRti kA eka pramukha sthAna hai / jaina saMskRti ke vikAsa evaM vistAra meM jitane mahApuruSoM ne apane sampUrNa jIvana kA samarpaNa kiyA utanA anya saMskRtiyoM meM dRSTigata nahIM hotA hai| tyAga evaM vairAgya ke dvArA jaina saMskRti ko vizva meM daidIpyamAna karane vAle mahApuruSoM kI pAvana paramparA meM jainAgamatattvavizArada pravartaka paM0 ratna zraddheya zrI hIrAlAlajI mahArAja bhI eka mahattvapUrNa sAdhaka haiN| ___ mahAmanISI pravartakazrI jI mahArAja ke tyAgamaya jAjvalyamAna jIvana ke bAre meM kucha bhI likhanA sUraja ko dIpaka dikhAne ke samAna hai| zAMta-svabhAvI, vAtsalyahRdayI, dIrgha saMyamI, saMta pravara ke jIvana kI acchAiyoM evaM mahAnatA ko dekhakara to basa, mastaka zraddhA se nata ho jAtA hai| saubhAgya evaM harSa kA viSaya hai ki Aja hama eka dharmadUta kA hArdika abhinandana kara rahe haiN| isa pAvana sandarbha para maiM bhI jaina samAja kI isa mahAna vibhUti kA antar kI gaharAI se hArdika abhinandana karatA huA dIrgha saMyamI jIvana kI kAmanA karatA huuN| naye sUraja kI naI kiraNa se tumhArA abhinandana karatA huuN| vizva samarAGgaNa meM khaulate khUna se abhinandana karatA hU~ / dharma TikA hai isa dharA para tuma jaise mAnava se, ai mahAsaMta / tana se mana se kara baddha ho tumhArA abhinandana karatA huuN| pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja - vIraputra zrI sohana munijI maharAja (si0 prabhAkara) parivatini saMsAre, mRtaH ko vA na jAyate / sa jAto yena jAtena, yAti vaMza: samunnatim // isa parivartanazIla saMsAra meM janma aura mRtyu kI bImArI se koI mukta nahIM hai| parantu isa dhavala dharA para janma dhAraNa karanA usI kA sArthaka mAnA gayA hai jisake dvArA vaMza-paramparA dharma ke kSetra meM vikAsa pAtI ho| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddhArcana 127 AgamatattvavizArada mahopakArI saralamanA zraddheya pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja unhIM mahakate-damakate mahAmanasviyoM kI zreNI meM haiM / osavAla dugar3a parivAra meM janma lene ke bAvajUda bhI Apa usa saMkIrNa paridhi meM cipaka kara baiThe nahIM rahe apitu kamalavat anAksata yoga meM rahe / AcAryazrI khUbacandajI mahArAja dvArA sadbodha pAkara ApakI antarAtmA vairAgya rasa meM tarabatara ho gayI / itanA hI nahIM tIrthasvarUpa apane pitA zrI lakSmIcanda jI dugar3a ko bhI sAmayika dizA nirdeza dete hue Apane kahA thA-'kahA~ taka saMsArI pravRttiyoM meM Apa race-pace raheMge? isalie Apa aura maiM, donoM AcArya bhagavaMta ke caraNa-kamaloM meM dIkSA aMgIkara karake Atma-kalyANa kreN|' vaisA hI huaa| dIkSita hone ke pazcAt AgamoM kA Apane talasparzI jJAna kiyaa| bhArata ke lagabhaga sabhI prAntoM meM ApakA bhramaNa huA hai| jahA~-jahA~ ApakA padArpaNa huA hai vahA~-vahA~ ahiMsA dharma kA acchA pracAra huA hai| prakRti se Apa mahAn haiN| sadA manamohaka mukhar3e para muskAne aThakheliyA~ karatI haiN| ina dinoM ApazrI zramaNa saMgha ke pravartaka pada para AsIna haiM / isa maMgala mahotsava ke saMdarbha meM hArdika abhinandana karate hue mujhe apAra harSAnubhUti ho rahI hai| patha-pradarzaka-pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja priya suziSya pravartaka muni zrI udayacandajI mahArAja 'jana siddhAntAcArya' vahI sAdhaka saurabha se mahakatA hai jo apanI saurabha se saMsAra ko makaraMda-sugaMdhita karatA hai / kahA bhI hai-sarvajana hitAya, sarvajana sukhAya ! pravartaka paM0 zrI hIrAlAlajI mahArAja sAhaba isI koTi ke sAdhaka mAne jAte haiM jo sadaiva jJAnArAdhanA karate hue dikhAI dete haiN| kisI samaya Apa zAstrAdi par3hate hue mileMge yA kabhI pUjya zrI khUbacanda jI mahArAja sAhaba athavA jaina divAkara jI mahArAja yA vinayacandajI kavi Adi mahAvibhUtiyoM ke tyAga-vairAgya se chalachalAte hue caritra evaM bhajanAdi gAte dRSTigata hoNge| Apa kabhI niSkriya nahIM rahate, sphUrti evaM tAjagI javAnoM se bhI vizeSa hai| Apake jIvana meM sakriyatA-kucha na kucha karate rahane kI dhuna sI hai / Apa jainAgamatattvavizArada ke rUpa meM prasiddha hai| zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ne AcArAMga sUtra meM kahA bhI hai pAsiya Aure pANe appamatto parivvae / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 munidvaya abhinandana grantha arthAt-Atma-kalyANArthI mAnava viSaya-vAsanAoM ke parisevana se utpanna duHkhoM se dukhita tathA ghabarAye hue prANiyoM ko dekhakara athavA apane mana meM isake kAraNoM kI mImAMsA karake sadA apramatta hotA huA apanA jIvana vyavahAra claave| bhAvadRSTi se jAgarUka hotA huA saMyama kI ArAdhanA meM tatpara rhe| pravartakajI mahArAja sAhaba bhagavAn mahAvIra ke uparokta sUtra-vAkya ko apane jIvana meM pUrNatayA AtmasAta kiye hue haiM / ApakA janma vikrama saMvat 1964 poSa zuklA ekama zanivAra ko maMdasaura meM huaa| yaha vahI prAcIna bhUmi hai jahA~ dazArNabhadra jaise mahAn rAjA ne dIkSA lekara svasammAna ko kAyama rakkhA jisase devoM ke deva-indra (zakendra) ne bhI hAra mAna kara mAnava ko hI utkRSTa btlaayaa| pravartakajI mahArAja ne kevala isa zahara meM janma hI nahIM liyA varan rAjA dazArNabhadra kI paramparA ko bhI kAyama rakhA / Apake pitA zrI lakSmIcandajI duggar3a evaM mAtA zrImatI hagAmabAI thiiN| mAtA-pitA donoM hI susaMskArI evaM dharmaparAyaNa the / inake sadguNoM kA ApazrI ke jIvana para acchA prabhAva pdd'aa| zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ne zrImad-AcArAMgasUtra ke dvitIya adhyayana meM pharamAyA hai ki icceaihiM virUvarUvehi paNNANehiM aparihAyamANehiM AyaTTha samma samaNuvAsijjjAsi / / arthAt-saMyoga se prApta hone vAlI bhautika vastuoM meM nirantara hrAsa hotA hI rahatA hai| isa paudgalika niyama ke anusAra karmodaya se prApta indriyoM kI zaktiyAM zanaiH-zanaiH ghaTatI hI rahatI haiM / isaliye yadi tU Atma-kalyANa kA icchuka hai to jaba taka nAnA prakAra kI jJAnazakti se ye indriyAM kSINa na hoveM--azakta tathA saMjJAzUnya na ho jAveM, usake pUrva hI AtmA ke hitArtha "jJAna-cAritra ke vikAsArtha" samyak prakAra se tU parAkrama kara, prayatna kara aura udyama meM rata raha / pravartaka zrI jI ne uparokta tathya ko zIghra hI samajha liyaa| sAMsArika nazvaratA se paricita hokara Apane saMyama dhAraNa kara jJAna-darzana-cAritra kI ArAdhanA karane kA , nizcaya kara liyaa| sAMsArika prapaMcoM se mukta hokara Apane vi0 saM0 1976 mAgha zuklA tIja zanivAra ko rAmapurA meM bhAgavatI dIkSA aMgIkAra kara lii| Apa sevAbhAvI zrI lakSmIcandajI mahArAja ke ziSya hue| saMyama lekara Apane apanA citta zAstrAbhyAsa meM lgaayaa| Apane AgamoM kA gahana adhyayana kiyA, isI kAraNa Apa 'jainAgamatattvavizArada' ke nAma se prasiddha hue| ApakA lakSya sAhitya kI ora gayA taba Apane hIraka-sahasrAvalI Adi pustakoM kA saMgraha kArya kiyaa| Apa vyAkhyAna madhura evaM zAnta bhASA meM pharamAte haiN| Apake vyAkhyAna dasa bhAgoM meM prakAzita hue haiN| jo 'hIraka-pravacana' ke nAma se prakAzita hue Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddhArcana 126 haiN| usameM Apane vipAka-sUtra---yAne duHkha vipAka tathA sukha-vipAka ke AdhAra para karmoM ke phala para vizeSa prakAza DAlA hai| zramaNa saMgha ne ajamera sammelana meM Apako pravartaka pada se vibhUSita kiyA hai| isase ApakI vidvattA Adi kA paricaya milatA hai| Apa apane isa garimAmaya pada kA bar3e uttaradAyitvapUrNa DhaMga se nirvAha kara rahe haiN| Apane apane saMyamI jIvana meM jainadharma ke pracAra evaM prasAra ke liye madhyapradeza, rAjasthAna, gajarAta, uttara pradeza, paMjAba, mahArASTa, karnATaka, Andhrapradeza A prAntoM meM vihAra kiyA aura janamAnasa meM dharma jAgRti kI bhAvanA phailAI / aise mahAna vyaktitva ke jIvana kI mahimA evaM garimA kI jitanI bhI vyAkhyA kI jAya, utanI svalpa hai| aise tyAgamaya Adarza jIvana ke prati maiM apanI hArdika bhAvAJjali samarpita karatA huuN| mere zraddhA ke kendra 0 tapodhanI zrI vasaMta munijI mahArAja pavitra-preraNAdAyI 'mandasaura' nagarI itihAsa prasiddha hai / jisa nagarI ko carama tIrthakara mahArAja vardhamAna ne pAvana kiyA hai| usI kSetra ke pratiSThita zrAvaka zrI lakSmIcanda jI dUgar3a ke suputra mAtA hagAmabAI ke lAla zrI hIrAlAla jI mahArAja jo Aja zramaNa saMgha ke pravartaka ke rUpa meM vidyamAna haiM / ye isI bhUmi ko surabhita karane vAle anamola hIre haiN| Apane apane prabala vairAgya bhAvoM se prerita hokara saM0 1976 meM madhya prAMta ke rAmapurA nagara meM Adarza tyAgI pUjya zrI khUbacandajI mahArAja ke pAsa dIkSA svIkAra kii| gurudeva vAdImAna-mardaka zrI nandalAlajI mahArAja se bar3I utkaNThA evaM vinamratA se AgamoM kA jJAna prApta kiyaa| Aja ApakA abhinandana karate hue mujhe parama harSAnubhUti ho rahI hai / kyoMki Apake sAtha rahane evaM cAturmAsa karane kA mujhe kucha avasara prApta huA hai| dehalI, kAnapura, kalakattA, sikandarAbAda Adi sthAnoM para varSAvAsa meM maiM ApakA sahavAsI rahA huuN| ApakI prakRti bar3I hI sarala evaM svaccha hai / __ ApakI pravacana pratibhA bahuta sundara hai| vANI meM mAdhuryatA, oja-gAmbhIryatA Adi guNa svabhAvataH pravAhamAna haiN| Apane ni:svArtha bhAva se rAjasthAna, gujarAta, madhyapradeza, uttarapradeza, bihAra, baMgAla, paMjAba, Andhrapradeza, karnATaka-kerala evaM tamilanADu Adi pradezoM meM paribhramaNa karate hue jina zAsana ke gaurava ko gauravAnvita kiyA aura Aja bhI caturvidha saMgha meM jJAna-darzana-cAritra aura dhArmika prabhAvanA kI abhivRddhi kara rahe haiN| bhaviSya meM isI taraha prabhAvanA bar3hAte raheM isI maMgala kAmanA ke sAtha maiM ApakA abhinandana karatA huuN| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 munidvaya abhinandana grantha loka-mAnasa ke unnAyaka pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja 10 janAryA prabhAkumArI 'kusuma' bhAratIya saMskRti ko lokopayogI banAne evaM usake alaukika prabhAva se lokamAnasa ko prabhAvita karane meM santa-samudAya kA samaya-samaya para athaka prayAsa rahA hai| madhyapradeza meM sthita mandasaura zahara meM eka yazasvI AtmA kA janma huA, jinakA ki maMgala nAma hai-jainAgamatattvavizArada paMDita pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja / yathAnAma tathAguNa ke anurUpa hI Apa saralatA-sahiSNutAdi guNoM se saMyukta haiM, Agama-vAridhi zrI hIrAlAlajI mahArAja kA jIvana vAstava meM sacce sAdhaka kA jIvana hai / Apake jIvana meM sAhasa, lagana, cintana evaM ratnatraya kA adbhuta samanvaya hai / ApakI pravacana zailI jainAgama sammata hote hue bhI rocaka rahI hai| ApakA vyaktitva prabhAvazAlI hai / Apa apane pravartaka-pada ko bhalI-bhAMti nibhA rahe haiN| Apa ahiMsA aura satya ke samarthaka evaM prabala pracAraka haiN| Apane bhArata ke kaI pradezoM meM vicaraNa karate hue bhagavAna mahAvIra kI vANI ko vyApaka rUpa diyA hai| Apake aneka maulika tattvoM ko hamane kaI bAra hRdayaMgama kiyaa| Apa gahana tAttvika pravaktA haiN| jinazAsana ke prabala pracAraka Agamanidhi zrI hIrAlAlajI mahArAja cirAyu baneM ! hameM ApazrI kA AzIrvAda evaM jana-jIvana ke utthAna hetu ApazrI kI preraNA sadaiva milatI rhe| isI vinamra bhAvanA ke sAtha zraddhA sahita sAdara vandanAMjali samarpita hai / jainajagat kI vimala vibhUti 'jainAgamatattvavizArada' pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja / madanalAla jaina, (rAvalapiMDo) saMta mahimA saMta satpatha ke kevala pathika hI nahIM, apitu saMsAra ko satpatha pradarzita karane vAle prakAza stambha aura bhava-sAgara ke tairAka hone ke sAtha-sAtha tAraka bhI hote haiN| saMta jana-jana ke hitaiSI mahApuruSa hote haiN| jinake mana meM sadaiva hI sabhI ke utthAna kI maMgala kAmanA chipI rahatI hai| bhAratIya saMskRti meM saMta jIvana kA isIlie sarvopari sthAna rahA hai| divya jyoti svarUpa mAlava dharA ke saMtaratna parama zraddheya mahAn divya-jyoti pravartaka zrI hIrAlAla Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddhArcana 131 jI mahArAja' ke 50 varSIya saMta-jIvana ke upalakSa meM jo yaha 'abhinandana grantha' kA prakAzana ho rahA hai yaha hamAre lie gaurava kA viSaya hai| aise prakAzana isIlie prakAzita kiye jAte haiM ki bhAvI janatA usa samaya karmaTha tyAgI-saMyamI saMta ke prati kucha jAna sake isa mahAna divya jyoti ke jIvana se preraNA lekara jana-mAnasa apane Apako ujjavala evaM unnata banA skeN| bAlya jIvana parama zraddheya pravartaka zrI hIrAlAla jI mahArAja kA zubha janma madhya pradeza ke mahAnagara mandasaura kI pavitra bhUmi meM huA hai / ApakA zaizavakAla sukha ke kSaNoM meM biitaa| pitA lakSmIcandajI aura mAtu zrI hagAmabAI kI Apa para advitIya kRpA evaM dekha-rekha thii| jisa prakAra tAta-mAta dhArmika saMskAra vAle the usI prakAra putra hIrAlAla kA jIvana bhI dhArmika saMskAroM se ota-prota pratibhAvita hone lagA / bAlyakAla meM hI Apako tyAga-tapa-vairAgya va satsaMgati iSTa thii| yahI kAraNa thA ki dhArmika jJAna prApti kI ruci sadaiva banI rahatI thii| gurudeva aura dIkSA Apa abhI kevala 15 varSa ke hI the| tabhI ApazrI kI vairAgya bhAvanA ati prabala ho gaI aura Apa apane pitAzrI ke sAtha rAmaparA kI ramya sthalI meM IsvI saM0 1922 AcArya zrI khUbacandajI mahArAja ke pAvana sAnnidhya meM dIkSita bana gye| AcArya deva kI sevA meM rahakara ApazrI ne dhIre-dhIre acchA adhyayana kiyA / hindI-prAkRtasaMskRta evaM gujarAtI bhASAoM meM acchI yogyatA prApta kii| sAtha-sAtha vinaya-viveka guNa bhI vikasita hote gye| unhIM AcAryadeva ke zubhAzIrvAda se Apake vyAkhyAna prabhAvazIla hone lge| mujhe bhI kaI bAra vyAkhyAna zravaNa kA lAbha milA hai| zrotA maMtramugdha hue binA nahIM rhte| sneha saujanyatA ke pratIka ApazrI kA svabhAva bar3A sarala evaM madhura hai| bhale garIba ho ki-amIra evaM bAla ho yA vRddha, sabhI ke prati ApakA vyavahAra bar3A sukhada hai| samatA ke to Apa sAgara haiN| kaI bAra Apake aura digambarAcArya zrI sUryasAgarajI mahArAja ke saMyukta vyAkhyAna dillI ke prAMgaNa meM hue haiN| dillI kI samAja Aja bhI usa prasaMga ko yAda karatI huI phUlI na samAtI hai| __ ina dinoM ApazrI zramaNa saMgha ke pravartaka pada para virAjamAna haiN| bhArata ke adhikAMza prAMtoM meM ApakA bhramaNa haA hai| satya aura ahiMsA ke amara sandeza ko Apane ka phailAya hai| jaina samAja sadA Apake isa mahAna zAsana prabhAvanA ko kabhI bhI nahIM bhUla sakatA hai| hArdika bhAvanA ___ merI hArdika maMgala bhAvanA hai ki tattvavizArada pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja dIrghakAla taka bhagavAna mahAvIra svAmI ke Adarza siddhAntoM kA evaM zramaNa saMskRti kA zaMkhanAda karate rheN| Apa apane meM eka Adarza muni, Adarza tyAgI, Adarza manasvI aura Adarza sAdhaka haiN| __ maiM Apake prati hArdika zraddhA abhivyakta karatA huuN| munidvaya abhinandana grantha pravartakazrI jI kI samAja sevAoM kA eka mUlyAMkana mAnA jaaygaa| . . . sudUrata Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 munidvaya abhinandana grantha prAtaH smaraNIyazrI majjainAcArya svargIya pUjya zrI khUbacandajI mahArAja ke gurubhrAtA sva0 paM0 muni zrI lakSmIcandra jI mahArAja ke suziSya zramaNa saMghIya jainAgamatattvavizArada paM0 muni zrI hIrAlAlajI mahArAja ke caraNa-kamaloM meM abhinandana patra guruvarya ! Apako anekazaH dhanyavAda hai ki Apane una vihAra karate hue paM0 munizrI lAbhacandajI mahArAja, munizrI dIpacandajI mahArAja, munizrI mannAlAlajI mahArAja tathA tapasvI muni zrI basantalAla jI mahArAja ke sAtha baiMgalora nagara ko pAvana kiyA aura moracarI va sapoMgsa roDa zrAvaka saMgha kI vinatI ko svIkAra kara cAturmAsa ke lie pdhaare| vAstava meM dekhA jAya to jaina muniyoM kA mArga bar3A hI kaMTakAkIrNa hai| vihArakAla meM sardI-garmI, bhUkha-pyAsa Adi aneka bhISaNa parISahoM ko sahanazIlatA kI mUrti banakara sahana karanA Apa jaise vIroM kA hI kArya hai| kAyara puruSa ina parISahoM ko sahana karane meM asamartha hI hote haiN| Apa vIroM ne una parISahoM ko phUloM ke sadRza mAnakara sahana kiyA hai| etadartha Apako koTizaH dhanyavAda hai| isa cAturmAsa kAla meM Apake yahA~ virAjane se beMgalora jaina samAja para atyanta upakAra huA hai| moracarI tathA sapIMgsa ror3a vAle zrAvakoM ko to sevA karane kA yaha prathama suavasara hI prApta huA thaa| Apake cAturmAsa karane se yahA~ zrAvaka saMgha ke hRdaya meM akathanIya dharma jAgRti huii| Apake dharmopadeza se prerita hokara jo sapIMgsa roDa sthita baMgalA 51000) hajAra rupaye meM dharma pravRtti karane ke lie liyA gayA hai, yaha ApazrI ke saphala cAturmAsa kI amara yAdagAra dilAtA rahegA / hama sabakA hRdaya isa mahAn kamI kI pUrti meM gad-gad ho rahA hai| Apa zrI ke pravacana bar3e hI ojasvI sAragarbhita evaM soye hue hRdaya meM jAgRti paidA karane vAle hote haiN| ApakI jAdUbharI vANI ko suna-suna kara kaI bhAI zraddhAlu zrAvaka bane haiN| ApakI varcasva zakti adbhuta raMga lAne vAlI hai| Apake binA preraNA die hI upadeza mAtra se yahA~ ke bhAI-bahanoM meM bar3I-bar3I tapasyAeM evaM pratyAkhyAna hue haiN| Apa jaise virale hI mahAn saMtoM meM isa prakAra kI vAkpaTutA pAI jAtI hai / TUTe hue hRdayoM meM asIma prema paidA karA denA Apako khUba AtA hai| yadi hama Apako lokapriya dharma netA se bhI sambodhita kareM taba bhI atizayokti na hogI / Apa vAstava meM saddharma pracAraka santa haiN| ApakI haMsamukha mudrA se sadaiva phUla barasate rahate haiN| Apake saumya dIdAra kI alaukika chaTA prazaMsanIya hai| darzana karane vAle bhavya prANiyoM ko ApakA mukhAraviMda atIva Ananda kA pratIka hai| pratyeka nara-nArI darzana lAbha kara apane jIvana ko dhanya-dhanya mAnate haiN| ApazrI ke guNoM kA varNana karanA hamAre lie sUrya ke sAmane dIpaka dikhAne ke sadRza hai| gurudeva ! hamAre pAsa vaha zAbdika camatkAra nahIM jisase hama Apake aneka guNoM kA bakhAna kara sakeM / tadapi bhakti se prerita hokara jo yakiMcita guNa-puSpa ApazrI ke caraNoM meM samarpita kiye haiM unheM Apa bahulatA meM mAnakara svIkAra kreN| hRdaya samrAT ! Apako vidAI dete hue hama zrAvakoM ke hRdaya duHkha se vyathita ho rahe haiN| parantu saMyoga ke pazcAt viyoga bhI avazyambhAvI hai| ataeva na cAhate hue bhI hama Apako vidAI de rahe haiN| hamArI Apase karabaddha prArthanA hai ki saMtapta pipAsuoM ko punaH darzana lAbha karAkara apane apUrva prema kA paricaya dete rhie| isa cAturmAsakAla meM hamArI tarapha se jo bhI avinaya AzAtanA huI ho, use hRdaya meM sthAna nahIM dete hue kSamA kareMge, aisI AzA karate haiN| anta meM zAsanadeva se kara jor3a prArthanA hai ki gurudeva cirakAla paryaMta grAmAnugrAma vicaraNa karate hae, jainadharma kA adhika se adhika pracAra kara sakeM aisI zakti pradAna kreN| hama haiM Apake zrAvakagaNa cAturmAsa saM0 2016 zrI vardhamAna sthA0 jaina zrAvaka gaNa sthAna-moracarI sapIMgsa roDa, beMgalora 1 moracarI sapIMgsa roDa, beMgalora 1 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -O-N 0--0--0--0-0 abhinandana patra --0--0 h-o------------------------------------ prAtaH smaraNIya paramAdaraNIya zrImajjainAcArya svargIya pUjya zrI khUbacandajI mahArAja sAhaba ke gurubhrAtA sva. paM0 muni zrI lakSmIcanda jI mahArAja sA0 ke sa ziSya zramaNa saMghIya jainAgamatattvavizArada madhura vyAkhyAnI paM0 muni zrI hIrAlAlajI mahArAja sAhaba ke caraNa kamaloM meM sAdara samarpita guruvarya ! hamArA yaha ahobhAgya rahA hai ki ApazrI madrAsa kA cAturmAsa samApta kara sudUra dakSiNa meM jainadharma kA pracAra karate hae eka bAra phira hamArI vinatI ko mAna dekara beMgalora zahara meM cAturmAsArtha padhAre / Apane apanI sarala evaM rocaka bhASA meM aneka hetu dRSTAntoM ke sAtha jainAgama ke gahana tattvoM ko zrotAoM ke sammukha rakhakara bhalIbhA~ti samajhAne kA prayAsa kiyA, zata-zata praNAma hai ApakI isa vidvattApUrNa madhura vANI ko| Apake ojasvI vyAkhyAnoM se prerita hokara dharma-dhyAna, zAnti-saptAha evaM baDI-bar3I tapasyAoM kI ArAdhanA huii| zrImatI dhApubAI (dharmapatnI zrImAn jasarAja jI golecchA) ne ikkAvana upavAsa kI advitIya tapasyA kara samAja kI zobhA meM cAra cA~da lagA diye| yaha sabhI Apa hI kA pratApa hai, Apa dhanya haiN| Apake suziSya paM0 muni zrI lAbhacandajI mahArAja sAhaba ne ekAntara kI tapasyA kI ArAdhanA ke sAtha hI sAtha chaTakara tapasyA karake apanI AtmA ko nirmala banAyA hai aura sAtha meM "zrAvaka vrata abhiyAna" kA bhI pracAra prArambha rakhA jisake phalasvarUpa yahA~ lagabhaga 500 zrAvaka zrAvikAoM ne bAraha vrata aMgIkAra kiye| gujarAtI bandhuoM ne bAraha vratoM kI vizeSa upayogitA samajhakara karIba do hajAra pustakeM gujarAtI meM prakAzita karavAne kA nizcaya kiyA hai| aneka dharma premiyoM ko isase lAbha hone kI sambhAvanA hai| hama ApakA AbhAra mAnate hue yaha AzA karate haiM ki ApakA yaha abhiyAna nirantara cAlU rhegaa| pUjyavara ! Apane jaba bhArata ke pUrvI bhAga--kalakattA Adi kA pravAsa kiyA thA taba munirAjoM kI suvidhA hetu "baGga-vihAra" nAmaka mArga-pradarzikA prakAzita karavAI thI usI prakAra ApazrI ke saujanya se "dakSiNa vihAra" nAmaka pustikA prakAzita karavAne kI vyavasthA kI hai aura zIghra hI samAja kI sevA meM prastuta kI jAyagI, dakSiNa meM vicaraNa karane vAle saMta munirAjoM ke lie yaha eka varadAna siddha hogii| Apake isa saujanya ke lie anekazaH dhanyavAda hamArI ora se samarpita haiN| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munidvaya abhinandana grantha he kSamAsAgara dayAnidhe ! Apake suziSya sevAbhAvI munizrI dIpacandajI mahArAja sAhaba ne bhI zrAvikAoM evaM baccoM ko kisse-kahAniyoM evaM caupAI dvArA dhArmika susaMskAra dene kI bar3I kRpA kI hai ise bhI hama nahIM mUla sakeMge / 134 isa cAturmAsa kI avadhi meM hamase jAna-anajAna meM kisI prakAra se ApakA avinaya huA ho, Apake hRdaya ko kisI prakAra kI vyathA pahu~cI ho to hama natamastaka atyanta vinamrabhAva se hArdika kSamA mA~gate haiM / Apa udAra citta ho hameM kSamA pradAna kIjiyegA, aura isa zahara ko punaH pAvana karane kI kRpA kIjiye / anta meM, zrI jinezvara se yaha vinamra prArthanA hama karate haiM ki Apa cirAyu hokara deza ke kone-kone meM jainadharma kA pracAra karate hue jina zAsana kI zobhA bar3hAte raheM / vidAI kA samaya hai, hRdaya gad gad ho rahA hai adhika kyA varNana kreN| ina canda zabdoM hI phUla kI jagaha pA~khur3I ke rUpa meM Apake caraNa kamaloM meM savinaya samarpita kara saMtoSa kA anubhava karate haiM / cAturmAsa saM0 2018 beMgalora siTI, Apake vinayAvanata zrI sthAnakavAsI jaina zrAvaka saMgha beMgalora Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubhakAmanA saMdeza dArU baMdI punarvasana va sAMskRtika kArya maMtrI mahArASTra zAsana sacivAlaya, zivira kAryAlaya nAgapura - 1 di0 7 disambara 1976 upAdhyAya zrI kastUracanda jI mahArAja yAMcyA taseca pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja yAMcye abhinandana grantha prakAzita karIta Aheta, he vAcUna Ananda jhAlA / ApalyA upa kramAsa mAjhA hArdika zubhecchA / zrImatI pratibhA pATIla madhukara rAva caudharI ema. kaoNma. khirodA tA. rAvera, ji0 jalagA~va tA0 6-12-1676 upAdhyAya zrI kastUracandajI mahArAja evaM zrI pra0 hIrAlAlajI mahArAja kA abhinandana grantha prakAzita kara rahe haiM / sandeza ina mahAnubhAvoM ne ahiMsA, zAMti tathA prema ke mahAn tattvoM kA pracAra tathA prasAra karake mAnava samAja kI bar3I bhArI sevA kI hai; ye tattva mAnava-jIvana ke mUla AdhAra hai / AzA hai ApakA prayAsa saphala hogA / vinIta madhukara rAva caudharI maMtrI, sArvajanika Arogya va grAma vikAsa mahArASTra rAjya sacivAlaya muMbaI 400032 dinAMka 4 disambara 1976 zrI kezara kastUra svAdhyAya bhavana jAvarA dvArA munidvaya ( upAdhyAya zrI kastUracandajI mahArAja evaM pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja ) abhinandana grantha prakAzita kiyA jA rahA hai, yaha sunakara khuzI huI / AzA hai ki yaha abhinandana grantha samAja ke lie mArgadarzaka evaM rucipUrNa ho / abhinandana samAroha ke lie zubhakAmanAe~ / bhavadIya kR0 bha0 pATIla 135 _zubha kAmanA Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 yA munidvaya abhinandana grantha pUjya kastUracandajI mahArAja sAhaba evaM pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja sAhaba kA abhinandana grantha pUjya rameza munijI siddhAnta AcArya sAhityaratna dvArA prakAzita kiyA jA rahA hai, yaha bA~cakara mujhe atyanta prasannatA huii| aisI puNyAtmA vibhUtiyoM kI atyanta jvalanta kIti hai aura unake batAye gaye mArga para calane se niHsandeha karma bandhana se mukti pA sakate haiN| aisI vibhUtiyoM ke prati Apane jo bhAva vyakta kiye haiM, ve sacamuca prazaMsanIya haiN| Izvara ina donoM puNyAtmAoM ko khUba AyuSmAna kare aura jana-mAnasa meM dharma bhAvanA kA prAdurbhAva ho yahI merI Izvara se prArthanA hai / -suganamala bhaNDArI, indaura saddhA sabhakti aminandana munidvaya abhinandana grantha kI rUparekhA se mAlUma huA ki nikaTa bhaviSya meM mAlavaratna upAdhyAya pravara zraddheya gurudeva zrI kastUracandajI mahArAja evaM pravartaka pravara zraddheya saMta ratna zrI hIrAlAlajI mahArAja muni yugala ke pAvana kara-kamaloM meM abhinandana grantha samarpaNa kiyA jA rahA hai| yaha sunakara mere antarmana ko hArdika prasannatA kA anubhava huA / zraddheya munivaroM kI hamAre parivAra para mahatI kRpA rahI hai| kaI bAra Apa munivaroM kA nayApurA ujjaina meM padArpaNa huA hai| aneka bAra ApakI madhura vANI kA rasAsvAdana karane kA mujhe parama saubhAgya milA hai| ApakI vANI jahA~ pyAsoM ke lie pAnI kA aura bubhukSuoM ke lie bhojana kA kAma karatI hai vahA~ janma-jarA aura mRtyu se bhayabhItoM ke lie rAma bANa auSadhi aura abhaya kA kAma bhI karatI hai| mujhe acchI taraha yAda hai-Apa jaba nayApurA sthAnaka meM padhAre the taba sva0 mere pUjya pitA zrI pAMcUlAlajI ghaMToM taka apakI paryupAsanA evaM tattvagoSThI meM lage rahate the| pitAzrI pharamAyA bhI karate the ki itane bar3e saMta hone para bhI jIvana meM kicitmAtra bhI abhimAna ko sthAna nahIM, bAlaka ho yA yuvaka, vRddha, dhanI ho yA nirdhana ho, paricita ho yA aparicita sabhI ke sAtha eka samAna AtmIyatA evaM vAtsalya pUrita vANI kA vyavahAra jo dekhate evaM sunate hI banatA hai| mere pUjya pitAzrI para ApakI apAra kRpA dRSTi rahI hai| Aja bhI mere parivAra para vahI kRpA, vahI zubha dRSTi hai| maiM sazraddhA sabhakti munidvaya kA hArdika abhinandana karatA huA zAsanadeva se prArthanA karatA hU~ ki mere ArAdhya munidvaya sadA hameM mArgadarzana pradAna karate rheN| vinIta -saMtoSacandra capaloda Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandeza 137 zraddhA-sumana zabha upAdhyAya jyotirvida pUjya pravara zrI kastUracandajI mahArAja kAmanA evaM pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja bhUtapUrva AcArya zrI hukmIcanda jI mahArAja evaM A0 zrI mannAlAlajI mahArAja ke sampradAya ke haiN| saMgha ekya yojanA meM vilInIkaraNa hone ke pazcAt aba Apa zramaNa saMgha meM mUrdhanya muniyoM meM se haiN| sampradAya ke nAte aise merA sambandha ati sannikaTa evaM madhura rahA hai| kaI bAra upAdhyAya zrI kastUracandajI mahArAja evaM pravartakazrI jI ke sAtha sAmAjika evaM dhArmika vicAra-vimarza, carcA-praznottara evaM mArgadarzana lene kA mujhe svarNima avasara milatA rahA hai| upAdhyAya zrI kastUracandajI mahArAja kA bahumukhI vyaktitva kisI se bhI chupA huA nahIM hai| jinake mana-mohana Anana para sadaiva zAMti-samatA saralatA kI rekhAeM maMDarAI huI najara AtI haiN| jinake hRdaya-maMdira meM karuNA kA apAra-amiTa vaibhava surakSita hai / phalasvarUpa prativarSa hajAroM naranArI usa karuNA-srota se lAbhAnvita ho rahe haiN| maiMne pratyakSa dekhA evaM anubhava kiyA hai--ApakI antarAtmA ko prazasta vAtAvaraNa priya hai| isIlie samaya-samaya para Apake muMha se saMgaThana kI udghoSaNA hotI rahI hai / pra. zrI hIrAlAlajI mahArAja kA vimala vyaktitva bhI anupama rahA hai| Apako ha~samukha mudrA sahaja meM sabhI ko AkarSita karatI hai| "sApha kahanA-sukhI rahanA" isa siddhAnta ke anugAmI haiN| Apa svAbhimAnI bhI pUre haiM / ina dinoM Apa zramaNa saMgha ke pravartaka pada ko alaMkRta kara rahe haiN| Apane bhArata ke sabhI prAntoM meM vihAra-yAtrA karake jina-zAsana kI anupama prabhAvanA kI hai| sazraddhA-sabhakti yugala muniyoM ke pAvana caraNoM meM samarpita zraddhA sumana ! -phakIracanda mehatA, indaura saMghoM dvArA zubhakAmanAeM 0 zrI ramezamuni mahArAjazrI ke samAcAroM se mAlUma huA ki upAdhyAya zrI kastUracandajI mahArAja evaM pravartaka AgamatattvavizArada zrI hIrAlAlajI mahArAja kA abhinandana grantha prakAzita ho rahA hai| hameM ati prasannatA huI / mahAmanasviyoM kA abhinandana honA hI cAhie / -zrI zve0 sthAna jaina saMgha sikandarAbAda Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 munidvaya abhinandana grantha saMpA0 munidvaya abhinandana grantha prakAzana kI rUparekhA patrikA prApta huii| hamAre sakala saMgha dvArA upAdhyAya zrI kastUracandajI mahArAja evaM pra0 zrI hIrAlAlajI mahArAja kA abhinandana svIkRta ho| -zrI zve0 sthA0 jaina zrAvaka saMgha, rAyacUra _ munidvaya kA AgAmI varSa meM abhinandana kiyA jaaygaa| yaha zubha sUcanA pAkara hameM khuzI huii| jAlanA sthAnakavAsI zrIsaMgha bhI isa abhinandana samAroha kA sazraddhA-sabhakti anumodana karane meM pIche nahIM hai| inhIM zabdoM ke sAtha zubha kAmanA ! -zrI sthAnakavAsI jaina saMgha, jAlanA - hameM mevAr3a bhUSaNa zrI jI se evaM zrI rameza munijI mahArAja ke mukhAraviMda se jJAta huA ki nikaTa bhaviSya meM upAdhyAya zrI kastUracandajI mahArAja evaM pra0 zrI hIrAlAlajI mahArAja ko abhinandana grantha bheMTa kiyA jaaygaa| sthAnIya zrIsaMgha bhI ina mahAmuniyoM ke prati bhakti evaM zraddhA ke puSpa samarpita karatA hai| -zrI sthAnakavAsI jaina saMgha, jalagAMva 0 sulekhaka sAhityakAra zrI rameza munijI dvArA hameM munidvaya abhinandana grantha kI vistRta jAnakArI milii| hamAre saMgha ko prasannatA isa bAta kI huI ki munidvaya (u0 zrI kastUracandajI mahArAja evaM pra0 zrI hIrAlAlajI mahArAja) kA abhinandana karanA sacamuca hI zramaNa paramparA kI garimA kI abhivRddhi hai| isa dhArmika Ayojana kI saphalatA ke lie hamAre saMgha kI zubhakAmanA ! -zrI sthA0 jaina saMgha, bhusAvala D munidvaya abhinandana grantha prakAzita hone jA rahA hai| etadartha . hamArI bhI zubhakAmanA Apake sAtha haiN| --zrI sthA0 jaina saMgha, jAmanera D abhinandana grantha prakAzana kI rUparekhA par3hakara mana prasannatA se bhara uThA / sAhitya-koSa kI abhivRddhi meM abhinandana grantha mArgadarzaka banegA, yahI zubhakAmanA hai| -zrI jaina saMgha, khaNDavA - u0 zrI kasturacandajI mahArAja evaM pra0 zrI hIrAlAlajI mahArAja, ina donoM niyoM kA zramaNa saMskRti ke vikAsa meM prazaMsanIya yogadAna rahA hai| vastutaH zrI saMghoM dvArA abhinandana grantha bheMTa kiyA jAyagA, yaha hamAre lie hI nahIM, apitu sakala samAja ke lie gaurava kI bAta hai / hamArA saMgha bhI muniyoM kA abhinandana karatA huA phUlA nahIM samAtA hai| -zrI zve. jaina saMgha, burahAnapura Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandeza 136 savaMdanA bhAvAJjali zubha gurudeva jyotiSAcArya zAsana samrATa mAlavaratna zrI kastUracandajI kAmanA mahArAja evaM pravartaka zAstrajJa paM0 muni zrI hIrAlAlajI mahArAja ke - anupama vyaktitva evaM anukaraNIya kRtitva se jaina samAja aharniza dhanya hotA AyA hai tathA inake sadguNoM kI suvAsa se inakA anuyAyI varga pratipala suvAsita evaM gauravAnvita ho rahA hai| inake sukomala hRdaya meM jana-jana ko AkarSita karane evaM zAMti srota pravAhita karane kI zakti vidyamAna hai jo inakI bahumukhI pratibhA ke pratIka aneka dhArmika kAryoM se suzobhita hai| mA~ bhAratI ke ina do varada putroM ne nija jovana kA pratyeka kSaNa 'parahitAya, parasukhAya' meM lagAkara ajJAnAndhakAra ko mUlataH miTA kara jJAna kA Aloka phailAyA hai| inakA sAtvika tapaHpUta jIvana, vItarAgamudrA, bhavya vicAraNA janmajanmAMtaroM kI amUlya dharohara hai / hamAre ye donoM hI gurudeva jIvana kalA ke sacce kalAkAra, ahiMsA ke parama upAsaka, karuNA ke mahAsAgara, samAja ke sAtvika sudhAraka evaM yogyatama dharmanetA haiN| jaba-jaba bhI samAja meM kaTutA, vaimanasya aura dveSa kA viSa panapA ina divya bhavya santadvaya ne mahAdeva banakara isakA pAna kiyA aura samAja kI vighaTana se rakSA kii| sukhada smRtiyoM ke kAraNa Aja bhI donoM mahAna vibhUtiyoM kA jIvana preraka evaM jyotirmaya hai| hamAre zAsana samrATa evaM pravartaka kA bhaktiyoga, jJAnayoga evaM karmayoga kA srota satata jIvana patha para pravAhamAna hai / inake jJAna kI madhura svara laharI meM Aja bhI vahI oja vidyamAna hai jo pUrva meM thaa| zAsanadeva se karabaddha prArthanA hai ki ye jJAna ke nirmala prakAza stambha sahasroM varSoM taka apane teja se ajJAnAndhakAra meM bhaTakate hue janamAnasa ko prabhAvita karate raheM aura mumukSuoM ko mokSagAmI banane kA patha-prazasta karate rheN| -cAMdamala mArU (maMdasaura) (pradhAnamaMtrI-a0 bhA0 zve0 sthA0 jaina zrAvaka saMgha, janakapurA, maMdasaura) - jainadharma tyAga evaM karuNA kI sudRr3ha nIMva para TikA huA hai| kala-kala bahatI huI gaMgA kI pavitra dhArA ke samAna jisa vyakti kA hRdaya dayA evaM karuNA se ota-prota hotA hai vahI mAnava-jIvana kA vikAsa kara sakatA hai / santa jIvana makkhana ke samAna dayArdra hotA hai| agni ke prasaMga se makkhana pighala jAtA hai| usI prakAra dayAlu vyakti bhI dIna-duHkhI, anAtha Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 munidvaya abhinandana grantha saMdeyA vyaktiyoM kI karuNa pukAra sunakara mana, vacana, kAyA se unheM sukhI banAne meM juTa jAte haiN| ___karuNAsAgara mAlavaratna pUjya gurudeva zrI kastUracandajI mahArAja sAhaba sthAnakavAsI jaina zramaNa saMgha ke vayovRddha AgamajJa sthavira munirAja haiM / ApakI 72 varSa kI sudIrgha saMyama sAdhanA nirmala evaM sudRr3ha hai| Apa zAnta-dAnta, gambhIra evaM prasannamukhI munirAja haiN| ApakI raga-raga meM karuNA kI dhArA pravAhita hai| Apake sadupadeza se svadharmI sahAyaka phaNDa kaI sthAnoM para cala rahe haiN| jyotiSa evaM jainAgamoM kA talasparzI gaharA pANDitya ApakI madhura vANI meM vyApta hai| ApakI 85 varSa kI vRddhAvasthA meM bhI smaraNa-zakti bahuta teja hai| eka bAra kisI se paricaya ho jAtA hai to use kabhI bhUlate nahIM haiM / Apake sAnnidhya meM anekoM munivaroM ne jJAnadhyAna kI vRddhi kI hai| Apake abhinandana grantha samarpaNa kI maMgalamaya velA meM hama bhAvAJjali arpita karate hue sudIrgha saMyamI jIvana kI prArthanA karate haiN| 0 santa jIvana gaMgAjala ke ajasra pravAha kI bhA~ti nirmala evaM pavitra hotA hai| gaMgA jahAM-jahA~ pahu~catI hai vahA~-vahAM kA vAtAvaraNa suramya evaM manohArI ho jAtA hai, sarasatA vyApta ho jAtI hai / ThIka isI prakAra santa samAgama se bhava-bhava ke pAtaka haTa jAte haiM / ajJAnAndhakAra miTakara jJAnajyoti prakaTa ho jAtI hai| pra0 zrI hIrAlAlajI mahArAja spaSTavaktA evaM kriyAzIla AgamapremI santa haiM / Apane apane saMyamI jIvana meM pAdavihAra kara sadara prAntoM meM jaise kanyAkUmArI, Andhra pradeza, karNATaka, tamilanADu, madhyapradeza, rAjasthAna, hariyANA, uttara-pradeza, baMgAla, nepAla, gujarAta Adi meM dharma kA pracAra kiyA hai| Apa sarala svabhAvI, niSkapaTa jIvana ke mani haiN| Apane apane pravAsa kAla meM aneka sthAnoM para racanAtmaka pravRttiyoM kI sthApanA karavAI hai| 2027 kA varSAvAsa mevAr3a kI vIra bhUmi cittaur3agar3ha meM huaa| ApakI amRtamaya vANI se prabhAvita hokara zrAvaka saMgha ne "jainadivAkara zikSaNa saMsthA" kI sthApanA kI hai| jo Aja bhavya imArata ke rUpa meM apanA kArya pragatizIla banakara kara rahI hai / jahA~ para bAlaka-bAlikAoM meM dhArmika saMskAra majabUta banAye jAte haiN| ApakI svarNa jayantI ke zubhAvasara para hama Apake pAvana caraNoM meM bhAvAJjali arpita karate hue zAsaneza se prArthanA karate haiM ki-Apa dIrghAyu banakara jaina zAsana ke gaurava ko akSuNNa banAye rkheN| -bhavadIya motIlAla paTavArI maMtrI, varddha0 sthA0 jaina zrAvaka saMgha, cittaur3agar3ha Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandeza 141 mArata ke mahAn jyotidhara zubha saMta ziromaNi, mAlavaratna, upAdhyAya zrI kastUracaMdajI mahArAja kAmanA sAhaba ke prati eka bhAvAMjali paMDitaratna, upAdhyAya zrI kastUracandajI mahArAja sAhaba bAlya avasthA se hI isa bhautika dharAtala se Upara uThakara adhyAtma kI ora agrasara ho gaye haiN| aise pramANa bhArata kI pAvana bhUmi para virala hI haiN| ApakI madhura vANI, sarala vyavahAra, spaSTa vicAra, parahita kI asIma bhAvanA ApakI apanI vizeSatAe~ haiM, jo mAnava mana ko sahaja hI pramudita kara detI haiN| ApakA vyaktitva itanA vyApaka evaM virATa hai ki vaha kisI bhI sampradAya vizeSa ke ghere meM nahIM baMdhatA / pratyeka vyakti, samudAya tathA sampradAya ke prati sahAnubhUti, prItibhAva, zraddhA evaM Adara Apake samagra jIvana ke virATa tattva haiN| abhI taka ke dIrghAyu jIvana meM ziSya paramparA ke prati kabhI bhI moha nahIM rahA, jabaki samasta saMta maNDala Apako apanA ArAdhya mAnate haiN| isakA kAraNa hai ki Apane sadaiva saMtoM ko AtmIyatA, sneha evaM udAra hRdaya se apane sAnnidhya meM rkhaa| tathA sAdhanA ke patha para sabhI ko agrasita karane meM Apa prakAza stambha evaM preraNA ke srota bane rhe| ApakI pratibhA guru gautama kI pratibhA kA AbhAsa sahaja hI karA detI hai| jo bhI saMta Apake samparka meM eka bAra A jAtA hai vaha AjIvana Apake caraNoM meM natamastaka hokara apane Apako guru-caraNoM meM samarpita kara gaurava kA anubhava karatA hai| Apake asIma hRdaya kI asIma udAratA ke kAraNa hajAroM vyakti apanI samasyAe~, zikAyateM tathA yAcanAe~ lekara Ate haiM, jinheM Apa sadaiva sanmAna evaM AdarapUrvaka sunate haiM tathA yathAsambhava unakA tatkAla nirAkaraNa karate haiN| ApakA karuNAsAgara hRdaya, para-dukha-kAtara hai va sadaiva hI donoM ke duHkha se pasIjatA rahatA hai / dIna vyakti, duHkhI vyakti Apake darzana mAtra se Atmika zAMti evaM eka alaukika Ananda kA anubhava karatA hai| ___eka camakatI jyoti prAtaHsmaraNIya, saMtaratna, zAnti niketana, divya saMskAroM kI praticchAyA, tyAgI evaM tapasvI pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja sAhaba bhI bhArata ke eka mahAna saMta haiM / Apake divya guNoM kA smaraNa karanA bhI isa puNya parva para atizayokti nahIM kahA jA sktaa| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 saMdeza munidvaya abhinandana grantha zrI kastUracandajI mahArAja sAhaba ke sAtha ApakA bhI abhinandana honA ApakI tyAga-tapasyA kA pratApa hI parilakSita hotA hai / ataH aise mahAn saMtoM ko sanmAnita karanA evaM abhinandana grantha bheMTa karanA hamAre liye eka atyanta gaurava kI puNya velA hai / isa mahAn evaM avismaraNIya avasara para AtmA kI ananta gaharAiyoM meM se yahI prArthanA karatA hU~ ki yuga-yugoM taka Apa jaise mahAn saMtoM kA sAnnidhya, zaraNa aura mArgadarzana mujhe tathA pratyeka mAnava ko prApta hotA rahe / hamArA yaha saubhAgya rahe ki hama apanI samasta sevA bhakti ApazrI ke caraNoM meM arpita karate hue apane Apako kRtArthaM samajheM / ApakA bhakta sujAnamala seThiyA nayApurA cauka, ujjaina, ( ma0pra0) abhivandanA jaina samAja meM eka madhura sUkti atyanta prasiddha hai" SaTakAyA nA piyara" arthAt sAdhu-sAdhvI chaH kAyA ke pIhara haiM / vAstavika rUpa se isa bAta meM camatkArika satyatA hai / pIhara meM putrI pUrNarUpa se nirbhaya, surakSita evaM poSita hotI hai / usakA jIvana samaya Amoda-pramoda ke sAtha vyatIta hotA hai / ThIka isI prakAra chaH kAyA bhI sAdhu-sAdhvI ke rUpa meM pitR kula pAkara sadA-sarvathA caina se jIvana yApana karate haiM / hamAre parama zraddhevarya paMDitaratna mAlavaratna jyotirvid upAdhyAya zrI kastUracandajI mahArAja ke vyaktitva kI mahAna zobhA aura bhI bar3ha jAtI hai jabaki hama pAte haiM ki ve cha: kAyA ke hI pIhara nahIM hai varan isase bhI Upara uThakara ve mAnava samAja ke liye bhI pIhara ke samAna haiM / ApakI dayA evaM karuNAmayI bhAvanA kI sAkAratA se sabhI paricita haiM / nirdhana tathA duHkhI sAdharmI bhAI-bahinoM kI sahayoga sevA kA pravRtti - pATha Apane sundaratama DhaMga se samAja meM phailAyA / Aja kaI sampanna vyakti apane hI bhAI-bahinoM kI Arthika dAna kI sevA karate aghAte nahIM haiM / dAna dene ke srota saMdeza ke liye kaI jana Apake prati kRtajJatA jJApita karate haiM / asahAya varga bhI ApazrI kA pUrA-pUrA upakAra mAnate haiM / ata: Apako prANI mAtra kA bhI saccA pIhara kahA jAye, to kucha bhI atizayokti nahIM hai / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandeza zubha Apase mahAn muni ke abhinandana kI isa mAMgalika paramparA para hama zraddhAmaya bhAvAMjali samarpita karate hue gauravAnvita mAna rahe haiM / jinhoMne apanI sudIrgha saMyama paryAya ke jIvana meM vyakti evaM samAja ko pavitra saMdeza kAmanA ke rUpa meM samyak jJAna-darzana- cAritrArAdhanA kI ora agrasara kiyA / hama cAhate haiM ki ApazrI anekAneka varSoM taka hamAre liye pitRkula ke samAna mArgadarzana pradAna karate raheM / jainadharma kI sAdhanA, samyak jJAna-darzana- cAritrArAdhanA se saMyukta hai / aisI sarvocca sAdhanA ke dvArA hI mumukSujana apanA AdhyAtmika vikAsa kara sakane meM sakSama hote haiM / isa sAdhanA ke siddhi lAbha se hI to AtmA bhI paramAtmA bana jAtI hai / anaMta anaMtakAla se bhaTakatI huI AtmA ko isa sabodha kI preraNA sadA se milatI AI hai, muni janoM se ! isa munipreraNA se jIvana apane sacce svarUpa meM laharAne lagatA hai aura use zAzvata Ananda kI upalabdhi ho jAtI hai / inhIM parama pAvana paramparA ke paricAyaka jainAgamatattvavizArada, pravartaka, parama zraddheyavarya zrI hIrAlAlajI mahArAja haiM / jinhoMne jainAgama ke tAttvika rahasyoM ko pratyeka samaya sAmAnya janoM ko unake hitArtha ujAgara kiyA / unako jinavANI ke pavitra mAdhyama se sundaratama rUpa se mArgadarzana diyA / jainAgama svAdhyAya evaM jJAnAbhyAsa kI abhivRddhi kii| Apa nirantara hI pratibodha dene meM kabhI hicakicAte nahIM haiM / saMyama sAdhanA ke sAtha hI sAtha ApakI saMgha-sevAyeM bhI ullekhanIya haiM / Apa kArya karane meM tathA usameM lagana se juTa jAne meM hI vizvAsa karate haiM / svayaM kI sajagatA hI Apa pasanda karate haiN| pramAdI jIvana kA Apake pAsa koI mUlyAMkana nahIM hai / aise paramopakArI munipravara ke prati hamArI yahI AmodamayI bhAvanA hai ki hamAre saMgha gaurava pravartaka zraddheyavarya hamAre jIvanapatha ko Alokita karake saMsAra ke bhavijIvoM ko bhI mokSamArga kI prazastatA kI ora agrasara karate rahane kI mahatI kRpA kareM / adhyakSa : lakSmIcanda tAleDA maMtrI : abhayarAja nAhara zrI jainadivAkara mitra maMDala mahAvIra mArga, byAvara ( rAja0 ) 143 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 munidvaya abhinandana grantha saMdeza bejor3a karmaTha vyaktitva saMyamI saMskRti hI vAstava meM saMta-sAdhanA saMskRti hai| jise sarvotkRSTa saMskRti ke rUpa meM sambodhita kiyA jA sakatA hai| jo jIvanavyaktitva ko saMvAra-saMskAra de evaM akhaMDa Ananda kI anubhUtiyoM ke vaibhava se paripUrNa karade, basa ! vahI saMskRti zreSThatA kI adhikArI hai| isakI avicchinna dhArA abhI taka zreSTha saMtoM-muniyoM kI sakSamatA se calI AI hai aura bhaviSya ke ananta kAla taka jyoM kI tyoM pravAhita rhegii| isa saMyama-sAdhanA kI sAMskRtika dharohara ke rUpa meM Aja bhI hamAre sammukha upAdhyAya, mAlavaratna, jyotirvida, mahAsaMtasthavira padavibhUSita zraddheya zrI kastUracandajI mahArAja eka jIvaMta jyoti virAjita haiM / jinakI saMyama sAdhanA kI paryAya Aja ke bhautika yuga ke liye AzcaryapUrNa camatkRti hai| vANI evaM vicAra sphaTika sadRza nirmala tathA hara pala mAdhuryatA se ota-prota hai / karuNA evaM vAtsalyatA ke Apa akSaya bhaMDAra haiM / Apako asahAya, dIna-duHkhI bhAI-bahinoM evaM baccoM kA AtmIya sahAyaka yA pratipAlaka bhI kahA jAye, to kiMcit bhI atizayokti nahIM hogii| samAja kA aisA varga bhI hai, jo ki Apa se nirantara aisI zubha preraNA pAkara sAdharmI-sevA karake svayaM ko kRtArtha mAnatA hai| sAdharmI-sevA kI Apa eka jIvita saMsthA hI to haiN| jahAM abheda-bhAva rUpa se, yazokAmanA se rahita, binA zora kiye apane karmaTha kAryakrama meM saMlagna haiM / aisI misAla durlabha rUpa se hI milA karatI hai| jyotiSa-zAstra ke Apa prakAMDa vidvAn haiN| jainAgamika bhUgola evaM khagolIya rahasyoM kI gutthiyoM ko jaba Apa Aja ke vijJAna ke saMdarbha meM sulajhAte haiM, to ekabAragI zrotA manomugdha se ho jAte haiN| yadi vAstava meM dekhA jAye, to Apake apane sudIrgha jIvana kI anubhUti se sampanna evaM zatAdhika varSoM kI pAraMparika virAsata se prApta jJAna-vijJAna kI sAkAra vaibhava vibhUti haiN| Aja hamAre aise puNyavAna saMta pravara jyotirdhara upAdhyAya zrI kastUracandajI mahArAja kI pAvana sevA meM bhAvamayI zraddhA ke sAtha abhinandana evaM abhivandana ! sujAnamala cANodiyA bApUlAla botharA adhyakSa: maMtrI: zrI jaina divAkarajI mahArAja kA zrAvaka saMgha nImacauka : ratalAma (ma0 pra0) Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAMta-sAdhanA ke variSThatama muni ! jaina siddhAnta sArvabhauma siddhAnta hai / isa siddhAnta kI sahajatama mahAnatA isI meM hai, ki yaha saMgharSa ko nahIM, varan samanvaya ko mahattva detA hai / isa samanvaya kA zRGgAra yadi dharatI para kara diyA jAye, to svarga kI zobhA hameM sarvatra dikhAI de jAye / jainAgama ke satya siddhAnta bikharAva - alagAva kI bhUmikA vAle jIvana meM sAdhanA kI ekarUpatA evaM ekasUtratA kA bIjAropaNa kara dete haiM jisase ki adhyAtma vijJAna haradama phalatA calA jAye / isa jaina jIvana vijJAna ke poSaka, pravartaka, jainAgamatattvavizArada, paMDitaratna zraddheya zrI hIrAlAlajI mahArAja sudIrgha saMyama sAdhanA ke eka variSThatama munigaNa haiM / Apake pAsa pratipala siddhAnta-sAdhanA kI jyoti prakAzita milegI / AgamoM kI svAdhyAya evaM ciMtana pUrNa tAttvika carcA meM ApakI priya ruci rahatI hai| isa ujjvala darzana ke Apa udbhaTa vidvAna haiM / aneka sAdhu-sAdhvI Apase Agama vAcanA dvArA mahAjJAna se praveza paricaya pAte haiM / 1 Apake dvArA saMgha evaM samAja meM nirantara hI jJAna-darzana evaM cAritra kI ojasvI triveNI pravAhita ho rahI hai / bhavya prANiyoM kI supta cetanA ko Apane jAgaraNa kI nayI dizA dI hai, preraNA pratibodha kA prakhara prakAza diyA hai / inhIM munipuMgava ko Aja kI svarNima velA meM hama praNamya abhinandana sAdara samarpita karate hue hArdika kAmanA pragaTa karate haiM, ki Apa yuga-yugoM taka jainatva - sAdhanA kI mahAnatA kA paricaya isI bhA~ti pradAna karake vizva - abhyudaya kI ora agrasara karate raheM / sujAnamala cANodiyA adhyakSa : sandeza bApUlAla botharA maMtrI zrI jainadivAkarajI mahArAja kA zrAvaka saMgha nImacauka : ratalAma ( ma0pra0) 145 zubha kAmanA Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 saMdeza munidvaya abhinandana grantha do pUjya vibhUtiyA~ D sthaviravara upAdhyAya zrI kastUracandajI mahArAja mAnava ke pAsa jahA~ cetanA kA ajasra srota hai, vahA~ usake pAsa jarA-maraNa ke vega se mukta hone ke amogha upAya haiM / jahA~ usake pAsa devatva kI carama U~cAiyoM para khilane vAle phUloM ko prApta karane kA svatantra adhikAra hai, vahA~ usake pAsa smRti kA aisA adbhuta koSa bhI hai jisameM usane isI janma ke nahIM janma-janmAntaroM ke paricaya patra ekatra kie hue haiM / saubhAgya se maiM bhI jainatva se maNDita mahimAzAlinI mAnavatA ko prApta kara usa smRtikoSa ko saMjoe baiThA hU~ / mAlavaratna upAdhyAya zrI kastUracandajI mahArAja evaM jainAgama-tatva - vizArada pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja ke sammAnArtha abhinandana grantha ke prastutIkaraNa kI carcA par3hate hI mere smRtikoSa meM surakSita donoM mahAmAnavoM ke pAvana citra ubhara kara mere sAmane Agae / san 1964 meM ajamera sAdhu-sammelana ke samaya tathA san 1656 ke bhInAsara sAdhu-sammelana kI pAvanavelA meM zrI kastUracandajI mahArAja kA sAnnidhya mujhe prApta huA / teraha varSa pUrva kA darzana - sAnnidhya bhI Aja jaisA laga rahA hai| unake praur3ha dArzanika cintana, vANI ke madhura evaM krAnti viziSTa pravAha, sAdhanA ke prati ananya niSThA evaM virakta hRdaya meM samasta - santa-samUha ke prati sammAna dekhakara maiM unake prati AkRSTa hI nahIM huA, apitu zraddhAnvita bhI ho uThA / sAdhutva kI samasta sampattiyA~ mAnoM unake cAroM ora ekatra hone meM hI apanA gaurava samajha rahI thIM / maiMne jo unameM sarvathA vaiziSTya pAyA vaha thA ki ve pratyeka samasyA kI gahanatama jar3oM kA sparza karake unake sarvAGgINa rUpa ko jAnakara sadyaH cintanazIlA pratibhA dvArA unake sulajhe samAdhAna prastuta kara dete the / ve jyotirvid ke nAma se vikhyAta haiM / jyotirvid kA prasiddha artha to jyotiSa zAstra kA vettA hI hotA hai / ho sakatA hai unhoMne isa zAstra kI gahanatama gaharAiyoM meM gote lagAe hoM, parantu sAdhutA kI samatala pAvana bhUmi para jyotiSa zAstra kI vanaspatiyA~ apane saundarya kA pUrNa vikAsa nahIM kara pAtI haiM, kyoMki sAdhu ke liye usakI upayogitA nagaNya sI hotI hai / parantu merI dRSTi meM zrI kastUracandajI mahArAja sacce arthoM meM jyotirvida haiM, kyoMki Atma-sAdhanA ke vizAla gagana meM camacamAte jyotisvarUpa 'AtmA' ko ve bhalI prakAra jAnate haiM, usake svarUpa ko samajhate haiM, ve sAdhanA sampanna jyotirvid haiM - yahI merI dhAraNA hai / zrI kastUracandajI meM saMyama, sAdhanA, sAdhutva samatA Adi jaba hama aneka khUbiyA~ dekhate haiM to kabhI-kabhI AzcaryAnvita ho uThate haiM, parantu merA mana Azcaryacakita nahIM hotA, kyoMki mujhe jJAta hai ki unake dIkSAguru zrI khUbacandajI mahArAja ina samasta khUbiyoM ke akSaya bhaNDAra the / Aja 84 varSa kI avasthA meM bhI unakI jaina-zAsana ko gauravazAlI Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandeza 147 banAne kI lagana, AtmotthAna ke sAtha-sAtha samagra mAnavatA ke uddhAra kA dRr3ha saMkalpa, unakI aparAjeya vidvattA kA abhinandana karake yadi samAja apane kartavya kA pAlana kara rahA hai to maiM samAja kI isa kartavya-niSThA kAmanA kA abhinandana avazya kruuNgaa| 0 pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja ___ sAdhu-ziromaNi zrI hIrAlAlajI bhI mere smRti koSa ke eka anupama ratna haiM / jaba bhInAsara-sammelana ke avasara para maiMne sunA ki Apa kalakattA meM cAturmAsa karake 1300 mIla kI satata durgama yAtrA karate hue yahAM padhAre haiM to merA hRdaya unakI saMgha-bhakti ke gauravazAlI rUpa ko dekhakara ullasita ho uThA thaa| jayapura meM maiMne unakI vidvattA ke vijayI svarUpa ke darzana kiye the| unake zAnta svabhAva ko dekhakara mujhe sAhitya zruta zAnta rasa ke mAno sAkAra darzana hI ho gae the| saM0 2008 meM maiMne unake darzana ludhiyAnA meM kiye the| unakI pravacana-prabhAvanA se paMjAba kA jaina saMgha hI nahIM sAdhu-satI-maNDala bhI prabhAvita ho uThA thaa| unakI "nirmamo nirahaMkAraH yatazcittendriyakriyaH" ke pAvana mUrti Aja bhI paMjAba ke loga bhUle nahIM haiN| kabhI-kabhI saMyoga bar3e prabala ho uThate haiM / yaha saMyoga kA prAbalya hI to thA ki unhoMne jar3a caJcalA lakSmI se udAsIna hone ke lie pitA lakSmIcandajI se vidAI le lI aura unheM mokSa-lakSmI kA upahAra dene vAle guru zraddheya lakSmIcandajI mila ge| taba se ve nirantara mokSa lakSmI ke pAvana mandira kI ora nirantara bar3hate cale jA rahe haiN| unhoMne maharSiyoM ke "caraiveti caraiveti" mantra kA manana karate hue rAjasthAna, gujarAta, madhyapradeza, uttara pradeza, bihAra, baMgAla, paMjAba, AMdhra, karnATaka, tAmilanADu arthAt AsetuhimAcala bhAratIya dharA kI goda meM khelatI mAnavatA ko apane pravacanAmRta kA pAna karAkara apanI sva-parakalyANa sAdhanA ko pUrNa kiyA hai| Aja 69 varSa kI avasthA meM bhI ve apane sAdhanA-patha para bar3hate hue Atma-zuddhi ke sAtha-sAtha lokamAnasa ko bhI vizuddha banA rahe haiM / ata: lokamAnasa ko unakA abhinandana karanA cAhiye aura vaha kara rahA hai yaha santoSa kA viSaya hai| __ maiM bhI eka sAdhu haiM ataH virakti hI merA sambala hai| isaliye maiM yaha to nahIM kaha sakatA ki munidvaya se merA prema hai, anurAga hai, parantu yaha avazya kaha sakatA hU~ ki unakA sAdhanA-patha mere liye Adarza hai / Adarza anukaraNIya hotA hai, ataH saba sAdhu unake sAdhanA-mArga kA anukaraNa kreN| merI yahI abhilASA munidvaya kA sAdara abhinandana karatI hai| -upAdhyAya zramaNa phUlacanda 24-11-76 : jaina sthAnaka, ludhiyAnA Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 saMdeza munidvaya abhinandana grantha mahApratApI payasvinI bhUmi tU dhanya hai ! saMsAra sAgara kI ananta gaharAiyoM meM sIpa bhI milatI haiM to motI bhI milate haiM / sIpa kA mahatva nagaNya sA hai, motI kA mahatva mahatvapUrNa va mahArgha hai| motI meM sthita pAnI kA mUlya hotA hai| isI prakAra saMsAra meM anekoM prANiyoM kA prAdurbhAva hotA hai, janmate haiM, marate haiM, aneka prakAra ke khela racakara jyoM Aye tyoM ho cale jAte haiM, para unheM koI smaraNa nahIM karatA, na koI mAlA hI pheratA hai kintu jo yahA~ Akara karmoM kI zubha jyotsnA ko vikasita karatA hai| sadAcaraNoM se, madhuravANI se va madhura vyavahAra se jaga ko Alokita karatA hai usI kA isa dharAtala para avatIrNa honA sArthaka hai "sa jAto yena jAtena yAti vaMzaH samunnatim" saMsAra meM usI prANI kA AnA sArthaka hai jisase vaMzakula gaurava kI abhivRddhi ho| parama zraddhaya, jJAna garimA se sampanna guNAkara, janamAnasa ke taralatamabhAvoM ko painI sUkSmagrAhiNI dRSTi se nirIkSaka, zAstrabhAvoM ke pAraMgata, manISI, jyotirvidyA pAraMgata mAlavaratna sthavira pada vibhUSita zrI kastUracandajI mahArAja kI maiM kina zabdoM se saMstuti karUM cUMki pRthvI kA kAgaja karU', kalama karUM vanarAya / samudra kI syAhI karU, to bhI guNa kahA na jAya // bhAratavarSa mahApuruSoM santapuruSoM kI prasavinI bhUmi hai| raNavIroM yuddhavIroM kI yuddhabhUmi hai, vicAraka manISiyoM kI vicArabhUmi hai to tyAgiyoM kI tyAgabhUmi hai / yahA~ para aneka nararatna, dezaratna, samAjaratna, yuddharatna avatIrNa hue haiN| jinhoMne apane ujjvala pavitra kriyAkalApoM se sneha tarala sarala bhUmi ko apanA kara janamAnasa ko AlhAdita evaM AplAvita kiyA hai| ___'mAlava mAM kA peTa hai' kI kahAvata usakI zasya zyAmalA jala vRkSoM kI paripUrNatA kA bodha karAtI hai| usI ke aMga jAvarA apane nabAvI zAhI zAna-zaukata kA darzaka eka madhyamAkAra zahara hai| mAtA-pitA ke lAr3apyAra se pAlita, sneharasa se siJcita yugala bandhu saMsAra sAgara ke kinAre kI prApti kI rAha dekha rahe the / mArga sAmane thA para mArgadarzaka kI pratIkSA thii| vairAgya apane pUrNa surabhita sadguNoM ke sAtha Akara unake hRdaya maMdira meM praveza kara rahA thaa| kumati apanI tIvra dRSTi se vairAgya ko haTAne ke lie pUrNa tayArI ke sAtha AyI thI para prazamana bhAvoM kI dRr3hatA se kumati paravaza ho gaI thii| saMyamabhAvoM kI dRr3hatA unake hRdaya mandira para aMkita hogaI thii| apane samaya ke khyAti prApta athAha jJAna garimAzIla kavikula bhUSaNa zAstrapAraMgata zrI khUbacandajI mahArAja sAhaba vicaraNa karate hue jAvarA Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandeza 146 pdhaare| yuvaka kastUracanda bhI apane bhAvoM kI nirmalatA se anuprANita hokara yA zubha apane agraja kesarIcandajI ke sAtha vANI zravaNArtha phuNce| gurudeva kI vANI / meM jAdU kA sA asara thaa| jana-jana ke mana-mana meM abhinava jAgRti kA kAmanA saMcAra kara saMyama nirmala jaladhArA se hRdaya mandira meM ApUrti krdii|| saMyama kyA hai ? indriyoM kI caMcalatA para aMkuza lagAnA! jo manISI mana aura indriyoM para niyantraNa karatA hai vahI zreSTha patha kA anusaraNa karake AtmasAdhanA kara sakatA hai / usakA hI AtmoddhAra nizcita hai| ___ gurudeva kI vANI ne jAdU kA sA asara kiyaa| donoM bhAiyoM ko saMsAra kI asAratA kA pratyakSataH anubhava hone lgaa| unhoMne supatha apanAne kA dRr3ha nizcaya kara liyaa| gurudeva ke caraNa kamala meM jAkara phUloM se komala saMyama jIvana ko samajhakara vavAdapi kaThora mArga para sAdhaka rUpa meM cala pdd'e| bhagavAna mahAvIra ke zabdoM meM jahA kumme sa aMgAI sae dehe smaahre| evaM aMgAI mehAvI ajjheppeNa samAhare // vikAsa kI ora bar3hane kI bhAvanA rakhane vAle mAnava ke lie saMyamI vRtti kA vikAsa karanA anivArya hai| aindrika, zArIrika aura mAnasika zaktiyoM kA sakAryoM aura paropakAra meM vyaya karanA hI saMyama hai| yahI sukha kA rAjamArga hai| zraddheya zrI jI kA pUrA jIvana eka svaccha darpaNa ke samAna pavitra evaM samujjvala hai| jisa dina vikrama samvat 1962 meM rAmapurA madhyabhArata ke eka jAjvalyamAna grAma meM ApakA dIkSA samAroha huA usI dina se Apane apanA kAryakrama andhakAra se prakAza kI ora, mRtyu se amaratA kI ora mor3a diyaa| Apane apanA uddezya saMyamArAdhanA jJAnArAdhanA hI banA diyaa| ApakA hRdaya karuNA se AplAvita rahatA hai| jahA~ kahIM bhI dona duHkhI, apAhija dRSTigocara hote haiM to vahA~ ApakA hadaya karuNA se bhara jAtA hai / aise hajAroM prANI haiM jina para ApakA varada hasta AcchAdita hai| sarvaprathama Apake darzanoM kA saubhAgya "sojata sammelana" meM haA thaa| usa samaya maiMne pAyA ki Apake netroM meM karuNA kA athAha sAgara jhauMke mAra rahA hai| upanetroM se TapakatA haA prakAza amRta banakara sabhI ko amara kara rahA hai| phira to aneka bAra Apake darzanoM kA saubhAgya milatA hI rhaa| isa abhinandana samAroha meM apanI zubhAkAMkSA isa bhAvanA ke sAtha pUrNa karatA hU~ ki savAsauvIM jayantI samAroha ke upalakSya meM Ayojita sabhA meM mujhe bhI zraddhA kusuma car3hAne kA samaya mile, basa isI bhAvanA ke sAtha samatA zucitA satya samanvita / pAvana jIvana . darzana / AgamavicAraka karuNahRdaya nispRha sAdhaka / lo zata zata nirmala kA abhinandana / / -bhagavatI muni 'nirmala' Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 saMdeza munidvaya abhinandana grantha mAlavaratna gurudeva zrI kastUracaMdajI mahArAja koTi koTi vandana karU~, zrI sadguru caraNAra / zraddhA bhakti prema ke, dharU puSpa upahAra // pada paMkaja kI surabhi se, surabhita huA samIra / zrI caraNana ke sparza se, pAvana gaMgA nIra // mRdupada nakha kI jyoti se, dasa dizi hota prakAza / pAda - padma ke smaraNa se, hotA bhava bhaya nAza || caraNa reNu dhari sIsa para, ughar3ata nayana viveka / saMzaya bhrama bahi jAta hai, saba meM sUjhata eka // sakala guNoM ke dhAma haiM, mahimA agama apAra / vidhi hari hara aru zeSa bhI, pAya sake nahIM pAra // Teka | eka // / - ziromaNi caMdra jaina dInabandhu karuNAyaMtana, bhakta janoM kI prema bhakti avatAra haiM, saMta ziromaNi jainAgamatattvavizArada pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja zazi zItala zrI caraNa haiM, zrI nakha jyoti apAra / daNDavata vandana maiM karU, bhaktana ke AdhAra // 1 sadguru caraNa sparza se hotA harSa apAra / nAma maMtra kI nAva se, karate haiM bhava pAra / / vizvarUpa gurudeva jI, nirAkAra amita hai mahimA ApakI, agama anaMta ati komala mRdugAta hai, mahAbAhu zuci bhAla / Ayata vakSa suramya hai, unnata nayana vizAla || namaskAra te miTata haiM, roga-zoka traya tApa | mAnasa nirmala hota hai, ura meM rahata na pApa // puni puni vando gurucaraNa, jo hai aga jaga Teka | jAke sumirana se kareM, AvAgamana aneka // - ziromaNi caMdra jaina sAkAra / apAra // Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubha sandeza 151 abhinandana zlokA 0 bAbUrAma zAstrI, ujjaina kAmanA nandAbdhyaGka1 mahImite ravidine, jyeSThAsite pakSake / jAto yastrijayAtitho zubhatame, zrI jAvare mAlave / / mAtA phUli satI ca yasya capalot, ratyAdicandraH pitaa| taM bhaktyA satataM nuve guruvaraM, kastUracandrAbhidham // 1 / / netragrahemedinI2 parimite, zrI khUbacandrAn gurUn / yAtastatpurasannidhau guruvaraiH, jJAnAmRtastoSitaH / niviNNo bhavasantateH samabhavat, dIkSArthitAM yo yayau / taM bhaktyA satataM nuve guruvaraM kastUracandrAbhidham / / 2 / / AcAryaH paricintya sAdhubhavane, prAptotsukaM tanmanaH / maGa kSu rAmapurAya yaM pradidize, prAptu muneH sampadAm / / tatra zrI gurunandalAlasavidhe, dIkSAM prapede punaH / taM bhaktyA satataM nuve guruvaraM, kastUracandrAbhidham // 3 // zrI zrI zrI gurunandalAlamunirATa, kRtvA muni taM punaH / nezrAye guru khUbacandra savidhe, sampreSayAmAsa yam // tatrAgatya papATha yo guruvarAt, bhASAJca hindyAdikAM / taM bhaktyA satataM nuve guruvaraM, kastUracandrAbhidham // 4 // yogAbhUSaNa khUbacandramuni ya, jJAnastathA zikSitaH / jAtastatra sudhI sanizcalamatiH, jyotirvidAmagraNIH / / zAstrANAmapi pAragaH parahite, yo visrasA saMgataH / taM bhaktyA satataM nuve guruvaraM, kastUracandrAbhidham // 5 // samyagdarzanadhAriNaM munivaraM, dharmAmRta syendimam / yaM dhyAtA'pi punaH sadaiva munivat, zuddho naro jAyate // vizveSAM hitakAraka zubhahRdaM, vizvopakAre ratam / taM bhaktyA satataM nuve guruvaraM, kastUracandrAbhidham // 6 / / rAjasthAn puruSAn tathA janapadAn, zrIgurjarasthAn bahUn / yAtrAyAM sambodhayan suvacanaiH, dharmAmRtaM pAyayan / / yazcakre manujAn bahUn vRSaratAn, dezAn yunAnaH sadA / taM bhaktyA satataM nuve guruvaraM, kastUracandrAbhidham / / 7 / / sarveSAmapi saukhyadaM munivaraM, zrI jJAnalAbhapradam / jyotiH zAstravizAradaM guruvaraM, kastUracandraM punaH / / vArdhakyAt ratalAmagaM zubhatamaM, zAntipradaM kAmadam / taM bhaktyA satataM nuve guruvaraM, kastUracandrAbhidham / / 8 / / 1 varSiNim 1646 / 2 varSiNim 1962 / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 saMdeza munidvaya abhinandana grantha gurudvaya ke pavitra caraNoM meM vandanAJjali - ucchavalAla mehatA (ratalAma) asIma guNa bhaNDAra dharmazAsana prabhAvaka taponiSTha ratnatrayArAdhaka jana-jana ke uddhAraka Agamodadhi jyotiSAcArya mAlavaratna gurudeva zrI kastUracandajI mahArAja evaM pravacanabhUSaNa pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja ke pavitra pAda padmoM meM zraddhA sumana samarpita kara mujhe paramAnanda kA anubhava ho rahA hai / munidvaya abhinandana grantha kA maiM hArdika svAgata karatA huuN| jaina samAja ke lie gaurava garimA kI bAta hai / zAsanadeva se yaha zubha kAmanA hai ki cirakAlaparyaMta gurudvaya apanI tejomaya AbhA evaM jAjvalyamAna pratibhA se jana-jIvana ko Alokita karate hue jana-kalyANa ke lie mArgadarzana pradAna karate raheM / isI maMgalakAmanA ke sAtha lekhanI ko virAma detA hU~ / karuNA ke sAgara -nirmala kumAra lor3hA (nimbAher3A) bhAratavarSa ko AdhyAtmikatA kI jananI kahA jAya to bhI koI atizayokti nahIM hogii| isa bhAratabhUmi para aneka mahApuruSa hue| jinhoMne yahA~ kI janatA ke diloM meM ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya, aparigraha ke siddhAntoM ko kUTa-kUTa kara bharA hai, jo kabhI bhI bhulAye nahIM jA skte| Aja bhI deza meM aisI mahAna vibhUtiyA~ vidyamAna haiM, jo samaya-samaya para mArga-darzana dekara hameM jJAna kI ora bar3hane kA sandeza detI rahatI haiM / mAlavaratna zraddheya gurudeva zrI kastUracandajI mahArAja sthAnakavAsI jaina samAja kI eka mahAna vibhUti haiM, jo Aja hamAre aura Apake lie prakAzastambha svarUpa haiM / ApakA janma 'jAvarA' nivAsI suzrAvaka seTha raticandajI capalota kI dharmapatnI phUlIbAI capalota kI kukSi se huA thA / ApazrI ne jainAcArya zrI khUbacandajI mahArAja kA ziSyatva svIkAra kiyA / ApazrI ne deza ke vibhinna pradezoM meM paribhramaNa kara jinavANI kA jana-mAnasa meM atyadhika pracAra kiyA hai / ApazrI ke pravacana evaM darzana se janatA ko ati Ananda evaM zAnti kI prApti hotI hai / hama ApakA abhinandana karate hue prabhu se kAmanA karate haiM ki 'Apa cirAyu hoM' / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandeza 153 abhinandanIya prayAsa zubha kAmanA hameM apane isa bhusAvala ke yazasvI cAturmAsakAla meM jJAta huA ki - AgAmI varSa meM-munidvaya (upAdhyAya mAlavaratna zraddheya zrI kastUracandajI mahArAja evaM AgamatattvavizArada pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja) abhinandana grantha kA zAnadAra-sundara zailI meM prakAzana ho rahA hai| hamane pratyakSa anubhava bhI kiyA ki sulekhaka zrI rameza munijI mahArAja evaM vizArada zrI narendra munijI mahArAja grantha sambandhita lekhana evaM saMkalana kArya meM pUre dina vyasta rahate the| hamArA saMgha bhI Apa munidvaya kA hArdika abhinandana karatA huA pUrNa zraddhA abhivyakta karatA hai| -zrI va0 sthA0 janasaMgha bhusAvala upAdhyAya zrI kastUracandajI mahArAja kA vyaktitva evaM kRtitva kisI se bhI chipA huA nahIM hai / Apa zAMta svabhAvI, samatAsAgara, mahAn AgamajJa evaM jyotirdhara haiM / Apa yuga-yuga jIyeM aura deza-samAja ko apanI pIyUSopama vANI sunAte rheN| pravartaka paMDita muni zrI hIrAlAlajI mahArAja ke dIkSA svarNa jayaMtI ke saMdarbha meM hamAre saMgha kI ora se sudIrgha-jIvana kI maMgala kAmanA samarpita ho| sUrajamala sisodiyA -maMtrI, zrI va0 sthA0 janasaMgha, koTA (rAjasthAna) Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 munidvaya abhinandana grantha saMdeza jAvarA zahara ko amUlya nidhi mAlavaratna upAdhyAya, karuNAsAgara zraddheya zrI kastUracandajI mahArAja jAvarA ke santaratna haiN| Apane bAlyAvasthA meM hI dIkSA grahaNa kara hamAre nagara kI zobhA meM aura bhI abhivRddhi kara dI hai| hameM Apake saMyamI jIvana para bar3A garva hai| Apake jIvana meM gaMbhIratA, udAratA, dayAlutA, kSamatA-samatA-karuNAsaha-maitrI Adi viziSTa guNa zobhA pA rahe haiN| hama adhika kyA likheM, anekAneka lekhakoM ne ApakI bhUri-bhUri prazaMsA kI hai| Apake dIkSA lene ke pazcAt Apake sage jyeSTha bhrAtA zrI kezarImalajI ne bhI saMyama svIkAra kiyA, jinakI apane vidvattA-tyAga-vairAgya-saMyama se zreSTha muniyoM meM gaNanA kI gaI hai| bhaviSya meM bhAvI pIr3hiyAM bhI Apako na bhUleM etadartha yahA~ para naI bastI caupATI para eka "kezara-kastUra svAdhyAya bhavana" kI sthApanA kI gaI hai| ____ mahimAvaMta muni puMgava sudIrghakAla taka samAja ke abhyutthAna meM rata raheM, aisI hamArI zubhakAmanA hai| zrI va0 sthA0 jaina zrAvaka saMgha adhyakSa sujAnamala mehatA jAvarA (ma0 pra0) bhAvAMjali paramapUjya zrI azoka munijI kI preraNA se ina mahAn santoM kA hameM paricaya huA hai| aise pUjya aura mahAn santoM ko bArzI sthAnakavAsI jainasaMgha vandanIya dvaya guru caraNoM meM bhAva sumana arpaNa karatA hai ! -zrI va0 sthA0 jaina saMgha, bArzI Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdara bhAvAJjali parama zraddheya mAlavaratna jyotiSAcArya paMDitaratna upAdhyAya pUjya gurudeva zrI kastUracandajI mahArAja sAhaba ke dhUliyA zrIsaMgha ke sadasyoM ko darzanoM kA aneka bAra prasaMga prApta huA / sandeza mahArAjazrI samatA, saralatA, sahiSNutA triveNI ke pAvana tIrtha ke rUpa haiM / mahArAjazrI kA sadaiva ha~samukha ceharA, zAMta-gaMbhIra-saumya mudrA se hameM aisA AbhAsa hotA hai ki ve hamAre dharmapitA hI haiM / 86 varSa kI vRddhAvasthA hote hue bhI bar3e dhairyavaMta haiN| aneka zAstroM aura jyotiSa -viSayoM para ApazrI kA prabhutva sarAhanIya hai / koI bhI choTe-bar3e vyakti, strI, puruSa mahArAjazrI ke darzana ko AveM unase premayukta vArtAlApa karate haiM / sAtha hI mAMgalika zravaNa kA lAbha milatA hai / caturvidha saMgha para ApazrI kI anupama kRpA rahatI hai| zAsanadeva se zrI saMgha kI yahI prArthanA hai ki catuvidha saMgha ke hita ke lie dIrghAyuSya prApta hove aura janakalyANa kA kArya hotA rahe / mahArAjazrI ke caraNoM meM dhuliyA zrI saMgha kI vandanAMjaliyA~ samarpita haiM / ApazrI kA vinIta - nemIcanda nathamala boharA zrI vardhamAna sthA0 jaina zrAvaka saMgha dhUliyA 155 zubha kAmanA Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 munidvaya abhinandana grantha saMdeza saMta jIvana ko zata-zata praNAma sadiyoM se itihAsa batA rahA hai--saMta jIvana, mAnava-samAjotthAna meM evaM saMskRti-sabhyatA ke vikAsa meM bahuta bar3A sahAyaka rahA hai| dehadhArI prANI jaba cAroM ora se nirAzAnvita ho jAtA hai, taba 'DUbate hue ko tinake kA sahArA' ke anusAra usa prANI ke lie saMta-jIvana rUpI kiraNa hI sahAyaka banatI hai / zata-pratizata use AtmavizvAsa rahatA hai ki mujhe sabhI ThukarA sakate haiM, para saMta ke zaraNa meM avazya Azraya milegaa| vahA~ merI vyathA kI kathA sunI jAyagI, samajhI jAyagI evaM ucita upacAra bhii| isalie kahA hai-'saMta hRdaya navanIta samAnA' arthAt para-pIr3A ko dekhakara saMta kA dayAvAna hRdaya nirjhara kI bhAMti bahane laga jAtA hai| munidvaya-mAlavaratna pUjya upAdhyAya zrI kastUracandajI mahArAja evaM jainAgamatattvavizArada pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja usI mahimAvaMta dhavala gaurava paramparA ke pratIka rahe haiN| jinakI lambI tapaHpUta sAdhanA sthAnakavAsI jaina samAja ke vikAsa evaM prakAza meM bahuta bar3I sahAyaka rahI hai| hamArA saMgha munidvaya kA sazraddhA-sabhakti hArdika abhinandana karatA huA zubha bhAvanA abhivyakta karatA hai ki Apa munirAja dIrghajIvI bneN| -zrI va0 sthA0 jaina zrAvaka saMgha maMtrI mANakacanda jaina, (ema. e.) __ savAI mAdhopura hArdika abhinandana mAlavaratna jyotiSAcArya upAdhyAya pUjya gurudeva zrI kastUracanda jI mahArAja sAhaba evaM jainAgamatattvavizArada pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja sAhaba-yugala muni pravaroM kA abhinandana karate hue hamAre rUpanagara zrI saMgha ko paramAnandAnubhUti ho rahI hai|| Apa munidvaya ne apane dIrgha saMyamI jIvana meM aneka gAMva-nagaroM meM dharma-pracArArtha paribhramaNa kiyaa| aneka bhavyoM ko pratibodha pradAna kara mahAn upakAra kiyA hai| Apake abhinandana samAroha para hamArA saMgha Apake dIrgha saMyamI jIvana kI maMgala kAmanA karatA hai| adhyakSa hastImala kuceriyA jabarasiMha baraDiyA zrI varddhamAna sthAnakavAsI jaina zrAvaka saMgha, rUpanagara (rAjasthAna) __ maMtrI Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smRti ke kucha madhura kSaNa zramaNa saMghIya AcArya samrAT pUjyazrI AnandaRSijI mahArAja nAma kI vizeSatA koI mahattA nahIM rakhatI hai / parantu jyotirvida paMDita ratna zrI kastUracandajI mahArAja ke lie yathAnAma tathAguNa kI ukti sArthaka hai| sandeza jisa taraha kastUrI apanI mahaka se kaluSita vAtAvaraNa ko bhI mahakA detI hai / usI prakAra upAdhyAya zrI kastUracandajI mahArAja apane zAnta, saumya, vyaktitva ke prabhAva se mAnava samAja ko suvAsita evaM Alokita kara rahe haiM / lagabhaga 40-45 varSa pUrva kI smRti hai / jisa samaya maiM ( AnandaRSi) apane gurudeva ke sAtha vRddha sAdhu-sammelana ajamera meM pahu~cA / vahA~ Apase milane kA saubhAgya prApta huA / yaha hamArA jyotirvida zrI kastUracanda jI mahArAja ke sAtha pahalA madhura milana thA / usa samaya vahA~ kaI prAntoM ke mahAmanasvI muni ekatra hue the / AvazyakatAnusAra jyotirvidajI bhI adhikAMza muniyoM ke sAtha bahuta hI AtmIyatA ke sAtha vicAra-vimarza karate the / hamAre sAtha bhI kiye hue usa madhura vyavahAra kI smRti Aja bhI hRdaya-paTala para aMkita hai / usake bAda chaha sampradAyoM kA sammelana jaba byAvara meM huA thA / usa samaya ApazrI kI spaSTa vANI meM vicAra-dhArAoM ko zravaNa karane kA avasara milaa| taba mujhe AbhAsa huA thA ki ApazrI sadguNoM ke grAhaka haiM aura padalipsA se kosoM dUra haiM / zramaNa saMgha kI ekatA, anuzAsana Adi maryAdAoM kA pAlana karane meM unakA sahayoga hamezA sarAhanIya rahA hai / jyotirvidajI ma0 ko jo abhinandana grantha arpita kiyA jA rahA haivaha abhinandana unake guNoM kA anuzAsana, ekatA tathA saMgaThanapriyatA kA ho rahA hai / isa zubhAvasara para maiM hArdika zubhakAmanAoM ko preSita kara rahA hU~ / isa bhavya vibhUti kA mArgadarzana samAja ko nirantara milatA rahe tAki inake sahayoga se zramaNa saMgha rUpI ratnAkara apane gaMtavya kI ora pragatizIla banA rahe / 157 zubha kAmanA Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 munidvaya abhinandana grantha saMdeza saMta jIvana calatA-phiratA davAkhAnA! - avadhAnI-pUjya azoka munijI (sA0 ratna) bhArata eka dharmaprANa mahAdeza hai aura isa dharmapremI samAja kI sabase bar3I ikAI tathA AdhArazilA hai sAdhusaMta ! saMtajIvana saMskArita, jAgarUka tathA sabala hone se svabhAvataH hI samAja samRddha, pragatizIla tathA zaktimAna ho jAtA hai| bhArata kI bhUmi ko kaI saMtoM ne pavitra kiyA hai| unhoMne 'vasudhaiva kuTumbakam' kA Adarza sAmane rakhakara sabake sukha ke lie vividhatApUrNa sAmAjika zaktiyoM ko eka mAlA meM pirone kA prayAsa kiyA hai| bhArata kI garimA ko AdhyAtmika zakti se maMDita karanA unake jIvana kA eka mahAn lakSya hai| saMta jIvana sahI arthoM meM eka 'calatA-phiratA davAkhAnA' hI hai| yaha davAkhAnA AMtarika prakRti sudhAra kara AtmA ke rogoM ko dUra karatA hai tathA krodha, moha, mAyA, matsara, lobha, hiMsA, dveSa, IrSyA Adi tamoguNoM kA nAza karatA hai| davA bhI do prakAra kI hotI hai / eka, bAhara lagAne kI aura dUsarI, khAne kii| rogI agara viveka bhUlakara lagAne kI davA khA le, to roga bar3ha jaaegaa| jo cIja andara utArane kI hai, vaha andara lene se hI roga miTa sakatA hai / anyathA davA ke duSpariNAma spaSTa haiN| ata: dhana bAhara lagAne kI, tathA dharma andara le lene kI davA hai| saMtoM ke jIvana-AdarzoM ko apanAkara aura unake batAe hue mArga para calakara pratyeka prANI zAMti aura Ananda ko prApta kara sakatA hai| janatA ke lie, prANimAtra ke lie saMtopadeza preraNAdAyI aura anukaraNIya hotA hai| saMtoM ke lie prANimAtra kI sevA hI prabhu-sevA kA sAdhana hotA hai| deza aura kAla kI koI sImA unheM sImita nahIM kara sakatI / saMta-sajjana to AdhyAtmika preraNA ke divyadUta haiN| unhoMne AdhyAtmika jyoti meM navajAgaraNa kA sandeza bhI diyA hai| prANimAtra ke prati sahAnubhUti kA bhAva dikhAkara unhoMne siddha kara diyA hai ki 'vasudhaiva kuTumbakam' kI bhAvanA loka-kalyANa kA uttama sAdhana hai / unhoMne saMskRti aura dharma ke AdarzoM ke saMrakSaNa meM amUlya yogadAna diyA hai| isI ke kAraNa unakA jIvana sahI mAyane meM 'dharmAcaraNa kI sajIva kathA' kahA jA sakatA hai| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandeza 156 saMtoM kA aTala vizvAsa hai, ki jisa taraha digdarzaka yantra kI sUcI yA zubha sadA uttara kI ora rahatI hai, usI prakAra Atmonmukha hRdaya kabhI bhavasAgara kI uttAla taraMgoM meM nahIM par3a sktaa| unake AdhyAtmika jIvana kAmanA kA caritrAMkana saMketa karatA hai ki ve satya ke devadUta haiN| saMta-vANI kabhI satya, dharma aura zAstra ke mUla siddhAntoM kI na to upekSA karatI hai, na virodha ! sacamuca, saMta-vANI mAdhurya aura svArasya kA apratima pratIka banakara samUce deza para AkAza kI bhAMti chAyI hai| aura phira yaha vahI saMtavANI hai jo ki vAstava meM AtmavikAsa ke sAtha-sAtha loka vikAsa ke lie kriyAtmaka sAdhana hai| U~ca-nIca ke bandhana jhuutthe| prema-sudhA ke bola anUThe // saMta-jIvana saMkIrNa dRSTi, jAta-pAta ke bhedabhAva aura aham ke aMdhakAra meM bhaTakane vAloM ke lie eka cetanA hai, preraNA hai| prasiddha marAThI saMtakavi zrI tukArAmajI apane eka abhaMga meM sahaja sundara bhAva se kahate haiM bole taisA caaleN| tyAcI vaMdAvI paauuleN| toci sAdhu olakhAvA / deva tetheMci jANAvA / / apane upadezoM para svayaM calakara hamAre lie eka Adarza prastuta karane vAle saMta-sajjana Aja bhI karor3oM bhAratIyoM ke mana ko bhakti, vizvabandhutva aura prema-sudhA se prerita kara rahe haiN| unhoMne rAjA se lekara raMka taka sabhI ko prema kA, satya aura ahiMsA kA eka aisA mahAn sandeza diyA, jisameM sAmAjika cetanA evam samatA kA amara aMkura hai / yahI aMkura pU0 kastUracandajI mahArAja sAhaba aura pU0 hIrAlAlajI mahArAja sAhaba ke rUpa meM eka aise bhaviSya ke lie kAryarata hai, jo hamAre gauravapUrNa itihAsa ke lie upayukta hoM / donoM saMtoM kI ye vizeSatAe~ rahI haiN| ye donoM hI mAnavatA ke mahAn sevaka aura mAlavadharA ke do jagamagAte ratna haiN| unake vicAra mAnasika cetanA ke lie bhI Aja anekoM ko AkarSita kara rahe haiN| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 saMdeza munidvaya abhinandana grantha mere parama tAraka mahAmuni vikrama saM0 1978 kA jayapura nagara kA yazasvI varSAvAsa sampanna karake gurudeva vAda kovida zrI nandalAlajI mahArAja, bhAvI upAdhyAya zrI kastUracandajI mahArAja, gAyana kalA nidhAna zrI sukhalAlajI mahArAja, tapasvI zrI choTelAlajI mahArAja, sevAbhAvI zrI bhairUlAlajI mahArAja, ThA0 5 merI janmabhUmi devagar3ha ( madAriyA) meM padhAre / janatA gurudeva zrI ke pravacanAmRta kA evaM dharma dhyAna kA bahuta lAbha le rahI thI, yaha saba jAnakara maiM bhI darzana karane ke lie sevA meM jA pahu~cA / sahasA munizrI jI ne pUcha liyA ki - "yahA~ eka seTha aura tIna bacce muni-dharma svIkAra karane vAle the, ve kahA~ haiM ?" maiMne uttara diyA "gurudeva ! ve mere pitA zrI mor3IrAmajI gAMdhI aura mere do bhAI the, plega kI bImArI meM paraloka sidhAra gaye / kevala maiM hI dharma ke evaM ApakI kRpA se baca pAyA hU~ / " gurudeva ne turanta pharamAyA - " basa bApa kA karjA beTA cukAtA hai, ata: tuma bhI aba dIkSA lekara apane pitA ke karja se mukta bano / " maiMne kahA - "jo AjJA / " phira kyA thA atizIghra hI zrAvakAcAra kA adhyayana prArambha kara diyA gayA / usa samaya gurudeva zrI nandalAlajI mahArAja ke paira meM eka phor3A bhI ho gayA thA, eka tarapha ilAja cala rahA thA, dUsarI tarapha merA adhyayana aura vairAgya vRddhi pA rahA thaa| usa samaya devagar3ha meM tInoM samaya dharma kI gaMgA baha rahI thI / sthAnIya tathA AsapAsa ke gAMvoM kI janatA nadI pUra kI taraha umar3a umar3a kara dharma kA lAbha le rahI thI / yaha kAryakrama lagabhaga Der3ha mahine taka jalatA rahA, isa avadhi meM hI paM0 gurudeva upAdhyAya zrI kastUracandajI mahArAja ne mujha para asIma kRpA karake dIkSA jaise ucca pada ke lAyaka banA diyaa| apane aneka kauTumbika vighna-bAdhAoM ke antarAya karma ko bhI miTA diyaa| anta meM eka varSa bAda vahI maiM ( pratApa ) Apake samIpa mandasaura meM pahu~ca gayA / sAnanda dIkSA bhI sampanna huI / Aja jo maiM Atma-sAdhanA kara rahA hU~, yaha saba Apa gurudeva ( u0 paM0 zrI kastUracandajI mahArAja) kA hI prabala pratApa hai / isIlie Apa mAlavaratna upAdhyAya zrI kastUracandajI mahArAja mere bhavatAraka haiM / Apa zubha svastha dIrghAyu baneM aura samAja-saMgha evaM mujhako mArgadarzana dete raheM, yahI merI pratipala maMgalakAmanA hai / - muni pratApa Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virAT virala vyaktitva jIvana ko mahAn banAne ke lie ina guNoM kI AvazyakatA hotI hai / gAMbhIrya, dhairya, vAtsalya, kSamA, karuNA / vAstava meM yaha guNa jIvana ko mahAn banAne meM paryApta hai, vaha jIvana mahAn hI nahIM, dhanya bhI ho jAtA hai / unheM hI hama 'mahAn puruSa' kahate haiM / sandeza merI dRSTi meM Aja bhI aise eka mahAn puruSa virAjamAna haiM, jinameM sahaja hI ukta guNoM kA saMgama ho gayA hai / vaha haiM mAlavaratna, jyotirvida, sthavira, bhagavanta, paramopakArI, karuNAsAgara zrI kastUracandajI mahArAja / parama zraddheya gurudevazrI deha se bhale hI dIrghaM na hoM, kintu unakA mAnasa, unakI dRSTi evaM unake vicAra itane vizAla haiM ki inake sammukha vizva bhI choTA hai / unake AdhyAtmika vikAsa kI U~cAiyA~ virATtama rUpa se akSuNNa haiM / mere jIvana kI sughar3atA kA zreya Apako hI hai / mujhe varSoM taka ApazrI kI sevA meM rahane kA suavasara prApta huA hai / maiMne anubhava kiyA hai ki Apake pAsa jo bhI saMtapta aura pIr3ita jaba AyA taba vaha Apake pAsa se saMtoSa kA samAdhAna lekara hI gayA hai / kisI bhI dIna-duHkhI ko dekhakara ApakA mana dravita ho jAtA hai / saMgha evaM samAja para ApazrI kA pratyeka kSaNa madhura zAsana hI rahA hai / kaThoratA, kaTutA, saMgharSa tathA rAga-dveSa kI patana vRtti ko gurudevazrI pasanda hI nahIM karate haiM / paraspara saMgha -sneha aura zAnti se hI rahane kI sujhAva- sammati pradAna karate rahate haiM / Aja ina karuNAmayI gurudevazrI ke mahA-virAT - virala - vyaktitva kI paramojjvala sevA meM apanI laghutama bhAvAJjali sAdara samarpita karatA huA, apane svayaM ke lie isa prayAsa ko gauravapUrNa mAna rahA hU~ / - mUla muni 161 zubha kAmanA Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 munidvaya abhinandana grantha saMdeza saiddhAMtika vyAkhyAtA ko abhinaMdanIya samarpaNa jainAgama, vizva evaM vyakti jIvana kI kuMjI hai| isake tAttvika rahasya yatheSTa rUpa se mArmika haiN| ina saiddhAntika vyAkhyAoM ko samucita DhaMga se adhikRta-vijJa vyakti hI darzA sakatA hai| ___isa prakAra kI kaThinatama-durUha paheliyoM ko cuTakiyoM meM sulajhAne kI sahaja kSamatA jainAgamatattvavizArada pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja meM svataH hI parilakSita hotI hai / jainAgama kI gahana gutthiyA~ hI nahIM, varan jIvana ke Agata jaTila jaMjAloM se bhI pare karane kI vilakSaNa kalA ke darzana pravartakazrI jI meM ho hI jAte haiN| pravacana evaM vArtAoM ke daura meM Apa sahaja hI jinavANI kI pratIti karAte rahate haiN| samaya sUcakatA Apake svabhAva kI vizeSatA mAnI jaayegii| sAdhu-sAdhviyoM ko Agama-vAcanA dene meM ApakI prasannatA prazaMsanIya hai / Apa jJAna-dAna meM kabhI sakucAte nahIM haiN| 'muNiNo sayA jAgaraMti / " ke Apa pratIka kahe jA sakate haiN| parAvalambI jIvana ko Apa pasanda nahIM karate haiM / Apa sadA hI puruSArtha ko preraNA diyA karate haiN| mahAmanA variSTha saMta pravartaka paMDitaratna zraddheya zrI hIrAlAlajI mahArAja ko unakI dIkSA svarNa jayantI ke maMgala prasaMga para jina-zAsana prabhAvaka ke nAte abhinandanIya samarpaNa prastuta karatA huuN| -mUla muni Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandeza 163 zubha yugala muniyoM ke caraNoM meM bhAvAMjali // ghora tapasvI vaktA zrI vimalamunijI mahArAja kAmanA bhAratIya RSi-muniyoM kI anekAneka maulika vizeSatAe~ itihAsa ke svarNima pRSThoM para aMkita haiM / aihika sukha-suvidhAoM kA parityAga kara zAnta, dAnta, ekAnta sthAna meM zat sahasra varSoM taka traya yogoM ko saMyama kI kharI kasauTI para kasA va tapAyA hai| tadanantara hI munivRnda ne isa Arya bhUmi kI cappA-cappA kaMkarI ko apane jJAna sudhA se plAvita kiyA hai vizAlatA, udAratA, nirlobhatA, paramArthatA, tyAga-tapa-saMyama, sAdhanA kI kyA kahU~ kthaa| syAdvAda pUrNa zailI ahA ! kaisI anupama satyatA, Arya santa kI anUThI mahimA sva-para kI hareta vyathA / / mahAmuniyoM ne apane mana-mastiSka ko sadaiva vizAla, vistRta evaM chuAchUta kI bImArI se pRthaka rakhA hai| cAhe koI bhI jAti-pAMti vAlA kyoM na ho ? sabhI ko samAna rUpa se samajhA hai| unakA amRtopama upadeza sabhI ke lie samAna rahA hai| kisI eka paMtha kI jaMjIroM meM nahIM ba~dhe rhe| balki unake lie to "vasudhaiva kuTumbakam" rahA hai| ve mAnava ke anta:sthala ko jhaMkRta karane vAle malaya samIra sadRza vATikA se lekara rAjaprAsAda taka samAna rUpa se apanA jJAna khajAnA luTAte rahe haiN| anavarata ratnatraya kI kaThora sAdhanA ke pazcAt unheM jo navanIta prApta huA, use unhoMne udAratApUrvaka "bhara-bhara muTThI bhara-bhara deve" isa kathanAnusAra dila kholakara jana-sAdhAraNa ko lAbhAnvita kiyA hai| yaha jJAnavijJAna evaM anubhava merA hai| maiMne kaThoratama sAdhanA ke balabUte isa nidhi ko prApta kiyA hai| maiM anya kisI ko kyoM dUM?' aisI saMkIrNa evaM kutsita bhAvanA unake hRdaya meM kabhI bhI nahIM rahI hai| vaise to AvazyakatAnusAra mahAmuniyoM ne dharma-artha-kAma aura mokSa isa catuSTaya para gahana-gambhIra vicAra-vimarza evaM vizleSaNa prastuta kiyA hai| parantu dharma aura mokSa ko mukhyatA dekara hI unake upadeza hue aura hote haiN| kyoMki unakA dRSTikoNa sadaiva bhautikatA se pare AdhyAtmikatA Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 munidvaya abhinandana grantha saMdeza kI tarapha hI rahA hai / yahA~ taka ki unake jIvana ke kaNa-kaNa aura aNu-aNu meM nirlobhatA evaM paramArthatA kA prazasta pIyUSa pUrita rahA hai / mAno 'sva para hitAya - sukhAya' dRSTi se hI unake jIvana kA nirmANa huA hai / kahA bhI hai yahI hai bhUmi RSiyoM kI, jahA~ kaMcana barasate the / videzI loga suna-suna kara, darzana ko khUba tarasate the // zraddheya upAdhyAya pravara mAlavaratna pUjya gurudeva zrI kastUracandajI mahArAja evaM zraddheya Agama tattvavizArad pravarttaka zrI hIrAlAlajI mahArAja ukta guNoM kI zreNI meM suzobhita haiN| Apa donoM mahAmanasvI muniyoM kI pAvana sevA meM rahane kA evaM cAturmAsa karane kA mujhe kaI bAra svarNima avasara milA hai| merI sthUla AMkhoM ne Apako sannikaTatA se dekhA hai / ApakA madhura vyavahAra sabhI saMtoM ke prati samAna rahA hai / vizAlatA, udAratA, samatA evaM dayAlutA Apa donoM muniyoM kI mahAn vizeSatAe~ haiM / saMtoM ko kisa taraha nibhAnA aura kisa taraha samajhAnA yaha khUba pratyakSa maiMne dekhA hai | abhinandana grantha samAroha ke sandarbha meM merI antarAtmA ina mahAmuniyoM ke tapaHpUta jIvana kI bhUri-bhUri prazaMsA karatI hai / Apa muniyoM se sadaiva caturvidha saMgha ko mArga-darzana milatA rahe - yahI merI zubhecchA hai / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubha sandeza 165 mahAnatA ke tIna guNa kAmanA parama zraddheya, mAlavaratna, upAdhyAya, zAsana samrAT gurudeva zrI - kastUracandajI mahArAja ke prati abhinandana grantha prakAzita ho rahA hai, jAnakara ati prasannatA hai| gurudeva ke jIvana kI mahAnatA kA varNana merI lekhanI nahIM kara sakatI hai, phira bhI likhane ko mana ho hI gyaa| Apake jIvana meM aneka mahAn-ati mahAn guNa haiM, kSIrasAgara kI bhAMti Apa mahAn haiN| kSIrasAgara ke mukhya tIna guNa haiM (1) madhuratA (2) gaMbhIratA (3) vishaaltaa| madhuratA-Apake kaNa-kaNa meM vyApta hai| Apake mukhAvinda se sadA hI amRta-vANI kI varSA hotI hai| Apake pratyeka kArya aura pratyeka zabda hitamita aura priya hote haiN| ApakA hara vyakti, hara samAja evaM hara sampradAya ke sAtha madhura vyavahAra hai| gambhIratA-vizva meM sAgara se bar3hakara koI gambhIratA meM najara nahIM AtA, kitanA bhI pAnI Ae, saba apane meM samA letA hai / apane andara atula dhana-rAzi lie hue cupa-cApa sabhI kucha saha jAtA hai / ThIka usI prakAra Apa bhI kitanI hI sAmAjika U~cI-nIcI bAtoM ko apane meM samA lete haiM / Apake cehare para kabhI krodha nahIM aataa| pratipala saMyama-sAdhanA meM tatpara rahate haiN| vizAlatA-ApakA hRdaya-maMdira vizAla hai, usameM karuNA-maitrI kA srota sadA pravAhamAna hai| du:khiyoM ke duHkha-darda ko miTAne kA pUrNa prayatna karate haiN| sampradAyavAda kI bU se bhI Apa pare haiN| jitanA hRdaya vizAla hai, utanA jJAna bhI vizAla hai, sabhI AgamoM ke jJAtA haiM aura jyotiSa para ApakA acchA Adhipatya hai| aise kSIrasAgara se bhI mahAn pUjya gurudeva dIrghAyu hokara jinazAsana ke gaurava ko unnata karate raheM, yahI mere antarAtmA kI pukAra hai| ApakA jIvana madhuratA-gambhIratA-vizAlatA kA sAkSAt pratIka hai / jaina sAdhvI kamalAvatI koTA (rAjasthAna) Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 munidvaya abhinandana grantha saMdeza eka saccA hIrA parama AdaraNIya zraddheya pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja sAhaba vAstava meM eka sacce hIre haiN| jinheM pAkara zramaNa varga hI nahIM apitu pUrA samAja dhanya ho gayA hai| cAritra kI divya evaM alaukika prabhA se apanI AtmA ko to Apane Alokita kiyA hI, sAtha hI aneka Ane vAlI bhavyAtmAoM ko bhI apanI jJAna-garimA kI AbhA se Alokita kara rahe haiM / Apake madhura vyavahAra evaM nizcala prema meM eka adbhuta AkarSaNa zakti hai ki Agantuka mAnava AkarSita hue binA nahIM rhtaa| gulAba ke khilate hue puSpa meM vaha gandha hai ki vaha sabhI ko apanI ora khIMcatA vaise hI ApakI madhura vANI kI saurabha ko pAkara janatA AkRSTa hotI hai| vinaya ApakA eka sahaja guNa hai / sevA-nirabhimAnatA evaM RjutA se ApakA jIvana puSpa mahakatA rahA hai| maiMne pratyakSa dekhA hai byAvara meM jaba AcAryadeva zrI khUbacandajI mahArAja virAjamAna the taba Apane unakI sevA kA advitIya lAbha prApta kiyA thaa| ApakI sevA-bhakti avarNanIya hai| AcAryadeva ne svayaM pharamAyA thA ki-"merA hIrA saccA hIrA hai|" sacamuca AcAryadeva kI vANI satya huI, Aja Apa samAja ke bIca eka hIre ke samAna camaka rahe haiM, Apako pAkara samAja gauravAnvita ho rahA hai| maiM apane bhakti ke canda zabda-sumana abhinandana ke rUpa meM samarpita karatI huuN| -jaina sAdhvI kamalAvatI koTA (rAjasthAna) Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandeza 167 yaha jAnakara prasannatA huI ki Apa saba milakara 'munidvaya abhinandana gAbha grantha' prakAzita karavAne kI yojanA kara rahe haiN| ApakA prastAvita Ayojana saphala ho aura yoM Apa eka saMgrahaNIya kAmanA abhinandana grantha ko prakAzita kara sakeM, isake liye maiM zubha kAmanA karatA huuN| dinAMka 27 julAI, 1976 -DaoN0 raghuvIra siMha sItAmaU (mAlavA) (prasiddha itihAsavida) dinAMka 18-10-1976 sastA sAhitya maNDala pradhAna kAryAlaya ena-77, kanaoNTa sarkasa naI dillI-110001 18-10-76 mAnyavara, nmskaar| ApakA 14 aktUbara kA patra milA / yaha jAnakara harSa huA ki Apa mAnyavara zrI kastUracandajI mahArAja tathA zrI hIrAlAlajI mahArAja ke sammAnArtha munidvaya abhinandana-grantha prakAzita kara rahe haiN| maiM Apake isa Ayojana kA svAgata karatA hU~ aura usakI saphalatA ke lie apanI AMtarika maMgala kAmanAe~ bhejatA huuN| kRtajJatA-jJApana hamArI bhArata-bhUmi kI vizeSatA hai| munidvaya ne jainadharma aura samAja ke saMvarddhana ke lie jo sevAe~ kI haiM, ve nissaMdeha sarAhanIya haiN| Apake isa abhinandana meM maiM pUre hRdaya se Apake sAtha huuN| vastuta: yaha kArya bahuta pahale ho jAnA cAhie thaa| merI prabhu se kAmanA hai ki munidvaya dIrghAyu hoM, svastha raheM aura dharma ke abhyudaya ke sAtha-sAtha samAja ko dharma prabhAvanA ke mArga para cirakAla taka agrasara karate rheN| vizeSa kRpaa| ApakA snehAkAMkSI yazapAla jaina Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 munidvaya abhinandana grantha saMdeza zraddhA ke pratIka D nirmalakumAra lor3hA (nimbAher3A) bhAratIya saMskRti ke pIche saMtoM kA bahuta bar3A yogadAna rahA huA hai| isI pavitra bhUmi para mahApuruSoM ne sAdhanA dvArA karma-zatruoM para vijaya prApta kii| prApta Atma-jJAna dvArA ajJAna andhakAra meM bhaTakI huI AtmAoM ko saccI rAha batAkara unake jIvana ko sudhArA / vahI jJAna Aja bhI saMta puruSoM ke pAsa surakSita hai evaM hameM samaya-samaya para milatA rahatA hai| jainAgamatattvavizArad pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja kA janma mAlava kI aitihAsika nagarI dazapura kI ramaNIya sthalI meM huaa| jainAcArya zrI khUbacandajI mahArAja ke vairAgya-vardhaka dharmopadeza ko zravaNa kara Apane dIkSA aMgIkAra kii| tapa-saMyama meM vRddhi karate hue Apa jinazAsana kI prabhAvanA kara rahe haiN| Apa zAMta svabhAvI, sarala evaM saMgaThanapriya haiN| ApakA abhinandana karate hue hameM atyanta Ananda evaM prasannatA hotI hai / Apa dIrghAyu hoM evaM hameM mArga-darzana karate rheN| puSpAMjali pUnamacanda jaina, koTA parama zraddheya karuNAsAgara mAlavaratna upAdhyAya zrI 1008 pUjya gurudeva zrI kastUracandajI mahArAja sAhaba evaM jainAgamazAstravizArada pravartaka paMDitaratna muni zrI hIrAlAlajI mahArAja ke pAvana caraNoM meM merA zatazaH vandana svIkAra ho| yaha jAnakara khuzI huI ki munidvaya abhinandana grantha chapa rahA hai| aise mahAn upakArI saMtoM ke jIvana ke pAvana prasaMga chapa kara janatA ke hAthoM meM AnA hI cAhiye / jisase ajJAna aMdhakAra meM bhaTakane vAle prANI sapreraNA prApta kara jIvana meM nayI cetanA va nayA prakAza prApta kara sakeM / aise grantha bhAvI yuvA pIr3hI ke lie preraNA srota bane rheNge| mahAn tyAgI saMtaratna yuga-yuga taka hamAre bIca virAja kara apanI anupama sAdhanA se hameM lAbhAnvita karate haiM / anta meM zAsanadeva se prArthanA hai ki aise parama yazasvI munidvaya svastha evaM cirAyu hokara jinazAsana ko gauravAnvita karate rheN| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddhA ke do puSpa sAdhu candana bAvanA, sItala jAkA aMga / tapana bujhAvata aura kI, de de apanA raMga // samatA dharma ke sAdhaka sva-para-kalyANakArI sAdhu-mahAtmA taraNa tAraNa hote haiM / dharmadhurINa, tyAgI santoM ke prasAda se hI gRhasthajanoM meM dhArmika bhAva jAgRta rahatA hai| "uvasamasAraM khu sAmaNNaM" meM AsthA rakhane vAle santoM kA samAgama saubhAgya se hI prApta hotA hai| mAlavaratna sthaviravara upAdhyAya zrI kastUracandajI mahArAja aura AgamatattvavizArada pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja aise hI jaMgama tIrtha haiM, jo apanI prerakacaryA, tapazcaraNa evaM sadupadezoM dvArA dIrghakAla se janasAdhAraNa ko supatha dikhAte A rahe haiN| donoM santoM ne kizorAvasthA meM hI dIkSA lekara tapa tyAga ke mArga ko apanAyA thA, aura saMyoga se donoM kA hI vizeSa sambandha mAlava bhUmi ke sAtha rahA / ina munidvaya ke prati zraddhA vyakta karane ke uddezya se yaha abhinandana grantha prakAzita kiyA jA rahA hai, jo eka zlAghanIya upakrama hai / mahAtmAdvaya ke dIrghAyuSya kI kAmanA karate hue meM unake prati apanI vinamra zraddhA ke do puSpa samarpita karatA hU~ / -DA0 jyotiprasAda jaina lakhanaU-1 sandeza 166 abhivandanIya saubhAgya mahAmahima mAlavaratna karuNAsAgara upAdhyAya gurudeva zrI kastUra candajI mahArAja sAhaba evaM parama zraddheya pravartaka pada vibhUSita jainAgamatattvavizArada zrI hIrAlAlajI mahArAja sAhaba ke tapomaya, tyAgI-saMyamI, yazasvI jIvana se utprerita hokara " munidvaya abhinandana grantha " prakAza meM A rahA hai, bar3e hI gaurava kA viSaya hai / paramapUjya dvaya mahAn munivaroM kA jIvana sUrya ke samAna tejasvI, zazi ke samAna ujjvala, sAgara ke samAna gambhIra, bAdala ke samAna udAra, pAnI ke samAna nirmala, udyAna ke samAna manorama, sphaTika ke samAna svaccha hai / jinakI preraNA kA divya prakAza prApta kara anekoM AtmAoM ne apane jIvana kA nirmANa kiyA hai evaM kara rahe haiM / 1 mahAmanasvI saMyamI zramaNa AtmAoM kA abhinandana karane kA saubhAgya se hI avasara prApta hotA hai / maiM apanI ora se sabhakti sazraddhA vandanAMjali pAvana zrIcaraNoM meM arpita karatI hU~ / sAtha hI munidvaya dIrghAyu prApta kara samAja, saMgha evaM pratyeka nara-nArI ke saphala mArga-darzaka bane raheM, yahI maMgala kAmanA karatI hU~ / zubha kAmanA - sAdhvI madana ku~vara khAra (bambaI) Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 saMdeza munidvaya abhinandana grantha muni maNimAlA ke do ratna [D] tArAcanda bhaNDArI (jAlanA) jagatItala para jaba-jaba bhI andhakAra kA Adhikya huA, andha rUr3hiyoM va anItiyoM kA bola-bAlA huA, bhraSTa va krUra atyAcAroM ke barbara pratAr3ana se pratAr3ita janamAnasa jhulasa gayA taba-taba " tamaso mA jyotirgamaya" kI anubhUti kA avalokana isa deza ne karAyA hai / janamAnasa ke duHkha haraNa karane tathA unheM prema ke bandhana meM bAMdhakara sukha-zAMtimaya jIvana vyatIta karane kA mArga dikhAne ke lie, mAnavatana dhAraNa kara viziSTa mahApuruSoM kA AvirbhAva gharAtala ke isa bhUkhaNDa para hotA rahA hai / jinhoMne apane Aloka se jana-mana ko Alokita karate hue bhAratIya tattva cetanA ke svara mukharita kie tathA para kI pIr3A ko karuNA kI najara se dekhate hue unheM usase mukti dilAne vAlA kalyANa mArga dikhAyA / isa bAta kA itihAsa sAkSI hai ki isa mahAn deza kI sabhya paramparA kI mahAnatA isI meM dRSTigocara hotI hai ki usameM svArtha, viSayavAsanA tathA lolupatA ke tattvoM ko kahIM bhI mahatva nahIM diyA gayA balki sadguNoM kI hI upAsanA usakA lakSya rahA aura isIlie yahA~ jina-jina mahApuruSoM AvirbhAva huA ve sat-sadguNoM ke sAkSAta avatAra hI rahe haiM / bhAratIya saMskRti meM zramaNa saMskRti kA apanA nirAlA sthAna rahA hai / jina mahApuruSoM kA isa zramaNadhArA meM AvirbhAva huA unhoMne tyAgavirAga, karuNA, dAna aura sevAvRtti ko sarvAdhika mahatva diyA / Aja bhI isa dhArA ke anuyAyI usI kA avalambana karate hue isa paramparA ko anuprANita rakhane meM satata prayatnazIla hai / isa pravAha ko akhaNDa pravAhita rakhane kA mahatvapUrNa kArya jina mahApuruSoM ne kiyA aura vartamAna meM kara rahe haiM, una manISI mahApuruSoM kI maNimAlA ke hI zraddheya paMDitaratna muni zrI kastUracandajI mahArAja tathA zAstravizArada paMDitaratna muni zrI hIrAlAlajI mahArAja ratnagarbhA mAlavabhUmi ke do maNiratna haiM / sthAnakavAsI samAja kI yaha do mahAn vibhUtiyA~ haiM jo mAnava mAtra ke lie varadAna svarUpa haiM / mAlavaratna munidvaya kA dIrgha saMyamI jIvana, prazaMsanIya zAsana sevA, amRtatva bodhAgamika 'vidhA' kI sAdhanA, evam jina sAhitya ke adhyayana meM samarasatA apane Apa meM itane mahattvapUrNa haiM ki jo sadA sarvadA abhinandanIya rahe haiM aura raheMge / anta meM prabhu vIra se prArthanA karatA hU~ ki tyAga-virAga kI yaha sAkSAt vItarAgI mUrtiyA~ dIrgha-saMyamI jIvana vyatIta karate hue saMgha-samAja va rASTra meM zAMti evaM "vasudhaiva kuTumbakam" kI bhAvanA jAgrata kara mAnava jIvana ko prema prakAza kI ora pallavita va vikasita karane kI preraNA dete raheM yuga-yugAntara taka / yahI isa " munidvaya abhinandana grantha " ke samA yojana ke punIta pAvana maMgalamaya velA meM munidvaya ke zrI caraNoM meM maiM apanI bhakti bhAva bharI puSpAMjalI vandanA ke svaroM meM arpita karate hue apane Apa ko dhanya mAnatA hU~ / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubhakAmanA evaM AzIrvacana ] marudharakezarI pravartaka zrI mizrImala jI mahArAja (1) saMyamavaya muni jJAna meM, | bar3e vRddha munirAja / divya divAkara saMgha meM, santana ke siratAja / / dhImI bolI dhavala yaza, giravApana gambhIra / nipaTa nibhAU saMgha meM, nirmala gaMgA nIra / / rakhe zAMtatA hRdaya meM, aura vahI vacana pravAha / kAyA paNa durI nahIM, yoga traya sukha dAya / / (4) hera levo sArI jagaha, jAkara Apa jarUra / isar3I jaga lAdhe nahIM, jisar3I vahA~ kistUra / / tana cakSu jyoti narama, jyotiSa kI jo rAya / jo jAve jAke nikaTa, jhaTapaTa pUre cAha / / hada vicare hara deza meM, munivara hIrAlAla / pravartaka pada hai pragaTa, caukhI muni pada cAla / / ina donoM kA saMgha meM, abhinandana abhirAma / saMgha karelA sAMtaro, rAjI mana ratalAma / / dvaya muni dIrghAyu ho, dina dina dharma udyota / karajo aura phalajo sadA, jagA jaina kI jyota / / do sahasra taiMtIsa varSa, bhAdava tama pakha bIja / mizrI kahe donoM muni, ciraMjiva rahe cIja / / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 munidvaya abhinandana grantha abhinandana - ekAdazI kavi zrI candanamunijI mahArAja (paMjAbI) (1) madhura mahaka kastUrI-sI jo, jaga ko dene vAlA / " zrI kastUracandajI" kaisA, sundara nAma (3) nirAlA !! pitA seTha " zrI ratIcandajI", mAtA "phUlI bAI" / osavAla - capalota - gota kI, pragaTAI puNyAI // (5) uganIsau bAsaTha - kAtika kI, zuklA terasa dhUmadhAma se " rAmapurA " bane mahAvrata (7) pyArI / meM, dhArI // divya deha mukhamaNDala mAlikamudrA muskAtI paNDita prAkRta, saMskRta, hindIke haiM gujarAtI ke // (ha) " mAlavaratna" kahAte haiM yoM, mAlava prAnta jagAyA / vaise dayA-dharma kA jhaNDA, jagaha-jagaha laharAyA || ke / (2) janma jeTha kI pahalI terasa, uganIsau unacAsA / zahara "jAvarA" janatA kI jaba, pUrNa huI abhilASA // (4) pyArA / " khUbacanda" AcArya varya - sA, pAkara guruvara duniyA ke ArAma dhAma se, ika dina kiyA kinArA | (6) Agama-jJAtA bane, bane haiMjyotiSa ke bhI jJAtA / dama, zama, saMyama gahana guNoM kA, pAra nahIM hai AtA // (5) tyAgI au vairAgI sacce, samatA - satya - pujArI / santa Apa sA viralA hogA, koI para upakArI // (10) dhyAnI amRtavANI, zAstroM ke vyAkhyAnI / milanA muzkila jagatItala para, munivara unakA sAnI // jJAnI (11) arpana | arddha khile do sumana zraddhA ke, karake caraNana karatA hai abhinandana vandana, paMjAbI "muni candana" | Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) camaka damaka guNa hIre jaise, uccAcArI jinameM bhare kamAla / maMgalakArI, "munizrI hIrAlAla " // (3) pauSa sudI ika, uganIso kA, cauMsaTha samvata lekara janma Apane jaga meM, " mandasaura " zraddhA-sumanAMjali kavi zrI candanamunijI mahArAja (paMjAbI) prAyaH bAI, bhAI vacana (5) par3hane-likhane khela - kUda meM, pAye // pandraha varSa bitAye / "lakSmIcanda " munIzvarajI ke, darzana pAvana (7) gorA-kAlA adanA AlA, bUr3hA thA yA bAlA / jhUma uThA thA "rAmapurA" vaha, utsava dekha nirAlA // (ha) - AyA / camakAyA || zAstroM kA svAdhyAya satata hI, karate ko dukhadAyI, kabhI na kahate // zubhakAmanA evaM AzIrvacana rahate / (2) haiM " jainAgama tattva vizArada", saba ke jo sukhakArI / pUjya " pravartaka" pada ke dhArI, vANI amRta pyArI // (4) "lakSmIcanda" pitAjI pyAre, 173 mAta "hagAmakuMvara jI" / osavAla ke dugar3a gotra ke, Apa divya dinakara jI // (6) mAta-pitA se AjJA lekara, unase dIkSA dhArI / uganIsau unayAsI samvat, mAgha sudI traya pyArI // (5) hindI, prAkRta, saMskRta sIkhI, sIkhI hai gaharA jJAna AgamoM vAlA, cAha na jisakI AtI // (10) bhojana, bhASana, zayana svalpa hai, cAroM svalpa kaSAya / aise mahAmunIzvaroM ke guNa, koI kaise gAya // (11) caraNa kamala meM zraddhA ke do, karake sumana samarpaNa | "candanamuni " paMjAbI karatA, vandana au abhinandana // Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 munidvaya abhinandana grantha upAdhyAya jyotirvida zrI kastUracaMdajI mahArAja ke prati bhArata kI sampadA 0 gaNezamuni zAstrI vandanIya abhinandanIya hai, santa sampadAeM bhArata kii| mAlavaratna pUjya munivara leM, bheMTa bhAvayuta kRta svAgata kii| sUkSma sUkSmatara aura sUkSmatama, dRSTi banI rahatI santoM kii| santoM kI zubha sevAoM se, zobhA hotI satpanthoM kI / / santa pantha hai pantha santa hai / santasunA karate sukhapUrvaka, pIr3A asamaya samayAgata kI... dhanya pitA zrI ratIcanda jI, dhanya dhanya mAM phUlI bAI / janmabhUmi bhI dhanya jAvarA, rAmapurA meM dIkSA pAI / / dhanya dhanya guru khuubcndjii| jinake dvArA zikSA pAI, paMca mahAvrata samatA - sata kI yaha merA yaha terA aisA, nahIM Apane jAnA - maanaa| svIkRta kiyA huA sevAvrata, basa niSThA se use nibhAnA / / Arya jyotiSAcArya pravara nita bhAva sahita anumodana karate, auroM ke zubha kRta- kArita kI..." 'muni gaNeza' zAstrI kyA bole, bola rahA yaza sadA aapkaa| nyakkRta banatA rahA Apa se, bahuta bar3A parivAra pApa kA / upakRta satkRta saMgha Apa se pratikRti prApta na hotI hamako, aise spaSTa likhita muni khata kI Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubhakAmanA evaM AzIrvacana 175 pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja kI kAtila zrI gaNezamuni zAstrI saMskRta prAkRta gujarAtI phira, hindI kA abhyAsa kiyaa| bhASAoM ke mAdhyama se hI, jaga ko navya prakAza diyA / / zArada salila samAna samujjvala, tattva vizArada hIrAlAla / pUjya pravartaka munijI kI ye, jIvana rekhAe~ suvizAla / / (2) sambat unnIsau causaTha ke, pauSa mAsa kA ujjvala pakSa / tithi ekama zubhavAra zanaizcara, mandasaura kA sthala pratyakSa / / bhArata ke gyAraha prAntoM meM, vicare jana hita karane ko| Apa utarate gaharAI meM, kahate DaDe utarane ko / / dUgar3a lakSmIcandra seTha ke, ghara meM patnI ku~vara hagAma / janma ApakA jAna jagata ne, prakaTa kiyA thA harSa prakAma / / haMsatA huA ceharA sundara, gaura varNa ati bhavya lalATa / ye sAre prakaTita karate haiM, muni jI kA vyaktitva virATa / / pandraha varSoM ke hote hI, nikale saMyama lene ko| munivara lakSmIcandra padhAre, pAvana saMyama dene ko| spaSTavAditA anAsvAditA, AlhAditatA lie calate / guNI puruSa kA Azraya pAkara, guNa-gaNa sukha pUrvaka palate / / (8) 'jio aura jIne do' kA ye, dete haiM saMdeza 'gnnesh'| jio Apa cirakAla zubhecchA, upahati merI eSa vizeSa / / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 - (1) zasya zyAmalA mAlava dharAkI amara anUThI kahAnI hai / Arya saMskRti sabhyatA kI, isane kI agavAnI hai // (2) isakI gaurava gAthA gA kara sura nara munivara harSAte haiM / itihAsa ke panne khola dekho jahA~ sabhI Azraya pAte haiM / (3) prakRti kI suSamA cAroM ora, phala phUloM se harI bharI / dharma darzana kI - munidvaya abhinandana grantha - - guru- kastUra guNa- paccIsI zrI ramezamuni siddhAntAcArya - raMgasthalI, hai kAvya rAzi paga-paga bikharI // - (4) kalyANa kendra guru kastUracanda, guNa ratnoM kA na kinArA hai / sadA jayavaMta bhagavaMta raho, basa yahI hamArA nArA hai // (5) unnata udara gaNa dhara jaisA, AkarSaNa karatA jana mAnasa hai / anubhava merA yahI batAtA, jisameM jJAnAmRta sA rasa hai || (6) vizAla bhAla bhavya ja~catA, camaka-damaka mana mohaka hai / bhujA, bhAla prabala puNyAI ke dyotaka hai // vakSasthala (7) pArthiva deha kI bAhya vibhUti jo vaira virodha bhulAtI hai / bhUlI bhaTakI AtmAoM ko satvara sanmArga meM lAtI hai // (5) kaisI anokhI tapomUrti ahA, yazasvI - tejasvI ojasvI mahA / darzana se Ananda makaranda ubhare, tAttvika manasvI RSi mahA // (ha) samyagdarzana ke zuddhArAdhaka, samyag jJAna ke zuddha sAdhaka ho / samyak cAritra ke pavitra pAlaka mokSa mArga ke vidhAyaka ho // (10) dIna dukhI dalitoM ke setu ho, sukha dhAma vizrAma hetu ho / dayAsindhu bhavI kumuda indu, karma - ari ke lie ketu ho / (11) hai karuNAmRta se hRdaya pUrita, hai dAnAmRta se hasta zobhita / vacanAmRta se rasanA ramaNIyakamanIya AkRti karatI lobhita // (12) jaisI kathanI vaisI karaNI, aura karaNIvat kathanI aho ! ratnatraya kI bhavya bharaNI aru bhavyoM ke lie tuma taraNI aho // Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (13) pavitra caritra sarasa saurabha se, samAja- vATikA mahakatI hai / bhadra prakRti ke amara devatA, kIrti tumhArI damakatI hai // (14) syAdvAda siddhAnta marmajJa ho, dharmajJa ho, zAsana kI zAna ho / jJAna ho, bhAna ho, bhagavAna ho, bhavyoM ke lie tuma prANa ho // - (15) udAratA, vizAlatA saralatA - RjutA guNa ke tuma dhanI ho / bhaNDAra ho ki AdhAra ho, dharaNI ho ki jananI ho // - (16) are ! o ! zAnti ke agradUta, jaga paga paga tumheM smaratA hai / tava caraNamaNi kA pAkara sparza, jIva zivAnanda ko varatA hai // (17) nirlepa ho tuma mAyA-vyathA se, mamatva bhAva se kosoM dUra ho / anAsakti ke karmaTha sAdhaka sAdhanA mArga meM tuma zUra ho // (18) bheda- kaida kA bheda cheda kara, apanAI jIvana meM nizcalatA hai / samudra iva gAMbhIryatA aura, himavAna iva acalatA hai // zubhakAmanA evaM zraddhAcaMna (16) ahiMsAmaya upadeza - sandeza, jana jana ko jAgRta karatA hai / satyaM zivaM jIvana terA, jana jana meM preraNA bharatA hai // * (20) saMgaThana sneha ke tuma himAyatI, kar3I se kar3I jor3ane vAle ho / tumhArI zAna ke tuma hI ho, aura Aga bujhAne vAle ho | (21) mahakatA AdhyAtmika jIvana puSpa, anubhava meM kSIra sAgara ho / zruta ratnoM se jyortimAna, mAno zItala sudhAkara ho // (22) 177 vimala jJAna ke nirmala nirjhara kamala dala amala yogI masta / guNa garimA mahimA mahAna, kaumudI vat karaNI hai svastha || (23) dhanya pitA ratilAla aura, dhanya mAtA kUMkha 'phUlI' hai / dhanya zahara jAvarA huA, dhanya dhanya mahimA khulI hai // (24) dhanya samAja huA tumako pAkara, cAroM ora kIrti camaka uThI hai / dhanya maMgala darzana karake chAI harSa kI chaTA anUThI hai / / (25) canda zraddhA sumana se, caraNa pUjUM meM khAsa / 'kastUra' guru pratApa se 'rameza' phale saba Aza // Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 munidvaya abhinandana grantha mAlavaratna jyotiSAcArya pUjya gurudeva zrI kastUracandajI ma0 ke punIta caraNoM meM zraddhAsamana zrI raMga munijI mahArAja [tarja : mhAne jayapuriyA ko] guruvara karuNA rA bhaNDAra, jina zAsana rA zRMgAra / mhAre hivar3A meM pUrA pUrA basiyA mhArA guruvarajI 2 jaya jaya thAMrI nitya bola ||tter|| janma jAvarA meM pAyA, raticanda pitA khlaayaa| mAtA phUlI bAI jAyA, Ananda pAyA mhArA guruvrjii| jaya jaya thAMrI nitya bolUM / / 1 / / teraha varSa meM jaba AyA, pUjya khUbacanda guru paayaa| rAmapurA meM saMyama pAyA, munirAyA mhArA guruvrjii| jaya jaya thAMrI nitya bolU / / 2 / / kezara, kistUra kI yA jor3a, yAMkI kauNa karelA hor3a / moha, mamatA, bandhana tor3a, saMyama dhAriyo mhArA guruvrjii| jaya jaya thAMrI nitya bolUM // 3 // bhaNiyA jainAgama pramANa, kIno jyotiSa ko baha jJAna / mAlava ratna nidhAna, pada pAyA mhArA guruvrjii| jaya jaya thAMrI nitya bolUM / / 4 / / jJAnI dhyAnI samatAsAgara, kSamAmUrti guNarA Agara / kalimala nAze darzana pAkara, lAbha kamAyA mhArA guruvara jii| jaya jaya thAMrI nitya bolUM // 5 // amRta jaisI guru kI vANI, darzana kara sudhare jindgaanii| camake damake hai puNyavAnI, bhArI lAyA mhArA guruvara jii| jaya jaya thAMrI nitya bolUM // 6 / / nabha meM camake pUnama canda, jaga meM camake kistUracanda / yAM kI mahimA jaga meM chAI, saurabha pAI mhArA guruvrjii| jaya jaya thAMrI nitya bolUM // 7 // zata zata bAra karUM maiM vandana, nirmala bhAvAM sUM abhinandana / zItala guruvara jaise candana, amRta pAyA mhArA guruvara jI / ___jaya jaya thAMrI nitya bolUM // 8 // yuga-yuga jIvo guruvara jJAnI, karalI saphala Apa jindgaanii| mhAMne bhavasAgara sUM tAro, pAra utArI mhArA guruvrjii| _ jaya jaya thAMrI nitya bolU // 6 // satya ahiMsA rA pujArI, nirmala paMca mahAvrata dhaarii| jyoti jJAna rI jagAI, rAha dikhAI mhArA guruvrjii| jaya jaya thAMrI nitya bolUM // 10 // guruvara caraNa zaraNa meM Ayo, zraddhA sumana sAtha meM laayo| manar3o "raMgamuni" haraSAyo, sukha pAyo mhArA guruvrjii| jaya jaya thAMrI nitya Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 zubhakAmanA evaM zraddhAcana jainAgamatattvavizArada pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja ke punIta caraNa-kamala meM zraddhAsumana / zrI raMgamunijI mahArAja [tarja-lAvaNI choTI kar3I] jinakI mahimA phailI cahu~ dizi meM bhArI / ___hilamila kara' sabahI jaya bolo naranArI ||tter|| ye janma mAlavA mandasaura meM paayaa| zrI lakSmIcandajI tAta dUgar3a khlaayaa| ____ mAtA thI jinakI hagAma ratna kukSa dhArI // 1 // janmata hI harSe mAta - pitA privaarii| unnIsau cauMsaTha poSa zuklA zanivArI // zubha nAma ApakA hIrAlAlajI yaza dhArI // 2 // jaba chAyA jigara vairAgya saMyama pada paayaa| aura pitA zrI bhI vahI mArga apnaayaa| unnIso guNyAsI rAmapurA zreyakArI // 3 // kara gahana zAstra abhyAsa jJAnI khlaaye| jainAgama tattva vizArada kA pada paaye| - pUjya khUbacandajI guNavAna guru upakArI // 4 // nahIM tanika kabhI abhimAna Apa meM dekhaa| haiM sarala svabhAvI puruSArthI maiM dekhaa| rahe masta Apa saMyama pAlana hara bArI // 5 / / jahA~ jahA~ bhI vicare kiyA bahuta upkaarii| marudhara mAlava, mevAr3a va kanyA kumaarii|| paMjAba deza gujarAta phire bhaya TArI // 6 // haiM zramaNa saMgha ke Apa pravartaka pyAre / manamohana mUrti camake teja sitAre // abhinandana hilamila karatI janatA sArI // 7 // hai mere para upakAra jJAna sikhlaayaa| Agama kA jo bhI jJAna Apase pAyA / / nahIM bhUlUMgA upakAra smaraNa hara bArI // 8 // isa svarNa jayanti para karatA abhinandana / caraNoM meM merI svIkRta zata-zata vandana // "raMgamuni" zraddhA ke sumana karo svIkArI // 6 // Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 munidvaya abhinandana grantha zro zAsana ke samrAT ! D priyadarzI zrI sureza munijI mahArAja (tarja- dila lUTane vAle....) o zAsana ke samrAT guruvara, dhyAna tumhArA lagAU~gA / hRdaya mandira meM nAma sadA maiM, mana vaca-tana se dhyAU~gA // tter|| isa zasya - zyAmalA mAlava bhUmi meM janma Apane pAyA hai / mAtA 'phUlA' ne phUla diyA, pitA 'raticanda' mana bhAyA hai // meM harSa vibhora ho sadA Apake, guNa gaurava ko gAU~gA // 1 // kula caudaha varSa kI vaya meM Apane, saMyama ko svIkAra kiyA / kArtika suda terasa 'rAmapurA', pUjya 'khUbacanda' dhAra liyA || jyotiSAcArya kastUra guru ko kabhI bhUla nahIM pAU~gA ||2|| jo bhI AtA Apa zaraNa meM, usase madhura vyavahAra kare / milanasAra rahane kI guruvara, pyArI miSTa girA ucare // 'mAlava ratna' 'karuNA sAgara ' kI sevA sadA bajAU~gA // 3 // mAnasa sthala gaMbhIra ApakA, vANI mizrI sama mAno / deva puruSa ye avatare haiM, prakAza jyotirmaya jAno // AzISa Apa guru denA mujhako, Atama jyoti jagAU~gA || 4 || jaina jagata ke ujiyAre, jayavaMta guru uddhAra kro| kastUrI sama yaza phaila rahA guru, akhaNDa Ananda mAla karo || 'muni sureza' Apake caraNoM meM, maiM haradama zIza namAU~gA ||5|| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubhakAmanA evaM zraddhArcana 181 jaya jyotirdhara kI - saphala vaktA ajIta munijI 'nirmala' (tarja-jaya bolo mahAvIra"") jaya bolo mahAmanA guNIvara kii| guru zrI kastUra munivara kI ||tter|| mAlava kI zyAmala zasya dharA / avatAra jAvarA nagara varA / / __ capaloda vaMza ujAgara kI // 1 // pitu 'raticandajI' gunnraagii| mAteza 'phUlI jI' bar3abhAgI / guru bhrAtA 'kezarI' manahara kI // 2 // hukmeza gaccha ke 'khUbAcArya' / pAye guruvara tyAgI Arya / ___ 'zrI nandamuni jI' ziSyavara kI // 3 // jina patha ke satyAgrahI aap| ujjvala jIvana se raMgA pratApa / / pAvana manISI maMgala kara kI // 4 // gaNapati sama zobhita deh-bhaal| mana sindhu se bhI ati vizAla // naitika saragama ke yazodhara kI // 5 // jJAnaloka ke zAMti-samatA ke sukhada-kuMja // niSNAta puruSa jyotiSdhara kI // 6 // zraddhA ke sumana svIkAra kro| nava zakti-krAMti apAra bhro|| nirmala 'ajIta' zreyaskara kii||7|| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 munidvaya abhinandana grantha gurudeva 'kastUracanda' yaza malayAdri sama mahake mahA ! C eka zraddhAlu jJAnAbdhi jainAcArya 'khUbacanda' suguru se sadjJAna le| saMsAra meM kyA sAra hai isa tatva ko sammAna de|| avilamba bana aNagAra ghara kA tyAga sarva prigrhaa| gurudeva kastUracanda yaza malayAdri sama mahake mahA // nija mAta-tAta 'ru vaza ko jisane samujjvala hai kiyaa| saddharma dhvajA phaharAne meM jIvana ko sArthaka kara diyA / Aloka prema prabhAva jinakA sujanagaNa guNa gA rhaa| gurudeva kastUracanda rAza malayAdri sama mahake mahA // vANI sudhArasa se bharI prANI piye ika bera jo| pada-paMkajoM meM A gire, bina vaira inake phera vo|| bhavI jIva cAtaka hetu jo dhana-tulya garje haiM ahaa| gurudeva kastUracanda yaza malayAdri sama mahake mahA // jainAgamoM kA jJAna zuci guru-mukha aho ! jinane piyaa| isa hetu inake hRdaya meM vizrAma karuNA ne liyA / haryakSa ke sama heri inako vAdi gaja mada DhA rhaa| gurudeva kastUracanda yaza malayAdri sama mahake mahA // avaloka jinakI zAMta mudA zAMti bhI cakarA gii| AbAla-vRddhoM ke hRdaya meM jo saharSa samA gaI / tapa-teja ke samakSa samajho sUrya bhI phIkA rhaa| gurudeva kastUracanda yaza malayAdri sama mahake mahA / / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubhakAmanA evaM zraddhArcana 183 'AcArya zrI hukmeza gaccha' ke saMta Apa manojJa haiN| sundara parIkSaka bhI ahA ! kartavya yogya meM yogya haiN| avaloka adbhuta tarka zakti duSTa dala dahalA rhaa| gurudeva kastUracanda yaza malayAdri sama mahake mahA / / vAtsalyatA pA karake jinakI ziSya-vRnda moda manA rahA / kamanIya-kavitA meM suyaza vizva jinakA gA rahA // munivanda jinakI mAnyatA mana mudita ho apanA rahA / gurudeva kastUracanda yaza malayAdri sama mahake mahA / / (8) sacchAstra muniyoM ko sikhAne meM rakhe jo sphUrti hai| muni maNDala jinako mAnatA saujanyatA kI mUrti hai| pada-paMkaja meM saMgha samAja bhRga mana lubhA rhaa| gurudeva kastUracanda yaza malayAdri sama mahake mahA // Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munidvaya abhinandana grantha maMgala kAmanA arpita hai candana muni "sAhitya vizArada" jaya jaya terI hama saba karate, karuNA sindhu haiM jayakAra / jaya ho mAlavaratna hamAre, guNa ratanoM ke jo bhaNDAra // __ jaya ho jIvana guruvara terA moha mamatA ke tyAgI haiM, antaramana nirmala pAnI sA, jinavANI ke rAgI haiM, dhanya - dhanya ho tuma ko haradama tapadhArI anngaar| jaya ho mAlavaratna hamAre guNa ratanoM ke jo bhaNDAra // 1 // dhIra vIratA ke haiM sAgara kastura guruvara haiM mahAna, balihArI hama jAte caraNoM meM upAdhyAya haiM mere guNavAna, zramaNa saMgha ke sajaga praharI himAyatI he hitakAra ! jaya ho mAlavaratna hamAre guNaratanoM ke jo bhaNDAra / / 2 // he tyAgamUrti santa ziromaNI ! Apa sadA hI ajaya haiM, guNa-garimA ke he mahAmAnava ! kSamA nidhi terI jaya hai, mRdutA saralatA se pUta jIvana, dhanya-dhanya he muni ziNagAra ! jaya ho mAlavaratna hamAre, guNa ratanoM ke jo bhaNDAra // 3 // vAkpaTutA, madhura vANI Agama ke tuma jJAtA ho, nipuNa haiM jyotiSa vidyA meM sahajaga ke tuma bhrAtA ho, nyAyapriyatA se candana dhanya, jinakI mahimA kA nahIM pAra / jaya ho mAlavaratna hamAre guNaratanoM ke jo bhaNDAra // 4 // dIrghAyu hoM mere guruvara pyAre, maMgalakAmanA arpita hai, antaHkaraNa kI bhAva bheTanA, caraNoM meM Apa samarpita hai, yuga-yuga jIvo kastUra guruvara, divya saMjama jyoti avatAra / jaya ho mAlavaratna hamAre, guNa ratanoM ke jo bhaNDAra // 5 // / / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubhakAmanA evaM zraddhArcana 185 MOON zata-zata . 0 bAlakavi zrI subhASamuni 'sumana' [tapasvI zrI vRddhicandajI mahArAja ke ziSyaratna] wounswarana JAPPR 46. 360deaidakisssianra s on (manohara chanva) mahAna manasvI pyArA, karuNA kA devatA jii| dayA, sindhu guruvara, para - upakArI haiN| dhanya terI jananI ko, janma jahA~ pAyA guru / haraSita phUlIbAI Apa guNadhArI haiN| rattIcanda pitAjI ke, nandana suhAne pyaare| mahAmanA upAdhyAya, mahimA apArI hai| kahata "subhASa muni" guruvara kastUra jii| yathAnAma tathAguNa, Apa hitakArI haiM // 1 // pAye guru khUbacanda, chattI riddhI tyAgI mahA / khUba kiyA jJAna dhyAna, saMyama ujArI hai| jyotirvid guruvara, jana - jana sukhakara / kAmanA rahita guru, mamatA ko mArI hai| jIvana pavitra terA, gaMgA sI nirmala dhaaraa| guNa gAvo hara kSaNa, hRdaya meM dhArI haiN| kahata "subhASa muni" upAdhyAya kastUra ke| pratipala caraNa meM, vandanA hamArI hai // 2 // Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 janma munidvaya abhinandana grantha dIkSA dohA divAkara navaratna meM tattva' nava meM jeTha vadI, janma liyA jisa dina guru, haraSe baTI badhAI sarvatra hI hotA maMgalAcAra // 2 // nara nAra / 'caturvida dizA jAna / terasa 1 3 ravi sujAna // 1 // zItala zItala' canda hai, nidhi mile sukha jAna / SaT kAyA pratipAla guru, nayanara base nirvANa || 3 || kArtika zuklA trayodazI, 13 gurudina zubha pahacAna / dIkSA lekara dhanya huve, mahA guNI guNavAna ||4|| 13 rAdhezyAma abhinandana zata ! zata !! he guruvara ! Aja tumhArA karate haiM / cirAyu hoM he pUjya pravara ! yaha kAmanA jana mana karate haiM // 1 // dig diganta meM mahaka uThI, saMyama kI jyoti yaha pyArI / prabhAvita hote use dekhakara, mahimA gAte nara nArI // 2 // - Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai zubhakAmanA evaM zraddhArcana 187 aminandana hama karate haiM / bAlakavi subhASa muni "sumana" manohara chanda sarala svabhAvI muni, jJAniyoM meM Apa gunnii| mAyA aura mamatA ko, mana se visArI hai| tapa tyAga zUra mahA, parama tejasvI mukha / sadguNa prakAzaka, saMyama sudhArI hai| sAdhanA kA teja sundara alaukika ramaNIka / vANI mIThI madhu sama, kapaTa bisArI hai / / kahata "subhASa muni" pravartaka pada dhaarii| uccatA hai jIvana meM, AcAra vicArI hai // 1 // ahiMsA ke upadezaka, Agama ke jJAtA mhaa| parama dayAlu guru, vairAgya ke dhArI haiN| lakSmIcanda pitA guru, yathAnAma tathAguNa / hagAmajI dhanya haI, dhanya mahatAra sudUra pradeza ghUma, vIra vANI pracAraka ! gambhIratA meru kI sI, dhIratA apArI hai| kahata "subhASa muni" pravartaka pada dhaarii| virATatA jIvana meM, mahimA vistArI hai // 2 // AnabAna zAna dekho, dIpA rahe munivara / zramaNa saMgha niSThA Apa, tyAgamUrti bhArI hai / / dIpti damakatI bhArI, hIrA jaisI camakati / aise mere pravartaka, hIrAlAla bhArI haiN| hIrA ke sadRzya jIvana, kalimala kAma nhiiN| caritra pavitra pUta, parama AcArI haiN| kahata "subhASa muni" jaina tatva vizArada / pAda padma caraNa meM vandanA hajArI hai // 3 // rAdhezyAma jaya jaya jIvana terA hai, jaya jaya kare nara nArI hai| jaya jaya karate sura gaNa bhI, vaha saMjama bhI sukhakArI hai| cahu~ dizi meM phaile kIrata, yaha kAmanA hama saba karate haiN| zatAyu hoM he pUjya pravartaka ! yaha bhAvanA nizadina karate haiM / / / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 munidvaya abhinandana grantha kastUra guNa- jJAna muni vijaya 'vizArada' kastUra guruvara pyAre haiM, jina zAsana kI zAna / karate haiM abhinandana, aru hama gAte guNa gAna // Tera // 'phUlI' mAtA ke pyAre dulAre / 'raticaMda' jI ke kula ujiyAre // saumya suhAne guNivara ho samatA ke nidhAna // 1 // parama saubhAgI / jJAnI - mahAmuni samparka pA kaI Atama jAgI // dhanya pitA-mAtA hai, aru dhanya jJAna guNakhAna // 2 // mAlava ke mahA ratna kahAte / kaMkara ko zaMkara bhI banAte // 'sAgara vara gaMbhIrA' karate haiM jaga utthAna ||3|| jainAgama ke jJAtA guruvara / dInoM ke rakSaka karuNA ke sAgara // aho ! mAlava ke bhUSaNa, aho mAlava nidhi mahAna ||4|| madhuratA kA jharaNA vacanoM meM jharatA / hara-nara-jana ko pAvana karatA // harSita hokara vacanoM kA karate haiM jo pAna ||5|| zubha pada ko tuma bhUSita karate / viSaile mAnasa meM bhI amRta bharate // 'upAdhyAya' pada pAye aho ! zramaNa saMgha ke prANa // 6 // motI / adbhuta saMyamI sacce jIvana meM bhara do zubha jyotI // ujjvala mArga banegA, apanAye jo sajJAna // O Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 zubhakAmanA evaM zraddhArcana pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja ke prati hIraka cAlIsA - muni vijaya 'vizArada' mahimA maMDita mAlava dharatI, prAcIna yAda dilAtI hai| jisa dharatI kI gaurava - gAthA, hara-jana vANI gAtI hai / hariyAlI kA sarasa sunahalA, zItalatA kA rAja hai| 'mAlava mA~ kA peTa hai', yaha hara nara kI AvAja hai| jisakA cappA-cappA pAvana, prabhu vIra caraNa se hai| jisa bhUmi kI khyAti, usake Dagara-Dagara kaNa-kaNa se hai| (4) jahA~ sabhI mata paMtha-graMtha kA, deva tulya hotA smmaan| harSa sahita jahA~ guNiyoM kA, bhakti se hotA hai guNagAna / usI bhUmi kI atula dena hai, jahAM hue haiM RSi mahAn / sAdhaka tapI hue haiM jahA~ para, eka-eka jJAnI guNakhAna / / mahA mAlava kA 'mandasaura' hai, nagara bar3A hI bhAgyanidhAna / dharmaniSTha zraddhAlu mAnava, arthavAn rahate vidvAn / kartavya-pAlaka zrAvaka haiM jahA~, nAma suhAnA 'lakSmIcaMda' / dharmapatnI zrI hagAmabAI ne, pAyA suta chAyA Ananda / zukla pakSa meM janma huA taba, nAma diyA hai 'hiiraalaal'| jisako pAkara parivAra ho gayA, dhanya ho gayA nihAla / mAta-pitA ke saMskAroM se, hIrA ho gaye saMskArita / zubha zikSA pAI hai jinane, jaina dharma ke AdhArita // Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 munidvaya abhinandana grantha (10) sAta varSa kI Ayu meM hI, priya mAtAjI vidA huii| akathanIya vAtsalya aura, prIti bhI jinase judA huI / (11) bar3I bahana thI 'kaMcana', aru choTA bhAI 'pnnaalaal'| kAla le gayA una donoM ko, dayA na AI mahA karAla / (12) dekha vidAI ina tInoM kI, mana meM chAyA taba vairaag| Apane hI mana se ve bole-jAga ! jAga !! mana ! mmtaa-tyaag| diyA kisI ne lAlaca jaba, apane atulita vaibhava kaa| oja pUrNa upadeza diyA jo, pAyA Apane anubhava kA // andhakAra meM dhakkA detI, mahA vikaTa hai yaha maayaa| aba taka isako nahIM samajhA hai, aru jJAna bhI nahIM pAyA / hIrA ne virAga patha para, kadama bar3hAkara kI pravRtti / mAyA ke bandhana se le lI, harSita ho svecchA nivRtti // . (16) aise hI svarNima avasara para, 'nanda guru' kA cAturmAsa / jinake amRta upadezoM se, chAyA hara jana meM ullAsa / (17) dIpaka kI saMgati pAkara ke, apara dIpa pAtA hai prakAza / eka AtmA ke jagate hI, apara AtmA pAya vikAsa // (18) dIkSA kI hote hI bhAvanA, pUjya pitA ko jagA diyaa| dhArmikatA kI svaccha lagana meM, unheM bhI jisane lagA diyA / jinakI prabala preraNA se hI, sUtroM kA abhyAsa kiyaa| pratikramaNa kara liyA zramaNa kA, aneka sthoka kA jJAna liyA / / (20) traya mahAmuni ne isI varSa meM, priya saMyama ko sviikaaraa| unnIsasaugunyAsI kA hai, vikrama samvat ati pyArA // Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 zubhakAmanA evaM zraddhArcana (21) guru pratApa mevAr3a bhUSaNa haiM, isI varSa ke mahA jnyaanii| lakSmIcaMda-hIrA bhI saMyamI, bane tapasvI guNa khAnI // (22) dIkSA lekara guru nanda se, jJAna khajAnA pAyA hai| zramaNa saMgha kA tumane munivara, gaurava adhika bar3hAyA hai| (23) saMskRta-prAkRta-hindI aru, gujarAtI bhASA kA hai jJAna / jaina sUtra Agama sAhitya meM, bane Apa munivara vidvAn / / ____ (24) gatizIla aru prayatnazIla bhI, jIvana jaga meM hai jagamaga / saMyama ke o sabala sArathI ! saphala bane jaga meM paga-paga / / .(25) zazi jyotsnA jaise tumhAre, yugala netra mana harate haiN| ahiMsA-satya-prema kI varSA, nirAbAdha ve karate haiN| saumya suhAnA ceharA pAvana, karatA hai ati AkarSita / dekha-dekha hara jana mAnasa ho jAtA, guNivara ati harSita / / (27) zAMti sAdhanA sadA priya hai, pakSapAta kA nahIM hai nAma / hIrA-hIrA hI kahalAtA, yathA nAma vaise guNadhAma / / (28) dhIraja sambala sabala ApakA, saMyama meM pUrA puruSArtha / jJAna-darza-cAritra atulita, lage jor3ane pyArA artha / / prakRti ke haiM sarala sudhAkara, mRdutA ke mahanIya bhaNDAra / nirmala surasari sama jIvana hai, pUre pAvana karuNAgAra // bhavya bhAla para teja nikharatA, jyoM jAno bhASkara kA oja / zramaNa saMgha ke zubhra samuda' meM, jaise khila rahA sukhada saroja // 1 samudra Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 munidvaya abhinandana grantha (31) bhUle - bhaTake pathikoM ko, sadrAha Apase milatI hai| eka bAra bhI darzana karale, mujhita kaliyAM khilatI haiN| (32). andhakAra ko dUra haTAne, jJAna Apane pAyA hai| dhanya Apake mAta-pitA haiM, jIvana dhanya banAyA hai| (33) rAjasthAna-gujarAta aura bhI, bhramaNa kiyA hai uttara desh| baMgAla, Andhra, paMjAba, keralA ati ghUme haiM madhya pradeza / (34) tamilanADu aru karnATaka meM, vihAra kiyA hai deza bihAra / jammU taka pahuMcAI hai, amRtamaya vANI priyakAra // jainAgama vizArada himakara, pravacana zailI hai pyArI / jo dhAre jIvana meM apane, bana jAtA vaha guNadhArI / / (36) mana ke nirmala, tana ke nirmala, nirmala RjutA ke sAgara / nahIM jJAna se garvita hote, aho! muni guNa ratnAkara // (37) vyaktitva aura kRtitva samanvaya, huA ApakI vANI meM / pavitra-prema pAne kI AzA, karate haiM hara prANI meM / (38) rahe sadA jayavaMta pravartaka, yahI kAmanA hotI hai| saphala bhAvanA, saphala kAmanA, nizcala mana kI jyoti hai / / __ (39) ujjvala gaurava samAja kA hai, jo karate haiM abhinandana / merA bhI le leveM munivara ! caraNoM meM zata-zata vandana / / (40) pratidina-pratipala abhinandana, hara muni ApakA karate haiN| 'vijaya muni' zubha maMgaladAyI, pavitra-preraNA varate haiN| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 zubhakAmanA evaM zraddhArcana vandana kRpA nidhAna navadIkSita 'ratana muni' (mevAr3a mU0 paM0 zrI pratApamalajI ma0 ke ziSya) (tarja-dekha tere saMsAra.......) dhanya-dhanya kastUra guruvara, guNaratnoM kI khAna / jaga meM jIvana ati mahAn / karuNA sAgara, vimala guNAkara, kareM sabhI guNagAna / jaga meM jIvana ati mahAn ||tter|| nagara 'jAvarA' hai ati pyArA, jahAM Apane janma hai dhArA / pitA 'raticanda' kula ujiyArA, 'phUlI mA~' kA mohanagArA // unnIsau-unapacAsa mAMhI, liyA janma yahA~ Ana // 1 // zubha saMskAra pUrva ke bhArI, jJAna prApti kI ruci tumhaarii| guru 'khUbacanda jI' aNagArI, unakI zikSA tumane dhaarii|| vinaya-viveka buddhi se guruvara pAyA Agama jJAna // 2 // kaI bhASAoM ko pAyA hai, prAkRta para ati mana chAyA hai| jyotiSa jJAna bhI tuma pAyA hai, Agama nidhi bhI kahalAyA hai / / phira bhI garva kabhI nahIM karate, jina zAsana kI zAna / / 3 / / dharma prabhAvanA bar3hA rahe ho, patita-pAvana banA rahe ho| ThATha suhAnA lagA rahe ho, antara mana ko jagA rahe ho / 'ratana mani' caraNoM meM karatA vandana, kRpA nidhAna // 4 // ON Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 munidvaya abhinandana grantha mahimA mahake tapasvI 'abhaya muni' (mevAr3abhUSaNa paM0 zrI pratApamalajI ma0 ke ziSya) (tarja-rezamI salavAra .......) mahA mAlava ke ratna bar3e upakArI haiN| mahimA jinakI mahake jagat majhArI hai ||tter|| nagara 'jAvarA' pyArA, "pitA raticanda' gunndhaarii| mAtA 'phUlI' ujiyArA, capalota gotra sukhakArI // - mahA balihArI hai // 1 // caudaha varSa kI vaya meM, saMsAra kI mamatA tyaagii| priya paMca mahAvratoM ke, bana gaye Apa anuraagii|| jJAna bhaNDArI haiM // 2 // guru khUbacandra jI dhAre, jo pUjya pravara pada vaale| jo mahAguNI tejasvI, the adbhuta zakti vAle // mahimA bhArI hai||3|| Agama kA jJAna suhAnA, guruvara ne vinaya se paayaa| bhUle-bhaTake pathikoM ko, saccA rAhI hai banAyA // maMgalakArI haiM // 4 // aho karuNA ke sAgara, merA vandana sviikaaro| hamako bhI kastUra guruvara, hai jaga meM zaraNa tihaaro|| 'abhaya' suvicArI hai // 5 // Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 zubhakAmanA evaM zraddhArcana zramaNa saMgha kI thAtI haiM.... D jinendra mani 'kAvyatIrtha' mAlava ratna pUjya pravara haiM, U~ce mAnava ratna mahAn / kiye prayatna Apane aise, jisase ho jaga kA kalyANa // jaga kalyANa kiyA karate jo, ve pAte pUjA kA sthAna / pUjA sthAna prApta kara lenA, lie sabhI ke kaba AsAna // jaga sampUrNa prakAzita hotA, udita sUrya ke hAthoM se| vizva sakala lAbhAnvita hotA, mudita santa kI bAtoM se // parahita jIvana jIne vAle, parahita saba kucha sahate santa / svahita tirohita kara parahita meM, . sahiSNutA kA lete paMtha // jana-jana se samparka sAdhakara, jaga ko sukhI banAte santa / unakA vahI bhavAnta jagata ke, kaSToM kA kara pAte anta // aise jJAnI muni kA svAgata, karate haiM hama saba milakara / RturAja kA svAgata karate, jyoM sAre sumanasa khilakara / / zrAvaka aura zrAvikAyeM ye, sAdhu-sAdhviyAM gAtI haiN| zrI kastUracandajI munivara, zramaNa saMgha kI thAtI haiN| vayovRddha samRddha jJAna se, vacana siddha munivara pyAre / zraddhA puSpa 'jinendra' car3hAtA, parama prema se svIkAre / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 munidvaya abhinandana grantha caraNa-vandanA vAle, jinendra muni 'kAvyatIrtha' hIre tulya camakane munivara hIrAlAla mahAn / Agama tattva vizArada jinakA, pravartakoM meM U~cA sthAna // choTe bar3e sabhI santoM kA, Apa sadA karate sammAna | isIlie hai sabake mana meM, mahAmuni kA UMcA sthAna // bhUle-bhaTake pathikoM ke hita, muni hote haiM eka prakAza / amaroM aura naroM kA hotA, satya sAdhanoM para vizvAsa || sarala sugamya vivecana dvArA, dete janatA ko pratibodha / zrotAoM ko AyA karatA, eka nayA Amoda-pramoda || ArAdhanA amara karate haiM, satya sAdhanA ke hAmI / virAdhanA ke prabala virodhI, vIra mArga ke anugAmI // deza samAja rASTra ke hita meM, lagA diyA jIvana sArA / eka tyAga ke sammukha jhukatA, tribhuvana kA tana-mana pyArA // zraddhAMjaliyA~ svIkRta karake, hamako upakRta Apa kreN| rahI khAmiyA~ truTiyA~ jo bhI, udAratA se mApha kareM // 'muni jinendra' vandana karatA, zrI hIrA muni ke caraNoM meM / santoM kA zaraNA hotA hai, cAroM maMgala zaraNoM meM // Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubhakAmanA evaM zraddhArcana ia pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja / mahAsatI madhubAlA jaya-jayakAra hai, khuziyA~ apAra haiM, pravartakajI mahArAja ko, vandana bArambAra hai ||tter|| o"janma san unnIsau cauMsaTha, 'mandasaura' meM pAyA jii-2| 'lakSmIcanda jI' pitA Apake, 'hagAma bAI' jAyA jI-2 // 1 // 'dUgar3a vaMza' meM janma liyA hai, 'hIrAlAla' guru rAyA jI-2 / dhArA uttama saMyama ko, aba jIvana saphala banAyA jI-2 // 2 // 'rAmapurA' meM dIkSA lInI, pitA zrI guru dhAre jii-2| vidyA-sevA - vinaya se pAI, kalyANI hitakAre jI-2 // 3 // gA~va-gA~va aura nagara-nagara meM, ahiMsA dharma phailAte jii-2| jaina-tattva aru dayA kA jhaMDA, ghara-ghara meM phaharAte jI-2 // 4 // abhinandana hama karate guruvara, saccA hIrA-hIrA jii-2| jIvana pAvana 'madhu' banAye, hIrA nikharA-nikharA jI-2 // 5 // mAlavaratna zrI kastUracandajI mahArAja - mahAsatI madhubAlA (tarja-zubha phala pAvo re.....) guru guNa gAo re, guru guNa gAo re, _ hila-mila caraNoM meM zIsa jhukAo re ||tter|| janma liyA hai zahara 'jAvarA' khuziyAM chAI bhArI re / 'raticanda jI' pitA, mAta 'phUlI' upakArI re // 1 // vairAgya bhAva ko dhAra Apa, saMsAra asAra hai jAnA re| kiyA jJAna abhyAsa zreSTha saMyama ko mAnA re / / 2 / / zubha velA, zubha pala meM Apa dIkSA kA ThATa lagAyA re / khUbacanda jI mahArAja ko guru banAyA re // 3 // vinaya-vaiyAvRtya aura bar3oM kI sevA khUba hI kInI re / dhIra - vIra-karuNA sAgara kI padavI dInI re // 4 // guNa-varNana merI jabAna ye, nahIM pUrNa kara sakatI re| 'madhu kuMvara' phira bhI caraNoM meM, bhAvAJjali dharatI re // 5 // Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 munidvaya abhinandana grantha zramaNa saMgha ke prANa ! kSamA ke kAMtilAla bAphanA hastImala boharA puNyodaya se pAye guruvara, mahA guNoM kI khAna / harSe - harSe mere prANa // sAgara, jJAna ke Agara, camake bhAgyavAna / harSe - harSe mere prANa ||tter // 'raticanda jI' pitA tumhAre, mAtA 'phUlI' ke haiM pyAre / deza mAlavA ke ujiyAre, guNa gAte haiM munigaNa sAre // usI dharmabhUmi kI guru ne Aja bar3hAI zAna // 1 // jaga kI mAyA nazvara jAnI, laghu vaya meM saMyama kI ThAnI / guru mile the jJAnI - dhyAnI, amRtamaya thI jinakI vANI // 'khUba guru' ko pAke ApakA jIvana huA mahAn ||2|| gaMbhIra guNoM kI khAna tuma ho, bhaviyoM ke nidhAna tuma ho / patitoM ke patavAra tuma ho, zramaNa saMgha ke prANa tuma ho // karate sva-para kA dekho, jIvana kA kalyANa ||3|| jana-jana ko tuma jagA rahe ho, jina zAsana ko dipA rahe ho / pATha prema kA par3hA rahe ho, sandeza dharma kA sunA rahe ho / 'kAMti-hastI' zaraNa le rahe, Aja caraNa kI Ana ||4|| Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munidvaya abhinandanam upAdhyAya zrI puSkara munijI ke praziSya evaM sAhityakAra zrI devendra munijI ke ziSya zrI rAjendramuni zAstrI, kAvyatIrtha, sAhityaratna mahAzayAH deva samAmunIzA, bhavanti vizvasya nidhiH svarUpAH / ata: samastA upakAriNaste, zubhakAmanA evaM zraddhAcaMna hitopadiSTaM vidhimAzrayante // 1 // bhavanti santastapasAM nidhIzA, ataH sadArAdhyapadAravindAH / upAsanIyA satataM janeSu, cAritracintAmaNicintakAste ||2|| devaiH sadA stutyamahAdhareyam, athApi tasmin nRpadeva prAntaM, tatoviziSTaM bharatasya varSam / jAtI tu hIrA, mRganAbhisAdhU ||3|| yuge yuge ratnasamau munIzo, samAjadharmAdhika vivarddhamAnau bhavatAM hitAya / puNyabhUmeH, sadAbhirAgAM suSamAM variSThAm // 4 // 166 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 munidvaya abhinandana grantha pUjya zrI kastUracandajI mahArAja kI sevA meM kavi abhayakumAra "yaudheya" (meraTha) o mAlava ke saMta ratna, vidyA vAridhi tumako praNAma / o parama tapasvI maha saMta, zata zata praNAma ! zata zata praNAma !! hai jaina zramaNa ! he mahAsthavira ! jina' darzana ke adbhuta paMDita ! he zramaNa saMgha ke cUr3AmaNi ! he gauravamaya-mahimA maMDita !! jAga uThI dharA aba karavaTa le, kastUracandra he mahAprANa ! dhAraNa kara caraNa-dhUli terI, karatI praNAma ! zata zata praNAma !! o mAlava ke saMta ratna, vidyA vAridhi tumako praNAma !! pUjya zrI hIrAlAlajI mahArAja kI sevA meM D kavi abhayakumAra "yaudheya" jaga maga karatA eka sitArA, amDara chor3a dharA para aayaa| aMdhakAra miTa gayA jagata kA, vaha jaba zramaNa saMgha meM aayaa| 'hIrAlAla' nAma se pAI khyAti, jina zAsana kA ratna kahAyA / dUra dUra taka dharA nApa kara, isane ghara ghara dharma sunAgA // mahAvIra kA vIra sipAhI, dharma dhvajA lekara calatA hai| jidhara uThAtA caraNa saMtavara, udhaH puNya khilatA phalatA hai / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubhakAmanA evaM zraddhAcaMna guru-guNa-gAna satI zrI jJAnavatI jo haiM, zAsana ke sitAre haiM / ke ye guru, tha ke ujiyAre haiM |ra || guru kastUra pyAre prANa bhaktoM ye mAlava ke haiM ratana, jAvarA hai inakA vatana, jaga jAna liyA jhUThA, aura saphala kiyA nara-tana / raticanda pitA, mAtA 'phUlA' ke dulAre haiM... // 1 // o karuNA ke sAgara, merI choTI sI gAgara, kRpA karake bhara do, o sadguNa ke Agara / majhadhAra nayyA ke, basa tuma hI kinAre ho... // 2 // antara meM prabhA bhara do, tuma jJAna divAkara ho, sadguNa ko mahakA do, tuma zAnti sudhAkara ho / jJAnavatI ke ye hI, gurudeva sahAre ho... T...11311 O karate zraddhA zrarpita Aja mahAsatI zrI prItisudhAjI karate zraddhA arpita Aja, jina zAsana ke divya sitAre / kastUracanda jI mahArAja // dhruvapada || hRdaya Apa kA ati nirmala hai, sAtha meM puNya kA jora prabala hai, caraNoM meM nata janatA sakala hai, saba kI hai eka AvAja || 1 || sphaTika sama zuddha mana hai ApakA, paracA dete ajaba anokhA, kaiyoM ne anubhava se dekhA, DUbate ko banate jahAja || 2 || sAgara Apa kahAte, karuNA donoM kA Azraya haiM banate, sAdhu-niyama meM majabUta rahate, - kahalAte garIba nivAja || 3 || jJAna-kriyA se jIvana sajAyA, 'ujjvala' 'prIti' kA bigula bajAyA, ho rahA abhinandana mahotsava savAyA, cirAyu hoM ye saMtarAja // 4 // 201 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 munidvaya abhinandana grantha pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja abhinandana zata-zata bAra kagi priyaMkara dharatI ha~satI hai ambara bhI, abhinava gIta sunAtA hai| hIraka muni ke zrI caraNoM meM, kavi zubha ardha car3hAtA hai / / argha zAnti kA, prema-dayA, vizvAsa-manujatA zraddhA kaa| satya-ahiMsA-Atma dharma ka', sarvodaya-tapa niSThA kA / khaNDa-khaNDa ho rahe jagat ko, munizrI eka banAte haiN| isIlie to kSitija jhUmatA, digpati zaMkha bajAte haiN| aTala ahiMsA ke vratadhArI, karuNA dhana tapa-pUrita haiN| kavitA nahIM hRdaya kI aJjali, sAdara Aja samarpita hai / / 2) eka suI kI noka barAbara, bhUmi bandhu ko de na sake / ve kaurava the itihAsoM meM, nAma svayaM kA kara na sake / yuddhoM se hI sabhI samasyA, hala hotI thI dvApara meN| jaba ki svayaM vAsudeva kRSNa kA, anuzAsana thA ghara-ghara meM / / kintu Aja zrI hIrAmunjiI , zAnti mArga batalAte haiN| dayA-dharma aura satya-ahiMsA, kA sandeza sunAte haiM / naratA kA nirmAlya aparimita, jana-gaNa mana ko arpita hai| kavitA nahIM hRdaya kI aJjali, muni caraNoM meM vaMdita hai / / zasya - zyAmalA bhAratamAtA, bhUla gaI apane dukhdd'e| hiMsaka bhUla gaye hiMsA kA, jIva dayA ke ratna jar3e / uttara - dakSiNa-pUrava-pazcima, gagana dharA pAtAla sbhii| hIraka muni ke vacanAmRta se kaNa-kaNa rahatA mukhara abhI / / saMta-ziromaNi, zAnti-mUrti, muni hIrAlAla suhAte haiN| hIraka-pravacana kI isa nidhi kA, maMgala koSa luTAte haiN| satya-ahiMsA-zAnti-dayA hI, mahAsanta kA amRta hai| kavitA nahIM hRdaya kI aJjali, saMta-caraNa meM arpita hai| Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubhakAmanA evaM zraddhArcana 203 mAlavaratna zrI kastUra bI0 vimala kumAra zaMkA, naumAja vAlA mAlava ratna zrI kastUra kI gAthA rahI hai, gauravamayI mahA mahattI yaza dhaarii| janme jAvarA zahara pitA rattIcanna _ aura thI phUlI bAI Apa kI mAta mhtaarii|| vaya teraha ke hote hI svIkArI khuda ne jaina bhagavatI mana bhAvanI saMyamI diikssaa| bar3ha pragati patha karata dharma abhyAsa lI hamezA hI sAtvika bhojanI bhikSA // kastUrI jyoM mRganAbhi rahatI sthita tyoN| zAstra jJAna inake hRdaya gahana sabane mAnA hai| hindI, prAkRta par3ha, saMskRta par3he phira jyotiSa, jJAna hAsila karanA bhAvanA inane mana ThAnA hai| saMyamI razmiyAM karate vikasita jainI santa, maga kI yaza kIrti jaga meM bar3ha anupama jgaaii| bana yazasvI karma dhIrA guru khUba ko, jaga meM khUba camaka jainatva kI dundubhi mahatI bajAI // ho Aja bhI he muni jI himmata meM, himAlaya gaMgA se pAvana anamola nidhi jaina jagati meM / mAnatA Apa ko tIrtha dhAma sArA hI mAlava, aura ho zramaNa pUre saMyama tyAga aura Iza bhakti meM / he karmavIra, he samatA rasa sAgara kitanA bhI yazagAna karUM' to kama hI hai yaha tumhaaraa| hove jaba grantha meM, chapa kara tumhArA, abhinandana zraddhA se nata mastaka ho caraNoM meM hamArA // Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munidvaya abhinandana grantha gurudeva zrI kastUracaMdajI mahArAja ke guNagAna daulatasiMha talesarA, bhAdavigA nivAsa, bATesara mahAdeva, udayapura o jina zAsana ke tAja, kastUra 'mahArAja', bar3e upakArI - maiM bAra- bAra balihArI // Tera || jAvarA - zahara meM janama jo pAyA, mAta phUlAM ke goda meM AyA, " ratIcanda" ne pyAra lar3AyA, bAlapaNA meM vairAgya chAyA, sarva khUbacanda ke zaraNeM AyA, Atma- balasuM jJAna ramAyA, saMyama kriyA meM dhyAna lagAyA, zuddha cAritra se jJAna suNAyA, jyotiSa kalA ati bhArI || 3 || o0 anya jAtI ko rAhA batAyA, nagara-nagara meM Apa padhAraghA, ghara-ghara khuziyAM bhArI || 1|| o0 kuTumba ko dUra haTAyA, zikSA grahaNa jArI ||2|| o0 saba ko apanA bhakta banAyA, kiyA bahuta upakArI ||4|| o0 poSadhazAlA meM pagalyA hote, jana-jana ko Apa darzana dete, maMgalIka dete - tAjIma dete, 204 vRdha avasthA sukhI bitAte, ziSya maNDalI sevA daulata siMha haiM dAsa tumhArA, vandana lIjo guru hamArA, bhaktoM ke ho tuma rakhavArA, jugajuga jIo balihArI ||7|| o0 dharaNAM jhuke nara nArI // 5 // o0 ratanapurI meM niva lagAte, karate, dhanya-dhanya - mahimA thAMrI // 6 // o0 - - - Sa vitta dIna baMdhu inahI guruvara kI sahAya kIje, samAja meM vijaya kIje, inahI ke nAma kI / inahI kI tAkata soM, samAja ko surdhAriyo kAja, ha kI zAsana soM, saMgha ne mauja kI // "kastura" ko ikabAla, sau guno bar3hAve prabhU, tarakkI hoya samAja meM, saba hI kAma kI / munigaNa ziSya kI, umara darAja kIje, Ayu dIrgha kIje prabhU "kastUra" mahArAja kI // 1 // O koI kahyo re guru darzana kI, Avana kI mana bhAvana kI, Apa na Ave likha nahi bheje, bANa par3I lalacAvana kI // 1 // e doI ne kahyo nahi mAneM, nadiyA~ bahe jaise sAvana kI, kahA karU~ kachu basa nahi mero, pAMkha nahiM ur3a jAvana kI ||2|| vRdhApana meM rogI mheM to, sAtha mile bhalA Avana kI, daulata kahe gurU kada milego, darzana deya mukha haMsana kI // 3 // gAya-bhaiMsa - pazuoM kI hAthIdAMta tathA pohA camar3I, AtI sau sau - kAma / - kasturI, bikatI maMhage dAma || Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubhakAmanA evaM zraddhArcana 205 pravacanakAra : jainAgamatattvavizArada pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja ke guNagAna 0 daulatasiMha talesarA, bhAdaviyA nivAsa, bATesara mahAdeva, udayapura dohA te guru mere mana baso, je bhava jaladhi jahAja / Apa tireM para tArahIM, se zrI munirAja / / kavitta guru "hIrA" deva samAna dikhe catura, aura jJAnavAna, uttama nigAha vAle haiN| sUtroM ke jAnakAra, bhASaNa ke zAnadAra, saMyama ke ujale, kriyA pAlana vAle haiM / / dharma ke hita kAja, keI gAMva parasa Apa, para upakArI saMta, zAnta svabhAva vAle haiM / saba hI janatA ke sAtha, saneha barasAveM Apa, dhanya hIrAlAla tUM, bApU "lakSmI" ke lAle haiM / / dohA prema "hIrA" na chape, jAM ghaTa bhayA prakAza / dAbI - dUbI nA rahai, kastUrI kI vAsa / / kAlI-kalUTI-rAta kA, pariNAma prabhAta hai| jyAdA kar3I garmI kA, pari gAma barasAta hai / / kaMkara aura pattharoM ko, najara aMdAja mata kro| dekho unhIM meM se, nikalatA "javAharAta" hai / / jaga, jaza, lidho-mokalo, jara' sahalidho jANa / jaga-ne-vaza kiMkara kidho, amRta jIvAM bakhANa // Ayu bar3he kIrti bar3he, jana - sana deta AzISa / "guru hIrA" kuzala raheM, saha ya kare jagadIza / / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 munidvaya abhinandana grantha zrI kastUracandajI mahArAja sAhaba ke caraNa-kamala meM samarpita rAjamala mahetA bI. e. sAhityaratna, jyotiSa vizArada (kuzalagar3ha) kastUrI sama haiM suvAsita, mAlava ratna sukhadhAma haiN| vayovRddha samatA rasadhArI, zrI ko koTi koTi praNAma haiM / priyadarzI, madhumUrti, darzana sadA sukhakArI haiN| jyoti puMja jyotiSa ke jJAtA, mahimA jinakI bhArI haiM / sadA prasanna saumyavadana, darzana kI balihArI hai| maMgalamUrti maMgalakArI, puNyavAna upakArI haiN| mAlavaratna santapada aSaNa, saMtana meM saratAja haiN| darzana kara zrI caraNa meM, pulakita Aja samAja hai| mahetA ke manabhAvana pavana, saumyAkRti sukhakArI haiN| koTi koTi vandana zrI caraNa meM, jyotipuJja dhArI haiM / "dvaya muni abhinandana" zAntilAla mehatA dvaya muni ko natamastaka ho sAdhAraNa sI bheMTa hai, svIkAra kareMge vaMdanA, arcanA ke ye zabda haiN| dvaya muni, garIboM anAthoM ke saratAja haiM, dvaya muni ko natamastaka ho sAdhAraNa sI bheMTa hai| sAgara sama vizAla hRdaya aura kArya kSetra hai, dayA pAlo kaha diyA to ber3A pAra hai| dvaya muni ko natamastava' ho sAdhAraNa sI bheMTa hai| abhAgoM ke bhAgya hai, patitoM ke uddhAraka haiM, prANImAtra ke prati prema aura dayA ke pratipAlaka haiN| dvaya muni ko natamastaka ho sAdhAraNa sI bheMTa hai / / tyAga aura aparigraha kA pATha sabhI ko par3hAte haiM, saMgaThana meM lAne kA eka hI mahAna lakSa hai| dvaya muni ko natamastaka ho sAdhAraNa sI bheMTa hai / / jo bhI zaraNa meM AtA hai uddhAra usakA karate haiM, taraNa, tAraNa jahAja sama jIvana hai| dvaya muni ko natamastaka ho sAdhAraNa sI bheMTa hai / / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya khaMDa Kekrt... mAlavabhUmi :dhArmika, aitihAsika evaM sAMskRtika garimA KaMan Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlava itihAsa : eka vihaMgAvalokana vidyAvAridhi DA0 jyoti prasAda jaina, lakhanaU [hamAre abhinandanIya gurudeva jyotirvida zraddheya zrI kastUra candajI mahArAja evaM pravartaka zrI hIrAlAlajI mahArAja kI janmabhUmi mAlava pradeza rahA hai| mAlava, jainadharma-saMskRti evaM itihAsa kI krIr3A-bhUmi rahI hai| jaina saMskRti ke saMrakSaNa evaM savardhana meM mAlavabhUmi kA mahattvapUrNa yogadAna rahA hai| abhinandanIya puruSoM kI abhinandana velA meM janma-bhUmi ke gaurava ko smRtipatha meM lAnA bhI anivArya hai| isa dRSTi se isa khaNDa meM prastuta hai-janmabhUmi ma lava kI dhArmika evaM sAMskRtika garimA kA virala zabda-citra / -sampAdaka madhya pradeza kA jo bhUbhAga Aja mAlava yA mAlavabhUmi nAma se jAnA jAtA hai, vaha vastutaH bhAratavarSa kA nAbhisthala hai, aura rAjanaitika evaM Arthika dRSTiyoM se hI nahIM, sAMskRtika dRSTi se bhI isa mahAdeza kA pramukha eka kendra rahatA AyA hai| ati prAcInakAla meM yaha bhUbhAga avantideza ke nAma se vikhyAta thA aura avantIpurI aparanAma ujjayinI (ujjaina) usakI rAjadhAnI thii| jainapurANa evaM kathA sAhitya meM tathA Agamika granthoM meM avantIdeza aura ujjayinI nagarI ke aneka ullekha evaM sundara varNana prApta hote haiN| zuddha itihAsakAla meM, mahAvIrakAlIna (chaThI zatI IsA pUrva ke) bhArata ke solaha "mahAjanapadoM" meM avanti eka pramukha evaM zaktizAlI mahAjanapada thA aura ujjayinI kI gaNanA usa kAla kI daza maha rAjadhAniyoM evaM sapta mahApuriyoM meM thii| yaha eka rAjataMtra thA, aura usakA ekachatra zAsaka avantipati mahAsena caNDapradyota thA, jo ugra prakRti kA, yuddhapriya, zUravIra, pratApI evaM zaktizAlI svecchAcArI nareza thaa| parantu bhagavAna mahAvIra ke tathA svayaM apanI mahArAnI satI zivAdevI evaM vatsa deza kI rAjamAtA satI mRgAvatI ke prabhAva se antataH saumya ho gayA thA aura dharma kI ora bhI unmukha huA thaa| zivAdevI aura mRgAvatI sagI bahaneM thIM aura vaizAlI ke licchavi gaNAdhipa mahArAja ceTaka kI putriyAM thIM, aura isa prakAra mahAvIra jananI trizalA priyakAriNI kI bahaneM (athavA bhatIjiyAM) thiiN| pradyota kI putrI vAsavadattA vatsarAja udayana kI loka-kathA-prasiddha preyasI thii| apane tapasyAkAla meM bhI mahAvIra ekadA ujjayinI padhAre the, aura jaba vaha nagara ke bAhara atimuktaka zmazAna meM pratimAyoga se dhyAnastha the to sthANurudra ne una para nAnAvidha bhayaMkara Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 munidvaya abhinandana grantha upasarga kiye the| ukta upasargoM kA ina yogirAja para koI prabhAva nahIM par3A to mahArudra ne unakI stuti kI, apanI saMginI umA sahita bhakti meM ullasita ho nRtya kiyA aura bhagavAna ko 'mahati' evaM 'mahAvIra' nAma diye| kevalajJAna prApti ke uparAnta bhI bhagavAna kA samavasaraNa ujjayinI meM AyA batAyA jAtA hai| jisa dina bhagavAna mahAvIra nirvANa ko prApta hue usI dina caMDapradyota kA bhI nidhana huA aura usakA putra pAlaka ujjayinI ke siMhAsana para AsIna huaa| jaina paramparA meM ujjayinI kA mahattva usI kAla meM itanA bar3ha gayA thA ki prAcIna jaina granthoM meM mahAvIra-nirvANoparAnta kI jo rAjya kAlagaNanA prApta hotI hai, vaha mukhyatayA isI nagara ko kendra mAnakara dI gaI hai| magadha ke nanda samrATa mahAnaMdina ne, jo sarvakSatrAntaka kahalAyA, pAlaka ke vaMzajoM kA uccheda karake avanti ko magadha sAmrAjya meM milA liyA aura ujjayinI ko magadha sAmrAjya kI uparAjadhAnI bnaayaa| cANakya evaM candragupta maurya ne jaba magadha se nandoM kI sattA ko samApta kara diyA to unhoMne vRddha mahApadmananda ko surakSita apane dhana-jana sahita anyatra cale jAne kI anumati de dI thI, aura aisA lagatA hai ki usane apanA antima samaya ujjayinI meM hI bitAyA thaa| usakI mRtyu ke pazcAt candragupta maurya ne isa nagarI ko punaH sAmrAjya kI uparAjadhAnI banA liyaa| rAjya kA parityAga karake munirUpa meM apane AmnAyaguru bhadrabAhu zrutakevalI kA anugamana karate hue zravaNabelagola (karNATaka) jAte samaya bhI yaha rAjarSi candragupta isa nagara se hokara gayA thaa| eka anuzruti ke anusAra to zrutakevalI ne dvAdazavarSIya duSkAla kI bhaviSya vANI ujjayinI meM hI kI thii| usake putra evaM uttarAdhikArI bindusAra amitraghAta ke zAsanakAla meM rAjakumAra azoka ujjayinI kA vAyasarAya (rAjyapAla) rahA thaa| vahA~ rahate hue hI usane vidizA kI eka zreSThi-kanyA se vivAha kiyA thA usI kA putrarAjakumAra kuNAla thaa| azoka ke zAsanakAla meM kuNAla ujjayinI kA rAjyapAla rahA, aura azoka kI mRtyu ke uparAnta jaba kuNAla kA putra samprati magadha sAmrAjya ke bahubhAga kA uttarAdhikArI huA to usane ujjayinI ko hI apanI rAjadhAnI bnaayaa| samrAT samprati ke guru Arya suhasti the jinakI preraNA se usane anaginata jinamandira banavAye / aneka dharmotsava kiye, tathA dharma kI prabhAvanA, pracAra evaM prasAra ke lie nAnAvidha prayAsa kiye, jinake kAraNa usa dharmaprANa nareza kI yazogAthA itihAsa meM amara ho gaI / usakA putra zAlizukta bhI dharmAtmA evaM dharma prabhAvaka thaa| samprati maurya ke nidhana ke kucha kAla uparAnta kaliMga cakravartI samrAT khAravela ne avanti deza para adhikAra kiyA aura apane eka rAjakumAra ko yahA~ kA rAjyapAla niyukta kiyA, jo lagatA hai ki khAravela ke nidhana ke uparAnta svataMtra ho gyaa| usI kA 1 uttarapurANa parva 74, zlo0 331-337 (gunnbhdr)| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 mAlava itihAsa : eka vihaMgAvalokana putra thA pautra saMbhavatayA mahendrAditya gardabhilla thA, jisakA putra ujjayinI kA suprasiddha vIra vikramAditya ( I0 pU0 57 ) thA / mauryavaMza kI sthApanA ke kucha varSa pUrva hI, I0 pU0 326 meM yUnAnI samrAT sikandara mahAna ne bhArata ke pazcimottara pradezoM para AkramaNa kiyA thA / usa kAla meM usa pradeza meM kaI choTe-choTe rAjatantra aura darjanoM gaNatantra sthApita the / inhIM gaNarAjyoM meM eka "malloi " ( mAlava) gaNa thA / ye mAlava jana bar3e svAbhimAnI, svatantracetA aura yuddhajIvI the / yUnAniyoM kI adhInatA meM rahanA inheM nahIM rucA, ataeva sAmUhika rUpa se svadeza kA parityAga karake ve vartamAna rAjasthAna meM palAyana kara gaye / vahA~ ToMka jile meM uniyArA ke nikaTa aba bhI prAcIna mAlava nagara ke avazeSa haiM / kAlAntara meM vahA~ se bhI nirgamana karake ve antataH ujjayinI kSetra meM basa gaye / yaha ghaTanA samprati maurya ke samaya ghaTI pratIta hotI hai| khAravela kI vijaya ke samaya avanti meM inhIM yuddhavIra mAlavajanoM kI pradhAnatA ho gaI lagatI hai, ataeva usakA jo rAjakumAra rAjya pratinidhi ke rUpa meM rahA vaha mAlavagaNa ke pramukha ke rUpa meM hogA / gardabhilla ke durAcAroM se trasta hokara AcArya kAlaka sUri ne zakakula ke zaka-zAhiyoM kI sahAyatA se usa atyAcArI zAsaka kA uccheda kiyA / kintu aba svayaM zaka loga yahA~ jama gaye aura vijaya ke upalakSya meM eka saMvat bhI I0 pU0 66 meM calA diyA / svatantratA premI mAlavagaNa yaha sahana na kara sake aura gardabhilla - putra vIra vikramAditya ke netRtva meM saMgaThita hokara unhoMne svatantratA saMgrAma cher3a diyA / pariNAmasvarUpa, * I0 pU0 57 meM ve ujjayinI se zakoM kA pUrNatayA uccheda karane meM saphala hue, vikramAditya ko gaNAdhIza niyukta kiyA, samvat pracalita kiyA jo prArambha meM kRta, (kArtikAdi hone ke kAraNa ) tathA mAlava samvat kahalAyA aura kAlAntara meM vikrama samvat ke nAma se loka prasiddha huA tathA sikke bhI calAye jina para "mAlava- gaNAnAM jaya" jaise zabda aMkita haiN| tabhI se yaha pradeza mAlavabhUmi yA mAlavA nAma se prasiddha hotA gayA / vikramAditya ke Adarza surAjya meM usakI mahatI abhivRddhi huI / vikramAditya kI eka Adarza jaina nareza ke rUpa meM prasiddhi huI hai / kucha kAla taka mAlavA para vikramAditya ke vaMzajoM kA rAjya rahA, jisake uparAnta saurASTra ke zaka kSaharAta nahapAna evaM usake uttarAdhikArI caSTanavaMzI zaka kSatrapoM aura pratiSThAna ke zAtavAhana narezoM ke madhya ujjayinI para adhikAra karane kI hor3a calI / bhadracaSTana ne usa para adhikAra karake pracalita zaka saMvat (78 I0 ) calAyA to kucha samaya pazcAt zAtavAhanoM ne adhikAra karake ukta saMvat ke sAtha "zAlivAhana" vizeSaNa jor3a diyaa| IsA kI tIsarI-cauthI zatI meM isa pradeza para vAkATakoM kA zAsana rahA / tadanantara gupta samrAT samudragupta ne ujjayinI ko apane sAmrAjya kI uparAjadhAnI bnaayaa| usakI sabhA meM kAlidAsa, siddhasena, kSapaNaka prabhRti navaratnoM ne isa nagarI ko jJAna-vijJAna evaM saMskRti kA uttama kendra banA diyA / varAhamihira jaise jyotiSAcArya bhI yahIM hue / gupta sAmrAjya ke chinna-bhinna hone para bhI chaThI zatI Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 munidvaya abhinandana grantha meM guptoM kI eka zAkhA mAlavA meM zAsana karatI rahI jisameM hUNa nareza toramANa ko prabodhane vAle AcArya harigupta aura rAjarSi devagupta jaise jaina santa hue| isI bIca mandasaura kA vIra yazodharmana bhI kucha kAla ke lie apratima prakAza puMja kI bhAMti camaka kara asta haa| sAtavIM zatI meM mAlavA kannauja ke harSavardhana ke sAmrA kA aMga huA, jisake uparAnta bhinnAmAla ke gurjara pratihAra narezoM kA yahA~ adhikAra huaa| aisA lagatA hai ki 8vIM zatI I0 ke madhya ke lagabhaga dhArAnagarI ko rAjadhAnI banAkara mAlavA meM paramAroM ne apanA rAjya sthApita kiyaa| kahA jAtA hai ki upendra nAmaka vIra rAjapUta isa vaMza kA saMsthApaka thaa| AcArya jinasena punnATa ne apanI harivaMza purANa kI racanA 783 I0 dhArA se nAtidUra vardhamAnapura (badanAvara) meM kI thii| aura usa samaya ke 'avanti-bhUbhRti' kA unhoMne ullekha kiyA hai, jo upendra yA usakA uttarAdhikArI ho sakatA hai| prArambha meM paramAra rAjA gurjara pratihAroM ke sAmantoM ke rUpa meM bar3he lagate haiN| dasavIM-gyArahavIM zatI meM sindhula vAmpatimuMja, bhoja, jayasihadeva jaise prAyaH svatantra, pratApI vidyArasika evaM kavi hRdaya nareza ratna isa vaMza meM hue, jinake samaya meM mahasena, dhanika, dhanapAla, mANikyanaMdI, nayanaMdi, amitagatisUri, mahApaNDita prabhAcandra, zrIcandra, prabhRti aneka diggaja jaina sAhityakAroM ne bhAratI ke bhaNDAra ko bharA / bhoja kA zAradAsadana to dUra-dUra taka prasiddha ho gyaa| sAhitya evaM kalA sAdhanA kI yaha paramparA paramAra narezoM ke prazraya meM 13vIM zatI paryanta calatI rhii| AcAryakalpa paM0 AzAdhara evaM unakA sAhityamaNDala ukta zatI ke pUrvArdha meM vidyamAna thaa| terahavIM zatI ke anta ke lagabhaga dillI ke sultAnoM kA mAlavA para adhikAra huA aura caudahavIM ke anta ke lagabhaga mAlavA ke svatantra sultAnoM kI sattA maNDapadurga (mANDU) meM sthApita ho gaI, jisake aMtima nareza bAja bahAhura ko samApta karake 1564 I0 meM akabara mahAn ne mAlavA ko mugala sAmrAjya kA eka sUbA banA diyaa| uparokta mAlavA ke sultAnoM ke samaya meM bhI aneka jainadharmAnuyAyI rAjyakArya meM niyukta rahe, maNDana mantrI jaise mahAna sAhityakAra hue, jaina bhaTTArakoM kI gaddiyA~ bhI mAlavA meM sthApita huIM aura mandira-mUrtiyAM bhI aneka pratiSThita huI / mugala zAsanakAla meM sthiti meM vizeSa parivartana nahIM huaa| mugaloM ke parAbhava ke uparAnta mAlavA para marAThoM kA adhikAra huA aura uttara marAThA yuga meM indaura, gvAliyara Adi kaI marAThA rAjya sthApita hue, kucha rAjapUta rAjya bhI the, jo saba aMgrejI zAsanakAla meM sImita adhikAroM ke sAtha bane rhe| 1947 I0 meM svatantratA prApti ke phalasvarUpa mAlavA sarvatantra svatantra bhArata ke madhya rAjya kA aMga bnaa| isameM sandeha nahIM hai ki mAlavabhUmi prArambha se hI vartamAna paryanta, bhAratIya saMskRti kA hI nahIM jainadharma evaM jaina saMskRti kA bhI eka uttama gar3ha rahatA AyA hai| jaina AcAryoM, santoM, kalAkAroM, zrImantoM evaM janasAdhAraNa ne isa bhUmi kI saMskRti evaM samRddhi ke saMrakSaNa aura abhivRddhi meM prabhUta yoga diyA hai| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlavA : eka bhaugolika pariveza DA0 basaMtasiMha mAlavA apane sthala vinyAsa tathA aitihAsika, sAMskRtika evaM rAjanaitika upalabdhiyoM ke kAraNa aitihAsika samaya se hI eka bhaugolika ikAI ke rUpa meM jAnA jAtA rahA hai| isa pradeza kA sampUrNa kSetraphala lagabhaga 150,000 varga ki0 mI. hai| 25-10 se 27-70 uttarI akSAMzoM evaM 75-45 aura 76-14 pUrvI dezAntaroM ke madhya tathA prAyadvIpa ke sabase uttarI bhAga meM phailA huA yaha pradeza bhAratIya saMgha ke tIna rAjyoM arthAt madhyapradeza, rAjasthAna evaM mahArASTra ke bhU-bhAga ko AvRta kiye hue hai| madhya pradeza ke 18 jile tathA rAjasthAna ke bAMsavADA-jhAlAvADa-pratApagaDha tathA cittauDagaDha jiloM aura mahArASTra ke dhuliyA evaM jalagA~va jiloM ke sampUrNa athavA AMzika bhAga isameM sammilita kiye jAte haiM / mAlavA pradeza kI kula janasaMkhyA lagabhaga 12 miliyana hai| isakA nirmANa bundelakhaNDa nIsa-basAlTa tathA goMDavAnA zailoM evaM lAvA se huA hai| karkarekhA mAlavA ke lagabhaga madhya se hokara gujaratI hai| __ aitihAsika pRSThabhUmi mAlavA zabda kA prAdurbhAva saMskRta ke do zabdoM 'mA' (MA) aura 'lava' (LAV) se huA pratIta hotA hai| saMskRta sAhitya meM prathama kA Azaya devI lakSmI tathA dvitIya kA tAtparya bhU-bhAga se hai| donoM kA sammilita artha sampadAdAyinI lakSmI ke nivAsasthAna se liyA jAtA hai| uparyukta nAmakaraNa yahA~ kI upajAU bhUmi ko dekhate hue kiyA gayA hogaa| pro0 rAjabalI pANDe ne mAlavA pradeza ko uttara pradeza ke gorakhapura jile meM sthita malla rASTra kA eka bhU-bhAga batAyA hai| unake kathanAnusAra malla se hI malaya aura anta meM mAlavA zabda kA prAdurbhAva huA / pANinI ke sAhitya meM bhI mAlavoM kA prasaMga apradhijivIna ke nAma se AtA hai| jo sikandara mahAna ke AkramaNa ke samaya taka rAvI tathA cinAva nadiyoM ke saMgama ke uttarI bhAga meM rahate the| kAlAntara meM una logoM ne cambala tathA narmadA nadiyoM ke AbAda kSetroM tathA rAjasthAna meM basa gaye aura Adhunika mAlavA kA nAmakaraNa ho paayaa| prArambhika bauddha evaM jaina sAhityoM, hindU kathAoM, rAmAyaNa tathA mahAbhArata meM bhI mAlavoM kA sammAnita prasaMga AtA hai| buddha kAla meM to mAlavA apanI vAstu kalA (Architecture and Sculpture) kI carama sImA para pahuMcA huA batAyA gayA hai| IsA se 327 varSa pUrva mAlavA para maurya sAmrAjya kA Adhipatya thaa| isake Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 munidvaya abhinandana grantha atirikta vikramAditya, candragupta (dvitIya), harSa, rAjA bhoja (dvitIya), dilAvara khA~ gorI, hozaMgazAha, mahamUda khilajI, bAbara, bahAdurazAha, humAyU~, zerazAha sUrI tathA sujAtakhA~ Adi ne bhI mAlavA para samaya-samaya para zAsana kiyA hai / san 1660 ke AsapAsa marAThoM ne mAlavA meM praveza kiyA aura bAjIrAva pezavA, holkara tathA sindhiyA Adi ne lagabhaga 50 varSoM taka mAlavA ko khUba rauMdA aura kara vasUla karate hue samApta ho ge| isake pazcAt aMgrejoM ne sAre deza kI bhAMti mAlavA meM bhI sthAyI prazAsana pradAna kiyA jo bhArata kI svatantratA ke pUrva taka calatA rahA / san 1947 meM bhArata ke svatantra hone ke pazcAt do bAra rAjyoM kA gaThana kiyA gyaa| pahalI bAra san 1948 meM indaura tathA bhopAla jaisI svadezI riyAsateM bhAratIya saMgha meM milAI gaIM, mAlavA kA vibhAjana huA / madhyapradeza, madhya bhArata, mahAkauzala, bhopAla kA nirmANa huA / jhAlAvAr3a, bAMsavAr3A, pratApagar3ha rAjasthAna meM tathA khAnadeza bambaI presIDensI meM sammilita hue / san 1956 meM dUsarI bAra punaH rAjyoM kA punargaThana huA aura phalasvarUpa sampUrNa mAlavA pradeza ko tIna rAjyoM - madhyapradeza, rAjasthAna tathA mahArASTra meM sAmila kara diyA gayA / prAkRtika banAvaTa mAlavA pradeza bhAratIya prAyadvIpa ke sabase uttara meM sthita hai| isa pradeza ke uttara-pUrvI bhAga meM bundelakhaNDa nIsa adhikatA se pAI jAtI hai / joharabAga tathA ghAra kSetroM ke jaMgalI kSetroM meM Aciyana samaya kI caTTAneM pAI jAtI haiM / isake adhikAMza bhAga meM basAlTa caTTAneM pAI jAtI haiN| nImaca se pUrva meM sAgara taka vindhyAcala pahAr3iyA~ phailI haiM / ye pahAr3iyA~ kaimUra ke sAtha-sAtha bhAnapurA, jhAlarApaTTana, novara, bhopAla tathA sAgara jiloM meM sataha para dikhAI detI haiM / ye pahAr3iyAM narmadA nadI ke uttara meM eka dIvAla kA nirmANa karatI haiM / hozaMgAbAda ke dakSiNa meM prApta satapur3A meM goMDavAnA kI caTTAneM pAI jAtI haiN| isa pradeza ke dakSiNa meM Dakana, lAvA tathA narmadA kI jalor3a miTTiyA~ pAI jAtI haiM, jinake upajAUpana ke lie mAlavA jagatprasiddha hai / DakanalAvA kI gaharAI 600 se lekara 1500 mITara taka hai| isakA nirmANa pRthvI ke AMtarika lAvA pravAha se huA hai / yaha miTTI isa samaya paripakvAvasthA meM pAI jAtI hai / bhU-saMracanA kI dRSTi se mAlavA pradeza ko nimna prAkRtika vibhAgoM meM bA~TA jA sakatA hai| upavibhAgoM kA nAma : mAlavA paThAra (1) vistAra evaM nadI taMtra - bhopAla gunA, vindhyAcala pahAr3iyA~ tathA macchalapa ghATa ke bIca meM phailA hai / isakI sAmAnya U~cAI 500-600 mITara hai| mAhI - cambala, kAlI-sindha, pAravatI tathA betavA nadiyoM kA UparI bhAga isameM pravAhita hotA hai / (2) pazcimI vindhyAna pahAr3iyA~ - isa upavibhAga meM tIvra DhAla hai / 650 ki0 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlavA : eka bhaugolika pariveza 213 mI0 lambA tathA 500 se 600 mITara taka kI U~cAiyoM meM sthita hai| nAgadA, siMgAra, coTI tathA gomAnapura pradhAna U~cI coTiyA~ haiN| (3) pazcimI narmadA Trapha-udayapurA aura kukSI ke bIca upajAU bhUmi pAI jAtI hai| yahAM kA DhAla kSatija parantu sAntara hai| udayapurA ke nIce hADiyAtara hozaMgAbAda maidAna pAyA jAtA hai / isake dakSiNa meM kvArTajAiTa kI pahAr3iyA~ phailI haiM / (4) pazcimI satapur3A-narmadA tathA tAptI jala vibhAjaka isake pazcimI bhAga kA nirmANa Dakana Traipa se huA hai, yahA~ 20-40 ki0 mI0 caur3I asamAna tathA sAntara pahAr3iyAM pAI jAtI haiM / pUrvI bhAga kA nirmANa, tAlacITa, varAra tathA vijaurI pragoM meM huA hai| isameM koyalA dhAraka caTTAneM pAyI jAtI haiN| pravAha tantra mAlavA pradeza meM paMcamar3hI sabase UMcA sthAna hai| yahA~ araba sAgara tathA baMgAla kI khAr3I meM pravAhita hone vAle jala pravAha sthita haiN| narmadA, tAptI tathA mAhI prathama koTi aura cambala tathA betavA yamunA nadI meM milakara dUsarI koTi kI nadiyA~ haiM / ___TAlmI ne narmadA ko 'namaDoja' ke nAma se pukArA hai| jabaki purANoM meM isako 'revA' nAma se sambodhita kiyA gayA hai / yahAM hozaMgAbAda meM 300 mITara U~ce anekAneka jalaprapAta, dIpikAe~ tathA gahvara pAye jAte haiN| vindhyAcala evaM satapur3A kI pahAr3iyoM se bahusaMkhyA meM sahAyaka nadiyA~ isameM Akara milatI haiN| mAhI nadI ko purANoM meM manoramA nadI ke nAma se pukArA gayA hai / dhAra jile ke lagabhaga 617 mITara kI U~cAI se nikalakara yaha nadI 160 ki0 mI0 madhya pradeza meM pravAhita hotI huI DUMgarapura tathA bAMsavAr3A ke madhya sImA banAtI hai / isa pradeza kI tIsarI prasiddha nadI cambala hai| yaha indaura jile ke 44 mI. U~ce mAnapura sthAna se nikalatI hai jo vindhyAna kagAra ke uttarI bhAga meM sthita hai| yaha nadI 325 ki0 mI0 kI lambAI taka eka gArja se pravAhita hotI hai| isa nadI kA sabase adhika upayoga cambala ghATI pariyojanA banAkara kiyA jA rahA hai / gambhIra, choTI kAlI sindha, nevAja, paravAna, pAravatI, camalA tathA detama cambala kI pramukha lekina barasAtI nadiyA~ haiN| jalavAyu, miTTI evaM vanaspati yahAM kI jalavAyu uSNa mAnasUnI kisma kI evaM svAsthyavardhaka hai| rAteM zItala evaM dina garma hote haiN| yahAM para vindhyAna tathA satapur3A ke pUrva-pazcima samAnAntara hone ke kAraNa araba sAgara kI mAnasUna inhIM ke samAnAntara pravAhita hotI hai| isa pradeza meM mukhya rUpa se tIna-zIta, grISma evaM varSA-Rtue~ anubhava kI jAtI haiN| inakA vistAra bhAratIya RtuoM kI bhAMti dekhA jAtA hai| grISma mahInoM meM mAnasUna havAe~ adhika teja evaM dakSiNa-pazcima se uttara-pUrva kI tarapha pravAhita hotI hai| yahA~ kI ausata varSA 110 se0mI0 hai jabaki nyUnatama evaM adhikatama 8 se0mI0 se 210 se0mI0 taka hai| hozaMgAbAda Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 munidvaya abhinandana grantha meM 115, sAgara meM 117 tathA bhopAla meM 126 se0 mI0 varSA aMkita kI jAtI hai| julAI se sitambara taka sabase adhika tathA pUre varSa kI 90% varSA hotI hai| varSA ke dinoM ko chor3akara vAyumaNDala sAmAnya rUpa se zuSka evaM svaccha rahatA hai| isameM bhI prAta: kI apekSA sandhyA samaya adhika zuSka hotA hai / grISma kAla meM dhUla kI AMdhiyA~ tathA jAr3e ke dinoM meM kabhI-kabhI kuharA par3atA hai| paMcamar3hI meM julAI meM lagabhaga 21 dina kuharA par3atA hai| lagabhaga sampUrNa pradeza meM kAlI miTTI pAI jAtI hai| isameM cUne ke kaMkar3a tathA kailsiyama, kArboneTa ke Tukar3e mile hue pAye jAte haiN| grISma meM isameM darAreM par3a jAtI haiM tathA varSAkAla meM cipacipI ho jAtI hai| phAspheTa, nAiTrojana tathA vanaspati aMzoM kI sAmAnya rUpa se kamI hai| isa pradeza kI miTTI ko (1) gaharI kAlI (2) madhyama kAlI (3) dhudhalI kAlI (4) lAla kAlI mizrita (5) lAla-pIlI mizrita tathA jalor3a Adi kismoM meM bA~TA jA sakatA hai| inake kSetroM tathA sammilita padArthoM ko nimna tAlikA meM dikhAyA gayA hai miTTI kA nAma mizrita padArtha utpanna hone vAlI phasaleM kSetra 1. gaharI kAlI bAlU mizrita kapAsa hozaMgAbAda, satapur3A paThAra Adi 2. madhyama kAlI cUne ke kaMkar3a, kailsi- lagabhaga sabhI bhAratIya sAgara, sIhora, nImaca, yama, kArboneTa phasaleM rAyasIna, mandasaura, sAjApura Adi 3. dhudhalI kAlI 15% mRtikA cAvala, kapAsa betUla, jhAbuA, ratalAma, bAMsavAr3A 4. kAlI evaM cUnA kaMkar3a rahita, adhikAMza phasaleM pa0 gunA, jhAlAvAr3a lAla mizrita bAlU mizrita, nAiTro- siMcAI se utpanna tathA zAjApura jana, phAsaphorika esiDa, cUnA tathA jIva padArtha rahita 5. jalor3a miTTI lagabhaga sabhI phasaleM nadiyoM kI ghATiyoM meM prApta mAlavA pradeza meM mukhya rUpa ne rasavantA kisma kI vanaspati pAI jAtI hai| isake atirikta patajhar3a kisma ke vana bhI dakSiNI bhAga meM phaile hue haiN| zrI e0 jI0 caimpiyana ke anusAra uttarI bhAga meM zuSka patajhar3a vana pAyA jAtA hai| ina vanoM ko sthiti ke anusAra pahAr3I vana, nadIya vana tathA paThArI vanoM meM bA~TA jA sakatA hai| Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlavA : eka bhaugolika pariveza 215 ina vanoM meM salaI, khajUra, mahuA, jAmuna, harI TIka tathA bA~sa mukhya rUpa se pAye jAte haiM / inako Arthika upayoga meM lAne ke lie vaijJAnika DhaMga se prayAsa kiye jA rahe haiN| khanija saMsAdhana mAlavA pradeza jisa prakAra upajAU kRSi yukta miTTI ke lie prasiddha hai usI prakAra aneka prakAra kI khanija sampadA bhI isa pradeza meM pAI jAtI hai / koyalA, maiganIja tathA abhraka vizeSa mahatvapUrNa khanijeM haiM / tAMbA ghATI tathA betUla kSetra; koyalA dhAra, jhAbuA, bAMsavAr3A tathA jhAlAvAr3a meM ayaza adhikatA se pAI jAtI hai| jhAbuA aura bAMsavAr3A, udayapura tathA pazcimI nimAra meM maiganIja kI khAne adhika pAI jAtI haiN| jhAbuA meM hI abhraka tathA devAsa, hozaMgAbAda, bA~savADA tathA jhAlAvADa meM tAmra ayaza kI aneka khAneM haiM / gunA tathA vidizA meM bAksAiTa pAI jAtI hai / cUnA kA patthara, miTTI, saMgamaramara, kAlsAiTa, jinka, grephAiTa kI bhI Arthika khadAneM mAlavA pradeza meM I jAtI haiN| khanija saMpadA ke sAtha-sAtha mAlavA-pradeza jala-saMsAdhana kI dRSTi se bhI bar3A dhanI hai| narmadA, cambala, mAhI tathA kAlI sindha nadiyA~ isa pradeza kI prAkRtika saMpadA haiM jinakA upayoga jala-vidyuta utpAdana evaM siMcAI ke kAryoM meM kiyA jAtA hai| jala-vidyuta pariyojanAoM meM cambala ghATI vikAsa nigama tathA mAhI pariyojanAe~ vizeSa rUpa se ullekhanIya haiN| uparyukta pariyojanAoM ke mAdhyama se madhya pradeza tathA rAjasthAna apane-apane pramukha nagaroM meM audyogika vikAsa para bhI jora de rahe haiN| janasaMkhyA va mAnava basAva mAlavA pradeza kama ghanA (81 vyakti pra0 varga ki0 mI0) basA huA hai / janasaMkhyA kA vitaraNa bhI asamAna hai| hozaMgAbAda, rAjapura, ujjaina tathA ratalAma Adi kSetra jahA~ adhika ghane base haiM vahIM para vindhyAna tIvra DhAla evaM satapur3A kA vanAcchAdita bhAga janavihIna hai| indaura, bhopAla tathA ratalAma evaM ujjaina kSetroM kA ghanatva kramazaH 44, 67 tathA 108 vyakti pra0va0 ki0 mI0 hai| yahA~ kI 81% janasaMkhyA grAmINa hai, jo 27650 gAMvoM meM nivAsa kara rahI hai| jala prApti ke sthAnoM para saMhat tathA mAlavA paThAra para ardha saMhat bastiyA~ pAI jAtI haiN| AdivAsiyoM kI bastiyA~ aise kSetroM meM pAI jAtI haiM jahA~ pahu~canA bar3A kaThina hai / isa pradeza ke adhikAMza zaharoM kA prAdurbhAva gA~voM se huA hai / adhikAMza zahara nadiyoM ke taToM athavA prAcIna rAjapathoM para sthita haiN| zaharoM kA vikAsa vigata do dazakoM meM adhika huA hai| ujjaina (208561), indaura (560936), khaNDavA (185403), bhopAla (304550), sihora (36136) mAlavA pradeza ke katipaya zahara haiM / musalamAnoM ke zAsanakAla meM mAlavA ke adhikAMza zaharoM ko apane vinAza athavA hrAsa kA sAmanA karanA par3A thaa| kRSi upaja isa pradeza ke logoM ke jIvikopArjana kA mukhya sAdhana kRSi hai| isa pradeza kI lagabhaga 66% bhUmi para khetI kI jAtI hai / jvAra isa pradeza kI sarvapramukha phasala hai| jvAra Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 munidvaya abhinandana grantha 40% ke bAda gehU~ 39% tathA kapAsa 14% ke nAma Ate haiM / isa pradeza meM bhI do phasaleM paidA kI jAtI haiM jisameM se kharIpha kI phasaleM samasta kRSi bhUmi ke lagabhaga 63% para paidA kI jAtI hai / udyoga 1 audyogika dRSTi se mAlavA pradeza mugaloM ke zAsanakAla se hI bahuta prasiddha rahA hai / mugala sAmrAjya meM gujarAta ke pazcAt isakA dUsarA audyogika mahatva thA / kapar3A, cInI tathA dhAtuoM evaM khanijoM para AdhArita anekAneka udyoga vahA~ vikasita hue parantu yahA~ ke adhikAMza udyoga grAmINa evaM laghu kuTIra vyavasAyoM ke rUpa meM vikasita hue haiM | aba cambala - vidyuta kendra tathA punAsA pariyojanAoM kA vikAsa ho cukA hai| inase ujjaina, indaura, bhopAla tathA khaNDavA Adi meM nava-nirmita audyogika pratiSThAnoM kA vikAsa ho rahA hai / inake sAtha-sAtha indaura, ujjaina, ratalAma, dhAra, mandasaura tathA devAsa meM tApa vidyuta gharoM kI bhI sthApanA kI gaI / mAlavA pradeza meM kRSi para AdhArita udyogoM meM se sUtI vastra vyavasAya sabase mahatvapUrNa hai / kula milAkara mAlavA pradeza meM 18 mileM haiM, jinameM se adhikAMza indaura meM sthita hai / ina miloM meM 25,000 zramika kArya karake 307 miliyana mITara kapar3e kA utpAdana karate haiN| hathakaraghA udyoga pradeza meM sarvatra bikharA huA hai| kapAsa oTane kI 70 miloM meM lagabhaga 5000 zramika dina-rAta kArya kara rahe haiM / inake atirikta kapAsa Card kI bhI 14 mileM haiM / mandasaura, ujjaina, ratalAma, sIhora tathA rAjagar3ha kI cInI miloM meM 2700 mITarI Tana utpAdana hotA hai / tela nikAlane kI lagabhaga 70 mileM, ujjaina, dhAra, ratalAma, sAgara, devAsa tathA mandasaura Adi zaharoM meM kArya kara rahI haiM / iTArasI, jhAlAvAr3a tathA mandasaura meM vanoM para AdhArita udyogoM ko vikasita kiyA jA rahA hai / inameM kAgaja borDa, lakar3I cIrane tathA silka udyoga adhika ullekhanIya haiN| madhya pradeza ke hozaMgAbAda, ratalAma tathA indaura zaharoM meM kAgaja kI phaikTariyA~ saMsthApita kI gaI haiM / sIhora meM kArDaborDa phaikTarI tathA indaura meM 6 rezama kI mileM kArya karane laga gaI haiN| bhopAla, ratalAma, nImaca meM haDDiyoM ko pIsane kI mileM sthApita kI gaI haiM jinameM pratidina 30 Tana haDDI kA cUrA hotA hai| bhopAla tathA ujjaina meM bhArI injIniyariMga evaM vidyuta upakaraNoM se sambandhita udyoga bhI sthApita kiye gaye haiM / indaura tathA bhopAla meM dugdha udyoga bhI prArambha kiye gaye haiM / mAlavA pradeza ke anya udyogoM meM auSadhi, sAbuna, rasAyana, diyAsalAI, krokarI, jUtA, lakar3I, IMTa tathA sImenTa udyoga vizeSa ullekhanIya hai / parivahana dillI-madrAsa, dillI - bambaI tathA kalakattA - bambaI ko jor3ane vAle adhikAMza parivahana mArga mAlavA pradeza se hokara gujarate haiM / pramukha relave lAina (bambaI - kalakattA) jo ilAhAbAda hotI huI banAI gaI hai, isa pradeza meM se hokara gujaratI hai / iTArasI isa pradeza kA sabase bar3A rela jaMkzana hai / yahA~ para bambaI - kalakattA tathA madrAsa - dillI Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlavA : eka bhaugolika pariveza 217 rela mArga Apasa meM kaTate haiM / sAgara, bInA, gunA bhI isa pradeza kA bar3A relamArga hai| dillI-mathurA, bar3audA-bambaI pramukha rela lAina bhI isa pradeza se gujaratI hai| mAlavA pradeza ke pramukha nagaroM se hokara na kevala bar3I rela lAina balki choTI lAineM bhI aneka zaharoM ko Apasa meM samIpa lAtI haiN| isake pratikUla kucha jiloM jaise-jhAbuA tathA kharagA~va meM rela sevAeM upalabdha bhI nahIM hai / aneka jiloM meM rela sevAyeM nAma mAtra kI haiM / dhAra-rAjagar3ha, bAMsavAr3A-pratApagar3ha, acanerA-jhAlAvAr3a aise hI jile haiN| isa pradeza meM pratyeka 100 varga ki0 mI0 para kevala 1.42 ki0 mI0 relamArga kA ausata AtA hai| yahA~ sar3aka sevAyeM adhika upalabdha haiN| isa pradeza se hokara rASTrIya mahattva kI sar3akeM naM0 3 (bambaI-dillI) naM0 26 (sAgara-kharavana dona) tathA naM0 12 (sAmapurabhopAla tathA barelI) gujaratI hai| mAlavA meM sar3akoM kA yoga 1300 ki0 mI0 hai / uparyukta rASTrIya sar3akoM ke atirikta rAjya stara kI bhI aneka sar3akeM isa pradeza kI parivahana sevA meM lagI haiN| inameM se mahU-nImaca (260 ki0 mI0) indaura-ujjainajhAlAvAr3a (236 ki0 mI0) tathA devAsa-bhopAla-sAgara (235 ki0 mI0) sabase adhika ullekhanIya haiN| mAlavA pradeza ke parivahana mArgoM meM vitaraNa para sthala kI banAvaTa kA suspaSTa prabhAva dikhAI detA hai| yahA~ kI adhikAMza sar3akeM satapur3A pahAr3iyoM tathA narmadA ghATI ke samAnAntara banAI gaI haiM / narmadA ke uttara meM adhikAMza sar3akeM upagamana mArga haiM, parantu jhAbuA, dhAra tathA pazcimI nImaca meM sar3aka sevAe~ acchI haiM / narmadA ghATI meM sar3akoM kA ghanatva kama hai / hardA, harasUda, khaNDavA, pazcimI bA~savAr3A, bar3avAnI, udayapurA, rehalI, betUla, pazcimI gunA Adi kSetroM meM bahuta kama pahu~ca hai| mAlavA meM kula milAkara 10526 ki0 mI0 pakkI tathA 5528 ki0 mI0 kaccI sar3akeM haiN| inakA ghanatva kramazaH 7 ki0 mI0 tathA 5 ki. mI0 prati 100 varga ki. mI. hai| mAlavA pradeza pazcima meM bambaI tathA uttara meM dillI se jur3A huA hai| indaura tathA bhopAla vAyumArgoM dvArA bambaI tathA dillI aura deza ke anya havAI mArga se jur3e samasyAe~ evaM bhaviSya mAlavA pradeza meM katipaya bahuta mahatvapUrNa samasyAyeM haiN| miTTI kI urvarA zakti samApta hone Usara nirmANa, khara-patavAra vRddhi, jala jamAva, vRkSoM ke kaTAva, aniyaMtrita carAgAhI evaM ghAsoM ko jalAne Adi se utpanna bhUmi aparadana kI samasyA sabase bar3I hai| bhUmi prabandha evaM paristhitikI santulana (Ecological Balance) phira se banAnA Aja kI sabase bar3I yojanA hai| anAvRSTi evaM phasala vinAza, utpAdana vRddhi, gaharI khetI, Aye dina ke akAla Adi jaisI samasyAoM para vijaya pAne ke lie siMcAI pariyojanAoM kI samucita vyavasthA isa pradeza kI mAMga hai| nadiyoM kI bAr3ha niyaMtraNa evaM atirikta jala kA upayoga, jala-vidyuta utpAdana evaM siMcAI kAryoM kA karanA yahA~ kI janopayogI yojanAyeM hoNgii| vanoM evaM kRSi para AdhArita udyogoM ke vikAsArtha Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 munidvaya abhinandana grantha parivahana saMsAdhanoM kI pragati kI tarapha se bhI mu~ha nahIM mor3A jA sakatA hai| narmadA para prastAvita aneka bA~dha jaba taiyAra ho jAveMge taba jabalapura se navagA~va taka kRtrima jhIloM kI eka kar3I bana jaavegii| ina jhIloM se siMcAI evaM gamanAgamana ke lie paryApta jala prApta hone lagegA / sar3aka vikAsa pariyojanA (1961 - 81 ) ke antargata barelIbhopAla, indaura-jhAbuA tathA nAdiyA nAgapura, betUla hozaMgAbAda, khaNDavA indaura, ratalAma tathA nImaca ko milAtI huI rASTrIya mahatva kI sar3akoM kA nirmANa vicArAdhIna hai / bambaI- indaura, indaura-bhopAla, khaNDavA - indaura ke madhya rela lAineM doharI kI jAne kA vicAra hai / uparyukta vikAsa kAryoM ke pUrA ho jAne para iTArasI meM urvaraka evaM kAgaja udyoga ko sthApita karake lAbhaprada DhaMga se calAyA jA sakatA hai / isake atirikta aneka jagahoM para lAkha, goMda, sTrAborDa tathA vanoM para AdhArita aneka udyoga sthApita kiye jA sakate haiM / indaura meM dugdha, cInI, alyumIniyama, phAuNDrI tathA phorjaplAnTa, roliMga miloM tathA kApara salpheTa Adi vyavasAyoM kA bhaviSya ujjvala hai| jabaki ujjaina meM kRSi yaMtroM, bhopAla meM hArDaveyara, nAgadA meM alyumIniyama, salpheTa, blIciMga pAuDara, kAsTika soDA, hozaMgAbAda meM kAgaja borDa, kAMkrITa pAipa tathA urvaraka ke kArakhAne sthApita kiye jA sakate haiM / sampUrNa mAlavA meM hainDalUma vyavasAya ko bar3hAvA diyA jA sakatA hai | isake sAtha-sAtha vizva ke navInatama udyoga paryaTana vyavasAya ko bhI sAMcI, paMcamar3hI tathA anya sthAnoM para vikasita kiyA jA sakatA hai / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna bhAratIya mUrtikalA ko mAlavA kI dena DaoN0 bhagavatIlAla rAjapurohita [12, vIra durgAdAsa mArga, ujjaina (ma0 pra0)] kisI bhI deza kI saMskRti kA darpaNa vahAM kI kalA hotI hai / bhAratIya kalA bhI yahAM ke yugayugIna jIvana kA darpaNa hai / dharma tathA darzana, artha tathA kAma, saundarya tathA kurUpatA, bauddhikatA evaM sahRdayatA, mAnava-prakRti tathA dRzya-prakRti, rAjA tathA prajA, yuddha evaM zAnti, svAmI tathA majadUra, jar3a evaM cetana, darzanoM kI gambhIratA tathA vidUSakI hAsya-vyaMgya, sadAcAra kA Adarza tathA viSayoM kA carama vilAsa, yoga tathA bhoga, carama nirAzA evaM prakhara kalAvilAsa ityAdi nikhila jagata kI pravRttiyoM tathA upalabdhiyoM kA aMkana bhAratIya kalA meM, vaidika, bauddha tathA jaina kalAoM meM avaira rUpa se huA hai| bhAratIya saundarya ke pratimAnoM meM bheda nahIM thA, bhAratIya jIvana ke Adarza tathA yathArtha saba dharmoM meM eka jaise the-yahI kAraNa hai ki bheda hote hue bhI vaidika, bauddha tathA jaina kalA meM ye samAna rUpa se rUpAyita hue haiN| kalAkAra jaba dRr3ha samAdhi hotA hai to usakI kalA dharma se pare, sAdhAraNIkaraNa kI paridhi meM pahu~ca jAtI hai jahA~ pratyeka sahRdaya ko alaukika Ananda prApta ho sake, vaha rasa dazA meM pahu~ca sake / nATya-pradarzana ke samAna kalA bhI samasta samAja ke Ananda ke lie nirmita hotI thI aura draSTA kA usameM DUba jAnA hI usakI saphalatA kA sAra mAnA gayA hai| bhAratIya darzanoM ke samAna yahA~ ke sAhitya tathA kalA kA Adarza bhI 'paramAnanda' kI upalabdhi rahA hai| yahAM zreSTha kalA vaha nahIM mAnI gayI jo vilAsitA kI ora unmukha kre| yahI bhAratIya evaM pazcimI kalA meM mUla antara hai vizrAntiryasya sambhoge sA kalA na kalA mtaa| lIyate paramAnande yayAtmA sA parA kalA // bhAratIya mUrtikalA kalA kA yaha Adarza evaM uparyukta sambhAra lie sajI, saMvarI tathA kalAkAroM kI anavarata sAdhanA kI mUrta sundaratA inake mAdhyama se hama taka pahu~ca skii| isa deza kI sabhyatA ke jJAna ke sAtha hI yahA~ kI kalA se bhI hamArA paricaya hotA hai / sindhu-sabhyatA se dhAtu evaM miTTI kI banI aneka mUrtiyAM upalabdha huI parantu usa kAla kI mAlava-sabhyatA se aisI koI smaraNIya, mUrti upalabdha nahIM ho skii| isake bAda sadiyoM kA antarAla hai| mAlavA hI nahIM, sampUrNa bhAratIya kalA meM Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 munidvaya abhinandana grantha madhyakAlIna aise udAharaNa upalabdha nahIM hue jo sindhu sabhyatA se maurya yuga taka kI kalA- paramparA vyakta kara sakeM / maurya yuga kalA kI samRddha paramparA ke sAtha bhArata bhUmi para avatIrNa hotA 1 deza ke vibhinna bhAgoM se mauryayugIna advitIya kalA ke avazeSa upalabdha hote haiM / yaha kalA do rUpoM meM prakaTa huI - rAjakIya evaM loka-kalA / vidizA ke nikaTa sA~cI se samrAT azoka ke dvArA ucchrita eka pASANastambha prApta huA hai / sAranAtha ke samAna yaha bhI siMhazIrSaka hai jahA~ cAra siMha pITha saTAe baiThe haiM / zISaM gola caukI kI dIvAla para cugate haMsoM kI paMkti hai jo rAmapuravA zIrSaka ke sadRza hai / bArAbara parvata ke pASANa se nirmita isa stambha mUrti kI opa anokhI hai jo samakAla meM to vyApaka prApya hai parantu usase pahale tathA bAda meM durlabha rahI / azokayugIna eka khaNDita gajamUrti ujjayinI ke nikaTa soDhaMga se upalabdha huI jo aba vikrama vizvavidyAlaya ke purAtattva saMgrahAlaya meM surakSita hai / rAjakIya zilpa se haTakara mauryayugIna lokakalA kI paramparA kA pramANa isa yuga kI mahAkAya yakSa mUrtiyoM se prApta hotA hai jo mathurA se ur3IsA, vArANasI se vidizA tathA pATaliputra se zUrpAraka taka ke suvistRta kSetra meM pAI jAtI haiM / inakA apanA vyaktitva hai jo alaga se pahacAnA jA sakatA hai / atimAnavI mahAkAya ye mUrtiyA~ khule AkAza ke nIce sthApita kI jAtI thIM / ye yakSa pratimAe~ isa deza meM vyApaka yakSa-pUjA kA sAkSAt pramANa haiM / vaidika, bauddha evaM jaina tInoM dharmoM meM inake prati samAna AsthA thI aura dharma se pare tInoM dharmoM se sambaddha kalA meM inakA paryApta aMkana huA hai / jisa prakAra mathurA jile ke parakhama grAma se prApta yakSa- pratimA suprathita hai usI prakAra besanagara se prApta yakSa kI 12 phITa U~cI pratimA apanI mahAkAyatA evaM saundarya ke lie prasiddha hai / jisa prakAra paTanA ke dIdAragaMja kI yakSI kI pratimA apratima hai usI prakAra besanagara se prApta yakSI bhI apanI upalabdhi meM akelI hai / ye yakSamUrtiyA~ mahAkAya, samunnata tathA baliSThatA evaM dRr3hatA kI dyotaka haiM / catarmukha- darzana hone para bhI sammukha - darzana se yukta ina pratimAoM ke veSa meM sira para pagar3I, uttarIya jise vakSa para bA~dhA gayA, dhotI jo kaTi meM mekhalA se ba~dhI hai, kAnoM bhArI kuMDala, gale meM bhArI kaMThA, chAtI para capaTA tikonA hAra tathA bAhuoM para 1 soDhaMga - ujjayinI ke samIpavartI isa grAma kA nAma prAcIna tAmrapatroM meM bAra-bAra Ae 'sodra Mga' zabda kA vikAra pratIta hotA hai / yaha bhI sambhava hai ki boThaMga nAmaka kisI videzI ke nAma para yaha gA~va basAyA gayA ho aura usakA apabhraMza soDhaMga ho gayA ho / cInI turkistAna se prApta lekhoM meM yaha nAma aneka bAra prayukta huA hai / prAcIna yuga meM ujjayinI meM aneka videzI loga rahate the / hRSTavya DI0 sI0 sarakAra dvArA saMpAdita 'salekTa inskripzans' 1965, pR0 244,46, 48 ityAdi / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna bhAratIya mUrtikalA ko mAlavA kI dena 221 bhujabandha haiN| ye mUrtiyA~ sthUla athavA ghaTodara haiN| yakSamUrtiyoM kI isa paramparA kA srota ajJAta hai parantu jisa rUpa tathA mAtrA meM ye upalabdha haiM isase spaSTa pratIta hotA hai ki inakI samRddha paramparA rahI jo sAhitya meM hI upalabdha hai, mUrta rUpa meM nhiiN| sambhavataH isase pUrva ye mUrtiyAM miTTI athavA kATha kI banatI rahI hoMgI jo kAlAntara meM naSTa ho gyiiN| isa yuga ke sampUrNa sAhitya meM yakSa ke ullekha upalabdha hote haiM / bhAsakRta pratijJA-yaugandharAyaNa ke anusAra vAsavadattA ujjayinI meM yakSiNI kI pUjA ke lie jAtI hai| hAM, yakSa-mUrtiyoM kI yaha Rddha-paramparA zuMgakAla meM adhika vyApaka ho gyii| zuga yuga meM bharahuta tathA sA~cI ke stUpoM kI vedikAeM banIM, toraNa dvAra bane aura una para kalAtmaka saundarya bikhara gyaa| bauddhadharma ke prati jo AsthA jana-hRdaya meM vidyamAna thI vaha pASANoM para ubharI parantu janabhAvanA meM yakSa-nAga ityAdi jo lokadevatA AsIna the ve bhI usake sAtha hI AkAra grahaNa karane lge| phalataH yaha mizrita kalA bharahuta tathA sA~cI do kendroM meM eka mizrita kalA bharahata tathA sAMcI do kendroM meM eka sAtha pUrNa vaibhava ke sAtha prakaTa hii| isa yuga meM alaMkaraNa kI aneka parateM prakaTa huiiN| lakSmI , pUrNaghaTa, uttarakuru, dharmacakra, triratna, kalpavRkSa, makara, kacchapa, yakSa-yakSI, vRkSa, stUpa, azoka stambhoM para prApta hone vAle vRSabha, siMha, azva, hastI Adi pazuoM kI pUjA, vividha devI-devatA, devaprAsAda, puSpamAlA, kalpalatA, sarovara ityAdi aneka aMkana dhArmika mAnyatA ke sAtha hI zobhAkAraka bhI the| zuMga-yuga meM vidizA tathA sA~cI kalA-vaibhava se khacita ho gye| mathurA se pratiSThAna jAne vAle mahApatha para yaha vyApArika kendra thaa| vidizA meM viSNu-maMdira, garur3adhvaja tathA makaradhvaja evaM nidhiyoM ke dyotaka zaMkha tathA padma se zobhita kalpavRkSa kA bhI sundara aMkana huA hai| vastutaH yaha kalpavRkSa, vaTavRkSa ke rUpa meM aMkita huA hai jisakI jhalatI jar3oM ke madhya nidhi se pUrNa eka pAtra, do thele, tathA zaMkha evaM padma dikhAe gae haiM / 5 phITa 8 iMca U~cA yaha kubera ke dhvajastambha kA zIrSabhAga aba kalakattA saMgrahAlaya meM hai / sAhitya ke sandarbha meM isa vaTavRkSa kA vizeSa mahattva hai| kAlidAsakRta meghadUta meM vidizA ke 'grAma caityoM' kA ullekha hai| caitya para yakSa kA nivAsa hotA thaa| yaha caitya yA to bhavana ke rUpa meM hotA thA athavA vRkSa / yaha vRkSa vaTavRkSa hotA thaa| 'vaTayakSa' kI carcA sAhitya meM hotI rahatI hai| spaSTa hI vidizA kA 'grAmacaitya' yakSa athavA usake adhipati kubera ke hI vAsasthAna hone se meghadUta meM vyakta hue haiN| prazna uThatA hai ki vidizA meM hI usakA ullekha kyoM kiyA gayA? isakA uttara hameM kalA ke itihAsa se prApta hotA hai| vidizA I0 pU0 tIsarI sadI se hI, azoka ke samaya se hI yakSa evaM kubera kI mUrti sthApanA kA kendra rahA hai| vahA~ mauryazuMga yugIna khule AkAza ke tale khar3I mahAkAya mUrtiyAM aneka upalabdha hotI haiM / pramukha 2 Ananda ke0 kumArasvAmI, yakSa, bhAga 2, pR0 72 tathA pleTa 1 evaM 46 (citra 1-2) Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 munidvaya abhinandana grantha vaNikpatha para sthita hone se vahAM vaizyoM kI bastI thI jise vaizya nagara (besanagara) kahate the / vyApAriyoM kI bastI meM dhana ke devatA kubera evaM yakSa kI vyApaka pUjAarcanA asvAbhAvika nahIM hai| yahI kAraNa hai ki vahAM inakI mahAkAya mUrtiyA~ padharAyI gayIM, inake Ayatana bane, dhvajastambha bane, ina dhvajastambhoM ke zIrSabhAga para vizAla evaM Rddhi prakaTa karate kalpavRkSa (vaTavRkSa) bne| vaTavRkSa para yakSoM kA vAsa hone se yahAM ke janoM kI usa para vizeSa AsthA thii| pUrvokta vaTavRkSa ke nIce zaMkha evaM padma bhI aMkita haiM / kAlidAsa ke meghadUta (2017) meM spaSTa saMketa hai ki alakA meM yakSa ke bhavanadvAra ke donoM ora zaMkha tathA padma kA aMkana hai. dvAropAnte likhitavapuSI zaMkhapadmau ca dRSTvA / / ye zaMkha evaM padma carama nidhiyoM ke pratIka haiN| karnATaka ke prAcIna maMdiroM ke dvAra ke donoM ora inakI mAnavI AkRtiyA~ aba bhI dekhI jA sakatI haiN| lakSmIpati viSNu ke do hAthoM meM zaMkha evaM padma kA citraNa bhI nidhisampannatA kA dyotana hai / vidizA meM ina kalpavRkSoM ke aMkana ke sAtha hI viSNu kA Ayatana evaM garur3adhvaja bhI ucchita thA jisakI vaNijoM ke nagara meM sthiti acaraja nhiiN| kAlidAsa ne caitya kA saMketa kara apane yuga ke vidizA kI samUcI sabhyatA kA ullekha kara diyA hai-kalA, samAja, artha, dharma saba kucha vyakta ho gyaa| sAMcI ke sarvAdhika mahattvazAlI tIna stUpoM meM mahAstUpa ke cAra toraNadvAra atyanta alaMkRta haiM / tRtIya stUpa kA eka toraNa hai| ina toraNoM ke sire para, do bhArI stambhoM para tIna-tIna dharaNeM haiM jinake donoM sire Avarta se alaMkRta haiN| bIca meM gajArohI tathA azvArohI haiM / yakSa mUrtiyAM tathA hAthI evaM siMha ke agrabhAga haiN| ubhayataH mukhIyakSI, cAmaragrAhI yakSa hai| yahAM bauddhadharma evaM lokadharma kA samAhAra ho gayA hai| kucha aisA zilpa hai jisakI paryApta AvRti huI evaM kucha meM buddha kI jIvana ghaTanAeM, yakSa mUrtiyAM, pazupakSI, latA-phUla-pattiyAM ityAdi kA aMkana huA hai| pIpala athavA azvattha ke rUpa meM sambodhi kA aMkana kara pUjA ke manahara dRzya utkIrNa kara die haiN| bar3eriyoM ke bIca baunI yakSa-mUrtiyA~ aMkita haiN| yahAM ukere gae pazu vAstavika tathA kAlpanika donoM prakAra ke haiN| pazuoM meM aja, vRSabha, uSTra, gaja, siMha evaM siMhavyAla haiM / pUrvI dvAra para udIcyaveSadhArI zaka-tuSAra aMkita haiN| yahA~ sapakSa siMha bhI aMkita haiM jo bhArata ke bAhara bhI paryApta ukere gye| yahA~ phUla-pattiyoM kA paryApta alaMkaraNa hai, vizeSataH kamala kaa| dakSiNI dvAra para zrI lakSmI kA aMkana hai jisakA do gaja ghaTAbhiSeka kara rahe haiN| bIca kI bar3erI para stUpa kA darzana karane ke lie rathArUr3ha azoka kA aMkana huA hai jisake pIche gajArohI evaM padAti haiN| isI dvAra ke stambha kI dUsarI bagar3I para azoka dvArA nirmita, azvattha ke caturdika bodhidhara pradarzita haiN| parantu mujhAe bodhi ko dekha azoka besudha batAye gaye haiN| vINA bajAtI mithuna mUrti bhAjA ke anurUpa hai| kalpavRkSa ke nIce mithuna-nRtya-darzana kA Ananda pradarzita hai| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna bhAratIya mUrtikalA ko mAlavA kI dena 223 uttarI dvAra toraNa kI Upara kI bar3erI para donoM ora yakSa evaM sapakSa siMha aMkita haiN| nIcalI bar3erI para sarvottama aMkana huA hai| yahAM nagarIya vAstu, veza, AbharaNa tathA azvayukta ratha evaM bAMe stambha para jetavana kA dRzya bharahuta ke samAna aMkita hai| prasenajita, pAnagoSThI, vINAvAdana ityAdi bhI aMkita haiM / stambha ke bAharI bhAga para aMkita suvarNayaSTi para cAra khUTiyoM para jhUlatI suvarNamAlAeM AkarSaka rUpa meM vyakta huI haiN| yahA~ bauddha evaM loka dharma kA adbhuta samanvaya huA hai| pUrvI dvAra ke toraNa ke utkIrNana meM taralatA kI adhikatA hai| buddha kA mahAbhiniSkramaNa tathA nagara kI parikhA, prAkAra evaM dvAra pradarzita haiN| dAhine stambha bhAga ke sAmane vividha loka utkIrNa hue haiN| isa para mahAkapi jAtaka bhI saphalatA se aMkita huA hai| uttarakuru ke svargIya Anandamaya jIvana kA bhI vahA~ paryApta aMkana huA hai| dakSiNa tathA pazcimI dvAroM kI kalA ne paravartI mAthurI kuSANa zailI ko prathApita kiyA hai| dakSiNa dvAra kA nirmANa vidizA ke gajadanta-kalAkAroM ne kiyA thA tathA unakI hI bArIka kalA usa para aMkita huI hai| isake nirmANa meM ujjayinI ke zreSTha varga kA bhI yogadAna rhaa|| dvitIya stUpa kI vedikA para aneka dRzya aMkita haiN| yakSa-yakSI, azvamaccha, kinnaramithuna tathA sarvAdhika kamala zobhita haiN| ye IsavI pUrva dUsarI sadI ke anta meM nirmita hue haiN| yahA~ eka manorama aMkana meM kamalavallarI pradarzita hai jisameM do gajoM dvArA ghaTAbhiSeka kI jAtI huI lakSmI, nIce yakSamithuna jinameM se yakSa ke hAtha meM padmapradarzita hai jo svabhAvataH usakI carama Rddhi kA pratIka hai| ye donoM kamala-patra para khar3e haiM jo unake jalaprema ko prakaTa karatA hai| nIce agale donoM paira uThAe siMha, aura bhI nIce vaise hI do azva tathA sabase nIce kacchapa hai jisake mukha se laharAtI nikalI kamala latA meM uparyukta dRzya kramazaH aMkita haiN| yahAM kamala kA ananta rUpa meM aMkana huA hai| uttarakuru kA aMkana yahA~ bhI huA hai| kinAroM kA bhI manahara aMkana hai| yahI kinnara bAda meM hamazIrSa devatA banA jo viSNu ke avatAra ke rUpa meM acita huaa| inheM azvamukhI yakSa-yakSI bhI kahA jAtA rhaa| tRtIya stUpa ke dvAra para yakSa-yakSiNI, azvArohI, triratna, dharmacakra ityAdi utkIrNa haiN| vidizA ke nikaTa udayagiri pahAr3I para kaniMghama ko kaI maurya-zuMgayugIna avazeSa prApta hue the jinameM se kaI lupta ho gae tathA kaI gvAliyara saMgrahAlaya meM surakSita haiN| eka 8 phITa 6 iMca U~cA gola stambha khaNDa mauryayugIna oparahita hone para bhI azoka ke kaI anya stambhoM se AkRti meM milatA hai tathA pASANa bhI vahI / 3 DaoN. vAsudevazaraNa agravAla, bhAratIya kalA, pR0 205 4 dvivedI bandhu, madhya bhArata kA itihAsa, bhAga 1, pR0 328-26 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 munidvaya abhinandana grantha kamalAkRti ardhabhagna, rassI kA kaNThA, Upara sAdI paTTI, taba gola caukI, jisake cAroM ora baila, hAthI, sapakSa U~Ta, sapakSa azva, jirApha, dAr3hIyukta mAnavamukha, sapakSa siMha ityAdi ubhare haiM / luhA~gI pahAr3I se prApta stambha zIrSa bhI oparahita hone para bhI maurya yugIna hI mAnA gayA hai / isakA zIrSa ramapuravA ke stambhazIrSa ke samAna alaMkRta hai tathA usa para do siMha evaM do hAthI eka ke bAda eka baiThe the jinake aba kevala paira bace haiM / ujjayinI meM gar3ha ke utkhanana meM prApta sleTa patthara para utkIrNa mUrti mauryayugIna kalA kA zreSTha udAharaNa hai / sA~cI ke dakSiNa meM lagabhaga 12 phITa lambe vizAlakAya azva evaM usake nikaTa eka nAga rAjA kI bhavya mUrti hai / isake hAtha tathA mukha khaNDita haiM / nikaTa hI phirojapura grAma meM nAga rAjA tathA rAnI kI mAnavAkAra mUrtiyA~ par3I haiN| aisI aneka mUrtiyA~ haiM jo AkarSaka haiM / dvivedIbandhu ke anusAra ye mUrtiyA~ tIsarI sadI meM nirmita huI pratIta hotI haiM / vidizA ke prAsAdottama viSNu mandira ke avazeSoM ke nikaTa se pUrva guptakAlIna viSNu kI bhagna pratimA prApta huI hai / bAyeM hAtha meM siMhamukhI gadA hai / prabhAmaNDala bhI hai / besanagara se stambha zIrSa bhI upalabdha hotA hai jo makarAMkita hai| makaradhvaja athavA makaraketana ke mandira ke ullekha ujjayinI tathA pATaliputra ke sandarbha meM bhI prApta hote haiM / fift kI vINAguhA meM zivaliMga para ubharI zivamukha pratimA guptakAla se pahale kI hai / kyoMki isameM kevala tRtIya netra hI pradarzita hai anya candrakalA ityAdi rUr3hi pradarzita nahIM hai jo guptakAlIna khoha tathA bhUmarA ke ekamukha zivaliMgoM meM prApta hotI hai / isa pratimA kI saumya mudrA hRdayAkarSaka hai| sira para jaTA jUr3e ke rUpa meM ba~dhI hai tathA kucha keza gale taka jhUla rahe haiM / gale meM maNiyoM kA kaNThA bhI hai / kAlidAsa ne jisa aSTamukha ziva kI arcanA kI hai, usakI akelI mUrti dazapura ( mandasaura) se prApta huI hai / 7-8 phITa U~ce zivaliMga para cAra mukha Upara tathA cAra unake nIce trinetramaya utkIrNa haiM / mukha aNDAkAra evaM saumya haiM / bAgha-guhAoM ke dvAra ke AsapAsa bodhisatva, kubera, yakSa, dvArapAla ityAdi kI vizAla pratimAe~ nirmita haiM / ye taba kI haiM jaba buddha pratimA ke lakSaNa pUrNatayA nizcita nahIM hue the / arthAt ye guptakAla se pUrva kI hI pratIta hotI haiM / gupta yuga kI kalA meM zIla, zakti tathA saundarya kA adbhuta samanvaya hai / aba AkRtiyA~ sarvathA svAbhAvika ho gayIM / kalAkAroM kI chainI ne jo santulana isa kAla meM prastuta kiyA vaha na to isase pUrva thA aura na bAda meM rahA / aba mUrtiyA~ na to zuMgakAla jaisI capaTI rahIM, na kuSANakAla jaisI gola, balki gAMdhAra zailI jaisI aMDAkAra prakRta 5 vinoda bandhu, madhyabhArata kA itihAsa, bhAga 1, pR0 482 6 vahI, pR0 624 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna bhAratIya mUrtikalA ko mAlavA kI dena 225 ho gyii| aba kalAkAra unheM kalA ke pratiSThita saundarya bhAvoM se nahIM, sIdhe pravAhita jIvana se lene lgaa| jIvana kI sarasatA mUrtimatI hone lgii| alaMkaraNa meM nyUnatA A gyii| svAbhAvika saundarya viha~sa pdd'aa| udayagiri kI guhA meM varAha kI 12 phITa 8 iMca U~cI vizAlakAya pratimA anAyAsa pRthvI uThAte hue zakti ke pramANa sI pratIta hotI hai / chaThI guhA meM caturbhuja viSNu kI do pratimAe~ utkIrNa haiN| 5, 6, 10, 11 tathA 12vIM guhA meM bhI viSNu kI khar3I pratimAeM nirmita haiN| parantu 13vIM guhA meM zeSazAyI viSNu kI bAraha phITa lambI pratimA utkIrNa hai jisameM sira kohanI se uThe hAtha kI hathelI para TikA hai / pratimA atyanta saumya evaM manohara hai| isameM paritaH garur3a prabhRti anucara bhI pradarzita haiN| 19vIM guhA meM samudramaMthana pradarzita hai| besanagara se upalabdha nRsiMha kI mUrti bhI AkarSaka hai|8 ujjaina ke nikaTa kAyathA se bhI sUrya kI eka manohara mUrti prApta huI hai| udayagiri kI tIsarI guhA meM skanda kI sundara pratimA hai jisake eka hAtha meM daNDa athavA zakti tathA do sira haiM / dumaina se prApta pratimA laghu para AkarSaka hai| tathaiva koTA se bhI prApta huI hai| udayagiri kI 6vIM evaM 17vIM guhA meM gaNeza kI mUrtiyAM pradarzita haiN| 6vIM evaM 17voM guhA meM hI dvAdaza-karA mahiSamadinI kI pratimA bhI sundara haiN| mandasaura meM ur3ate gandharva kI pratimA meM bhI AkarSaNa hai| isI kAla kI yakSa-yakSI pratimA vidizA se prApta huI hai| bAgha evaM sAMcI meM pradarzita isa kAla kI buddha pratimAe~ yugAnurUpa hRdayagrAhiNI nahIM bana paayiiN| udayagiri kI bIsavIM guhA meM avaziSTa nAgachatra se pratIta hotA hai ki vahA~ pArzvanAtha kI pratimA rahI hogii| kucha varSa pUrva vidizA se tIna pratimAeM upalabdha huI haiM tIrthaMkara puSpadanta kI do pratimAe~ tathA candraprabhu kI eka prtimaa| ina pratimAoM para 'mahArAjAdhirAja rAmagupta' kA nAma bhI utkIrNa hai|' mandasaura ke khilacIpura tathA bAgha ke dvArapAloM kA aMkana bhI anokhA hai| guptakAla tathA paramAra yuga ke madhyakAla kI kalA kA mAlavA meM satata krama prApta nahIM hotaa| bhopAla ke nikaTa bhojapura meM 7vIM-8vIM sadI kI eka buddha pratimA hai jo AbhUSaNa maMDita bhI hai| dhamanAra kI guhAoM meM bhI buddha kI kaI ajJAta mudrAeM aMkita haiN| gyArasapura meM buddha kI bhUmisparza mudrA pradarzita hai| mandasaura se pUrva meM lagabhaga 12 mIla dUra aphajalapura meM uttara guptakAlIna paryApta pratimAeM bikharI par3I haiN| kAle patthara se banI ina mUrtiyoM meM anokhA AkarSaNa hai| vahA~ bhAvasAra ke ghara ke AMgana meM eka vizAla mUrti kA mukha bhAga dikhAI detA hai jise mayUradhvaja kI mUrti 7 DaoN0 bhagavatazaraNa upAdhyAya, bhAratIya kalA aura saMskRti kI bhUmikA, pR0 66 8 vikramasmRti grantha, pR0 667 6 bar3audA prAcya zodha saMsthAna kA jarnala, pR0 252 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 munidvaya abhinandana grantha kahA jAtA hai| yaha mUrti paryApta alaMkRta hai| eka anya bAr3e meM kaI mUrtiyA~ par3I haiN| jinameM kAle cikane pASANa kI zAlabhaMjikA AkarSaka hai| isa gAMva kA prAcIna nAma mar3ha hai jo maTha kA apabhraMza pratIta hotA hai| yahA~ gA~va ke dakSiNa meM gojAnA gA~va taka vizAla bhavanoM kI nIMveM dikhAI detI haiM jo vahA~ maTha sthiti kI puSTi karatI haiN| yahA~ ke pASANoM kA upayoga mandasaura durga ke nirmANa meM kiyA gayA thaa| avaziSTa pattharoM kA grAmINa-janoM ne apane gharoM meM upayoga kara liyaa| yahIM eka prAcIna vApI bhI hai| yaha sthAna prAcIna kAla meM paryApta prasiddha thA aura dazapura kA abhijJAna bana gayA thaa| kyoMki eka aura dazapura vidarbha meM dalicapura ke nikaTa thA jo 810 I0 meM dAna meM de diyA gayA thaa| yaha Aja dasura kahalAtA hai| vidarbha ke dazapura se isa mAlavA ke dazapura kI bhinna pratIti ke lie isake pAsa ke prasiddha 'maTha' ko saMyukta kara ise maTha dazapura kahA jAne lagA jisase eka nizcita nagara kA hI jJAna ho ske| isa saMyukta nAma kA hI apabhraMza Aja kA mandasaura zabda hai-maThadazapura-maDadasaura, ma~r3adasaura -mndsaur| suprasiddha itihAsavid mahArAja kumAra DaoN. raghuvIrasiMhajI kA bhI yahI abhimata hai| isa suprasiddha maTha ke samIpa gojAnA gA~va ke pUrvavartI kUpa ke taTa para aSTabhujI viSNu tathA pArvatI kI eka manorama pratimA hai| viSNu kI pratimA lagabhaga tIna phuTa U~cI evaM halke kAle snigdha patthara se nirmita hai jise sindUra se pota diyA gayA hai| yaha paramArayugIna pratIta hotI hai| mUrti ke hAthoM meM zaMkha, cakra, gadA, padma, khAMDA, dhanuSa ityAdi haiN| nikaTavartI cabUtare para vaTamUla meM ziva, pArvatI, nAga, yakSa tathA zAlabhaMjikAoM kI hRdayAkarSaka pratimAeM haiN| paramAra yuga meM mUrtikalA puna: vyApaka rUpa se lokapriya huii| isa kAla meM paryApta mandira evaM mUrtiyAM sarajI gyiiN| pahale jitanI bauddha pratimAeM nirmita hotI thIM usase adhika aba jana pratimAe~ nirmita hone lgiiN| meghadUta ke devagiri (vartamAna devaDaMgarI) ke nikaTa mahagAMva ke uttara meM eka prAcIna devAlaya meM dazAvatAra kI manorama pratimAe~ bhitti meM khacita haiN| varAha. nRsiMha ityAdi kI pratimAe~ atyanta manohara bana par3I haiN| pradhAna pratimA caturbhuja viSNu kI hai jise mahilocita paridhAna pahanAkara grAmavAsI devI ke rUpa meM pUjate haiN| grAmyoM ne viSNu ko unakA mohinI rUpa de diyA, ajJAna meM bhI sacAI kI rakSA ho gyii| badanAvara meM baijanAtha mandira ke catvara para varAha kI manorama pratimA hai| aisI eka pratimA sItAmaU ke nikaTa gA~va ladUnA ke tAlAba ke taTa para hai| bhelasA meM caturbhUja viSNu kI pratimA 8-9vIM sadI kI hai| sira ke pIche prabhAmaNDala hai, gale meM vaijyntiimaalaa| ujjaina se ATha kilomITara dUra kamer3a (yaha zabda sambhavata: kamaTha kA apabhraMza hai) meM 10vIM sadI kI caturbhuja pratimA zobhita hai| mANDU se prApta eka viSNu pratimA ur3ate garur3a para savAra hai jisake vAmoru para lakSmI AsIna hai| dhamanAra ke dharmanAtha mandira ke dvAra para lakSmInArAyaNa kI pratimAe~ haiN| dhAra se bhI Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna bhAratIya mUrtikalA ko mAlavA kI dena 227 lakSmI sahita viSNu kI pratimA upalabdha huI hai| gyArasapura ke hiMDolA dvAra para dazAvatAra kI pratimAe~ haiM / dhamanAra ke uparyukta mandira meM bhI dazAvatAra kA AkarSaka aMkana huA hai / bar3oha tathA karohana se bhI varAha pratimAe~ prApta huI haiN| hiraNyakazipu kA hanana karate nRsiMha kI eka pratimA ToMgarA meM prApta hotI hai| kohalA ke varAha mandira meM varAha ke atirikta nRsiMha kI bhI pratimA hai| sunArI tathA bar3oha meM viSNu ke eka avatAra buddha ko bhI zilAMkita kiyA gayA hai| dhamanAra ke pUrvokta mandira meM zeSazAyI viSNu kI pratimA pradarzita hai jisakI nAbhi-kamala para brahmA virAjamAna haiN| nArAyaNa para madhu tathA kaiTabha AkramaNa karate haiM parantu unheM ve naSTa kara dete haiM / mANDU kI lohAnI guhA ke nikaTa se zeSazAyI kI sundara pratimA prApta huI hai / jisa para 1258 saMvat utkIrNa hai / dhAra se brahmA evaM dazAvatAra sahita zeSa kI pratimA prApta huI hai| isI prakAra jhAraDA se zeSazAyI viSNu kI evaM anantazayyA kI dUdhAkher3I se pratimAe~ prApta huI haiN| prAcIna mandiroM kI bhitti tathA stambhoM para rAmAyaNa evaM mahAbhArata ke dRzya aMkita pAe jAte haiN| rAmAyaNa kA aisA hI dRzya sandhAnA se upalabdha huA hai| bar3oha ke gaDaramala mandira meM kRSNa-yazodA kA aMkana hai| humaina ke prAcIna mandira meM bhI kRSNakathAe~ aMkita haiN| mor3I ke pArzvanAtha mandira ke maNDapa meM kRSNajIvana se sambaddha aneka dRzya utkIrNa haiN|10 paramAra mUlata: zava the| isa kAla meM aneka zaiva pratimAe~ nirmita huiiN| ziva kI vAma-jaMghA para Asona pArvatI kI pratimAe~ mAlavA ke prAyaH sabhI prAcIna sthaloM meM dekhI jA sakatI haiN| ujjaina meM to ye vipula mAtrA meM milatI haiN| jhAlarApATana meM paramArayugIna nRtyaziva kI sundara pratimA prApta hotI hai| dhamanAra ke pUrvokta mandira meM tANDava karate ziva aMkita haiN| inake pAsa nandI evaM nRtya karatI deviyA~ bhI pradarzita haiM-nandI sahita pArvatI, garur3AsIna vaiSNavI, airAvatAsIna indrANI, haMsAsIna brhmaannii| ujjaina se upalabdha nRtyaziva kI eka pratimA gvAliyara saMgrahAlaya meM pradarzita hai| yaha pAMca phITa U~cI tathA dazabhujAtmaka pratimA gajAsura kA vadha karatI batAyI gayI hai| rAmagar3ha ke ziva mandira meM bhI dazabhuja ziva kI pratimA prApta hotI hai / ve tribhuvana meM nRtya karate pradarzita haiM jinake samakSa samasta devavarga bhI baunA pradarzita hai| ujjaina ke nikaTa Agara meM nandI para AsIna ziva-pArvatI kI pratimA prApta hotI hai / gyArasapura se bhI zatruhantA ziva kI pratimA prApta hotI hai| tripurAri ziva jhArar3A meM pradarzita haiM / udayapura pahAr3I kI DhalAna para eka vizAla pASANa para apUrNa ziva pratimA banI hai / isake chaH hAtha haiM yaha 26 phITa U~cI evaM 12 phoTa 7 iMca caur3I hai| caraNa nRtyamudrA meM haiM jisake nIce koI rAkSasa kucalA jA rahA hai| gale meM nAga, 10 DaoN0 ke0 sI0 jaina, mAlavA tha da ejeja, pR0 455 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 munidvaya abhinandana grantha jisakA phaNa vakSa para pradarzita hai| jaTA mukuTa rUpa meM hai / sthAnIya loga ise rAvaNa batAte haiM parantu ye bhImazaMkara haiN| mor3I ke mandira meM lakulIza kI pratimA hai / gyArasapura meM kaTaramala bhairava kI pratimA hai jinake hAtha meM kaTAra hai / mor3I meM bhI bhairava pratimA hai jisake bAyIM ora unakA vAhana zvAna khar3A hai| vikrama saMvat 1210 kI eka brahmA kI pratimA bAgha se prApta hotI hai| mAmona meM bhI brahmA kI pratimA prApta hotI hai| ladUnA ke taDAga ke taTa para brahmA kI pratimA thI jise taskara curA le gye| dhaulI tathA DhUMDharI meM bhI anya devoM ke sAtha brahmA bhI aMkita haiN| ujjaina ke bilohIpurA meM eka patthara para anya mUrtiyoM ke sAtha brahmANI kI pratimA bhI rakhI hai| gandhavAsa meM pAMca phITa UMcI khar3e sUrya kI pratimA hai| jhAraDiyA ke devAlaya maNDapa meM sUryapratimA aMkita hai| 10vIM sadI kI candrapratimA kA sira bhelasA meM prApta hai| ujjayinI ke vizvavidyAlayIna purAtatva saMgrahAlaya meM aneka pratimAeM zobhita haiM / khaDvAMgadhArI ziva, naTarAja, khaNDita zivapratimA, gayAsura saMhAra karatI zivapratimA, yogarata ziva, caturbhujI bhairava, caturmukhI zivapratimA jisakI mukhamudrA saumya hai, nandI para ArUr3ha ziva-pArvatI, tANDava karate ziva evaM lAsya karatI pArvatI kI saMyukta pratimA, tApasI pArvatI, cAmuNDA (kAlabhairava ke nikaTa se prApta) tathA cAmuNDA kI eka anya pratimA zahara se prApta huI hai| saptamAtRkA, vaiSNavI, brahmANI, saptamAtRkA, gaNapati, nRtyagaNapati, kArtikeya ityAdi kI pratimAe~ yahA~ se prApta hotI haiN| kSiprA nadI se caSaka lie azvArohI kI sacamuca sundara pratimA prApta huI hai| viSNu, sUrya, buddha, mahAvIra tathA deviyoM kI kaI pratimAe~ yahAM se upalabdha huI haiN| bhelasA, gaMdharAvala, mor3I, jhAraDiyA, suhAniyA, jhAraDA tathA dhamanAra se vividha deviyoM kI pratimAeM prApta hotI haiN| suhAniyA se agni tathA vAyu kI pratimAeM prApta hotI haiM / mandira ke dvAra gaMgA tathA yamunA ke aMkana se yukta haiM jaise vidizA kI varAha pratimA ke sAtha inakA aMkana huA hai| I0 san 1034 meM manathala dvArA nirmita vAgdevI kI pratimA pahale dhArA kI bhojazAlA meM thI aura aba briTiza saMgrahAlaya meM suzobhita hai| yaha rAjA bhoja ke zAsanakAla meM nirmita huI thii| yaha caturbhujI pratimA abhaMga mudrA meM khar3I hai| mukuTa tathA kuNDala, hAra evaM karadhanI pahane isa pratimA kI manohara kAyA kuzala kalAkAra ke hAthoM dRr3ha samAdhi meM sarajI gyii| isakA adbhuta saundarya tathA santulana kA chanda advitIya hai / zivarAma mUrti ise bhojakAlIna zreSTha pratimA kA udAharaNa mAnate haiN| isI AkRti kI eka sarasvatI pratimA badanAvara ke vaidyanAtha mandira ke prAMgaNa meM pradarzita hai| Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna bhAratIya mUrtikalA ko mAlavA kI dena 226 naI dillI ke rASTrIya saMgrahAlaya meM pradarzita dazabhujA durgA dabhoI durga se prApta hai| vaha vAgdevI kI pratimA ke hI samAna sundara hai / dhAra se upalabdha zveta saMgamaramara kI manorama pArvatI-pratimA bhI anokhI hai| yaha udayAditya ke samaya nirmita haI thii| suhAniyA, gyArasapura, udayapura ityAdi meM paramArayugIna gaNeza pratimAe~ haiN| baDoha meM natyagaNeza kI pratimA hai, ujjaina ke samAna / bhojapura meM aneka pratimAeM upalabdha haiN| yahA~ kA zivaliMga sAr3he sAta phITa U~cA hai| sAtha hI yahA~ kubera kI bhI pratimA prApta hotI hai / ghusaI se harihara kI pratimA prApta hotI hai| pAlI se upalabdha evaM jhAlAvAr3a meM pradarzita ardhanArIzvara kI pratimA bhI sundara hai / gyArasapura, pachavAlI ityAdi sthAnoM se trimUrti kI AkarSaka pratimAe~ prApta hotI haiN| jhAlarApATana meM eka aSTabhujI pratimA hai, jisameM brahmA, viSNu, maheza tathA sUrya-cAra devatA eka zarIra-rUpa meM aMkita haiM / kAgapura se AThavIM sadI kI mayUrAsIna kArtikeya pratimA, ujjaina se kapila muni kI pratimA, ujjaina se hI nAgayugma kI pratimA upalabdha haiN| mor3I se kalpavRkSa tathA kAmadhenu kA aMkana prApta hai / dUdAkher3I tathA jhArar3A se bhI kAmadhenu kI laghu pratimA prApta hotI hai| paramAra yuga meM manohara jaina pASANa pratimAeM nirmita huiiN| unake zarIra santulita tathA makhamadrA AkarSaka haiN| mamona se tIrthaMkara kI 8 phITa 10 iMca U~cI pratimA prApta hotI hai| paricara ke rUpa meM do yakSa vyakta hae haiM tathA laghurUpa meM kaI tIrthaMkara pradarzita haiN| mastaka ke pIche prabhAmaNDala hai| kAgapura se caumukha kI anokhI pratimA prApta huI hai| bhojapura ke jaina maMdira meM 20 phITa UMcI AdinAtha kI pratimA hai| sAtha hI indra sahita pArzvanAtha bhI pradarzita haiN| gaMdhAvala meM adhikAMza jaina pratimAe~ prApta hotI haiM jinameM se kucha 10 phITa taka U~cI haiN| Una ke jaina maMdiroM se bhI 12-13vIM sadI kI pratimAeM prApta hotI haiN| cainapura meM 13 phITa 3 iMca U~cI tIrthaMkara pratimA prApta hotI hai / canderI ke jaina mandira meM pArzvanAtha kI pratimA saM0 1252 kI tathA tIrthaMkara kI anya pratimA saMvat 1316 kI hai / vahIM 1261 saMvat kI padmAvatI devI kI pratimA bhI hai| jhArar3A meM jaina deviyoM kI do pratimAeM eka vRkSa ke nIce cabUtare para siMhAsanAsIna haiN| unake ATha bhujAe~ haiM / saMvat 1226 meM nirmita prathama pratimA adhika pUrNa hai| isake hAtha meM viTapa, dhanuSa, aMkuza, pAza, akSasUtra ityAdi haiN| tIna hAtha khaNDita haiN| eka vRSabha nIce khar3A hai tathA anucara bhI pradarzita haiN| dvitIya pratimA 1226 saMvat kI hai| isakA sira nahIM hai, naSTa ho gayA hai| ina donoM pratimAoM ke payodhara pIna hone se grAmavAsI inheM 'bovAvArI mAtA' kahate haiN| aisI pratimAoM ko bhoja 'sustanI sustanA pratimA' kahatA hai. (zRgAra prakAza, pR0 265) / ujjaina ke digambara jaina saMgrahAlaya meM kula 516 pratimAeM saMgrahIta haiM jinameM se 56 lekhayukta haiN| AdinAtha yA RSabhanAtha kI 37 pratimAe~ prApta hotI haiM / ajitanAtha, saMbhavanAtha, abhinandananAtha, sumatinAtha, padmaprabha, suvidhinAtha, zAntinAtha, Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 munidvaya abhinandana grantha muni suvratanAtha, neminAtha ke sAtha hI sarvAdhika pArzvanAtha evaM mahAvIra kI pratimAe~ haiN| padmAsana meM dhyAnastha pArzvanAtha kI eka sundara pratimA hai jisake donoM ora yakSa tathA yakSiNI haiM / inakI dehayaSTi AkarSaka hai| hAthI para rAjapuruSa, caMvaradhArI ityAdi haiM / yaha gunA se lAyI gayI hai| pratimA ko saptaphaNa chAyA kie haiN| pArzvanAtha kI yahA~ 64 pratimAe~ haiM / jaina deviyoM kI bhI yahA~ aneka sundara pratimAe~ haiN| badanAvara kI cakrezvarI pratimA apanI bhagnakAyA meM bhI advitIya hai| ina pratimAoM meM yakSa-yakSI, nAga, vRkSa ityAdi kA bhI manohara aMkana huA hai| paramAra yuga meM kalA evaM sAhitya ke marmajJa nRpoM kI mAlavA meM advitIya paramparA rahI hai jinameM mUrdhanya bhoja kA kalAbodha paravartI yuga meM bhI apamAna bana gayA-bodhe kalAnAM nava bhojarAjaH / isa bhoja ne aneka mandira tathA unameM pratimAe~ sthApita karavAIM jinakA abhijJAna asambhava ho rahA hai| kevala pUrvokta vAgdevI pratimA usake kalAbodha kA pramANa bana jAtI hai| bhoja apane zRgAra prakAza meM pratimA kI saumya kAyA ke sRjana para bala detA hai| vaha yaha bhI mAnatA hai ki aisI pratimA kI racanA sarala nahIM hai saumyA mUrtiH pratimAyA iti / aho du:khaM rUpaM lekhyasya / karuNApUrita aMkana bhI usa kAla meM kama AkarSaka nahIM hote the| pASANa para vAsudeva kA utkIrNana, pUrvokta sustanI pratimAoM kA ubhAra, bhitti para kAmadeva kI racanA evaM dhvaja para hanumAna kA Alekha.......sabakI ora bhoja kA saMketa huA hai / 12 (zRMgAra prakAza, pR0 204) / aise kalApArakhI rAjA kI racanA zRgAramaMjarI kathA meM bhI kalA sambandhI adbhuta sAmagrI bharI hai / DaoN. vAsudevazaraNa agravAla ke anusAra kalAkoSa ke nirmANa meM isa kRti kA kama mahattva nahIM rahegA / aise bhoja tathA usakI rasika vaMzamAlA ke rAjyakAla meM yadi granthoM tathA bhavanoM ke samAna ananta-ananta AkarSaka mUrtiyAM bhI racI jAeM to koI Azcarya nahIM / punaH paramAra yuga to jainadharma ko bhI utanA hI Adara detA thA jitanA brAhmaNa dharma ko| usa kAla meM saba dharmoM ko samyak rAjyAzraya prApta thaa| yahI kAraNa hai ki isa kAla meM saba dharmoM se sambaddha hara prakAra kI manohara mUrtiyoM kA sRjana huaa| yaha vaha kAla hai jaba itara pradezoM meM bhI mUrtikalA ke prati Akasmika apekSAbhAva AgayA thaa| yadyapi isa kAla meM anyatra bhI mUrti racanA huI para jisa mAtrA tathA jisa AkarSaNa se yukta mAlavA meM mUrtiyAM racI gyiiN| vaha na isase pUrva dikhAI detI hai evaM na bAda meN| bhAratIya mUrtikalA ko mAlavA ke dAya kA yaha saMkSipta sarvekSaNa vyakta karatA hai 11 mAlavA : eka sarvekSaNa, pR0 65 12 draSTavya-lekhaka kA lekha, bhoja kA kalAbodha, madhyapradeza sandeza, 7 jUna 1975 ____ Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna bhAratIya mUrtikalA ko mAlavA kI dena 231 ki zuMgakAla, guptakAla tathA paramArayuga meM mAlavA ne bhAratIyakalA kI jo Rddhi kI hai vaha upekSaNIya nahIM ho sktii| mUrtikalA ke vidizA, sAMcI tathA parita: kSetra, ujjayinI, dhArA evaM paritaH kSetra kendra rahe haiN| yahAM devatA evaM prakRti kA hI citraNa nahIM huA apitu rAjA evaM prajA ko eka sAtha bhI prastuta kiyA gayA hai / sAMcI meM prajA evaM rAjA, sAdhanA aura zrama, rAjadharma tathA loka dharma kA jaisA samanvaya pAyA jAtA hai vaha anyatra saralatA se sulabha nahIM hai| pratimA-vijJAna kA saiddhAntika tathA vyAvahArika jo vikAsa yahA~ huA vaha paravartI kAla meM anya pradezoM ke lie bhI anukaraNIya rahA / bhoja ke yuga kI vAgdevI kI pratimA kA anukaraNa paravartIkAla meM bhI hotA rahA yadyapi anukartA usa stara taka saphalatA nahIM pA ske| svayaM bhoja ne samarAMgaNasUtradhAra meM mUrti viSayaka paryApta vivaraNa prastuta kara kalAvantoM ko usa ora prerita kiyA hai| 1 na jAne kyoM, zvetAmbara mUrtikalA kI ora lekhaka kI dRSTi nahIM jA sakI hai, jabaki kalA kI dRSTi se usakA bhI apanA viziSTa sthAna hai| -sampAdaka Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlava-saMskRti ko jainadharma kI dena DaoN0 basantIlAla baMga, ema. e., pI-eca. DI. mAlava bhUmi kI mahattA, usake samRddha jana-jIvana, prAkRtika ramaNIyatA, urvara-dharA aura saundarya pUrNa-sthaloM ke kAraNa to hai hI, sAtha hI, usameM basI ujjayinI (ujjaina), mAhiSmati (mahezvara), dazapura (mandasaura), dhArAnagarI (dhAra), vidizA (nAma parivartana ke pUrva bhelasA), gandharvapurI (gandhAvala) oMkArezvara (mAndhAtA) aura sAMcI jaisI purAtana, aitihAsika aura dhArmika nagariyoM ne bhI usa mahattA ko mahimAmaya banA diyA hai| inameM ujjayinI nagarI ati prAcIna hai| Aja bhI yaha kahanA asambhava hai ki ujjaina ko sarvaprathama kisane basAyA thaa| vedoM, saMhitAoM, brAhmaNagranthoM, upaniSadoM aura purANoM meM anekoM sthaloM para isakI mahimA ke gAna gAye gaye haiM / jaina aura bauddha sAhitya meM bhI isakA gaurava yathAvat sthApita hai / bhArata ke mAnavAkAra mAnacitra meM mAlavA usakA madhyasthAna aura ujjaina ko nAbhideza kI saMjJA dI gaI hai / isIliye AdhyAtmikoM ne ise 'maNipUra cakra' ke nAma se bhI sambodhita kiyA hai| ujjayinI pratyeka kalpa meM bhinna-bhinna nAmoM se jAnI jAtI rahI / ' isIliye isakA eka nAma pratikalpA bhI rhaa| isake atirikta bhI ise prAcIna sAhitya manISiyoM ne kaI nAma diye, jo itihAsa kI karavaToM ke sAtha parivartita hote rhe| itihAsa aura anya pramANoM ke AdhAra para 'mAlava-janapada' prAcIna 'avantI deza' kA samRddha bhAga rahA hai| avantikA isa janapada kI pramukha nagarI thI aura 'avantijA' isakI pramukha bhaassaa| zAsana sattAoM ke parivartana ke sAtha mAlava janapada kI sImArekhAe~ bhI badalatI rahI haiN| parantu bhaugolika dRSTi se isakI sImA nirdhArita karanA sadaiva hI sambhava rahA hai| mAlavA aura rAjapUtAnA ke madhya arAvalI kI parvata-mAlAe~ aura ghane jaMgaloM se AcchAdita bhU-kSetra tathA arAvalI ke vAyavyakoNa meM sindha aura anya nadiyoM se ghirA huA upajAU bhAga tathA dakSiNa meM lAla pattharoM kI khadAnoM 1 ujjayinI ke eka se chaH kalpoM meM kramazaH svarNagaMgA, kuzasthalI, avantikA, amarAvatI, cUr3AmaNi, padmAvatI nAma rahe haiM / 2 kanakazRGgA, kumudavatI, vizAlA, pratikalpA, bhogAvatI, hiraNyAvatI. Adi nAmoM ke ullekha bhI milate haiN| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlava-saMskRti ko jainadharma ko dena 233 se nIce kI ora kA DhAlU kSetra usa sImA taka calA gayA hai, jahAM samatala bhUmi Arambha hotI hai| pUrva se pazcima taka phailI vindhyamekhalAoM kA vistAra, jo dakSiNApatha se ise vilaga karatA hai-mAlava-janapada kI bhaugolika sImA rekhA kA aMkana karatA hai| isIliye ise mAlavA kA paThAra bhI kahA gayA hai / mAlavA aura ujjaina ke sambandha meM pAzcAtya vidvAnoM ne anekoM saMdarbho meM kaI mata vyakta kiye haiN|' prAcIna mudrAoM, zilAlekhoM evaM purAtattvIya sAmagrI ne tathA saMskRta, pAlI, prAkRta aura apabhraMza sAhitya ne bhI mAlava mahimA aura ujjayinI ke purAtana itihAsa para naye sire se prakAza DAlA hai| paurANika gAthAoM tathA bauddha va jaina kathAoM meM isake rocaka varNana bhare par3e haiN| mAlavA ke prathama samrATa bharata the-zaiva aura vaiSNavoM ke samAna hI mAlavA kI cikanI miTTI meM jainadharma kI jar3eM bhI gaharAI taka pahu~cI huI haiN| isakA ullekha jainadharmagranthoM aura unakI paramparAgata mAnyatAoM meM upalabdha hotA hai / mAlavA kI prAcIna nagarI ujjayinI maharSi sAndIpani kA vidyApITha rahA hai| isa vidyAkendra kI prAcInatA kA bodha karAne vAlI yaha mAnyatA jainiyoM meM vidyamAna hai ki 'kalpa kAla meM sabhya aura karmaTha jIvana vyatIta karane kI zikSA sarvaprathama antima manu nAbhirAya ke putra prathama jaina tIrthaMkara RSabhadeva ne dI thii| isI zikSA kA pariNAma thA ki deza meM nagarAdi kI sthApanA prArambha huI aura RSabhadeva ke putra bharata ke nAma se isa deza kA nAma bhAratavarSa kahA jAne lgaa| RSabhadeva kI AjJAnusAra indra ne bhAratavarSa meM bAvana dezoM kI racanA kI thii| avantI deza kA nAma sukozala thA aura jisakI rAjadhAnI avantikA thii| kAlAntara meM yahI ujjayinI ke nAma se prakhyAta huii| RSabhadeva dvArA indra se bAvana dezoM kI racanA karavAne ke pazcAt anekoM kSatriya-putra inake zAsaka banAye gaye / parantu jaba rAjakumAra bharata ne sampUrNa bhAratavarSa ko eka sAmrAjya ke rUpa meM sthApita kiyA, taba sarvaprathama unhoMne jo chaha khaNDa pRthvI jItI thI, usameM avantI deza bhI sammilita thaa| isIliye avantI ke prathama samrATa cakravartI bharata hI mAne gye| 1 impIriyala gejeTiyara 'iMDiyA' (3438) 2 sara jaoNna mAlakama kA 'senTrala iNDiyA', pArTIjara kA 'enzenTa iNDiyA', mArzala kI 'gAiDa sAMcI', TaoNlamI kA 'enzenTa iNDiyA', jUliyana kA 'huetsAMga', kembeva phlITa kA 'epigrAphikA iNDikA', Tarnara kA 'mahAvaMza', phAhiyAna kA 'bhArata varNana', 'gejeTiyara' tathA 'insAiklopIDiyA briTAnikA'-Adi meM azoka, guptakAla, bauddha aura jaina dharma kI pRSThabhUmi, mAlavA kA ramaNIya aura samRddha jana-jIvana tathA ujjayinI kI sundaratA evaM mahattA para vibhinna dRSTiyoM se vicAra kiyA gayA hai / 3 saMkSipta jaina itihAsa (sUrata), prathama bhAga / 4 mahApurANa (antima) 156 / 15 5 jinasenAcArya kRta 'mahApurANa' (indaura saMskaraNa) 6 mahApurANa, pR0 1076 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munidvaya abhinandana grantha rakSAbandhana tyauhAra kA janma mAlavA meM-jaina mAnyatAnusAra rakSAbandhana tyauhAra kA janma mAlavA kI prasiddha nagarI ujjayinI meM mAnA gayA hai| harivaMzapurANa aura hariSeNa kathAkoSa kI kathA prasaMgoM ke anusAra digambara jainAcArya akampana svAmI kA apane saMgha sahita mAlavA kI rAjadhAnI ujjayinI meM Agamana huA thaa| usa samaya ujjayinI meM zrIdharma nAma kA nyAyapriya rAjA rAjya karatA thaa| unake jinabali Adi maMtriyoM ke dvArA sAmpradAyika vidveSa phailAne ke kAraNa 'rakSAbandhana' tyauhAra kA janma mAnA gayA hai| mAlavA para ahiMsA dharma kA prabhAva-ahiMsA dharma ke pracAra aura usake gahare prabhAva kA sarvotkRSTa udAharaNa hameM 'yazodhara caritra' meM milatA hai| mAlava deza ke rAjA yazodhara bali-prathA ko rAjAjJA se sampUrNa rAjya meM pratibandhita kara, svayaM dayA dharma ko prajA sahita svIkAra kara lete haiN| pANDava vIra arjuna kI pUrva janmasthalI ujjaina hI thii| arjuna apane tIna janma pUrva ujjaina kI eka dharmabhIru rAjakumArI sumitrA ke rUpa meM thA, jisane eka jaina muni se dharmopadeza suna vrata grahaNa kiyA thA, parantu vaha use pUrNa bhAvanA sahita kevala eka dina hI grahaNa kara pAI thI ki usakI mRtyu hogaI / pazcAt vaha ujjayinI ke brAhmaNa parivAra meM putra rUpa meM janmI aura apane kauzala se rAjamaMtrI bana gaI / usake zAsana se prajA sukhI thI / pazcAt vRddhAvasthA meM usane tapa kiyA aura svarga meM devatA bana gii| vahAM Ayu pUrNa karane para pANDavoM meM arjuna ke rUpa meM jnmii| yaha saba jaina muniyoM kI tapa, vrata aura sAdhanA paddhati apanAne kA hI prabhAva thA / dharmavIroM tathA raNavIroM kI bhUmi-jainadharmagranthoM meM yaha ullekha hai ki mAlavA anekoM dharmavIra jaina muniyoM kA prAcIna kendra rahA hai / akampanAcArya jaise aneka munirAja yahA~ Ate rahe haiN| magadha ke rAjaputra nAgakumAra ke kAla meM bhI yahA~ prabhAvazAlI jaina muniyoM kA bAhulya thaa| usI samaya mAlavA kI rAjadhAnI ujjayinI meM pAMca sau udbhaTa yoddhA rahate the| jaba jaina muniyoM se nAgakumAra ke mahApratApI hone kI bAta kahI, to ve sabhI muniyoM ke sAtha cala pdd'e| mArga meM unhoMne apanI zakti aura parAkrama 1 harivaMzapurANa-2011-6, hariSeNa kathAkoSa (kathA kramAMka-11) jaba maMtrIgaNa muni hatyA ko udyata hue to rAjA ne unheM nirvAsita kara diyA, taba saMgha kI rakSA hetu 'rakSAbandhana' tyauhAra manAyA gyaa| yazodhara caritra (1 / 22) meM ullekha hai ki rAjA yazoha apane jIvana ke antima samaya meM rAjapATa putra yazodhara ko sauMpakara svayaM jaina muni ho jAte haiN| usa samaya bali-prathA kA tIvratama prabhAva thaa| na kevala pazu varan nara bhI yajJa meM homa diye jAte the| parantu jaina muniyoM kI ahiMsA dharmayukta zikSA kA yazoghara para gaharA prabhAva par3A aura usane rAjAjJA se bali-prathA para roka lagA dii| pariNAmasvarUpa usakI prajA bhI jainadharmAnuyAyI bana gii| karakaNDucariu (kArajA) 10 / 18-22 vistRta kathA prasaMga hetu dekhiye :'uppaNNau ajjuNa hovi saai| phalu ehau putti vihANe hoi / ' Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlava-saMskRti ko jainadharma kI dena ke adbhuta camatkAra dikhalAye aura nAgakumAra kI aparAjeya zakti, parAkrama, aura vIratA se prabhAvita ho vApasa lauTa aaye| usa samaya ujjayinI meM jayasena rAjA rAjya karatA thaa| usakI putrI menakI kisI ko bhI apane yogya vara na pAkara, vivAha ke liye tatpara nahIM thii| parantu nAgakumAra kI vIratA kA paricaya pAkara, vaha usase vivAha karane ko rAjI hogii| mAlavA ke zAsaka dharmaniSTha aura vIra the| teisaveM jaina tIrthaMkara pArzvanAtha ke tIrthasthala meM hue campA nareza karakaNDu ke caritra meM eka prakaraNa dvArA ukta kathana kI puSTi bhI hotI hai, jisameM rAjA aridamana kA caritra varNana karate hue munirAja batAte haiM ki-anekoM kaSToM, bAdhAoM aura kaThinAiyoM ko sahana kara aridamana apanI rAnI se sakuzala A milA thaa|2 caubIsaveM tIrthaMkara mahAvIra ke mAlava deza kI prAcIna nagarI ujjayinI meM Akara atimuktaka nAmaka zmazAna meM dhyAnastha hone kA ullekha milatA hai, jahA~ rudra nAmaka vyakti dvArA una para ghora upasarga kiyA gyaa| mahAvIra apane dhyAna meM dRr3ha evaM nizcala rhe| rudra kA raudrarUpa unako vicalita nahIM kara skaa| pAzavika-zakti Atma-zakti ke sammukha natamastaka hogaI / rudra mahAvIra ke caraNoM meM jA girA tabhI se mahAvIra "ati vIra" khlaae| isI samaya ujjaina meM caNDapradyota nAmaka rAjA thaa| usake pazcAt mahAvIra ke 'nirvANa divasa' para pAlaka nAmaka rAjA siMhAsanArUr3ha huaa| mauryakAlIna jaina saMgha kA kendra-candragupta maurya ke zAsanakAla meM mAlavA kA nirgrantha-jaina saMgha, zrutakevalI bhadrabAhu kI adhyakSatA meM prakhyAta thaa| svayaM samrATa candragupta unake upadeza sunate the aura unake mukha se bAraha varSa ke akAla kI bAta sunakara svayaM bhI digambara muni ho gaye the / ve nirgrantha saMgha ke sAtha dakSiNa bhArata bhI gaye the| ujjayinI meM zeSa rahe nirgrantha zramaNa, akAla kI yAtanAoM se pathabhraSTa ho, apanA digambara veSa chipAne kI dRSTi se eka vastra khaNDa rakhane lge| jinheM 'ardhaphAlaka' kahA gyaa| ata: yaha kahanA atyuktipUrNa na hogA ki nirgrantha jaina saMgha meM bheda kI bhAvanA bhI mAlava nagarI ujjayinI meM jnmii| ujjayinI meM nirgrantha saMgha kA mahattvapUrNa kendra rahA hai / cAhe usameM bheda utpanna ho gaye hoN| jaina zrutoM ke uddhAra NAyakumAracariu (kArajA), 73 pRSTha 72-73 para vistRta kathA prasaMga meM ullekha hai ki bAisaveM jaina tIrthaMkara ariSTanemi ke tIrthasthala (magadha) ke rAjaputra nAgakumAra mahAbhAga the| 2 karakaNDucariu (kArajA) 8.1-25, pRSTha 71-78 para karakaNDu ke sambandha meM pUche gaye eka prazna ke uttara meM munirAja rAjA aridamana kI kathA vistAra se sunAte haiM aura nirUpita karate haiM ki yaha usake puNya aura sAhasa kA pariNAma thA ki vaha apanI rAnI se A milaa| 3 harivaMzapurANa, parva 60, zloka 488, meM mahAvIra ke ekAnta vicaraNa kara sAdhanAlIna hone kA ullekha hai / unhoMne bAraha varSa taka sAdhanAmaya jIvana vyatIta kiyA thaa| 4 saMkSipta jaina itihAsa, bhAga-2, khaNDa-1, jaina zilAlekha saMgraha kI bhUmikA / 5 kANe kamemorezana vhAlyUma (pUnA) pRSTha-228-237 ke anusAra nirgrantha saMgha meM digambara zvetAmbara kA bheda paidA huA thaa| Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 munidvaya abhinandana grantha hetu kaliMga samrAT khAravela ne nirgrantha zramaNoM kA sammelana bulAyA thA, usameM mathurA, ujjaina aura girinagara ke nirgrantha zramaNa hI vizeSa rUpa se AmaMtrita the| mAlavabhUmi para zakoM kA Adhipatya-mAlavA para zakoM ke Adhipatya kA ullekha 'kAlakAcArya kathAnaka' evaM 'yazodhara caritra' meM huA hai| usa samaya mAlavA para gardabhilla kA rAjya thA, jo khAravela kA vaMzaja thaa| gardabhilla duzcaritra thaa| usane 'khaNDa vastradhArI' jaina sampradAya ke kAlaka nAmaka AcArya kI rUpavatI sAdhvI bahana sarasvatI ko apane antaHpura meM bulA liyaa| kAlakAcArya isa bAta ko sahana na kara sake aura zaka rAjAoM ko uttejita kara gardabhilla para AkramaNa karavA diyA / zakarAja vijayI hue aura unakA Adhipatya mAlavA aura ujjayinI para ho gyaa| pazcAt kAlakAcArya ne bahana sarasvatI kA uddhAra kiyA aura prAyazcitta lekara vaha puna: jaina sAdhvI bana gii| mAlavA para vikramAditya kA adhikAra AndhravaMzIya rAjA apane nikaTa sambandhI gardabhilla ke patana ko sahana nahIM kara sake aura AndhrabhRtya gautamIputra zAtakaNi zakoM se jUjha pdd'e| isa samaya zakoM kI rAjadhAnI bhRgukaccha (bhar3oMca) thI, aura ujjaina ke nikaTa kA unakA rAjya vistAra thaa| ve zaktizAlI the| zAtakarNi parAjita hue, parantu unhoMne kuTila buddhi se kAma liyaa| unhoMne naravAhana kA koSa dhArmika kAryoM meM vyaya karavA kara, khAlI kara diyA aura punaH AkramaNa kara use parAjita kiyA / taba mAlavA aura usakI rAjadhAnI ujjayinI mukta huii| jainasAhitya vikramAditya kI vijaya evaM parAkramI gAthAoM se bharA par3A hai| vaha jainadharma ke prati sahiSNu thA aura jainoM ne zaka vijaya para prArambha vikrama samvat apanAyA thaa| kaI kathAnaka isa kathana kI puSTi karate haiM ki vikramAditya svayaM jainadharma ke upadezaka the| isase yaha pramANita hotA hai ki vizva vikhyAta samrATa vikrama kA jainadharma ke prati kitanA lagAva thaa| candragupta vikramAditya aura jainAcAryoM kA kendra-candragupta (dvitIya) vikramA. ditya gupta sAmrAjya kA pratApI rAjA thaa| usane mAlava vijaya kara ujjayinI ko apane antargata le liyaa| usakI rAjasabhA meM kSapaNaka (digambara jainAcArya) ko sammAna prApta thaa| jaina zAstroM ke anusAra ve siddhasena nAmaka AcArya the, jinhoMne mahAkAlI 1 jarnala oNpha di vihAra eNDa ur3IsA risarca sosAiTI, bhAga-13, pR0 236 / 2 kAlakAcArya kathAnaka-prabhAvaka caritra (bambaI), pRSTha 36-46 3 zAtakarNi ke samaya naravAhana (nahavANa yA nahapAna) vahA~ kA zaka rAjA thaa| 4 sva0 kAzIprasAda jAyasavAla ne gautamIputra zAtakaNi ko ujjaina meM Akara basane aura vahA~ kA rAjA banane kA ullekha kiyA hai| yahI zAtakaNi vikramAditya ke nAma se prakhyAta hue| (dekhiye-jarnala oNpha di bihAra eNDa ur3IsA risarca sosAiTI, bhAga 16) 5 saMkSipta jaina itihAsa (sUrata) bhAga-2, khaNDa 2, pRSTha 66, pArzvanAtha caritra (bhavadevasUrikata) sarga 3 va jaina seviyara pArzvanAtha (bAlTimora yU0 esa0 e0) 74-83 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlava-saMskRti ko jainadharma kI dena 237 ke mandira meM candragupta ko camatkRta kara, jainadharma meM dIkSita kara liyA thaa| isI samaya digambara jaina muniyoM kA saMgha bhaddalapura (bIsanagara) se ujjaina meM sthAnAntarita huA thaa|' pazcAt ujjaina digambara jaina bhaTTArakoM kI kendrIya nagarI bhI banI aura yahA~ paccIsa jaina digambarAcArya cAra sau untIsa varSa kI avadhi meM prakhyAta hue| paramAra vaMzIya rAjAoM dvArA jainAcAryoM kA sammAna-paramAravaMzIya rAjAoM kI rAjadhAnI dhArA nagarI (dhAra) thI parantu rAjA bhoja ne ujjayinI ko apanI rAjadhAnI banAyA thaa| isa vaMza ke kaI rAjA vidyA, kalA aura sAhitya ke jJAtA aura rasika the| unhoMne anekoM jainAcAryoM ko rAjakIya sammAna aura pratiSThA pradAna kI thii| muMja ke samAna bhoja ne bhI jainadharma aura AcAryoM ko sarvAdhika sammAna diyaa| zrI prabhAcandrAcArya ko vizeSa rUpa se sammAnita kiyaa| digambarAcArya zrI zAntisena ne bhoja ke darabAra meM kaI vidvAnoM evaM paNDitoM ko vAda-vivAda meM parAjita kiyA thaa| eka anya AcArya vizAlakIrti ke ziSya madanakIrti ne ujjayinI meM anya vAdiyoM ko parAsta kara 'mahA prAmANika' kI padavI prApta kI thii| isa prakAra madhyayuga taka jainadharma kA prAbalya mAlavA meM aura vizeSakara ujjayinI meM rahA / ujjaina nagara kI prAcIna vaibhavasampannatA kAlacakra ke thaper3oM aura madhyakAla se aMgrejI zAsana taka ke rAjanaitika parivartanoM kI capeTa meM Aja dhUli-dhUsarita bhale hI hogaI ho, parantu isake bhagnAvazeSoM se Aja bhI isake gauravazAlI atIta kI ve gAthAe~, jinameM isake uttuMga rAjaprAsAda, vizAla-patha, ramya aura sundara jina mandira, AkarSaka udyAna, vizva kA vyApArika kendra, apAra dhana-sampadA, svarga kI parI ke samAna zasya-zyAmalA-gharA, marakata maNiyoM se jar3e nagara patha, candrakAnta maNiyoM se AbhAsita AvAsa, ratnajar3ita kyAriyoM se bahane vAlI surabhita sumanoM kI madamasta saurabha, para sukhApekSI nagaravAsI, suzIla va patibhaktA ramaNiyAM, aisI-nayanapriya nagarI, jo sUrya razmiyoM ko bhI lajjita karade-anuguMjita ho rahI hai| ujjayinI kA prAcIna 1 saMkSipta jaina itihAsa (sUrata) tathA ratnakaraNDa zrAvakAcAra-bhUmikA ---jIvana caritra (pRSTha 133 / 141) 2 jaina hitaiSI, bhAga 6, aMka 7-8, pRSTha 28-31 3 rAjA muMja ne dhanapAla, padyagupta va dhanaJjaya jaise vidvAnoM ko darabAra meM sammAnita kiyaa| jainAcArya mahAsena unakA sneha aura Adara pA cuke the| dhanapAla ke bhAI zobhana bhI jainadharma meM dIkSita hue, parantu dhanapAla ujjaina meM jainadharma kA gahana prabhAva dekhakara dhArA cale gye| zobhana phira bhI pUrNarUpeNa prabhAvita rhe| AcArya amitagati isa samaya ke prakhyAta jaina yatiyoM meM se eka the|| 4 bhArata ke prAcIna rAjavaMza, madhyaprAntIya jaina smAraka, hindI vizvakoSa aura vidvadaratnamAlA, caturviMzati prabandha, jaina hitaiSI, dekhiye / 5 hariSeNa kathAkoSa (kathA kramAMka 3), mahAkavi puSpadanta kRta 'yazodhara caritra', kanakAmarakRta 'karakaNDucariu', Adi meM ujjayinI kA vizada varNana hai| laSa Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 munidvaya abhinandana grantha vidyApITha maharSi sAndIpani kI kuTiyA meM 'kRSNa-sudAmA' kI pavitra mitratA kA smaraNa karAtA hai / rAjakumAra candraprabha aura unake guru kAlasaMdIya kramazaH satraha evaM aThAraha bhASAoM ke jJAtA the / ve dhanurvidyA meM nipuNa aura mahAvIra svAmI ke nikaTa jaina muni ho gaye the / ' vaise ujjayinI nagarI saMsAra prasiddha rahI hai| usane vibhinna kAloM meM bhinna-bhinna dharma-dhArAoM ko AtmasAt kara na kevala mAlavA kI yazogAthA varan bhArata kI kIrtipatAkA ko vizva AkAza meM phaharAyA hai / dakSiNa bhAratIya jaina sAhitya meM ujjayinI kA yazogAna - tamila sAhitya ke do mahAkavyoM meM "zIlappadikAram" kI racanA eka jainadharmAvalambI rAjakumAra ne kI thI / isake chaThe pariccheda meM ujjayinI kA vaicitryapUrNa ullekha hai / jisase jJAta hotA hai ki eka samaya thA, jaba ujjayinI nagarI uttara bhArata kI pramukha nagarI thI / avantI nareza ne colarAja kA svAgata maNimuktAoM se jar3e hue toraNa dvAra banavAkara kiyA thA, jisakI banAvaTa dekhate hI banatI thI / 2 jaina zilAlekhoM meM mAlavA aura ujjayinI - zravaNa belagolA (maisUra) ke candragiri parvata para zaka saMvat 522 ke eka zilAlekha meM AcArya bhadrabAhu ko ujjayinI meM avasthita batAyA hai / unheM aSTAMga mahAnimitta ke jJAtA aura trikAladarzI kahA gayA hai | unhIM ne 12 varSa ke akAla par3ane kI ghoSaNA kI thI / san 19122 ke eka siddhezvara mandira ( kallUra guDeDa) ke zilAlekha meM AcArya siMhanandI kA varNana hai / isameM ullekha hai ki ujjaina ke rAjA mahIpAla ne ikSvAku nareza padmanAbha ko parAjita kiyA thA / isa kAraNa unake do putra dakSiNa bhArata cale gaye aura AcArya siMhanandI kI sahAyatA se vahA~ unhoMne 'gaMga rAjya' kI sthApanA kI / 4 guNADhya kI 'vaDDakahA, merutuMgAcArya kI 'prabandhacintAmaNi', bauddha jAtaka tathA jaina purANoM meM samAhita anekoM kathAnakoM meM mAlava pradeza aura ujjajinI nagarI ke jaina matAvalambI zreSThi samAja kI kathA gAthAoM aura vaibhava sampannatA kA ullekha milatA hai / isake atirikta mAlavA aura usakI prAcIna nagariyoM se sambandhita sAmagrI kA saMkalana, sampAdana, prakAzana aura yuktiyukta vizleSaNa kI apekSA rakhatA hai, jisase ki atIta ke garbha meM vismRta mAlava saMskRti puna: prakAza meM A sake / mAlavA vividha dharma-sampradAyoM kA pravartana kendra bhI rahA hai / parantu jainadharma kI dRSTi se mAlava bhUmi kI urvarA zakti utanI hI prabala rahI, jitanI anyAnya dharmoM aura dhArmika vicAradhArAoM ke liye / kAlacakra kA anavarat pravAha isa dharatI ko bhI sparza karatA rahA hai aura apane amiTa cinha chor3atA rahA hai, jinake avazeSa 1 hariSeNa kathAkoSa ( zrI bhadrabAhu kI kathA dekhiye ) 2 "di zIlappadikAram" (AksaphorDa yunivarsiTI presa) pRSTha 122-123 3 jaina zilAlekha saMgraha, pRSTha 2 4 selpheyara : 'miDivala jainijma' Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlava-saMskRti ko jainadharma kI dena 236 Aja bhI apanI gaurava gAthA guMjA rahe haiN| Aja kA ujjaina nagara apane atIta kI gauravazAlI paramparA kA prANavAna pratinidhitva bhale hI na kare, parantu mAlavA kI miTTI kA kaNa-kaNa aura ujjayinI sthita kSiprA kI lola - lahariyA~ apanI manda-manthara gati se jJAna, darzana, tapa, cAritra aura mokSa kI mAnava-pipAsA ko paritRpta karane meM pUrNarUpeNa sakSama haiN| 1 1 prastuta lekha meM madhyapradeza zAsana ke sUcanA tathA prakAzana saMcAlanAlaya dvArA prakAzita "ujjayinI darzana" nAmaka paricaya pustaka meM prakAzita zrI kAmatAprasAda jaina ke lekha ke atirikta anya sAmagrI se bhI sahAyatA lI gaI hai / vizeSa - guptavaMzIya samrAToM ke sambandha meM lekhaka kI dhAraNAeM pracalita aitihAsika dhAraNAoM se kucha bhinna pratIta hotI haiM, sAtha hI aitihAsika AcAryoM ke sambandha meM bhI mata bhinnatA hai / -sampAdaka Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlavA meM jainadharma: aitihAsika vikAsa DaoN0 tejasiMha gaur3a, ema.e., pI.eca.DI. bhAratIya itihAsa meM mAlavA kA apanA eka viziSTa sthAna hai / bhArata ke isa nAbhisthala para prAcInakAla se hI yahA~ ke sabhI pramukha dharma pallavita hote rahe haiM / jahA~ taka jainadharma kA prazna hai, sarvaprathama mAlavA meM jainadharma ke astitva kA digambara paramparA se patA calatA hai ki bhagavAna mahAvIra svAmI apane sAdhanAmaya jIvana meM ujjaina padhAre the / ve ujjayinI ke atimuktaka nAmaka zmazAna bhUmi meM Akara dhyAna magna hue the, usa samaya rudra nAmaka vyakti ne una para ghora upasarga kiyA thA, parantu vaha apane dhyAna meM dRr3ha aura nizcala bane rahe / rudra kI raudratA unako tapasyA se vicalita na kara sakI / triSaSTizalAkA puruSa carita meM caNDapradyota, jo ki avanti nareza thA, ke jainadharmAvalambI hone kA vivaraNa milatA hai / vivaraNa saMkSepa meM isa prakAra hai ki sindhu sauvIra ke rAjA udAyI ke pAsa jIvaMta svAmI kI pratimA thI / kisI prakAra vaha pratimA caNDapradyota ne hastagata kara lii| isI se udAyI ne caNDapradyota para AkramaNa kara use bandI banA liyA / dazapura meM cAturmAsa huA aura yahIM jIvaMtasvAmI kI pratimA kI pratiSThA kara eka bhavya mandira kA nirmANa karAyA gayA lekina isa yuga ke abhI taka koI purAtAttvika avazeSa prApta nahIM hote haiM / mauryakAlIna mAlavA meM jainadharma-samrAT candragupta maurya ke sambandha meM kahA jAtA hai ki ve aMtima samaya meM jainasAdhu hokara dakSiNa cale gaye the / dakSiNa bhArata kI zramaNabelagolA kI guphA meM jainadharma sambandhI zilAlekha prApta hue haiN| inameM 'candragupti' nAmaka rAjA kA ullekha AtA hai jisakA sambandha vidvAnoM ne candragupta maurya se sthApita kiyA hai / candragupti ne jainadharma meM dIkSA lI, isakA ullekha bhadrabAhu carita, ArAdhanA kathAkoza, puNyAsrava kathAkoza Adi granthoM meM pAyA jAtA hai / dvAdaza varSIya durbhikSa tathA muniyoM ke dakSiNa jAne kI kathA anyAnya aitihAsika tathyoM se prAmANika siddha hotI hai / " taba yaha bhI pramANita ho jAtA hai ki isa samaya mAlavA meM jainadharma acchI avasthA meM thA tathA nirantara unnati kI ora agrasara ho rahA thA / 1 uttarapurANa 331 / 74 2 The Age of Imperial Unity, Vol. II, page 417. Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlavA meM jainadharma : aitihAsika vikAsa 241 azoka kI mRtyu ke uparAnta maurya sAmrAjya do bhAgoM meM ba~Ta gayA thaa| pUrvI rAjya kI rAjadhAnI pATaliputra thI aura vahA~ dazaratha rAja kara rahA thaa| pazcimI rAjya kI rAjadhAnI ujjayinI thI aura vahA~ samprati kA rAjya thA / samprati kA jaina sAhitya meM bahuta U~cA sthAna hai / jaina anuzruti ke anusAra samrAT samprati jainadharma kA anuyAyI thA aura usane apane priyadharma ko phailAne ke liye bahuta prayatna kiyA thaa| pariziSTa parva meM likhA hai ki rAtri ke samaya samprati ko yaha vicAra utpanna huA ki anArya dezoM meM bhI jainadharma kA pracAra ho aura janasAdhu svachanda rIti se vicara skeN| isake liye usane ina dezoM meM janasAdhuoM ko dharma pracAra ke liye bhejaa| sAdhuoM ne rAjakIya prabhAva se zIghra hI janatA ko jainadharma aura AcAra kA anugAmI banA liyaa| isa kArya ke liye samprati ne aneka lokopakArI kArya bhI kiye| garIboM ko bhojana bA~Tane ke liye aneka dAnazAlAe~ khulvaaiiN| aneka jaina granthoM meM likhA hai ki dharmapracAra ke liye samprati ne apanI senA ke yoddhAoM ko sAdhuoM kA veza banAkara pracAra ke liye bhejA thaa| isa yuga ke ullekhanIya AcAryoM meM AcArya bhadrabAhu evaM Arya suhastisUri kA nAma liyA jA sakatA hai / bhadrabAhu dvArA racita Agamika sAhitya isa yuga kI vizeSa dena hai| zaka kuSANa yugIna mAlavA meM jainadharma-isa samaya bhI mAlavA meM jainadharma paryApta unnatAvasthA meM thaa| isakA AbhAsa hameM AcArya kAlaka ke kathAnaka se milatA hai| AcArya kAlaka ne zakoM ko avaMtI para AkramaNa karane ke liye AmaMtrita kiyA thA jisakA ekamAtra kAraNa yaha thA ki avaMtInareza gardabhilla ne AcArya kAlaka kI bhaginI jainasAdhvI sarasvatI kA balAt apaharaNa kara liyA thaa| sabhI prayatnoM ke bAvajUda jaba gardabhilla ne sarasvatI ko mukta nahIM kiyA to bAdhya hokara AcArya kAlaka ne zakoM ko AmaMtrita kiyA ki ve gardabhilla ke darpa ko cUrNa kara de| yuddhoparAMta mAlavA meM zakoM kA rAjya sthApita ho gayA thaa| isa ghaTanA meM janatA kA bhI pratyakSa athavA apratyakSa rUpa se kAlakAcArya ko sahayoga rahA hI hogaa| isase yaha bhI siddha hotA hai ki isa kAla meM jainadharma kI sthiti uttama rahI hogii| kSapaNaka vikrama ke navaratnoM meM se eka the| inake race hue nyAyAvatAra, darzanazuddhi, sanmatitarkasUtra, aura prameyaratnakoSa nAmaka cAra grantha prasiddha haiN| isa yuga meM aneka yugapradhAna AcArya bhI ho cuke haiM jinameM bhadraguptAcArya, 1 Asoka : V. A. Smith, page 70. 2 maurya sAmrAjya kA itihAsa, pRSTha 653 3 (ka) The Age of Imperial Unity, page 418 (kha) maurya sAmrAjya kA itihAsa, pRSTha 648-46 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 mufear abhinandana grantha Arya vajra, tathA AryarakSitasUri ke nAma ginAye jA sakate haiM / Agama sAhitya ko ArakSitasUri ne cAra bhAgoM meM vibhakta karake jainadharma kI dRSTi se isa yuga ke aitihAsika mahatva ko aura bhI bar3hA diyA hai / AryarakSitasUri kA Agama sAhitya kA vibhAjana' isa prakAra hai (1) karaNacaraNAnuyoga (3) dharmakathAnuyoga (2) gaNitAnuyoga (4) dravyAnuyoga isake sAtha hI AcArya AryarakSitasUri ne anuyogadvAra sUtra kI bhI racanA kI jo jainadarzana kA pratipAdaka mahattvapUrNa Agama mAnA jAtA hai / yaha Agama AcArya pravara kI divyatama dArzanika dRSTi kA paricAyaka hai | guptakAlIna mAlavA meM jainadharma - bhAratIya itihAsa meM guptakAla svarNayuga ke nAma se cira-paricita hai / yaha yuga sarvAMgINa vikAsa kA thA / gupta rAjA vaiSNava dharma ke anuyAyI the / candragupta dvitIya, kumAragupta prathama aura skandagupta tInoM ke sikkoM para 'parama bhAgavata' khudA honA guptoM kI usa dharma meM vizeSa niSThA sUcita karatA hai / kintu isakA artha yaha nahIM hai ki anya dharmoM kI sthiti nagaNya thI athavA ki rAjA dUsare dharmoM kA Adara nahIM karate the / gupta rAjA sabhI dharmoM ko dRSTi se dekhate the / isakA pramANa yaha hai ki isa kAla meM lagabhaga sthiti meM hone ke pramANa upalabdha hote haiM / samAna Adara kI sabhI dharmoM ke acchI mAlavA meM jainadharma ke liye yaha yuga apanA vizeSa mahattva rakhatA hai, kyoMki isI yuga meM jainadharma se sambandhita purAtAttvika sAmagrI milanA prArambha hotI hai / itihAsa prasiddha nagara vidizA ke pAsa udayagiri kI pahAr3I meM bIsa guphAe~ haiM, jo isI yuga kI hai| inameM se krama se prathama evaM bIsaveM nambara kI guphAe~ jainadharma se sambandhita haiM / pahale nambara kI guphA meM eka lekha khudA huA hai jisase siddha hotA hai ki yaha guphA gupta samrAT candragupta dvitIya ke kAla kI hai| bIsaveM nambara kI guphA meM bhI eka padyAtmaka lekha khudA huA hai jisake anusAra isa mUrti kI pratiSThA gupta samvat 106 (IsvI san 426 kumAragupta kA kAla ) meM kArtika kRSNA paMcamI ko AcArya bhadrAnvayI AcArya gozarma muni ke ziSya zaMkara dvArA kI gaI thI / isa zaMkara ne apanA janma sthAna uttara bhAratavartI kurudeza batalAyA hai / " lekha kA hindI anuvAda isa prakAra hai 1 zrImad rAjendrasUri smAraka grantha pRSTha 456 2 vahI, pRSTha 456 3 guptakAla kA sAMskRtika itihAsa, pRSTha 321 4 bhAratIya saMskRti ke jainadharma kA yogadAna, pRSTha 311 5 vahI, pRSTha 311 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlavA meM jainadharma: aitihAsika vikAsa 243 "siddhoM ko namaskAra ! zrI saMyukta guNa samudraguptAnvaya ke zreSTha rAjAoM ke varddhamAna rAjya zAsana ke 106 veM varSa aura kArtika mahine kI kRSNA paMcamI ke dina guhAdvAra meM vistRta sarpaphaNa se yukta zatruoM ko jItane vAle jinazreSTha pArzvanAtha jinakI mUrti rAma- damavAna zaMkara ne banavAI jo AcArya bhadra ke anvaya kA bhUSaNa aura Arya kulotpanna gozarma muni kA ziSya tathA dUsaroM dvArA ajeya ripughna mAnI azvapati bhaTTa saMghila aura padmAvatI ke putra zaMkara isa nAma se loka meM vizruta tathA zAstrokta yatimArga meM sthita thA aura vaha uttara kuruvoM ke sadRza uttara dizA ke zreSTha deza meM utpanna huA thA, usake isa pAvana kArya meM jo puNya huA ho vaha saba karmarUpI zatru samUha ke kSaya ke liye ho / " abhilekha meM varNita AcArya bhadra aura unake anvaya ke prasiddha muni gozarma ke viSaya meM abhI kucha bhI jJAta nahIM hai phira bhI itanA inake viSaya meM nizcita rUpa se kahA jA sakatA hai ki ye yugapradhAna AcArya the / - isa yuga kI jainadharma sambandhI eka mahatvapUrNa upalabdhi abhI hAla meM hI huI hai / pro0 kRSNadatta vAjapeyI ne apane eka lekha " rAma gupta ke zilAlekhoM kI prApti meM vidizA ke samIpa besanadI ke taTavartI eka TIle kI khudAI karate samaya prApta guptakAlIna jaina tIrthaMkaroM kI durlabha tIna pratimAoM para prakAza DAlA hai / ye tInoM pratimAe~ balue patthara kI banI haiN| ina tInoM pratimAoM kI caraNa caukiyoM para guptakAlIna brAhmI lipi tathA saMskRta bhASA meM lekha utkIrNa the| eka mUrti kA lekha to pUrNataH naSTa ho cukA hai / dUsarI mUrti kA lekha AdhA bacA hai aura tIsarI mUrti kA lekha pUrA surakSita hai / isake AdhAra para pro0 vAjapeyI ne guptakAlIna eka vivAdAspada samasyA para navIna prakAza DAlA hai / samasyA guptanareza rAmagupta kI aitihAsikatA kI hai / isa nareza kA ullekha sAhitya meM to milatA hai tathA isake tA~be ke sikke bhI bar3I saMkhyA meM upalabdha hote haiM / svayaM pro0 vAjapeyI ne isa nareza ke sikkoM para vistAra se prakAza DAlA hai, kintu abhI taka koI bhI aisA abhilekha prApta nahIM thA jisameM ki rAmagupta ko guptanareza ke rUpa meM varNita kiyA gayA ho| ina mUrtiyoM ke abhilekhoM ke AdhAra para ina mUrtiyoM kA nirmANa "mahArAjAdhirAja zrI rAmagupta ke zAsanakAla " meM huaa| ina pratimAoM ke sambandha meM pro0 vAjapeyI ne likhA hai ki eka pratimA para AThaveM tIrthaMkara candraprabha kA aura dUsarI para naveM tIrthaMkara puSpadanta kA nAma likhA hai / mUrtiyoM kI nirmANa zailI IsvI cauthI zatI ke aMtima caturthAMza kI kahI jA sakatI hai / ina mUrtiyoM meM kuSANakAlIna tathA IsvI pAMcavIM zatI kI guptakAlIna mUrtikalA ke bIca ke yuga ke lakSaNa dRSTavya hai / mathurA Adi se prApta kuSANakAlIna bauddha aura tIrthaMkara pratimAoM kI caraNa caukiyoM para siMhoM jaisA aMkana prApta hotA hai vaisA ina mUrtiyoM para lakSita hai / pratimAoM kA aMga vinyAsa tathA siroM ke pIche avaziSTa 1 sAptAhika hindustAna 1666, mArca 30 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 munidvaya abhinandana grantha prabhAmaNDala bhI aMtarimakAla ke lakSaNoM se yukta hai| isameM uttara guptakAlIna alaMkaraNa kA abhAva hai| lipivijJAna kI dRSTi se bhI ye pratimA lekha IsvI cauthI zatI ke Thaharate haiN| ina lekhoM kI lipi gupta samrAT candragupta vikramAditya ke una lekhoM se milatI hai jo sAMcI aura udayagiri kI guphAoM meM mile haiN| ___ina tIrthaMkara pratimAoM ke AdhAra para pro0 kRSNadatta vAjapeyI ne vivAdAspada gupta nareza rAmagupta para paryApta prakAza DAlakara yaha siddha karane kA prayAsa kiyA hai ki samudragupta ke pazcAt rAmagupta samrAT huA thaa| kintu abhI isa mata ko mAnyatA nahIM milI hai sAtha hI abhI yaha bhI nirAkaraNa honA zeSa hai ki ina pratimAoM ke lekhoM meM ullikhita vahI rAmagupta hai athavA koI anya / isake atirikta isa kAla kI eka aura dUsarI mahattvapUrNa upalabdhi hai jainAcArya siddhasena divAkara / jaina granthoM meM inheM sAhityika evaM kAvyakAra ke atirikta naiyAyika aura tarkazAstriyoM meM pramukha mAnA hai| siddhasena divAkara kA jaina itihAsa meM bahuta U~cA sthAna hai| zvetAmbara aura digambara donoM hI sampradAya unake prati eka hI bhAva se zraddhA rakhate haiM / kiMvadantI hai ki eka bAra rAjA candragupta ne inase kalyANa maMdira stotra kA pATha karane kA Agraha kiyaa| rAjA ke Agraha para inhoMne kalyANa maMdira stotra kA pATha kiyaa| pATha samApta hote hI ujjayinI ke mahAkAla maMdira meM zivaliMga phaTa gayA aura usake madhya se pArzvanAtha kI mUrti nikala aaii| paM0 sukhalAlajI ne siddhasena divAkara ke viSaya meM isa prakAra likhA hai, "jahA~ taka maiM jAna pAyA hU~, jaina paramparA meM tarkavidyA ke, aura tarkapradhAna saMskRta vAGamaya ke Adi praNetA haiM siddhasena divaakr|" siddhasena kA sambandha unake jIvana kathAnakoM ke anusAra ujjayinI aura usake adhipati vikrama ke sAtha avazya rahA hai, para yaha vikrama kaunasA hai ? yaha eka vicAraNIya prazna hai / abhI taka ke nizcita pramANoM se jo siddhasena kA samaya vikrama kI pAMcavIM aura chaThI zatAbdI kA madhya jAna par3atA hai, use dekhate hue adhika sambhava yaha hai ki vaha rAjA candragupta dvitIya yA usakA pautra skandagupta rahA hogaa| jo vikramAditya rUpa se prasiddha hue| sabhI naye-purAne ullekha yaha kahate haiM ki siddhasena janma se brAhmaNa the| siddhasena ne gadya meM kucha likhA ho to patA nahIM hai| unhoMne saMskRta meM battIsiyAM racI haiM, jinameM se ikkIsa abhI labhya haiN| unakA prAkRta meM racA 'sanmatiprakaraNa' jainadRSTi aura mantavyoM ko tarka zailI se spaSTa karane tathA sthApita karane vAlA jaina 1 saMskRti kendra ujjayinI, pRSTha 117 2 sva0 bAbU zrI bahAdurasiMha jI siMdhI smRti grantha, pRSTha 10, 11, 12 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlavA meM jainadharma : aitihAsika vikAsa 245 vAGamaya meM sarvaprathama grantha hai jisakA Azraya uttaravartI sabhI zvetAmbara-digambara vidvAnoM ne liyA hai| siddhasena hI jaina-paramparA kA Adya saMskRta stutikAra hai|' siddhasena divAkara ne tattvArthAdhigamasUtra kI TIkA bhI bar3I vidvattA se likhI hai / isa grantha ke mUla lekhaka ko digambara sampradAya vAle umAsvAmi aura zvetAmbara sampradAya vAle umAsvAti batalAte haiN| siddhasena kA kalyANamaMdira stotra 44 zlokoM meM hai / yaha pAzrvanAtha bhagavAna kA stotra hai| isakI kavitA meM prasAda guNa kama hai aura kRtrimatA evaM zleSa kI bharamAra hai parantu pratibhA kI kamI nahIM hai| isakI mahattA kA pUrva meM ullekha kiyA jA cukA hai| isake aMtima bhinna chanda ke eka padya meM isake kartA kA nAma kumudacandra sUcita kiyA gayA hai; jise kucha loga siddhasena kA hI dUsarA nAma mAnate haiN| dUsare padya ke anusAra yaha 23veM tIrthaMkara pArzvanAtha kI stuti meM racA gayA hai / bhaktAmara ke sadRza hote hue bhI yaha apanI kAvya kalpanAoM va zabda yojanA meM maulika hI hai| he jinendra ! Apa una bhaktoM ko saMsAra se kaise pAra kara dete haiM, jo apane hRdaya meM ApakA nAma dhAraNa karate haiM ? hA~ jAnA, jo eka mazaka bhI jala meM taira kara nikala jAtI hai, vaha usake bhItara bhare hue pavana kA hI to prabhAva hai| he jineza ! Apake dhyAna se bhavya puruSa kSaNamAtra meM deha ko chor3akara paramAtma dazA ko prApta ho jAte haiM, kyoM na ho ? tIna agni ke prabhAva se nAnA dhAtue~ apane pASANa bhAva ko chor3akara zuddhasuvarNatva ko prApta kara letI hai| siddhasena divAkara dvArA racita varddhamAna-dvAtriMzikA dUsarA stotra hai / yaha 32 zlokoM meM bhagavAna varddhamAna mahAvIra kI stuti hai| isameM kRtrimatA evaM zleSa nahIM hai / prasAda guNa adhika hai / bhagavAna mahAvora ko ziva, buddha, hRSIkeza, viSNu evaM jagannAtha mAnakara prArthanA kI gaI hai| ina donoM stotroM meM siddhasena divAkara kI kAvyakalA UMcI zreNI kI hai| rAjapUtakAlIna mAlavA meM jainadharma-yadi guptakAla bhAratIya itihAsa kA svarNakAla hai, to rAjapUtakAla mAlavA meM jainadharma ke vikAsa tathA samRddhi ke dRSTikoNa se svarNakAla rahA hai| isa yuga meM kaI jaina maMdiroM kA nirmANa huaa| isake prArambhika kAla meM badanAvara meM janamaMdira vidyamAna the| isakA vivaraNa DaoN0 hIrAlAla jaina isa prakAra dete haiM ki jaina harivaMzapurANa kI prazasti meM isake kartA jinasenAcArya ne spaSTa ullekha kiyA hai ki zaka saMvat 705 (IsvI san 783) meM unhoMne vardhamAnapura ke pAAlaya (pArzvanAtha ke maMdira) kI annarAjavasati meM baiThakara harivaMzapurANa kI racanA kI aura usakA jo bhAga zeSa rahA use vahIM ke zAMtinAtha maMdira meM baiThakara pUrA 1 The Jain Sources of the History of Ancient India, page 150-51 2 saMskRti kendra ujjayinI, pRSTha 116 3 mAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna, pRSTha 125-26 4 saMskRti kendra ujjayinI 5 mAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna, pRSTha 332-333 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 munidvaya abhinandana grantha kiyaa| usa samaya uttara meM 'indrAyudha', dakSiNa meM kRSNa ke putra zrI vallabha va pazcima meM vatsarAja tathA sauramaMDala meM vIravarAha nAmaka rAAoM kA rAjya thaa| yaha vardhamAnapura saurASTra kA vartamAna bar3havANa mAnA jAtA hai| kintu maiMne apane lekha meM siddha kiyA hai ki harivaMzapurANa meM ullikhita vardhamAnapura madhyapradeza ke dhAra jile meM badanAvara hai jisase 10 mIla kI dUrI para dostarikA honA cAhie; jahA~ kI prajA ne jinasena ke ullekhAnusAra usa zAMtinAtha maMdira meM vizeSa pUjA-arcA kA utsava kiyA thaa| isa prakAra vardhamAnapura meM AThavIM zatI meM pArzvanAtha aura zAMtinAtha ke do jaina maMdiroM kA honA siddha hotA hai / zAMtinAtha maMdira 400 varSa taka vidyamAna rhaa| isake pramANa hameM badanAvara se prApta acchuptAdevI kI mUrti para ke lekha meM prApta hote haiM, kyoMki usameM kahA gayA hai ki saMvat 1226 (I0 san 1172) kI vaizAkha kRSNA paMcamI ko vaha mUrti vardhamAnapura ke zAMtinAtha caityAlaya meM sthApita kI gii| vidizA kSetra meM bhI jainadharma isa yuga meM unnatAvasthA meM thA jisakA pramANa hai vahA~ upalabdha jainamaMdira va mUrtiyAM / gyArasapura nAmaka sthAna para jaina maMdira ke bhagnAvazeSa mile haiM / mAlavA meM jaina maMdiroM ke jitane bhagnAvazeSa mile haiM, unameM prAcInatama avazeSa yahIM para hai jo vinyAsa evaM stambhoM kI racanA zailI meM khajurAho ke samAna hai| phargusana ne inakA nirmANakAla 10vIM sadI ke madhya nirdhArita kiyA hai| isa kAla ke aura bhI aneka avazeSa isa kSetra meM mile haiN| sAtha hI yadi ina saba avazeSoM kA vidhivata saMkalana evaM adhyayana kiyA jAya to jaina vAstukalA ke eka dIrgharikta sthAna kI pUrti ho sakatI hai| rAjapUtakAlIna khajurAho zailI ke kucha jaina maMdira kharagona jile ke 'Una' nAmaka sthAna meM mile haiN| ina maMdiroM kI upalabdhi se yaha pramANita ho jAtA hai ki isa samaya isa kSetra meM jainadharma apanI unnati ke zikhara para thaa| Una meM vaise (1) hindU aura (2) jaina maMdiroM ke do samUha prApta hue haiN| jo kalA kI dRSTi se apanA vizeSa mahattva rakhate haiN| yahA~ bahuta bar3I mAtrA meM jaina mUrtiyAM bhI milI haiM jina para vi0 saM0 1182 yA 1192 ke lekha aMkita haiM jisase yaha vidita hotA hai ki yaha mUrti AcArya ratnakIti dvArA nirmita kI gaI thii| yahAM ke maMdira pUrNata: pASANa khaNDoM se nirmita haiM, cipaTI chata va garbhagRha, sabhAmaMDapayukta tathA pradakSiNApatha rahita haiM jisase inakI prAcInatA siddha hotI hai| bhittiyoM aura stambhoM para sarvAMga utkIrNana hai, jo khajurAho kI kalA se samAnatA rakhatA hai| 11vIM sadI ke jaina maMdiroM ke kucha avazeSa narasiMhagar3ha jilA rAjagar3ha (byAvarA) 1 History of Indian and Eastern Architecture, Vol. II, page 55. 2 vahI, pR0 55 3 Progress Report of Archaeological Survey of India,W.C. 1919, page 61. 4 bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna, pRSTha 336 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlavA meM jainadharma: aitihAsika vikAsa 247 se 7 mIla dakSiNa meM vihAra nAmaka sthAna para bhI upalabdha hue haiM / yahA~ jaina maMdiroM ke sAtha hI hindU, bauddha va islAma dharma ke avazeSa bhI mile haiN| isake atirikta DaoN0 eca0 vhI0 trivedI ne nimnAMkita sthAnoM para rAjapUtakAlIna jaina maMdira ke prApti kI sUcanA dI hai : (1) bIjavAr3A jilA devAsa, (2) bIthalA jilA gunA, (3) borI jilA jhAbuA, (4) chapesa jilA rAjagar3ha (byAvarA) (5) gurilA kA pahAr3a jilA gunA (6) kar3oda jilA dhAra (7) purA gulAnA jilA maMdasaura evaM (8) baIkher3A jilA maMdasaura / baIkher3A zvetAmbara matAvalambiyoM kA tIrthasthAna bhI hai / yahA~ cittaur3a kI caubIsI ke mukhya maMdira ke dvAra stambhoM kI kalA se milatI-julatI kalA vidyamAna hai| cittaur3a kI caubIsI mukhya maMdira kA kAla 10vIM - 11vIM zatAbdI hai aura yahI samaya yahA~ ke dvAra stambhoM kA bhI hai / "vaIpArasanAtha" tIrtha ke sambandha meM kiMvadantI hai ki yahA~ jo pratimA hai vaha pahale eka bimba meM thI / eka seTha kI gAya jaMgala meM carane ke liye jAtI thI / usa gAya kA dUdha pratimA pI letI thI / seTha va usake parivAra vAle Azcarya karate the ki gAya kA dUdha kahA~ jAtA hai ? eka bAra seTha ko svapna huA ki merA (pArzvanAtha kA) maMdira banavAkara pratiSThA krvaao| isa para usa seTha ne vaIkher3A grAma meM ukta maMdira banavAyA aura bar3I dhUmadhAma se pratimA kI pratiSThA karavAI / yahA~ ke maMdira kA sabhAmaNDapa citrAMkita hai / isa kAla meM itane maMdiroM kI prApti hI isa bAta ko pramANita kara detI hai ki jainadharma isa samaya meM apanI zreSTha sthiti meM rahA hogA / dhAra meM bhI isa samaya ke aneka maMdiroM kA ullekha milatA hai / jisa prakAra isa yuga meM aneka jaina maMdiroM ke nirmANa ke ullekha ke sAtha hI sAtha unake avazeSa milate haiM, ThIka usI prakAra isa yuga meM aneka jaina vidvAna bhI ho cuke haiM jinhoMne apanI vidvattA se rAjapUta kAla ke gaurava ko bar3hAyA hai unameM se pramukha jainAcAryoM evaM vidvAnoM kA paricaya unake dvArA likhe gaye granthoM sahita nimnAnusAra diyA jA sakatA hai-- (1) jinasena - ye punnATa saMgha kI AcArya paramparA meM hue| ye AdipurANa ke karttA, zrAvaka dharma ke anuyAyI evaM paMcastUpAnvaya ke jinasena se bhinna haiM / ye kIrtiSeNa ke ziSya the / inakA "harivaMza" itihAsa pradhAna carita kAvya zreNI kA grantha hai / isa grantha kI racanA vardhamAnapura vartamAna badanAvara jilA dhAra meM kI gaI thI / digambara sampradAya ke kathAsaMgrahoM meM isakA sthAna tIsarA hai / (2) hariSeNa - punnATa saMgha ke anuyAyiyoM meM eka- dUsare AcArya hariSeNa hue haiM, 1 Bibliography of Madhya Bharat, Part I, page 7. Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 munidvaya abhinandana grantha unakI guru-paramparA maunI bhaTTAraka zrI hariSeNa, bharatasena, hariSeNa isa prakAra baiThatI hai / Apane kathAkoSa kI racanA vardhamAnapura yA bar3havANa- badanAvara meM vinAyaka pAla rAjA ke rAjyakAla meM kI thI / vinAyakapAla pratihAra vaMza kA rAjA thA, jisakI rAjadhAnI kannauja thI / isakA 88 vi0 saM0 kA eka dAna patra milA hai| isake eka varSa pazcAt arthAt 686 zaka saMvat 853 meM kathAkoSa kI racanA huI / hariSeNa kA kathAkoSa sAr3he bAraha hajAra zloka parimANa kA bRhad grantha hai / (3) mAnatuMga - inake jIvana ke sambandha meM aneka virodhI vicAradhArAyeM haiM / inakA samaya 7vIM yA davIM sadI ke lagabhaga mAnA jAtA hai / inhoMne bhaktAmara stotra kA praNayana kiyA jisakA zvetAmbara evaM digambara donoM hI sampradAya vAle samAna rUpa se Adara karate haiM / kavi kI yaha racanA itanI lokapriya rahI ki isake pratyeka antima caraNa ko lekara samasyA pUrtyAtmaka stotra kAvya likhe jAte rahe / isa stotra kI kaI samasyA pUrtiyA~ upalabdha haiM / (4) AcArya devasena - mArgazIrSa sudi 10 vi0 saM0 660 ko dhArA meM nivAsa karate hue pArzvanAtha ke mandira meM 'darzanasAra' nAmaka grantha samApta kiyA / inhoMne 'ArAdhanA sAra' aura 'tattvasAra' nAmaka grantha bhI likhe / 'AlApa paddhati' 'nayacakra' Adi racanAyeM Apane dhArA meM hI likhIM athavA anyatra yaha racanAoM para se jJAta nahIM hotA / (5) AcArya mahAsena --ye lAr3a bAgar3a saMgha ke pUrNacandra the / AcArya jayasena ke praziSya aura guNAkarasena sUri ke ziSya the / inhoMne 'pradyumna carita' kI racanA 11vIM zatAbdI ke madhya meM kii| ye muMja ke darabAra meM the tathA muMja dvArA pUjita the| na to inakI kRti meM hI racanA kAla diyA huA hai aura na hI anya racanAoM kI jAnakArI milatI hai / (6) amitagati - ye mAthura saMgha ke AcArya the / mAdhavasena sUri ke ziSya the / vAkpatirAja muMja kI sabhA ke ratna the / vividha viSayoM para Apake dvArA likhI gaI kRtiyA~ upalabdha haiM (ka) subhASita ratna saMdoha kI racanA vi0 saM0 664 meM huI / isameM 32 pariccheda haiM, jinameM pratyeka meM sAdhAraNataH eka hI chanda kA prayoga kiyA gayA hai| isameM jaina nItizAstra ke vibhinna dRSTikoNoM para ApAtataH vicAra kiyA gayA hai; sAtha-sAtha brAhmaNoM ke vicAroM aura AcAra ke prati isakI pravRtti visaMvAdAtmaka hai / pracalita rIti ke DhaMga para striyoM para khUba AkSepa kiye gaye haiM / eka pUrA pariccheda 24 vezyAoM ke sambandha meM hai / jainadharma ke AptoM kA varNana 28 veM pariccheda meM kiyA gayA hai| (kha) dharma parIkSA bIsa sAla anantara likhA gayA hai| isameM bhI brAhmaNa dharma para AkSepa kiye gaye haiM aura isase adhika AkhyAnamUlaka sAkSya kI sahAyatA lI gaI hai| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlavA meM jainadharma: aitihAsika vikAsa 246 (ga) paMcasaMgraha - vikrama saM0 1073 meM masUtikApura vartamAna masUdabilodA meM jo dhArA ke samIpa hai, banAyA gayA thA / (gha) upAsakAcAra (ca) ArAdhanA sAmAyika pATha (cha) bhAvanAdvAtriMzatikA (ja) yogasAraprAbhRta / jo upalabdha nahIM haiM, ve grantha haiM(1) jambUdvIpaprajJapti ( 2) candraprajJapti ( 3 ) sArdhadvayadvIpaprajJapti ( 4 ) vyAkhyA prajJapti | (7) mANikyanandI - ye dhArA nivAsI the aura vahA~ darzanazAstra kA adhyayana karate the / inakI ekamAtra racanA 'parIkSAmukha' nAma kA eka nyAyasUtra grantha hai jisameM kula 207 sUtra haiM / ye sUtra sarala, sarasa aura gambhIra artha ke dyotaka haiM / (8) nayanandI - ye mANikyanandI ke ziSya the / inakI racanAyeM - ( 1 ) sudarzanacarita - eka khaNDa kAvya hai, jo mahAkAvyoM kI zreNI meM rakhane yogya hai / (2) sakalavihivihANa - vizAla kAvya hai / isakI prazasti meM itihAsa kI mahatvapUrNa sAmagrI prastuta kI gaI hai / usameM kavi ne grantha banAne ke preraka harisiMha muni kA ullekha karate hue apane pUrvavartI jaina, jenetara aura kucha samasAmayika vidvAnoM kA bhI ullekha kiyA hai| samasAmayikoM meM zrIcandra, prabhAcandra aura zrIkumAra kA ullekha kiyA hai / rAjA bhoja, harisiMha ke nAmoM ke sAtha baccharAja aura prabhuIzvara kA bhI ullekha kiyA hai / kavi ne vallabharAja kA bhI ullekha kiyA hai jisane durlabha pratimAoM kA nirmANa karAyA thA / yaha graMtha itihAsa kI dRSTi se atyanta mahatva kA hai / kavi ke donoM grantha apabhraMza bhASA meM haiM / (e) prabhAcandra - mANikyanandI ke vidyA- ziSyoM meM prabhAcandra pramukha rahe / ye mANikyanandI ke 'parIkSAmukha' nAmaka sUtra grantha ke kuzala TIkAkAra haiM / darzana sAhitya ke atirikta ye siddhAnta ke bhI vidvAna the / Apako bhoja ke dvArA pratiSThA milI thI / Apane vizAla dArzanika granthoM ke nirmANa ke sAtha-sAtha anya aneka graMthoM kI bhI racanA kii| inake graMtha isa prakAra haiM (1) prameya kamalamArtaNDa - darzanagraMtha hai jo ki mANikyanandI ke parIkSAmukha kI TIkA hai / yaha graMtha rAjA bhoja ke rAjyakAla meM likhA gayA / (2) nyAyakumudacandra - nyAya viSayaka graMtha hai / (3) ArAdhanA kathAkoza - gadya graMtha hai / (4) puSpadaMta ke mahApurANa para TippaNI / (5) samAdhitaMtra TIkA ( ye saba rAjA jayasiMha ke rAjyakAla meM ) / (6) pravacana saroja bhAskara | (7) paMcAstikAya pradIpa (8) AtmAnuzAsana tilaka / (6) kriyAkalApa TIkA / (10) ratnakaraNDa TIkA / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 munidvaya abhinandana grantha (11) vRhat svayaMbhUstotra ttiikaa| (12) zabdAmbhoja ttiikaa| ye saba graMtha kaba aura kisake rAjyakAla meM likhe gaye koI jAnakArI upalabdha nahIM hai| inhoMne devanandI kI tattvArthavRtti ke viSama padoM kI eka vivaraNAtmaka TippaNI likhI hai| inakA samaya 11vIM sadI kA uttarArddha evaM 12vIM sadI kA pUrvArddha ThaharatA hai / inake nAma se aSTapAhuDa paMjikA, mUlAcAra TIkA, ArAdhanA TIkA Adi graMthoM kA bhI ullekha milatA hai, jo upalabdha nahIM haiN| (10) AzAdhara-ye saMskRta sAhitya ke pAradarzI vidvAna the| ye mAMDalagar3ha ke mUla nivAsI the / mevAr3a para musalamAna bAdazAha zahAbuddIna gaurI ke AkramaNa se trasta hokara mAlavA kI rAjadhAnI dhArA meM apane evaM apane parivAra kI rakSArtha anya logoM ke sAtha Akara basa ge| ye jAti ke bagheravAla the| pitA sallakSaNa evaM mAtA kA nAma zrIratnI thaa| patnI sarasvatI se eka putra chAhar3a huaa| inakA janma vi0 saM0 1234-35 ke Asa-pAsa anumAnita hai| nAlachA meM 35 varSa taka rahe aura use apanI sAhityika gatividhiyoM kA kendra bnaayaa| inakI racanAeM isa prakAra haiM (1) sAgAradharmAmata-sapta vyasanoM ke aticAra kA varNana hai| zrAvaka kI dinacaryA aura sAdhaka kI samAdhi vyavasthA Adi kA varNana isameM hai| (2) prameyaratnAkarasyAdvAda vidyA kI prtisstthaapnaa| (3) bharatezvarAbhyudaya-mahAkAvya meM bharata ke aizvarya kA varNana hai| bharatezvarAbhyudaya ko siddhacakra bhI kahate haiM kyoMki isake pratyeka sarga ke anta meM siddhi pada AyA hai / (4) jJAna dIpikA / (5) rAjamati vipralambha-khaNDa kAvya hai / (6) adhyAtma rahasya-yoga grantha hai / (7) mUlArAdhanA ttiikaa| (8) iSTopadeza TIkA / (6) bhUpAla caturviMzatikA ttiikaa| (10) kriyaaklaap| (11) ArAdhanAsAra ttiikaa| (12) amarakoza TIkA / (13) kAvyAlaMkAra TIkA / (14) sahasranAma stavana ttiikaa| (15) jinayajJakalpa-saTIka isakA dUsarA nAma pratiSThAsAroddhAra dharmAmRta kA eka aMga hai| (16) triSaSTi smRtizAstra saTIka (17) nityamahodyota abhiSeka pATha-snAna zAstra / (18) ratnatraya vidhAna (19) aSTAGga hRdayI dhotinI TIkA-vagbhaTa ke Ayurveda grantha aSTAGga hRdayI kI TIkA / (20) dharmAmRta mUla aura (21) bhavyakumudacandrikA-dharmAmRta para likhI gaI ttiikaa| (11) zrIcandra-zrIcandra dhArA ke nivAsI the / lAr3a bAgar3a saMgha ke AcArya the| inake graMtha isa prakAra haiM :-(1) raviSeNa kRta padmacarita para TippaNa (2) purANasAra (3) puSpadaMta ke mahApurANa para TippaNa (uttarapurANa para TippaNa) (4) zivakoTi kI bhagavatI ArAdhanA para ttippnn| purANasAra vi0 saM0 1080 meM, padmacarita kI TIkA vi0 saM0 1087 meM, uttarapurANa kA TippaNa vi0 saM0 1080 meM rAjA bhoja ke rAjyakAla meM rcaa| TIkA prazastiyoM meM zrIcandra ne sAgarasena aura pravacanasena nAmaka do saiddhAMtika vidvAnoM kA ullekha kiyA hai| ye donoM dhArA nivAsI the| isase spaSTa Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidita hotA hai ki usa samaya dhArA meM the / inake guru kA nAma zrInandI thA / mAlavA meM jainadharma: aitihAsika vikAsa 251 aneka jaina vidvAn aura AcArya nivAsa karate (12) kavi dhanapAla - ye mUlata: brAhmaNa the / laghubhrAtA se jainadharma kI dIkSA lI / pitA kA nAma sarvadeva thA / vAkpatirAja muMja kI vidvatsabhA ke ratna the / muMja dvArA inheM 'sarasvatI' kI upAdhi dI gaI thI / saMskRta aura prAkRta donoM bhASAoM para inakA samAna adhikAra thaa| muMja ke sabhAsada hone se inakA samaya 11vIM sadI nizcita hai / inhoMne aneka graMtha likhe, jo isa prakAra haiM - (1) pAilacchI nAmamAlA - prAkRta koza (2) tilaka maJjarI - saMskRta gadya kAvya (3) apane choTe bhAI zobhana muni kRta stotra graMtha para eka saMskRta TIkA / ( 4 ) RSabhapaMcAzikA - prAkRta ( 5 ) mahAvIra stuti (6) satyapurIya (7) mahAvIra utsAha - apabhraMza aura (8) vIrathuI / (13) kavi dAmodara - vi0 saM0 1287 meM ye gurjara deza se mAlavA meM Aye aura mAlavA ke sallakhaNapura ko dekhakara saMtuSTa ho gaye / ye mer3ettama vaMza ke the / pitA kA nAma kavi mAlhaNa thA, jisane dalha kA caritra banAyA thA / kavi ke jyeSTha bhrAtA kA nAma jinadeva thA / kavi dAmodara ne sallakhaNapura meM rahate hue pRthvIdhara ke putra rAmacandra ke upadeza evaM Adeza se tathA malha ke putra nAgadeva ke anurodha se neminAtha caritra vi0 saM0 1287 meM paramAra vaMzIya rAjA devapAla ke rAjya meM banAkara samApta kiyA / (14) merutu gAcArya - inhoMne apanA prasiddha aitihAsika sAmagrI se paripUrNa graMtha "prabandha ciMtAmaNi" vikrama saM0 1361 meM likhA / isameM pA~ca sarga haiN| isake atirikta vicAra zreNI, sthavirAvalI aura mahApuruSa carita yA upadeza zatI jisameM RSabhadeva, zAMtinAtha, neminAtha, pArzvanAtha aura vardhamAna tIrthaMkaroM ke viSaya meM jAnakArI hai, kI racanA kI / paramAra kAla meM jainadharma tathA sArasvatoM ke dRSTikoNa se DaoN0 jyotiprasAda jaina kA kathana hai ki muMja ke sambandha meM prabandha cintAmaNi Adi jaina graMthoM meM aneka kathAyeM milatI haiM / navasAhasAMkacarita ke lekhaka padmagupta, dazarUpaka ke lekhaka dhanaJjaya, usake bhAI dhanika, jaina kavi dhanapAla Adi aneka kaviyoM kA vaha AzrayadAtA thA / jainAcArya mahAsena aura amitagati kA yaha rAjA bahuta sammAna karatA thA / ina jainAcAryoM ne usake kAla meM aneka graMthoM kI racanA kii| muMja svayaM jainI thA yA nahIM, yaha nahIM kahA jA sakatA kintu vaha jainadharma kA prabala poSaka thA, isameM sandeha nahIM hai / usakA uttarAfdhakArI aura bhAI siMdhula yA siMdhurAja kumAra nArAyaNa navasAhasAMka ( 996 - 1006 I0 ) bhI jainadharma kA poSaka thA / pradyumna carita ke karttA muni mahAsena kA guruvat poSaka thA / abhinava kAlidAsa, kavi parimala kA navasAhasAMkacaritra isI rAjA kI prazaMsA meM likhA gayA hai / 1 bhAratIya itihAsa : eka dRSTi, pRSTha 167 se 166 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 munidvaya abhinandana grantha muMja kA bhatIjA aura sindhula kA putra bhoja (1010-1053 I0 taka) bhAratIya loka kathAoM meM prAcIna vikramAditya kI bhAMti hI prasiddha hai| bhoja bhI jainadharma kA poSaka thaa| usake samaya meM dhArA nagarI digambara jainadharma kA pramukha kendra thI aura rAjA bhoja jaina vidvAnoM aura muniyoM kA bar3A Adara karatA thaa| sarasvatI vidyA mandira ke nAma se usane eka vizAla vidyApITha kI sthApanA kI thii| usane jaina maMdiroM kA bhI nirmANa karavAyA batAyA jAtA hai| Upara batAye gaye vidvAnoM meM se aneka diggaja jainAcAryoM ne usase sammAna prApta kiyA thaa| AcArya zAMtisena ne usakI rAja sabhA meM aneka ajaina vidvAnoM ko zAstrArtha meM parAjita kiyA thaa| bhoja kA senApati kulacandra bhI jainI thaa| dhanaMjaya, dhanapAla, dhanika Adi gRhastha jaina kaviyoM ne isake Azraya meM kAvya sAdhanA kI thii| bhoja ke uparAnta jayasiMha prathama (1053-60 I0) rAjA huaa| usake uttarAdhikArI nirbala rhe| unameM naravarmanadeva (11041107 I0) mahAna yoddhA aura jainadharma kA anurAgI thaa| ujjaina ke mahAkAla mandira meM jainAcArya ratnadeva kA zaivAcArya vidyA zivavAdI ke sAtha zAstrArtha usI samaya huaa| isa rAjA ne jaina guru samudraghoSa aura zrI vallabha sUri kA bhI sammAna kiyA thaa| usake putra yazovarmanadeva ne bhI jainadharma aura jaina guruoM kA Adara kiyaa| jinacandra nAmaka eka jainI ko usane gujarAta prAnta kA zAsaka niyukta kiyA thaa| 12vIM-13vIM zatAbdI meM dhArA ke paramAra nareza vindhyavarmA aura usake uttarAdhikAriyoM meM subhaTa varmA, arjunavarmA, devapAla aura jaituMgadeva ne paM0 AzAdhara Adi jaina vidvAnoM kA Adara kiyA thaa| ratnamaNDanagaNikRta jhAMjhaNa prabandha aura pRthvIdhara caritra tathA upadeza taraMgiNI se jJAta hotA hai ki paramAra rAjA jayasiMhadeva tRtIya (I0 san 1261-80) ke maMtrI pethaDa kumAra ne mAMDava meM 300 jaina mandiroM kA jIrNoddhAra kiyA aura una para sone ke kalaza car3havAye the| isI prakAra aThAraha lAkha rupaye kI lAgata kA "zrI zatrujayAvatAra' nAma kA vizAla mandira banavAyA thaa| pethaDa ke pUtra jhAMjhaNa ne bahata-sI dharmazAlAe~, pAThazAlAeM, jainamandira sthAna-sthAna para banavAe aura eka bahuta vizAla graMthAlaya sthApita kiyA thaa| 700 jaina mandiroM kI saMkhyA kevala jaina zvetAmbaroM kI thii| cAMdAzA nAma ke dhanI vyApArI ne 72 jina devAlaya aura 36 dIpastambha mAMDava nagara meM banavAye the| dhanakubera zrImAla bhUpAla laghu zAMticandra jAvar3azA ne RSabhadeva, zAMtinAtha, neminAtha, pArzvanAtha aura mahAvIra ke sauMdhazikharI pAMca jina devAlaya banavAe aura unameM eka gyAraha sera sone kI tathA dUsarI bAIsa sera cA~dI kI aura zeSa pASANa kI jina pratimAeM sAdhu ratnasUri kI AjJA se sthApita karAI thiiN| isa utsava meM 11 lAkha rupaye vyaya kiye| eka lAkha rupaye to kevalamuni ke mAMDava nagara praveza ke samaya vyaya kiye the| isa prakAra aura bhI pramANa isa bAta kI puSTi karane vAle milate haiM ki I0 san 1310 yAni musalamAnoM ke Ane taka paramAra rAjAoM kI rAjadhAnI mAMDava eka samRddha nagara thA, jisakA vidhvaMsa bAda meM musalamAnI zAsana kAla meM huA aura Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlavA meM jainadharma : aitihAsika vikAsa 253 sadiyoM ke bane hue devAlayoM tathA anya imAratoM kI sAmagrI kA rUpAntarita karake yAvanI takSaNakalA kI tarja kI maujUdA AlIzAna imArateM musalamAnI samaya meM nirmANa huIM jisase hindU rAjatvakAla kI eka bhI imArata jamIna ke Upara abhagna na rhii| muslimakAlIna mAlavA meM jainadharma:-rAjapUta kAla meM jainadharma mAlavA meM apanI unnati ke zikhara para thA / rAjapUtoM ke patana ke pazcAt mAlavA muslima zAsakoM ke adhikAra meM A gyaa| isa kAla meM na kevala jainadharma apitu anya dharmoM ko bhI hAni uThAnI par3I phira bhI jahA~ aneka mandira aura mUrtiyAM dhvasta huIM vahIM dUsarI ora inakA nirmANa bhI huA lekina kama saMkhyA meM / jaina mandiroM ko masjidoM ke rUpa meM bhI parivartita kiyA gyaa| jisake udAharaNa ujjaina ke biloTIpurA sthita binA nIMva kI masjida evaM Agara kI hozaMgazAhI masjida hai| ujjaina ke jaina mandira kA parivartana dilAvara khAM gorI ne kiyA thA tathA Agara kA usake putra hozaMga gaurI ne / yadyapi isa yuga meM mandiroM ke dhvaMsa kI jAnakArI milatI hai kintu isa yuga meM aise bhI udAharaNa milate haiM ki aneka jainamatAvalambI mAMDava ke sulatAna ke yahA~ ucca padoM para kAryarata the tathA aneka jaina matAvalambiyoM ne sAhitya ko amUlya dena dI hai / aise hI adhikAriyoM, vidvAnoM, muniyoM kA aura unake dvArA racita sAhitya kA vivaraNa isa prakAra diyA jA sakatA hai: 1-tAraNa svAmI-ye tAraNapaMtha ke pravartaka AcArya the| inakA janma puhupAvatI nagarI meM san 1448 meM huA thaa| pitA kA nAma gar3hA sAva thaa| ve dillI ke bAdazAha bahalola lodI ke darabAra meM kisI pada para kArya kara rahe the| ApakI zikSA zrI zrutasAgara muni ke pAsa huii| Apane kula 14 granthoM kI racanA kI jo isa prakAra haiM:-(1) zrAvakAcAra (2) mAlA jI (3) paMDita pUjA (4) kalama battIsI (5) nyAyasamuccayasAra (6) upadeza zuddhasAra (7) tribhaMgIsAra (8) caubIsa ThAnA (8) mamalapAhu (10) sunnasvabhAva (11) siddha svabhAva (12) ravAta kA vizeSa (13) chadmastha vANI aura (14) naammaalaa| 2-maMtrI maMDana-maMDana dilAvara khA~ gorI ke putra amalakhAna yA hozaMga gorI kA pradhAnamaMtrI thaa| hozaMga gorI ne I0 sana 1405 se 1432 taka mAlavA para svataMtra zAsaka ke rUpa meM zAsana kiyaa| maMDana pradhAnamaMtrI to thA hI kintu isake atirikta vaha eka udbhaTa vidvAna bhI thaa| zrI mohanalAla dulIcanda desAI ne kavi mahezvara ke 'kAvya manohara' nAmaka grantha ke AdhAra para maMDana ke viSaya meM likhA hai ki vyAkaraNa meM jAgrata, nATaka evaM alaMkAra 1 vikrama smRti grantha, pRSTha 568-69 2 saMskRti kendra ujjayinI 3 Agara kA itihAsa, pRSTha 86 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 munidvaya abhinandana grantha kA vizeSajJa, saMgIta meM atula pravINa, gambhIra zAstra yukta, cAturya kI ekamAtra nivAsa bhUmi, atula sadguNoM se unnati karane vAlA zrImAlavaMza kA nirmala buddhi maMDana virAjatA hai| mahezvara kavi ke kAvya manohara ke sarga 1 aura 2 meM maMDana ke viSaya meM likhA hai ki maMDana jhAMjhaNa saMghavI ke dUsare putra bAhar3a kA choTA putra thaa| vaha vyAkaraNa, alaMkAra, saMgIta, tathA anya zAstroM kA mahAna bidvAna thaa| vidvAna vyaktiyoM para isakA bar3A prema thaa| isake yahA~ vidvAnoM kI sabhA lagI rahatI thI, jisameM uttama kavi acche kAvyoM kI, prabandhoM kI aura prAkRta bhASA ke kaviyoM kI udAra kathAoM kI stuti karate the aura naiyAyika, vaizeSika, bhATTa, vedAntI, sAMkhya, prabhAkara, bauddhamata ke mahAna vidvAna upasthita rahakara isakI prazaMsA karate the| gaNita, bhUgola, zakuna, prazna bheda, muhUrta aura vRhata jAtaka meM niSNAta, deza RtukAla, prakRti roga, braNa cikitsA Adi ke lakSaNoM ke jJAtA, asAdhyasAdhyAdi rasakriyA meM nipuNa vaidya, sAhityavid, nAyaka nAyikA bheda ko jAnane vAle isakI sabhA meM upasthita rahate the| uttama-uttama gAyikAeM, gAyaka Adi isake yahA~ Ate rahate the aura isakI saMgIta zAstra kI advitIya yogyatA ko dekhakara avAk raha jAte the| yaha sabako bhUmi, vastra, AbhUSaNa, dhana Adi dAna meM detA thaa| yAcakoM ko bhI yaha dAna karatA thA / maMDana ke graMtha zRgAramaMDana aura sArasvatamaMDana ke AdhAra para DA0 pI0 ke0 gauDe ne nimnAMkita jAnakArI maMDana ke viSaya meM prakAzita kI hai: zRMgAra maMDana-isameM kula 108 zloka haiM jo zRMgAra rasa se sambandhita haiN| (1) zloka kramAMka 102 mAlavA ke zAsaka se sambandhita hai jisakI rAjadhAnI maNDapa durga yA mAMDU thii| (2) uparyukta mAlavA kI rAjadhAnI kA zAsaka AlamasAhi thaa| ___(zloka kramAMka 103) (3) AlamasAhi ne gujarAta tathA dakSiNa kI lar3AiyoM meM vijaya prApta kI thii| _ (zloka kramAMka 104) (4) jhAMjhaNa (maMDana kA pitAmaha) zrImAlavaMza kA thaa| yaha sona girAnvaya kA maMtrI kahalAtA thA jaisA ki kAvyamaMDana ke zloka kramAMka 55 meM batAyA gayA hai| isake chaH putra the jinake nAma kAvyamaMDana meM batAye gaye haiN| (zloka kramAMka 105) (5) ina putroM meM bAhar3a eka pratiSThita vyakti thaa| (zloka kramAMka 106) 1 jaina sAhityano saMkSipta itihAsa, pRSTha 476 2 vahI, pRSTha 482 3 The Jain Antiquary, Vols. IX, No. II of 1943, XI No. 2 of 1946. Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlavA meM jainadharma : aitihAsika vikAsa 255 (6) bAhar3a ke putra maMDana ne "sArasvata maMDana" aura "kAvyamaMDana" kI racanA kii| (zloka kra0 107) (7) maMDana ne isa zRgAra viSayaka zatazlokI grantha kI racanA kii| (zloka kra0 108) (8) zRMgAra maMDana kI pAMDulipi saM0 1504 (I0 san 1448) ke kArtika mAha meM kAvya maMDana kI pratilipi, jo ki bhAdrapada meM kI gaI thI, ke bAda kI gaI hai| (9) kAvya maMDana aura sArasvata maMDana kI racanA zRgAra maMDana ke pUrva kI gii| sArasvata maMDana-isa grantha meM maMDana ke vaMza, gaccha tathA pitA ke nAma ke atirikta aura bhI jAnakArI milatI hai (1) maMDana jaina thaa| usakA sambandha sonagira kharatara gaccha se thaa| vaha saMghapati bhI thaa| usako sarvavidyAvizArada kahA gayA hai--jo ki usake grantha kAvya maMDana, zRgAra maMDana, sArasvata maMDana aura saMgIta maMDana se pramANita hotA hai / (2) vaha mAMDU ke zAsaka Alama yA alma kA pradhAnamaMtrI thaa| sArasvata maMDana meM nizcita rUpa se kahA gayA hai ki vaha AlamasAhi kA mahApradhAna thaa| yaha vivaraNa pradarzita karatA hai ki jaba sArasvata maMDana kI racanA kI gaI taba vaha mAlavA ke AlamasAhi kA pradhAnamaMtrI thaa| sambhavataH isI samaya usane kAvya maMDana kI racanA kI, kyoMki zRgAra maMDana meM donoM granthoM kA saMdarbha hai| (3) usake pitA bhI usI kI taraha saMghezvara yA saMghapati the| (4) maMDana ke pitA kA padma nAmaka bhAI thaa| padma ko bhI amAtya kahA gayA hai| DAkTara gauDe ne AlamasAhi kI pahicAna dilAvara khAM ke putra hozaMga gaurI se kI hai| kAvya maMDana graMtha ke AdhAra para DAkTara gaur3e maMDana ke viSaya meM nimnAMkita jAnakArI aura dete haiM - (1) maMDana ne apane graMtha 'kAvya maMDana' ke prathama sarga ke prArambha meM 'vItarAga pareza' aura anta meM 'jinendra' kA sandarbha diyA hai jisase vidita hotA hai ki kAvya maMDana kA lekhaka jaina thaa| (2) maMDana 'mahAjina' kA anuyAyI thaa| (3) jaba mAMDavagar3ha meM AlamasAhi nAmaka rAjA rAjya kara rahA thA, usa samaya 'kAvya maMDana' grantha kI racanA kI gii| maMDana dvArA racita granthoM kA vivaraNa isa prakAra hai(1) kAvya maMDana-isameM pAMDavoM kI kathA kA varNana hai / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munidvaya abhinandana grantha (2) zRMgAra maMDana - yaha zRMgAra rasa kA grantha hai, isameM 108 zloka haiM / (3) sArasvata maMDana - yaha sArasvata vyAkaraNa para likhA gayA grantha hai / isameM 3500 zloka haiM / 256 (4) kAdambarI maMDana - yaha kAdambarI kA saMkSiptikaraNa hai, jo sulatAna ko sunAyA gayA thA / isa graMtha kI racanA saM0 1504 meM huI thI / (5) campU maMDana - yaha grantha pAMDava aura draupadI ke kathAnaka para AdhArita jaina saMskaraNa hai / racanA tithi saM0 1504 hai / (6) candravijaya prabandha - graMtha kI racanA tithi saM0 1504 hai / isameM candramA kI kalAe~, sUrya ke sAtha yuddha aura candramA kI vijaya kA varNana hai / (7) alaMkAra maMDana -- yaha sAhitya zAstra kA pAMca pariccheda meM likhita grantha hai / kAvya ke lakSaNa, bheda aura rIti, kAvya ke doSa aura guNa, rasa aura alaMkAra Adi kA isameM varNana hai / isakI bhI racanA tithi saM0 1504 hai / (8) upasarga maMDana - yaha vyAkaraNa racanA para likhita graMtha hai / (e) saMgIta maMDana - yaha saMgIta se sambandhita grantha hai / (10) kavikalpa maskaMdha - isa grantha kA ullekha maMDana ke nAma se likhe grantha ke rUpa meM pAyA jAtA hai / isa prakAra hama dekhate haiM ki maMDana na kevala eka pradhAnamaMtrI thA varan vaha cahu~mukhI pratibhA kA dhanI bhI thA / maMDana para svataMtra rUpa se zodha kara isa pratibhAzAlI vidvAna maMtrI ke sAhitya ko prakAza meM lAne kI AvazyakatA hai| 3 - dhanadarAja - yaha maMDana kA cacerA bhAI thA / isane zatakatraya (nIti, zRMgAra aura vairAgya) kI racanA kI / nItizataka kI prazasti se vidita hotA hai ki ye grantha usane maMDapadurga meM saM0 1490 meM likhe / 4- bhaTTAraka zrutakIrti - ye nandI saMgha aura sarasvatI gaccha ke vidvAna the / tribhuvanakIrti ke ziSya the / apabhraMza bhASA ke vidvAna the / ApakI upalabdha sabhI racanAyeM apabhraMza bhASA ke paddhar3iyA chanda meM racI gaI haiN| ApakI cAra racanAe~ upalabdha haiM, jinakA vivaraNa isa prakAra hai (1) harivaMzapurANa - jerahaTa nagara ke neminAtha caityAlaya meM vi0 saM0 1552 mAgha kRSNA paMcamI somavAra ke dina hasta nakSatra ke samaya pUrNa kiyA / (2) dharmaparIkSA - isa grantha ko bhI vi0 saM0 1552 meM banAyA kyoMki isake race jAne kA ullekha Apane dUsare grantha parameSThiprakAzasAra meM kiyA hai / (3) parameSThiprakAzasAra- isakI racanA vi0 saM0 1553 kI zrAvaNa guru paMcamI ke dina mAMDava ke durga aura jerahaTa nagara ke nemizvara jinAlaya meM huI / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlavA meM jainadharma : aitihAsika vikAsa 257 (4) yogasAra-yaha graMtha vi0 saM0 1552 maMgasira mAha ke zukla-pakSa meM racA gyaa| isameM gRhasthopayogI saiddhAMtika bAtoM para prakAza DAlA gayA hai| sAtha meM kucha municaryA Adi kA bhI ullekha kiyA gayA hai / 5-saMgrAmasiMha sonI--yaha mAlavA ke sulatAna mahamUda khilajI ke samaya meM khajAMcI ke pada para kAryarata thaa| saMgrAmasiMha sonI zvetAmbara matAnuyAyI jaina (osavAla) thaa| mahamUda khilajI ke dvArA rANA kumbhA aura dakSiNa ke nijAma ke sAtha lar3e gaye yuddhoM meM saMgrAmasiMha sonI ne madada kI aura kIrti ajita kii| saMgrAmasiMha sonI kevala rAjanItika vyakti hI nahIM thA, varan vaha eka vidvAna bhI thaa| isane buddhisAgara nAmaka graMtha kI racanA bhI kI thii| isane eka hajAra svarNa mudrAe~ vyaya karake alaga-alaga sthAnoM para jJAna bhaNDAroM kI sthApanA kI thii| isako bAdazAha ne "nakda-ula-mulka" kI upAdhi dI thii| yaha vahI saMgrAmasiMha sonI hai jisane maksI pArzvanAtha tIrtha ke mandira kA nirmANa karavAyA thaa| ___ isa samaya ke anya ullekhanIya jaina rAjyAdhikAriyoM meM maMDana ke vaMza kA megha gayAsuddIna khilajI kA maMtrI thaa| jise "phakra-ula-mulka" kI upAdhi prApta thii| isakA bhatIjA puMjarAja bhI ucca pada para thaa| yaha hinduA rAya vajIra kahalAtA thA aura bar3A vidvAna thaa| sana 1500 meM usane "sArasvata prakriyA" nAmaka vyAkaraNa kI racanA kI thI aura usakI preraNA para Izvara sUri ne "lalitAMga carita' kI racanA kI thii| jIvaNazAha, gopAla Adi kA nAma bhI ullekhanIya hai| mAMDavagar3ha meM eka lAkha jaina gharoM kI AbAdI thI jisameM sAta lAkha jainI nivAsa karate the / aisI kiMvandatI hai ki yahA~ jaba bhI koI nayA jainadharmAvalambI rahane AtA to usako pratyeka ghara se eka svarNamudrA evaM eka IMTa dI jAtI thI jisase rahane ke liye makAna bana jAtA thA aura Ane vAlA lakhapati bana jAtA thaa| isI se mAMDava kI sampannatA kA anumAna lagAyA jA sakatA hai / - - vizeSa-mAlavA meM jainadharma ke vaibhava kI jhAMkI yahAM kevala sAra rUpa meM hI prastuta kI gaI hai| jaina kalA ko to lagabhaga isa lekha meM chor3a hI diyA hai| mAlavA kI jaina kalA aura jaina sAhitya tathA mAlavA ke jainAcArya para to svataMtra rUpa se zodha karane kI AvazyakatA hai| jainAcAryoM para yadi svataMtra rUpa se kArya kiyA jAtA hai to jaina sAhitya aura aneka jainAcAryoM ke lupta itihAsa kA prakaTIkaraNa sambhava hai| -saMpAdaka Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya evaM kalA kI puNyabhUmi - mAlavA muni rameza 'sAhityaratna' (mevAr3a bhUSaNa jI mahArAja ke pramukha ziSya ) mAlava Daga-Daga sadiyoM se itihAsa ke svarNima pRSThoM para uparyukta lokokti Aja bhI zaMkhanAda karatI huI sunAI de rahI hai / merI samajha meM isameM tanika bhI atizayokti athavA AdarzavAditA kA kucha bhI puTa nahIM hai, apitu eka vAstavika satya kA samAveza hai / mAlavA kI puNyabhUmi kA gaurava sampanna itihAsa kisI se bhI chupA huA nahIM hai / isa bhautika yuga meM bhI Arya saMskRti-sabhyatA kA zlAghanIya netRtva prastuta karatA huA vaha Ana-bAna-zAna se jI rahA hai jisakI majabUta buniyAda susaMskAroM para AdhArita rahI hai / prakRti ke nayanAbhirAma dRzyoM, dhArmika sthAnoM, aitihAsika sthaloM, zilpakalAoM ke mana lubhAvane kalApoM, khanija bhaMDAroM se pUrNa tathA audyogika pratiSThAnoM meM aguvA bhArata mA~ kA pyArA deza mAlavA (ma0 pra0) Aja bhArata kA sAjhIdAra banakara Arthika, sAmAjika evaM rAjanItika kSetroM meM pragatizIla evaM vikhyAta ho cukA hai / dharatI roTI paga-paga nIra // gahana gaMbhIra / Apane kaI bAra dekhA va sunA hai - jaba samaya-samaya para par3osI prAnta prakRti ke prakopa va duSkAla kI krUra dRSTi ke zikAra banate rahe haiM, bAra-bAra lomaharSaka prahAra unheM sahane par3e aura apAra dhana-jana ko bhI khonA par3A hai| kAraNa ki prakRti kI pratikUlatA unake lie siradarda rahI hai / parantu zasya - zyAmalA isa dharA ke lie itihAsa aisA nahIM batAtA hai / yahA~ prakRti sadaiva prasanna rahI hai | duSkAla kI sadaiva parAjaya aura sukAla ke sukhada nagAr3e bajate rahe haiM / yahI kAraNa hai ki prativarSa yahA~ samavarSA hotI hai / harItimA se parivyApta isa vizAla dharA para viMdhyAcala, satapur3A jaisI vizAlakAya parvatamAlA, cambala, narmadA, mahIsAgara, kSiprA jaisI bar3I nadiyA~, sudUra taka phaile hue ghane jaMgala saikar3oM mIla ke lambe-caur3e upajAU maidAna anya saikar3oM sahAyaka choTI nadiyoM kI kalakala dhArA, sarovaroM kI sundaratA evaM navanirmita cambala bAMdha jo sacamuca hI samudra kI spardhA kara rahA hai / jinake garbha meM khanija sampatti kA akSuNNa koSa bharA par3A hai / jaba par3osI deza ke mitragaNa duSkAla ke capeTa se parezAna hote haiM, taba ve apane parivAra evaM pazu dhana ke sAtha isI bhUmi para Ate haiM / isIlie Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya evaM kalA kI puNyabhUmi- -mAlavA 256 mAlavA deza ko mA~ kI goda kahA gayA hai / jahA~ amIra-garIba aura bhUkhe-pyAse sabhI ko Azraya evaM saMrakSaNa milatA hai / relamArgoM kI sambhava ho gayA hai| adhika sugama banA kara rahA hai / kRSi, sAdhana haiM / bharamAra se mAlavA ke bahuta se bhAgoM kA AsAnI se bhramaNa madhya pradeza rAjya parivahana sevA ne isa pradeza kI yAtrAoM ko diyA hai / vyApArika kSetra meM bhI yaha pradeza uttarottara vikAsa pazupAlana, vyApAra, kala-kArakhAne vyAvahArika jIvana ke mukhya saMskRti kA sAkSAt sadana prAcInakAla se yahA~ dharma, darzana, saMskRti, sabhyatA, sAhitya evaM zilpakalAoM ke anUThe namUne dekhane ko milate haiN| maMdira-masjida - mInAroM kI zilpa kalAkRti evaM kiloM kI anokhI banAvaTa sacamuca hI vismaya meM DAlane vAlI hai / prAcIna jaina sAhitya ke bhaNDAra bhare par3e haiM jo hamArI anupama nidhi hai / sadiyoM se zramaNa saMskRti evaM vaidika saMskRti kI amiTa dhArA pravAhita rahI hai / saha-astitva kI pavitra bhAvanA ko lekara donoM dhArAe~ uttarottara pragatizIla, vicArazIla evaM jana-jana ke lie preraka rahI hai / isa pradeza meM vaiSNava, zaiva, jaina, muslima dharma kI saMskRtiyAM na kevala panapIM, apitu Aja bhI isa pradeza meM inake dhArmika sthAna unakI gaurava garimA kA guNagAna kara rahI hai / vastutaH yahA~ ke nivAsiyoM ke mana-mastiSka para dharma-darzana kA paryApta prabhAva dRSTigocara hotA hai / sAtha hI sAtha yahA~ ke bhavya sthAnoM meM sAmUhikarUpa meM AbAla vRddha dharmArAdhanA karate hue milate haiM / jahA~-tahA~ Apako isa ramaNIya dharA para anekoM prAcIna kalAtmaka sthala mileMge - ujjaina, dhArA nagarI, tIrtha sthalI makSI dazapura (mandasaura), mAMDujI kA kilA, OMkArezvara, arvAcInatA ke pratIka jaise- indaura-bhopAla, ratalAma jahA~ navInatA evaM prAcInatA kA sundara saMgama parilakSita hotA hai / niHsandeha prAkRtika vipula vaibhava se bhare-pUre isa mAlavA deza ke anupama saundarya kA darzana kara pratyeka buddhijIvI kA mana bAga-bAga honA svAbhAvika hai / isI prakAra isa puNyabhUmi kI prazaMsA karane meM devagaNa bhI pIche nahIM rahate haiM, jaisA ki - gItakAni / bhAge // karmavIra aura dharmavIroM kI puNyabhUmi samaya-samaya para isa tapopUta bhUmi ne kaI bAra sattA kI khIMca-tAna meM utAracar3hAva ke kaTuka-madhura jhaTake sahe haiM / phira bhI isa tapobhUmi kI gauravazAlI goda meM karma priya jaisI kucha mahAn vibhUtiyoM kA avazya yogadAna rahA hai / jaise - paraduHkha gAyaMti devA kila dhanyAstu te mAlava-bhUmi Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 munidvaya abhinandana grantha bhaMjaka, nyAyapriya vikramAditya, sarasvatIputra samrATa bhoja, dharmAnurAgI samrAT dazArNabhadra, kavi-kula-bhUSaNa kAlidAsa, kavi mAgha vallabhAcArya, to zramaNa saMskRti ke jyotidhara mahAmanasvI AcArya mAnatuMga, A0 zrI zivalAla jI mahArAja, kavikulabhUSaNa sva0 A0 zrI triloka RSi jI mahArAja (ratalAma), akhaNDa yazodadhi zAstravizArad sva0 A0 zrI mannAlAlajI mahArAja (ratalAma), AdarzatyAgI saparivAra saMyamI sva0 zrI tapasvI ratanacandrajI mahArAja inhIM ke putra ratna sva0 gurujI zrI javAharalAla jI mahArAja, sva0 kavikovida zrI hIrAlAla jI mahArAja, vAda-kovida sva0 gurudeva zrI nandalAlajI mahArAja, sva. zrI uttamacanda jI mahArAja (kaMjAr3A), AgamoddhAraka sva. A0 zrI amolaka RSijI mahArAja (bhopAla), aneka granthoM ke mahAn lekhaka prasiddha vaktA jagatvallabha jaina divAkara gurudeva zrI cauthamalajI mahArAja (nImaca), prajJAdhanI salAhakAra sva0 zrI kezarImalajI mahArAja (jAvarA), dIrgha draSTA sAhitya premI sva0 upAdhyAya zrI pyAracanda jI mahArAja (ratalAma), pra. paM0 zrI bhagavAnalAla jI mahArAja (mandasaura), sthavira pada-vibhUSita zAsana samrAT mAlavaratna pUjya gurudeva jyotirdhara zrI kastUracandajI mahArAja (jAvarA), mAlavakezarI zrI saubhAgyamalajI mahArAja (khAcaroda), Agama vizArad paM0 zrI hIrAlAlajI mahArAja (mndsaur)| isI prakAra mahAbhAgyavaMtA mahAsatI zrI raMgujI mahArAja, mahAtapasvI zrI kezarakuMvarajI mahArAja, ojasvI vaktA zrI bar3e hagAmakuMvarajI mahArAja (saMjIta), prasiddha vaktA zrI mehatAbakuvarajI mahArAja, sva0 zrI menakuvarajI mahArAja, tapasvI zrI rUpakuvarajI mahArAja evaM cirAyu zrI kezarakuvara jI mahArAja (jAvarA vAle) Adi agaNita sAdhakoM kI pAdadhUli se yahA~ kA cappA-cappA pavitra ho cukA hai| vizeSata: maryAdA puruSottama zrI rAmacandrajI kI vihAra-sthalI, dvArikAdhIza zrIkRSNa vAsudeva kI zikSAsthalI rahI hai| caubIsaveM tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra ke upadeza kA isa bhUmi ko saubhAgya prApta ho cukA hai| jinhoMne kevala apane kArya kSetra kA vistAra hI nahIM kiyA, apitu mAnava-samAja kI amiTa sevAeM kI haiM / sAhityakalA evaM saMskRti meM jinake satkartavya Aja itihAsa ke dhavalapRSThoM para amara bana cuke haiM / jinakI sAhityika evaM dhArmika dena sadiyoM taka mArga-darzana karatI rhegii| Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlava-saMskRti meM dhArmikatA ke svara 0 zrIcaMda jaina, ema.e., ela-ela.bI. (ujjaina) mAlava kI prAcInatA mAlava eka parama punIta janapada hai| jisakI arcanA-vandanA meM kaI yugoM se kavi samudyata rahe haiM / isa pAvana pradeza kA pratyeka bhAga dhArmika dRSTi se prazasta hai, na kabhI yaha akAla se pIr3ita rahA, aura na kabhI isase kisI kA ahita huaa| hamAre prAcIna granthoM meM isa mAlava kI prazastiyAM vividha rUpoM meM gAI gaI haiN| samasta dharma yahA~ phale-phUle evaM aneka sAMskRtika cetanAe~ prabuddha banakara isa pradeza kI sahajazIla dhArmikatA ko vyApakatA pradAna karatI rahI hai| mAlava (mAlavA) kA purAtana itihAsa bar3A gauravamaya rahA hai evaM isakA prAkRtika vaibhava Aja bhI manorama tathA naisargika evaM AnandadAyaka hai| vividha zAsanoM se prabhAvita hone ke kAraNa isa pradeza kI sImAeM samaya-samaya para parivartita hotI rahI haiM / aura ina parivartanoM se isa udAtta bhUkhaNDa kI gauravAnviti loka saMskRti adhika alaMkRta huI hai / jisa prakAra dinakara kA vyApaka Aloka vizva ko parivyApta kara usake kaNa-kaNa ko prakAzita karatA hai| isI prakAra isa vaMdanIya mAlava kI garimA se saMsAra kI Rddhi-siddhiyAM vizeSata: camatkRta huI haiN| isa ramya pradeza kI ramaNIyatA se prabhAvita hokara saMta pravara kabIradAsa ne pramudita hokara eka dina gAyA thA deza mAlavA gahana gambhIra / Daga-Daga roTI paga-paga nIra / / dhana-dhAnya se paripUrNa isa bhUmi kA vaibhava ratnagarbhA dharitrI ke lie atyadhika garimAmaya hai / amIra-garIba donoM kA yahA~ sammAna-satkAra upalabdha hai| dUsare zabdoM gRha-gRha meM hotA hai, arcana ! gRha-gRha meM devoM kA vaMdana ! gRha-gRha meM arghya dhUpa nava pUjana ! gRha-gRha meM saMgIta niguMjana ! priya ullAsa hAsa kula kuMjana ! mere 'mAlava' ko abhinandana !! (mAlaya gaurava-zrI madanalAla varmA) Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 munidvaya abhinandana grantha meM kahA jA sakatA hai, isa puNyabhUmi kI goda meM saMta, amIra aura dIna-hIna sabhI samAna bhAva se baiThate haiM evaM apanI Atmika sukha-zAMti ko prApta kara svayaM ko bhAgyazAlI mAnate haiN| isa mUbhAga kI bhaugolika sImAeM DA0 citAmaNi upAdhyAya ke kathanAnusAra "mAlava" zabda unnata bhUmi kA sUcaka hai| viMdhya parvata ke uttarI A~cala meM phailA huA vistRta paThAra sampUrNa madhya bhArata meM unnata khaNDa banakara apanI bhaugolika sImA nirdhArita karatA hai / "malaya" zabda kI taraha mAlava bhI ucca bhUmi athavA pahAr3I kSetra ke bhAga ko pragaTa karatA hai| yahI paThAra mAlava kI svAbhAvika sImA kA bodha karAtA hai| phira bhI samaya-samaya para rAjanaitika halacaloM ke kAraNa mAlava sImAe~ badalatI rahI haiN| prasiddha itihAsakAra smitha ne Adhunika mAlava ke vistAra evaM sImAoM ke sambandha meM vicAra pragaTa karate hue likhA ki madhya bhAratIya ejensI se sampUrNa bhU-bhAga ke sAtha hI mAlavA kA kSetra vistAra dakSiNa meM narmadA taka, uttara meM cambala taka, pazcima meM gujarAta evaM pUrva meM bundelakhaNDa taka mAnA jaaegaa| smitha mahodaya dvArA mAlava pradeza kI sImAoM kA jo ullekha kiyA gayA hai, vaha aMgrejoM dvArA rAjanaitika evaM prazAsakIya dRSTi se nirmita madhya-bhArata kSetra kI vyApakatA ko lie hue hai| kintu mAlava kI bhaugolika sthiti kA yahAM kevala sthUla rUpa se hI paricaya hotA hai| ___ DA0 zyAma paramAra isa sambandha meM likhate haiM ki sthUla rUpa se aneka vidvAn yaha svIkAra karate haiM ki mAlavagaNa ke Agamana ke pazcAt isa janapada kA nAma mAlava athavA mAlavA par3A / ...."sandeha nahIM, isa janapada ke prAcIna hone ke anya pramANa bhI upalabdha haiN| sikandara ke AkramaNa ke samaya mAlavoM kA usake sAtha yuddha huA thA / madra aura paurava jAti ke sAtha mAlavoM kA ullekha bRhad saMhitA meM isa prakAra AyA hai|' zrI rAhula sAMkRtyAyana ke anusAra "malla" se mAlava zabda AyA hai| buddha ke samaya aura usake bhI bahuta pahale mAlava avaMti janapada kahalAtA rhaa| aneka granthoM meM mAlava zabda kA ullekha AyA hai / mahAbhArata meM prasiddha kIcaka aura usakI bhaginI sudeSNA mAlavakumArI se utpanna batAye gaye haiN| azvapati kaikaya kI kanyA sAvitrI mAlavI thI jise yama dvArA mAlava nAma ke sau putra hone kA varadAna prApta thaa| mAlava jAti kI prAcIna mudrAeM rAjapUtAne ke kucha bhAgoM meM milI haiM jo IsA pUrva dUsarI zatAbdI kI siddha huI haiN| unameM se adhikAMza mudrAoM para "mAlava nAma jaya" athavA 'jaya mAlava nAma jaya' likhA hai / kucha mudrAoM para mAlava jAti ke rAjAoM ke nAma bhI haiN| pANinI ne IsA se pAMca sau varSa pUrva mAlavoM kA ullekha kiyA hai| malAvI loka gIta eka vivecanAtmaka adhyayana (pRSTha saMkhyA 30) 2 ambara madra kamAla va pauruvakacchAra daMDapiMgalakA / mANahala haNa ko hala zItaka mANDavya bhUta purAH // Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlava - saMskRti meM dhArmikatA ke svara 263 DA0 Ara0 DI0 banarjI ne mAlavoM ko paMjAba ke nivAsI batAyA hai / jo bAda meM Akara avaMti janapada meM basa gaye / pragaTa hai ki mAlava jAti atyanta prAcIna hai aura usakI prAcInatA ke sAtha hI mAlava athavA mAlavA zabda kI prAcInatA asaMdigdha hai / saMskRti kA svarUpa evaM jaina saMskRti saMskRti mAnavatA kA pratIka hai / insAniyata kA Adi dharma hai / saMskAritA kI jananI hai / rASTrIyatA kA avinazvara svara hai / utthAna kA Antarika rUpa hai / adhyAtmavAda kA amara pratIka hai evaM vizva maMtrI tathA sArvabhaumikatA kA abhinna aMga hai / saMskRti pratyeka rASTra kI AdhyAtmika vANI hai jisake mAdhyama se dhArmikatA ke svara nirantara mukharita hote rahate haiN| jisa deza kI sAMskRtika cetanA dhUmila ho jAtI hai use naSTa hone meM kucha bhI vilamba nahIM lagatA / ataeva saMskRti sarvopari hai tathA isakA saMrakSaNa nitAnta Avazyaka hai / isa sandarbha meM yaha ullekhanIya hai ki saMskRti tathA sabhyatA eka-dUsare ke paryAyavAcI nahIM haiM / inameM paryApta bheda hai / saMskRti AtmA hai aura sabhyatA zarIra / cintana, vicAradhArA, AdhyAtmikatA, unmeSa Adi saMskRti ke paricAyaka haiN| jabaki veza-bhUSA, bhojana vyavasthA, rahana-sahana Adi sabhyatA ke antargata haiM / pariNAmasvarUpa deza-kAla Adi se prabhAvita sabhyatA zIghra parivartita ho jAtI hai / lekina saMskRti aparivartanazIla kahI gaI hai / isa kathana se hama yoM bhI kaha sakate haiM ki - " sabhyatA kI tulanA meM saMskRti adhika sthira hai tathA sahasA isameM parivartana saMbhAvya nahIM hai / phira bhI eka lambe AyAma ke uparAnta saMskRti bhI parivartita ho jAtI hai / " saMskRti zabda 'sam' upasarga ke sAtha saMskRta kI ( DukRJa ) dhAtu se banatA hai / jisakA mUla artha sApha yA pariSkRta karanA hai / Aja kI bhASA meM yaha a~grejI zabda "kalacara" kA paryAyavAcI zabda mAnA jAtA hai / saMskRti zabda kA prayoga kama se kama do arthoM meM hotA hai / eka vyApaka aura dUsare saMkIrNa artha meM / vyApaka artha meM ukta zabda kA prayoga kiyA jAtA hai / vyApaka artha ke anusAra saMskRti samasta sIkhe hue vyavahAra athavA usa vyavahAra kA nAma hai, jo sAmAjika paramparA se prApta hotA hai / isa artha meM saMskRti ko sAmAjika prathA ( kasTama) kA paryAya bhI kahA jAtA hai / saMkIrNa artha meM saMskRti eka vAMchanIya vastu mAnI jAtI hai aura saMskRta vyakti eka zlAghya vyakti samajhA jAtA hai / isa artha meM saMskRti prAyaH una guNoM kA samudAya samajhI jAtI hai| jo vyakti ko pariSkRta evaM samRddha banAtI hai / nara-vijJAna ke anusAra saMskRti aura sabhyatA zabda paryAyavAcI hai / hamArI samajha meM saMskRti aura sabhyatA meM antara kiyA jAnA caahie| sabhyatA kA tAtparya una AviSkAroM, utpAdana ke sAdhanoM evaM sAmAjika-rAjanaitika sAdhanoM se samajhanA cAhie jinake dvArA manuSya kI jIvana-yAtrA sarala evaM usakI svatantratA kA mArga prazasta hotA hai / isake viparIta saMskRti kA artha cintana- kalAtmaka sarjana kI ve kriyAe~ Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 munidvaya abhinandana grantha samajhanI cAhie jo mAnava ke vyaktitva aura jIvana ke lie sAkSAt upayogI hote hue use samRddha banAne vAlI hai / ........... "mokSa-dharma athavA pUrNatva kI khoja bhI saMskRti kA aMga mAnI jAegI / hindU tathA bhAratIya saMskRti kA sabase udAtta rUpa saMskRta mahAkAvyoM tathA bauddhadharma kI zikSAoM meM pratiphalita huA hai 19 jaina saMskRti kI garimA evaM upalabdhiyA~ saMskRti evaM dharma ina donoM meM ghaniSTha sambandha hai / yadi hama dharma kA vyApaka artha to saMskRti kisI na kisI rUpa meM isameM samAhita ho jAtI hai / dUsare rUpa meM saMskRti saMskAroM se saMbaMdhita hai / ye saMskAra dharma nibaddha hone se saMskRti ke abhinna aMga bhI mAne jAte haiM / isa prakAra ye donoM (saMskRti aura dharma ) eka-dUsare meM isa bhA~ti guMthe hue haiN| ki inheM pRthak karanA sahaja nahIM hai / yaha bhI eka vicAradhArA pravAhita hai ki pratyeka rASTra kI saMskRti dharmamUlaka hotI hai tathA dhArmikatA hI sAMskRtika cetanA sthAyitva pradAna karatI hai / svAmI zrI karapAtrI jI 'saMskRti-vimarza' zIrSaka nibandha meM dharma aura saMskRti meM antara spaSTa karate hue likhate haiM ki dharma aura saMskRti meM itanA bheda hai | dharma kevala zAstrokta samAdhigamya hai aura saMskRti meM zAstra se aviruddha laukika dharma bhI pariNata ho sakatA hai / yuddha-bhojanAdi meM laukikatA alokikatA donoM hI haiN| jitanA aMza lokaprasiddha hai, utanA laukika hai jitanA zAstrokta samAdhigamya hai utanA alaukika / alaukika aMza dharma hai / saMskRti meM donoM kA antarbhAva hai / 2 jaina saMskRti pUrNarUpeNa AdhyAtmika hai / sAMsArika abhivRddhi nagaNya hai / mAnavajIvana kI saphalatA kA caramabindu mokSa hai; ataH isakI upalabdhi ke lie bAhyADambara nirantara tyAjya batAye gaye haiM / jaina saMskRti saroja kI pA~ca pAMkhur3iyAM haiM (1) ahiMsA (2) mAnava kA ananya mahattva (3) bAhara nahIM andara kI ora (4) karmavAda ( 5 ) aparigrahavAda / ina pA~coM pAMkhur3iyoM kA svarUpa eka zabda vizva kalyANa meM sannihita hai athavA ahiMsA meM ye pA~ca anusyUta haiM / yahA~ para vizeSataH ullekhya hai ki jaina saMskRti janma se jAti-vyavasthA kI virodhI hai tathA karma ko hI prAdhAnya diyA gayA hai, jaisA ki - manuSya brAhmaNa ke yogya karma karane se hI brAhmaNa hotA hai, kSatriya ke karma se 1 hindI sAhitya koSa, bhA0 1, pRSTha 868 2 kalyANa hindU saMskRti aMka, pRSTha 36 3 marudhara kezarI abhinandana grantha, tRtIya khaNDa, pRSTha 6 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlava-saMskRti meM dhArmikatA ke svara 265 kSatriya kahalAtA hai, vaizya ke karma dvArA hI vaizya hotA hai, zUdra bhI karma se hI hotA hai| sArvabhaumika kalyANa kI virAT bhAvanA jaina saMskRti kI AdhArabhUmi hai| ataeva isakA vyApaka mahattva sarvatra svIkRta hai / santa kabIra ne jAtivAda ko kapola kalpita mAnA hai aura pUchA hai-tuma kaise brAhmaNa ho gaye aura hama zUdra kaise kahalAye; hama kaise khUna raha gaye, aura tuma kaise dUdha ho gaye ?2 ___ jaina saMskRti kI yahI garimA aura yahI isakI viziSTa upalabdhi hai ki isameM pratyeka jIva ke kalyANa kI sA~seM jIvita haiM, udvelita haiN| yaha punIta evaM prAcInatama zramaNa saMskRti hai jo virAT vizva ke kalyANa ko sarvopari mAnatI hai tathA AtmoddhAra meM hI ullasita hotI rahatI hai / karma ko pradhAnatA dekara jana-jana ko isane sajaga banAyA hai / saMgharSoM se jUjhane kI apAra zakti bhI dI hai| sarvottama janma mAnava hai / ataeva viSaya vAsanA se dUra rahakara Atma-kalyANa kI ora sadA zraddhA aura tanmayatApUrvaka prayatnazIla rahanA caahie| yahI adhyAtmavAda hai| yahI antarAtmA kA vAstavika svarUpa hai aura yahI narabhava kA sAphalya hai| jaina kaviyoM ne evaM AcAryoM ne apane kAvya kI isI dRSTikoNa se saphalatA A~kI hai| mAlavA meM dhArmikatA ke svara pIyUSa kI bhAMti jana-jana kI kalyANakAriNI mAlava saMskRti bar3I nirmala, dhArmika, udAtta, urvara, kalA paripUrNa evaM siddha santa prazrayadAyinI tathA sAdhanAsthalI rahI hai / vastutaH bhAva saundarya, kalAtmakatA, prAkRtika sundaratA, naisargika manoramatA, thirakatI saumyatA tathA pArasparika samanvayatA usI dharA kI goda meM adhika pratiSThita hotI hai, jahA~ jIvana kI suvidhAe~ unmukta avasthA meM prApta hoN| mAlava-bhUmi isa sandarbha meM praNamya aura pUjita haiM tathA vividha sAhitya prazaMsita bhI hai| sarvadharmasammelana yahA~ jaina, bauddha, vaiSNava, zAkya, zaiva Adi aneka dharma phale-phUle haiN| caMDapradyota yugIna ujjayinI, maurya yugIna ujjayinI, zuMga zaka vikramAditya-zAtavAhana yugIna ujjayinI, gupta tathA harSavardhana yugIna ujjayinI, pratihAra aura paramAra yugIna ujjayinI Adi zIrSaka adhyAyoM meM DAkTara zobhA kAnUnago ne apane prakAzita zodha prabandha 'ujjayinI kA sAMskRtika itihAsa' meM sapramANa yaha siddha kiyA hai ki mAlavA meM aneka dharmasampradAya vibhinna zAsakoM ke zAsanakAla meM puSpita aura phalita hue haiN| ukta dharmoM kA 1 kammuNA bammaNo hoi, kammuNA hoi khttio| vaiso kammuNA hoi, suddo havai kammuNA / 2 tuma kata brAhmana, hama kata sUda / hama kata lohU, tuma kata dUdha / / (utta0 25/33) (kabIra granthAvalI) Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 munidvaya abhinandana grantha pracAra-prasAra kevala janatA meM hI nahIM thA, apitu zAsakoM evaM zAsana ke pramukha adhikAriyoM ne bhI (inameM dIkSita hokara ) ina sampradAyoM ko gauravAnvita kiyA thA / yaha sahaja gamya hai ki mAlavA meM jainoM kA pramukha sthAna rahA hai / samaya-samaya para yahA~ paryApta mAtrA meM jaina dharma kA pracAra-prasAra huA evaM hajAroM sAdhu-santoM ne yahA~ kI dharatI ko pAvana kiyA hai| bhagavAna mahAvIra yahA~ padhAre the tathA jaina purANAnusAra jaina-dharmaM viSayaka aneka ghaTanAeM bhI isa puNya bhUmi para ghaTita huI haiN| yahA~ kA satI daravAjA eka jaina nArI ke satItva kI saphala parIkSA se sambandhita hai / mainAsundarI ne vidhivat navapada ( namo arihaMtANaM, namo siddhANaM, namo AyariyANaM, namo uvajjhAyANaM, namo loe savvasAhUNaM, namo nANassa, namo daMsaNassa, namo caritassa, namo tassa) kI ArAdhanA karake apane pati zrIpAla kA kor3ha dUra kiyA thA / isa prakAra kI aneka jaina dhArmika AsthAe~ mAlava se jur3I huI haiN| ujjaina, maksI- pArzvanAtha, dhArAnagarI, mAMDava dazapura ityAdi anekoM jaina tIrtha haiM jo zramaNa saMskRti ke sajIva pratIka rahe haiM / jahA~ bhavyAtmAe~ dharmArAdhanA karake jIvana ko saphala banAte haiM / dhArmikatA ke ciraninAdita svaroM ke ye gauravamaya mAdhyama dharma zabda "ghR" dhAtu se banA hai jisakA artha hai-dhAraNa yA pAlana karanA / kintu prAcIna vaidika sAhitya ke anuzIlana se pragaTa hotA hai ki isakA prayoga aneka arthoM meM hotA AyA hai| kintu adhika sthAnoM meM dhArmika vidhiyoM aura dhArmika kriyA saMskAroM ke rUpa meM hI prayukta huA hai / dharma kA lakSaNa hai abhyudaya aura niHzreyasa kI prApti vaha prApti jisake dvArA ho sakatI hai, vahI dharma hai / mahAbhArata meM 'ahiMsA paramo dharma:' ( anuzAsana parva ) anRzasya paramodharma: (vanaparva 373, 76 ) ahiMsA parama dharma hai / dayA parama dharma kahA gayA hai / jainadharma meM bhI dharma ke nimna lakSaNa batAye gaye haiM- dharma utkRSTa maMgala hai | ahiMsA, saMyama 1 isa sandarbha meM nimna grantha vizeSataH paThanIya haiM : 1 mAlava : eka sarvekSaNa 2 ujjayinI kA sAMskRtika itihAsa 3 ujjayinI meM vaiSNava dharma 4 prAcIna evaM madhyakAlIna mAlavA meM jainadharma 5 ujjayinI darzana 6 vikrama smRti graMtha 7 saMskRti kendra ujjayinI 8 rAjendra sUri smAraka grantha 6 mAlava meM yugAntara 10 jaina sAhitya kA itihAsa (saM0 DA0 vi0 zrI vAkaNakara) (DA0 zobhA kAnUnago) (DA0 elarika bAralo zivAjI) (DA0 teja siMha gauDa ) (DA0 sUrya nArAyaNa vyAsa ) (DA0 ramAzaMkara tripAThI) ( paM0 vraja kizora ) ( agaracaMda nAhaTA ) (DA0 raghuvIrasiMha) ( nAthUrAma premI ) Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlava saMskRti meM dhArmikatA ke svara 267 aura tapa ye dharma ke lakSaNa haiN| jisakA mana sadA dharma meM lagA rahatA hai use devatA bhI namaskAra karate haiM / ' AcArya kundakunda ne bhI 'cAritaM khalu dhammo ' ( pravacanasAra) aura 'dhammo dayA visuddho' (bodha pAhuDa 25) cAritra hI nizcaya meM dharma hai / isa prakAra dharma kA vividha svarUpa kahA hai / AcArya samantabhadra ne apane ratnakaraMDa zrAvakAcAra meM dharma kA jo svarUpa batalAyA hai vaha isa prakAra hai jo karma bandhana kA nAzaka hai, aura prANiyoM ko saMsAra ke duHkhoM se chur3Akara uttama sukhoM meM sthApita karatA hai / ukta kathana se nIce likhe tathya udghaTita hote haiM (1) saMsAra meM du:kha hai, jise sukha kahA jAtA hai yA mAnA jAtA hai, vaha sukha vAstavika sukha nahIM hai yadyapi use sukha kI saMjJA dI jAtI hai taba bhI vaha uttama sukha nahIM hai / (2) saMsAra ke dukhoM se chuTakArA aura uttama sukha kI prApti karma bandhana kA nAza kiye binA sambhava nahIM hai / (3) ataeva saccA dharma vahI hai jo karma bandhana kA nAzaka hai / jisase karma bandhana hotA hai, vaha saccA dharma nahIM hai / (4) ata: dharma se saccA dharma judA hI hai / dharma nAma se hI pratyeka dharma saccA dharma nahIM mAnA jA sakatA / dharma zabda kI vyutpatti aura yaha vyAkhyA sarvAcArya sammata jaina vyAkhyA hai / zeSa saba vyAkhyAe~ prakArAntara se usI kA poSaNa karatI haiM ! 3 ina pRSThoM meM inhIM sAdhanoM evaM mAdhyamoM kI saMkSipta carcA kI jA rahI hai jo dhArmikatA ke svaroM ko mukharita karate haiM, ve nimna haiM (1) vratotsava evaM anuSThAna / (2) deva - guru- dharmopAsanA evaM vaMdanA-arcanA Adi / (3) sAmAyika tathA pratikramaNa / (4) parva Adi dinoM meM dhArmika evaM sAMskRtika Ayojana | (5) dhArmika kathA paThana evaM zravaNa / (6) aNuvrata evaM mahAvrata samAroha (dIkSA) / (7) zAstra svAdhyAya, ciMtana evaM manana / (8) vividha pratyAkhyAna / 1 dhammo maMgala mukkaTTha, ahiMsA saMjamo tavo / devA vi taM namasaMti, jassa dhamme sayA maNo // 2 dezayAmi samIcInaM, dharmakarma nivarhaNam / saMsAra duHkhataH sattvAn yo dharatyuttame sukhe || paM0 kailAzacandra zAstrI siddhAntAcArya 3 dharma zabda kA svarUpa aura vyAkhyA ( dazavaM 0 111 ). - ratnakaraMDa AvakAcAra - jaina siddhAnta bhAskara Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 munidvaya abhinandana grantha ( 2 ) yathAzakti tapa evaM japa sAdhanA / (10) vyasana parihAra pratijJA / (11) niyamita rUpa se prArthanA, vyAkhyAna, zravaNa evaM jJAna carcA | Upara batAye gaye sAdhanoM ke atirikta aura bhI jJAna vRddhi ke pracura sAdhana maujUda haiN| jinakI ArAdhanA karane para niHsandeha jJAna kI abhivRddhi hotI hai evaM saMsAra kI vibhISikA se saMtapta AtmAoM kA uddhAra bhI nihita hai| dhArmika granthoM kA adhyayanaadhyApana evaM anuzIlana- parizIlana Atma- mumukSuoM ke lie sukhada sugama sopAna hai / jo mAlavA ke dhArmika sthAnakoM meM, upAzrayoM meM, saMsthAoM meM, evaM sAdhu-sAdhviyoM meM sugamatA se upalabdha ho sakatA hai yA sIkhA jA sakatA hai / aneka jaina santoM ke nAmoM para sthApita jJAna - mandira, zAstra bhaNDAra evaM svAdhyAya bhavana Adi jJAna cetanA ke sthAI rUpa haiM / loka jIvana kI dhUmila dhAraNA ko kaI rUpoM meM dhArmikatA ke bhavya raMgoM se alaMkRta karatI hai / bhavya janoM ke madhura kaNThoM se mukharita bhajana- stavana AtmotthAna kI paryApta preraNA dete haiM / gIta-gAna kI yaha paripATI zItala samIra dhArA ke samAna santapta mAnava ko sadA zAnta karatI hai / dhArmika avasaroM para jo jAgaraNa karane kI vyavasthA hai vaha kama mahattvapUrNa nahIM hai / yaha bhramita jana ko ekAgra citta, vyagra mAnava ko zAnta aura avyavasthita cetana ko vyavasthita karatI hai / mAlava ke kaI jaina upAsanA gRhoM meM jaina bhaktajana bhaktAmara, kalyANa mandira, cintAmaNi pArzvanAtha stotra, mahAvIrASTaka Adi stotroM kA bar3I tanmayatApUrvaka akhaNDa pATha kiyA karate haiM / yaha parivArI vimohita AtmA ko sanmArga kA pathika banAne meM parama sahAyaka mAnI gaI hai / jaina kathA, loka gAthA evaM loka nATyoM Adi ke atirikta jaina sUtroM meM dhArmika zikSaNaparaka kaI dRSTAnta citroM kI svastha paramparA rahI hai / inameM nArakIya jIvana kI yAtanAparaka citroM kI bahulatA milatI hai tAki unako dekhakara pratyeka mAnava apane jIvana ko acchA banAne kA prayatna kare / nArakIya jIvana sambandhI citroM meM mukhyatayA pApa, anyAya, atyAcAra, chala, prapaMca, IrSyA, dveSa, kleza tathA anaitika kAryoM ke citra citrita kiye hue milate haiN| manoraMjana ke mAdhyama se bhI dhArmika zikSaNa pradAna karane ke kaI tarIke hamAre yahA~ pracalita rahe haiM / isa prakAra vividha rUpoM meM abhivyakta ina dhArmikatA ke svaroM se mAlava kI sAMskRtika cetanA cirakAla se jIvaMta banI hai / prAcIna mAlavA kA itihAsa yaha pramANita karatA hai ki yaha gharA zramaNa-dharma paramparA ko dhAraNa karake hI sArthaka banI hai / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlavA ke zvetAmbara jaina bhASA-kavi / sAhitya vAcaspati zrI agaracanda nAhaTA, bIkAnera mAlava pradeza ke sAtha jainadharma kA sambandha bahuta prAcIna hai, vizeSataH ujjayinI aura dazapura (mandasaura) ke to prAcIna jaina ullekha bahuta hI mahattvapUrNa haiN| madhyakAla meM dhAra, nalapura, naravara, sAraMgapura, devAsa, mAMDavagar3ha Adi sthAnoM ke bhI ullekha jaina sAhitya meM milate hI haiN| vahA~ jainadharma kA acchA pracAra rahA hai| samRddhizAlI va dharmapremI jaina zrAvakoM ke vahA~ nivAsa karane ke kAraNa vidvAna jainAcAryoM aura muniyoM kA vihAra bhI mAlavA meM sarvatra hotA rahA hai| ina sthAnoM meM rahate hue unhoMne anekoM graMtha bhI banAye haiM / kheda hai ki abhI taka mAlava pradeza ke jainadharma ke pracAra vAle kendra sthAnoM ke jaina itihAsa kI koI khoja nahIM kI gii| udhara ke jaina jJAna bhaMDAra bhI abhI taka ajJAta avasthA meM par3e haiM / ataH mAlavA meM bane hue bahuta se jaina grantha abhI taka prakAza meM nahIM A paaye| digambara aura zvetAmbara donoM sampradAyoM ke mAlava pradeza meM aneka hastalikhita graMtha saMgrahAlayoM meM hoNge| unakA anveSaNa bhalI-bhAMti kiyA jAnA caahie| indaura aura ujjaina ke jaina jJAna bhaNDAroM kI to thor3I jAnakArI mu indaura ke do jaina bhaNDAroM ke sUcI-patra bhI maiMne dekhe the aura ujjaina ke eka yati premavijayajI ke jaina bhaNDAra kA sUcI-patra to chapA bhI thA, para sunA hai, aba yaha saba grantha surakSita nahIM rhe| mAMDavagar3ha kA jaina itihAsa to bahuta hI gauravazAlI hai| para vahA~ ke prAcIna jaina mandira aura jJAna bhaNDAra saba naSTa ho cuke haiN| dhAra meM bhI jainoM kA acchA prabhAva thA, vahA~ kucha purAnI mUrtiyA~ to haiM, para jJAna bhaNDAra jAnakArI meM nahIM aayaa| ujjaina ke Asa-pAsa meM bikhare hue jaina purAtattva kA saMgraha paM0 satyadharajI seThI ne kiyA hai, para jaina jJAna bhaNDAroM ke sambandha meM abhI taka kisI ne khoja nahIM kii| ujjaina ke siMdhiyA oriyaMTala insTITyUTa meM eka yatijI kA saMgraha AyA hai aura abhI taka aura bhI kaI yatiyoM aura zrAvakoM ke saMgraha idhara-udhara ajJAtAvasthA meM par3e haiM jinakI jAnakArI abhI taka prakAza meM nahIM AI hai| jainAcAryoM aura muniyoM ke sambandha meM yaha kahanA bahuta kaThina hai ki ve mAlavA ke kavi the kyoMki ve to bhramaNazIla saMta the| ve kabhI rAjasthAna se gujarAta jAte haiM to kabhI rAjasthAna se mAlavA jAte haiN| isa taraha aneka prAntoM meM dharma-pracAra ke lie ghUmate rahate haiN| jahAM dharma-pracAra vizeSa hotA dikhAI detA hai evaM zrAvakoM kA vizeSa Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 munidvaya abhinandana grantha anurodha hotA hai vahIM ve varSAkAla ke 4 mAha Thaharate haiN| unakA jIvana bahuta saMyamI hone se ve bahuta sA samaya paThana-pAThana graMtha racane va likhane meM lagAte rahe haiN| isalie eka hI kavi kI eka racanA rAjasthAna meM huI hai, to dUsarI gujarAta meM aura tIsarI mAlavA meM, ata: yaha nahIM kahA jA sakatA ki ve amuka prAMta ke kavi haiM / bahuta se sAdhu-sAdhviyoM kA janma evaM dIkSA to mAlavA meM huI para unakA vihAra kSetra-rAjasthAna, gujarAta meM hI adhika rahA / 19vIM zatAbdI meM viziSTa paristhitiyoM ke kAraNa kucha jaina yati sthAyI rUpa se yA adhikAMza rUpa se eka sthAna para apanA upAsarA banAkara rahane lge| aba una yatiyoM ke adhikAMza upAsare khAlI par3e haiM, arthAt unake ziSya-praziSya kI saMtati nahIM rhii| hAM yaha avazya sambhava hai ki vahAM unake grantha bhaNDAra abhI taka par3e hoN| para mAlavA ke aise yatijanoM ke grantha bhaNDAroM kI abhI taka khoja hI nahIM huI / ataH mAlavA pradeza meM racita jaina sAhitya kI bahuta hI kama jAnakArI prakAza meM AyI hai| digambara sampradAya meM sAdhu-sAdhvI to bahuta hI kama rahe para zrAvakoM meM svAdhyAya kA krama barAbara calatA rhaa| isalie jahAM-jahA~ bhI digambara jaina mandira haiM vahAM thor3ebahuta hastalikhita zAstra avazya hI mileNge| unakI bhI khoja kI jAnI Avazyaka hai| prAkRta, saMskRta, apabhraMza, hindI aura gujarAtI ina pAMcoM bhASAoM meM mAlavA pradeza meM kAphI jaina sAhitya racA gayA hai / ata: eka-eka bhASA ke sAhitya kI svataMtra rUpa se khoja kI jAnI Avazyaka hai| digambara, zvetAmbara donoM sampradAyoM aura zvetAmbara sampradAya ke sthAnakavAsI sampradAya kA bhI mAlavA pradeza meM gAMva-gAMva meM nivAsa hai| bahuta se granthakAroM ne apane granthoM kI aMtima prazastiyoM meM grAma nagaroM ke nAma diye haiM para unameM pradeza kA ullekha nahIM milaa| ata: ve grAma kisa pradeza ke haiM, yaha ThIka se nahIM kahA jA sakatA / kyoMki eka hI nAma vAle kaI grAma nagara bhinna-bhinna pradezoM meM bhI pAye jAte haiM / ataH prastuta lekha meM mAlava pradeza ke jina-jina sthAnoM ke racita sAhitya kI nizcita jAnakArI milI haiM unhIM kA vivaraNa diyA jaaygaa| prAkRta, saMskRta, apabhraMza, hindI aura digambara sAhitya kI carcA isa lekha meM nahIM kI jA rahI hai| kyoMki isakI khoja meM kAphI samaya va zrama apekSita hai / ata: kevala zvetAmbara mUrtipUjaka sampradAya ke una kaviyoM kI racanAoM kA hI vivaraNa isa lekha meM denA sambhava hogA ki jinhoMne mAlava pradeza ke kisI grAma nagara meM race jAne kA spaSTa ullekha apanI racanAoM meM kiyA hai| yahA~ eka aura bhI spaSTIkaraNa kara denA Avazyaka samajhatA hU~ ki mAlava pradeza kI bolI sAdhAraNa-sI bhinnatA rahate hue bhI rAjasthAnI hI rahI hai / prAcInakAla meM to bahuta vyApaka pradeza kI bhASA eka prAkRta hI rhii| phira usameM se apabhraMza kA vikAsa huaa| para usameM bhI prAntIya bheda, kama se kama sAhityika racanAoM meM to adhika spaSTa nahIM hai| isI taraha apabhraMza se jina prAntIya bhASAoM kA vikAsa huA unameM bhI pahale adhika antara nahIM thaa| kramazaH vaha antara jyoM-jyoM adhika spaSTa Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlavA ke zvetAmbara jaina bhASA-kavi 271 vivaraNa isa hotA gayA tyoM-tyoM prAMtIya bhASAoM ke nAma alaga se prasiddha hote gye| jisa bhASA ko vidvAnoM ne prAcIna rAjasthAnI yA maru-gurjara kA nAma diyA hai vaha mAlavA meM bhI cAlU rahI hai / mAlavA ke adhikAMza jaina zvetAmbara zrAvaka to rAjasthAna se hI vahAM gaye hue haiN| vaise rAjasthAna aura mAlavA kI sImAeM bhI milI huI haiN| kaI grAma-nagara to zAsakoM ke Adhipatya ko lekara kabhI mAlavA meM sammilita ho gaye to kabhI rAjasthAna meM / isalie zvetAmbara jaina bhASA kaviyoM ne mAlavA meM rahate hue bhI jo kAvya racanA kI hai, usakI bhASA rAjasthAnI se bhinna nahIM hai| bhASA-vijJAna kI dRSTi se vicAra karane para rAjasthAna, gujarAta aura mAlavA kI bhASA ekasI rahI hai| bolacAla kI bhASA meM to "bAraha kose bolI badale" kI ukti prasiddha hI hai| Age calakara mAlavA kI bolI para nikaTavartI pradeza kI bolI hindI kA prabhAva bhI pdd'aa| ata: vartamAna mAlavI bolI rAjasthAnI aura hindI donoM se prabhAvita lagatI hai| phira bhI usameM rAjasthAnI kA prabhAva hI adhika hai / isIlie bhASA vaijJAnikoM ne mAlavI ko rAjasthAnI bhASA samUha kI boliyoM ke antargata samAvezita kiyA hai| mAlavA pradeza meM racita jina zvetAmbara bhASA kaviyoM aura unakI racanAoM kA vivaraNa isa lekha meM diyA jA rahA hai| unakA AdhAra graMtha jaina gurjara kaviyo bhAga 1-2-3, nAmaka graMtha haiM / jo gujarAtI lipi meM jaina zvetAmbara kAnphreMsa, bambaI se 30-40 varSa pahale chape the aura ina granthoM ko kaI varSoM ke zrama se aneka jaina jJAna bhaNDAroM kA avalokana karake jaina sAhitya mahArathI svargIya mohanalAla dulIcanda desAI ne taiyAra kiyA thaa| unhoMne isI taraha prAkRta saMskRta ke jaina sAhitya aura jaina itihAsa kA vivaraNa apane 'jaina sAhityano saMkSipta itihAsa' nAmaka graMtha meM diyA hai para kheda hai ina mahattvapUrNa sandarbha granthoM kA upayoga jainetara vidvAnoM kI bAta to jAne hI deM, para jaina vidvAna bhI samucita rUpa se nahIM kara rahe haiM / gujarAtI lipi aura bhASA meM hone se kucha jaina vidvAnoM ko inake upayoga meM kaThinAI ho sakatI hai para gujarAtI lipi to nAgarI lipi se bahuta kucha milatI-julatI sI hai| kevala ATha-dasa akSaroM ko dhyAna se samajha liyA jAya to bAkI sAre akSara to nAgarI lipi jaise hI haiN| ataH hamAre vidvAnoM ko aise mahattvapUrNa jaina granthoM se avazya lAbha uThAnA caahie| ___ mAlavA ke zvetAmbara jaina rAjasthAnI kaviyoM meM sabase pahalA kavi kauna aura kaba huA tathA usane kauna-sI racanA kI yaha to abhI anveSaNIya hai| sAdhAraNatayA vidyA-vilAsI mahArAjA bhoja ke sabhA paNDita evaM tiloka maMjarI ke racayitA mahAkavi dhanapAla kA jo 'satyapurIya mahAvIra utsAha' nAmaka laghu stuti kAvya milatA hai| usameM apabhraMza ke sAtha kucha samaya taka loka bhASA ke vikasita rUpa bhI milate haiN| usase mAlavI bhASA ke vikAsa ke sUtra khoje jA sakate haiN| usake bAda meM 15vIM sadI taka bhI mAlava pradeza meM bahuta se jaina kavi hue haiM para unakI racanAoM meM racanA sthAna kA ullekha nahIM hone se yahA~ unakA ullekha nahIM kiyA jA sakA hai| Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 munidvaya abhinandana grantha solahavIM zatAbdI se mAlavA ke grAma nagaroM meM race jAne kI spaSTa sUcanA dene vAlI racanAe~ milane lagatI haiM / ataH vahIM se zvetAmbara jaina kaviyoM aura unakI racanAoM kA vivaraNa denA prArambha kara rahA hU~ / karIba 400 varSoM taka yaha paramparA ThIka se calatI rahI hai / ataH isa lekha meM 16vIM zatAbdI ke prArambha se 18vIM zatAbdI taka kI 300 varSoM ke mAlavA meM racita zvetAmbara jaina bhASA sAhitya kA saMkSipta ullekha kiyA jAyegA / 1. samvat 1507 meM osavaMzIya Ananda muni ne dharma lakSmI mahatarA bhAkha nAmaka 53 padyoM kA aitihAsika kAvya banAyA jo ki 'jaina aitihAsika gurjara kAvya saMcaya' nAmaka graMtha meM prakAzita bhI ho cukA hai| isameM ratnAkaragaccha ke ratnasiMha sUri ke samudAya kI dharma lakSmI mahatarA kA aitihAsika paricaya diyA jAtA hai / ve vihAra karatI huI mAMDavagar3ha pahu~catI haiM, usakA varNana karate hue kavi likhatA hai-- siMha mAMDavagar3ha giri AvIyA a nanihi manoratha zrI dharma lakSmI muhatara vAMduu, saphala janma tumha bhAgya vizeSii puhatAM zrI zrIdharmalakSmI muhatara sAcihu, pekhavi iNa avasari nita mahA mahotsava, zrI mAlavadesa nayari gaThi maMdiri pUraI haMsa gamaNi mRga loyaNi sundari, ahavi karai siMgAra | hasamasi nAri vadhAvai motI, iNa pari raMga apAra // 36 // diye upadeza asyoma anopama, bUjhai jANa ajANa / bhala vidavAsa tathA cita camakai, mahimA meru samANa // 40 // anta meM kavi ne racanAkAla, sthAna va mAMDavagar3ha ke zrAvakoM kA ullekha karate hue likhA hai ati lAhi / hohiM ||36|| sUriMda | AnaMda ||37|| saMghapati ullAsa / vaMchita Asa ||38|| guruA a AcAra, kIdhA guNa navi vIsaraI a / jANatI a guru uvayAra, zrIdharmalakSmI mahatarA o // maMDabU a nayara pravesi, saMvata ( 1507 ) panarasatotarai a / AnaMda muni || sahodaru a / zrI muhataru a bhAsa karesi, osavaMsi zrI saMgha o si anadina maMDaNa bhIma sotI a bhojA tana, saMghapati mANika paya namai o // dhAmiNi o do AsIsa, zrI rayaNasiMha sUri parivAra sahA / jIvuM o koDI varIsa, zrI dharmalakSmI muhatarA ai / / hA - zrI dharmalakSmI muhatarA, avicala jI sasibhANa / aha nisi aha guNa gAitAM, riddhi vRddhi kalyANa // Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlavA ke zvetAmbara jaina bhASA-kavi 273 2. samvat 1516 meM kharataragaccha kI piTapalaka zAkhA ke sthApaka vidvAna jainAcArya jinavarddhanasUri ke ziSya nyAyasundara upAdhyAya ne vidyA vilAsa narendra caupAI kI racanA naravara meM kI / 357 padyoM kA yaha caritra-kAvya abhI aprakAzita hai| isake ve aMtima tIna padya nIce diye jA rahe haiM jinameM kavi ne grantha kA nAma, guru va apanA nAma tathA racanAkAla evaM sthAna kA ullekha kiyA hai iNi pari pUrau pAlI aauu| devaloka pahutau nara rAu / / kharataragacchi jinavardhana sUri / tAsu sIsa bahu ANaMda puuri|| zrI a nyAya sundara uvjhaay| naravara kidha prabandha subhAga // saMvat panara sola (1516) vrsNmi| saMgha vayaNa o vihiyA suraMmi / / vidyA vilAsa narida critr| bhaviya loya kaha~ ava pavitra // je nara paDhaI suNaI sAMbhalaI / puNya prabhAva manoratha phalaI // 3. samvat 1561 meM kavi Izvara sUri ne lalitAMga caritra nAmaka sundara kAvya dazapura (mandasaura) meM banAyA / kAvya kI dRSTi se yaha bahuta ullekhanIya evaM manohara hai| isakI prazasti meM kucha aitihAsika tathya bhI prApta haiM / isakI bhASA bhI kucha apabhraMza prabhAvita hai| ise avazya prakAzita karanA cAhiye / pATaNa bhaNDAra meM isakI prati hai| isameM chandoM kA vaividhya bhI ullekhanIya hai / prazasti dekhiye mahi mahati mAlava deza, ghaNA kaNaya lacchi nivesa / siMha nayara maMDava dugga, ahi navau jANa ki sagga / / siMha atula bala guNavaMta, zrI gyAsa suta jayavaMta / samaratha sAhasa dhIra, zrI pAtisAha nisIra / tasu rajji sakala pradhAna, guru ruva rayaNa nidhAna / hinduA rAya vajIra, zrI puMja mayaNaha dhIra / / zrImAla vaMza vayaMza, mAninI mAnasa haMsa / sonA rAya jIvana putra, bahu putra parivAra jutra / / zrI malika mAkara pahi, haya gaya sudRr3ha bahu cahi / zrI puMja puja narIndra, bahu kavita keli suchaMda / / daza puraha nayara majhAri, zrI saMgha taNai AdhAri / zrI zAMti sUri supasAI, duha duriya dUra pulAI // sesi rasu vikrama kAla (1561), e cariya raciu rasAla / jAM dhruva ravi sasi nabhara, tahA~ jayau gaccha saMDera / / vAcaMta vIra caritta, viccharau jagi jaya kitti / tasu maNua bhava dhana dhanna, zrI pAsanAhu prasanna // Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 munidvaya abhinandana grantha isakA apara nAma 'rAsaka cUr3AmaNi puNya prabandha' bhI diyA hai| isameM gAthA, dUhA, SaTapada, kuNDaliyA, rasAvalA vastu, indravajrA, aDilla, sUra bolI, varNana bolI, yamaka bolI, soraThI Adi 16 taraha ke chanda prayukta haiN| 4. samvat 1565 ke bhAdavA sudi 7 guruvAra ko maNDapa durga meM maladhAra gaccha ke kavi hIrAnanda ne 'vidyA-vilAsa pavAr3oM' nAmaka carita-kAvya bnaayaa| usakI prati bhaNDArakara oriyaNTala insTITyUTa pUnA ke saMgraha meM hai / 5. 17vIM zatAbdI ke AgamagacchIya kavi maMgala maNika ne ujjayinI meM rahate hue do sundara loka kathA kAvya banAye / jinameM se prathama vikrama rAjA aura khAparA cora rAsa kI racanA samvat 1638 ke mAgha sudI 7 ke ravivAra ko pUrNa huii| dUsarI racanAambar3a kathAnI caupAI kA prArambha to samvat 1638 ke jeTha sudI pAMcama guruvAra ko kara diyA gayA thA para usakI pUrNAhuti samvat 1636 ke kArtika sudI 13 ke dina ujjayinI meM huii| isakI prazasti meM bhaTTI khAsa nijAma aura bhAnu bhaTTa evaM mitra lADajI kA ullekha kiyA hai / mitra lADajI dariyA guNI kI prArthanA aura muni lADasa ke Adara ke kAraNa hI isa rAsa kI racanA kI gaI hai| ujeNIi rahI comAsi, kathA racI o zAstra vibhAsi / vinoda budhi vIra rasa bAta, paNDita rasika mAMhi vikhyAta / / 57 / / bharI khAMna nadU ja jAma pasAya, vidyA bhaNI bhAnu mera pAya / mitra lADajI suNi vA kAli, vAcI kathA viDAladhI rAji / kahaI vAcakaya maMgala mANikya, ambar3a kathA rasaI Adhikya / / te guru kRpA taNo Adeza, pUrA sAta huA Adeza // 58 / / 6. samvat 1662 ke vaizAkha sudI 15 guruvAra ko ujjaina meM tapAgacchIya kavi premavijaya ne 185 dohoM kA 'Atma-zikSA' nAmaka upayogI grantha banavAyA jo prakAzita bhI ho cukA hai| saMvat sola vAsaTha (1662), vaizAkha punyama joya / vAra guru sahi dina bhalo, a saMvatsara hoya / / nagara ujeNIyAM valI, Atama zikSA nAma / mana bhAva dharI ne tihAM, karI sIdhAM vaMchita kAma // akazata azI pAMca a, ihA ati abhirAma / bhaNe suNe je sAMbhaNe te, lahe ziva ThAma // 185 / / 7. samvat 1672 ke magasira sudI 12 ko ujjaina meM kavi kRpAsAgara ne nemisAgara upAdhyAya nirvANa rAsa 10 DhAloM, 135 padyoM kA bnaayaa| yaha eka aitihAsika kAvya hai| isake prathama padya meM ujjaina ke avantI pArzvanAtha kA smaraNa kiyA gayA hai| racanA samvat va sthAna kA ullekha isa prakAra hai Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlavA ke zvetAmbara jaina bhASA-kavi 275 samvata sola bihuttarai, nayara ujeNI majhAra jii| magasira sudi vArasa dine, thuNiU zrI aNagArojI / jaina gurjara kaviyo bhAga 1 pRSTha 184 ke anusAra yaha rAsa prakAzita bhI ho cukA hai| 8. isI bIca samvat 1661 meM tapAgacchIya kavi vijayakuzala ke ziSya ne zIla ratna rAsa kI racanA kii| isa rAsa kA prArambha ujjaina ke nikaTavartI sAmera nagara meM kiyA gayA thA / pUrNAhuti magasI pArzvanAtha ke prasAda se huI hai| mAlava deza manohara dIDhi mohi mana / zelaDI syAlya godhuma viNA, ahavaU heza ratanna // 11 // zrI magasI pAsa pasAUli, kIdhau rAsa ratanna / bhavika jIva tane sAMbhalI, karayo zIla jatanna // 12 // sAmera nagara sohAmaNu, nayara UjANI pAsa / vADI vana sara zobhatu jihAM chi deva nIvAsa // 13 // samvata sola akasaThi kIdhaU rAsa rasAla / zIla taNA guNami kahi mUkI Ala prapAla // 14 // 6. samvat 1676 ke sAvaNa badI 6 guruvAra ko dazapura meM vijaya gaccha ke kavi manoharadAsa ne 'yazodhara caritra' kAvya banAyA, jisakI prati bar3audA senTrala lAyabrerI meM hai| samvata sola chahataraI sAra / zrAvaNavadi SaSThi guruvAra / dazapura navakaNa pAsa pasAya / racyo caritra sabai sukhadAya // vijayagacchi guNa sUri sUriMda / jasa darasaNa huI paramANaMda // zrImuni devarAja sukhakanda / tAsa ziSya mallidAsa muninda / / tasa pada paMkaja sevaka sadA / manoharadAsa kahaI muni mudA // jA mandira avanI cira rahaI / tAM lagi a caritra gaha gahaI / rAya jasodhara taNo caritra / sAMbhalatAM huI puNya pavitra // o caritra naranArI bhaNaI / tehanai lichamI ghara AMgaNaI // 10. samvat 1663 ke jeTha vadI 13 guruvAra ko sAraMgapura gujarAtI lokAgacchIya kavi rAmadAsa ne dAna ke mahAtmya para puNyapAla kA rAsa bnaayaa| isameM cAra khaNDa haiM, kula gAthAe~ 823 haiN| samvata sola trayANuvA (1693) varSe, mAlava deza majhAri / sAraMgapura sundara nagare, jeTha vadi terasare vRhaspativAra / punyapAla carita sohAmaNo, sAMbhale je nara sujANa / Rddhi samRddha sukha-sampadA, te pagi pagi pAmere koDi kalyANa // Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munidvaya abhinandana grantha 11. samvat 1730 ke vijayadazamI guruvAra ko mAlavA ke zAhapura meM 'satI mRgAMka lekhArAsa' tapAgacchIya kavi viveka vijaya ne cAra khaNDoM vAlA banAyA / usameM 35 DhAleM haiM / 276 rAsa gAyo re / zrI vIra vijaya guru supasAyo, mRgAMka lekhA zrI RSabhadeva saMgha sAniddhe, sarasa sambandha savAyo re / sukhIyAne suNaMtA sukha vAddhe, viraha Tale vijogo re / vivekavijaya satI guNa suNyAM pAMge vaMchita bhogA re / samvata sataraMtrIvA (1730) varaSeM, vijaya dazamI guruvAra re / sAhapura so bhIta mAlave rAsa racyo jayakAra re / 12. samvat 1718 ke vaizAkha sudI 10 ko bhopAvara meM zAntinAthajI ke prasAda tapAgacchIya kavi zrI mAnavijaya ne nava tatva rAsa banAyA jo 15 DhAloM meM hai / samvata satara aThAraI, vaizAkha sudi dazamI sAra / zrI zAntIsara sudasAya, pura bhopAvara mAMhi // mAlavA pradeza meM katipaya jaina tIrtha bhI haiM jinameM magasI pArasanAtha zvetAmbara evaM digambara donoM sampradAyoM ke mAnya haiM / zvetAmbara sampradAya ke aneka kavi jinhoMne isa tIrtha kI yAtrA kI thI unhoMne yahA~ ke pArzvanAtha ke kaI stuti - kAvya banAye haiM / unameM se vijayagacchIya zrI udayasAgarasUri racita 'magasI pArzvanAtha stavana' kI kucha paMktiyA~ nIce dI jA rahI haiM isa pAsasAmI siddhi gAmI, mAlava desaIM jANIyai | magasiya maMDaNa durita khaMDaNa, nAma hiyaDai ANIyaI / zrI udayasAgara sUri pA~ya praNamai ahanisa pAsa jaNaMda a / jinarAja Aja dayA dITha tu mana huvaI ANada a / pRSTha 530 meM subuddhi vijaya ke magasIjI pArzva 10 bhava stavana kA vivaraNa jai0 gu0 kA0 bhA0 3 meM hai / kaI racanAoM kA racanA sthAna saMdigdha hai jaise 15vIM zatAbdI ke anta yA 16vIM zatAbdI ke prArambha meM race eka mahAvIra stavana kA vivaraNa jaina gurjara kaviyoM bhAga - 1 pRSTha 33 meM chapA hai / usameM yAna vihAra kA anta meM ullekha hai jise zrI desAI ne ujjaina meM batAyA hai / para uddharita padoM meM mAlava yA ujjaina kA kahIM ullekha nahIM hai / kavi kA nAma bhAva sundara batalAyA hai vaha bhI saMdigdha hai / kyoMki vahA~ isa nAma kA dUsarA artha bhI ho sakatA hai / prArambha meM somasundara sUri ko smaraNa kiyA hai ataH stavana prAcIna hai / aMtima padya meM yAna vihAra pATha chapA hai | desAI ne Upara ke vivaraNa meM pAna vihAra diyA hai / patA nahIM zuddha pATha kaunasA hai| ujjaina meM isa nAma kA kaunasA vihAra yA maMdira hai - yaha mujhe to patA nahIM hai / desAI ne ise ujjaina meM batAyA hai, isakA AdhAra ajJAta hai / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlavA ke zvetAmbara jaina bhASA-kavi 277 padya racanAoM kI taraha rAjasthAnI gadya meM likhI huyI mAlava pradeza kI kucha gadya racanAeM milI haiM jinameM se eka kA ullekha yahA~ kiyA jA rahA hai| 16vIM zatAbdI ke kharataragacchIya muni merusundara bahuta bar3e gadya lekhaka hue haiN| unhoMne mAMDavagar3ha meM rahate hue kaI jaina granthoM kI bhASA TIkAe~ 'bAlAvabodha' ke nAma se likhI haiM jinameM se 'zIlopadezamAlA bAlAvabodha' sambat 1525 meM mAMDava durga ke zrImAla jAtIya saMghapati dhanarAja kI abhyarthanA se racA gayA hai| yathA--- zrI merusundara gaNeguNabhakti parAyaNaH / nAnA puNyajanAkIrNe durge zrI mAMDapAbhidhe // udAra carita khayAta zrImAla tAti sambhavaH / saMghAdhipa dhanarAjo vijayo sati dayA para / / tasyAbhyarthanayA bhvyjnopkRtidetve| zIlopadeza mAlAyA bAlAvabodho mayA racitaH / / tatva52 vrata caMDa'mite varSe harSeNa meruNA racitaH / tAvannandatu sojyaM bhAva jina vIra tIrthamidaM / / mAMDavagar3ha meM 16vIM zatAbdI meM kAphI jaina maMdira the| una maMdiroM kA vivaraNa kharataragacchIya kavi khemarAja ne maMDapAcala caitya paripATI meM diyA hai / 23 padyoM kI isa aitihAsika racanA ko maiM prakAzita bhI kara cukA huuN| Adi anta ke padya nIce diye jA rahe haiM jisameM ise 'phAga baMdhI' zailI meM race jAne kA ullekha kiyA hai| pAsa jiNesara paya namiya, kAmiya phala daataaro| phAga baMdhihauM saMthuNisu, jiNavira biMba apAro / / iNipari caitya pravArI racI mAMDavagar3hi hari siddhi| saMcIya sukRta bhaMDAra suguru somadharmagaNi sIsihi / / phAga baMdhi je puNyavaMta nArI nara gaavii| khemarAja gaNi bhaNaI teI yAtrA phala pAvaI / / mAlava pradeza ne aneka jaina AcAryoM, muniyoM kaviyoM tathA dhanImAnI zrAvakoM ko janma dene kA zreya prApta kiyA hai| una sabakI khoja kI jAya to eka bar3A zodha prabandha taiyAra ho sakatA hai| kevala eka mAMDavagar3ha ke jaina itihAsa kI bhI itanI bar3I sAmagrI prApta hai ki usa para bhI mahatvapUrNa zodha-prabandha likhA jA sakatA hai| DA0 subhadrAdevI krAubhe ne mAMDavagaDha ke jaina itihAsa kI acchI sAmagrI ikaTThI kI thii| aura kucha lekha bhI likhe haiM, para ve zodha prabandha kA kAma pUrA nahIM kara sakI haiN| ve aba kAphI vRddha ho cukI haiM ata: unakI saMgrahIta sAmagrI hI unase prApta karake yadi prakAzita karadI jAya to koI bhI vyakti usa para zIghra hI zodha prabandha taiyAra kara skegaa| mAMDavagar3ha ke mahAn sAhityakAra maMtrI maMDana tathA maMtrI saMgrAmasiMha evaM jAvaDa Adi sambandhI mere bhI kaI lekha prakAzita ho cuke haiN| isI taraha dhArA nagarI ke jaina itihAsa aura sAhityakAra sambandhI merA lekha kaI varSa pUrva prakAzita ho cukA hai| Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 munidvaya abhinandana grantha 17vIM zatAbdI ke prArambha meM pUnamagaccha meM eka mAlavI RSi ho gaye haiN| mAlava pradeza meM utpanna hone ke kAraNa hI unakA nAma 'mAlavI RSi' par3a gyaa| unake jIvana se sambandhita eka aitihAsika ghaTanA mAlava itihAsa kA eka AvRta pRSTha kholatI hai / isake sambandha meM merA eka lekha pUrva prakAzita ho cukA hai| samvat 1616 ke bhAdavA mAsa kI paMcamI ko mAlava RSi kI sajjhAya racI gayI hai jisameM ukta ghaTanA kA ullekha hai / isa racanA ke kucha padya yahAM uddhRta kiye jA rahe haiN| mAlavIya RSi mahimA vaDure je huI saMgha leI desi / mAlavadeza mahiya devAsa grAma nidhi jehanI parasiddhi jANIi o| tehanau desa-ghaNI Rddhi chAI jAsa dhaNI, sillAdI narAyava sANI // 16vIM zatAbdI meM mAlavA ke AjaNoDha gAMva ke solaMkI rAvata padamarAya kI patnI sItA ke do putra hue jinameM brahmakumAra kA janma samvat 1568 ke magasira sudi 15 guruvAra ko huA thaa| ve apane bar3e bhAI ke sAtha dvArakA tIrtha kI yAtrA karane ko samvata 1576 meM gye| vahAM se giranAra jAne para raMgamaMDana mani se donoM bha dIkSA grahaNa kii| unameM se Age calakara brahmamuni pArzvacandra sUri kI paramparA meM vinayadeva sUri nAmaka AcArya bane / ye bahuta acche kavi the / samvat 1564 se 1636 ke bIca inhoMne cAra pratyekabuddha caupAI, sudharmA gaccha parIkSA, surdazana seTha caupAI, neminAtha vivAhalA Adi bahuta se kAvya race / yadyapi una racanAoM meM racanA-sthAna kA ullekha nahIM hai para ye brahmamUni mAlava ke jainetara kuTumba meM janma lekara jaina AcAra bane / isalie inakA ullekha yahA~ kara denA Avazyaka smjhaa| inakI jIvanI sambandhI manajI RSi racita do racanAyeM prApta haiN| inameM se prathama racanA vijayadeva sUri 'vivAhalo' kI kucha paMktiyA~ nIce dI jA rahI haiN| mAlava deza sohAmaNo, gAma nagara pura DhAma / zrAvaka vasai vyavahAriyAe, lii jiNavara nUM nAma // 14 // AjaNoTha nayara sohAmaNaM, ghaNA rAuta nA ddhaam| padamo rAuta tihAM vasai, nAri sItA de nAma // 15 // sItA de kukhi iM avataryA, dhana brahmariSi gururAya / bhavika jIva pratibodhatA, AvyA mAlava desh||ki0||16|| khoja karane para aura bhI bahuta sI aisI racanAyeM mileMgI jo mAlava pradeza ke sAhitya aura itihAsa kI jAnakArI meM abhivRddhi kreNgii| madhya pradeza sandeza ke tA0 5 agasta 1972 ke aMka meM tejasiMha gaur3a kA prAcIna mAlava ke jaina vidvAna aura unakI racanAyeM nAmaka lekha prakAzita huA hai / usameM saMskRta, prAkRta aura apabhraMza sAhitya ke racayitA jaina vidvAnoM kA vivaraNa diyA gayA hai| ataH prastuta lekha apUrNa raha gayA hai| usakI pUrti ke lie yaha khoja pUrNa lekha bar3e parizrama se taiyAra karake prakAzita kiyA jA rahA hai / isa sambandha meM abhI aura khoja kI jAnI Avazyaka hai kyoMki mAlava pradeza se jainadharma kA bahuta prAcIna aura ghaniSTha sambandha rahA hai / ataH vahAM pracura sAhitya racA gayA hogA / vAstava meM yaha viSaya eka pI-eca0 DI0 ke zodha prabandha kA hai| Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra aura mAlavapati dazArNabhadra D saMkalanakartA--muni bhAskara (ratna) anekAntavAda ke saphala upadezaka yugadRSTA caubIsaveM tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra ne ekadA bihAra prAnta evaM uttara pradeza ke choTe-moTe grAma-nagara-pura-pATana Adi ko caraNoM se pAvana karate hue, dharmopadeza dvArA bhavI rUpI sarojoM ko vikasita karate hue, evaM mithyAtva ko titara-bitara karate hue hare-bhare mAtA padavI se vibhUSita jaisA ki "deza mAlavA gahana gambhIra, Daga-Daga roTI paga-paga niir|" / isa kahAvata ke anusAra usa mahAmahima mAlava dharatI para prathama caraNa dharA / dUsarA bhI isI kramAnusAra caraNa dharate hue dasapura (mandasaura) ke usa ramaNIya zobhAvardhaka udyAna meM A viraaje| vana pAlaka ne avilamba yaha maMgala sUcanA janapriya samrAT dazArNabhadra ko dI-"nAtha ! Aja sAre nagara nivAsiyoM kA bhAgyodaya huA hai| Apa jina bhagavAna ke nAma kI sAyaM-prAta: arcA-carcA karate haiM, kSaNa-kSaNa pala-pala jinakI Apa pratIkSA karate haiM evaM jinake viSaya meM pUcha-tAcha bhI Apa nirantara kiyA karate haiM / ve dInoM ke pratipAlaka, karuNA, kSamA ke bhaMDAra, ahiMsA ke avatAra, duHkhI-daridroM ke uddhAraka, utkRSTa jJAna-darzana ke dhAraka, sarvajanahitAya, sarva jIva sukhAya, svayaM tirane vAle, evaM dUsaroM ko tArane vAle jJAtaputra bhagavAna mahAvIra apane ziSya samudAya sahita isa zobhAvardhaka udyAna meM padhAre haiN| basa yahI zubha sUcanA dene ke lie maiM ApakI sevA meM AyA huuN|" ___ khuza khabara sunakara nRpa dazArNabhadra kA mana-mayUra bhakti ke vazIbhUta hokara joroM se nAca uThA, jhUma uThA / tatkSaNa siMhAsana se utarA, apane kamanIya komala aMgoM ko samyaka prakAra se saMkoca kara prabhu mahAvIra ko vahIM se vidhivat vandana-namana kara punaH siMhAsana para AsIna huA aura sUcanAdAyaka ko saharSa vipula jIvanopayogI dhanarAzi dekara vidA kiyA / Aja prabhu kI dharma dezanA se dazapura kI raMga-sthalI, tIrthasthalI bana cukI thii| usI udyAna ke sannikaTa sApha-suthare vizAla bhU-bhAga para devatAoM ne samavasaraNa kI racanA kI thii| jisameM hajAroM nara-nAriyoM kA samUha cAroM ora se umar3a par3A thaa| nabha mArga se deva devI parivAra bhI sollAsa dharA para utara rahe the, to tIsarI ora se pazu-pakSI kI paMktiyA~ bhI eka ke bAda eka usI ora vANI-sudhApAna hetu bhAgI ArahI thii| isa prakAra dazapura kA pavitra prAMgaNa prabhu ke padArpaNa se dhanya-dhanya Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 munidvaya abhinandana grantha ho uThA / bhagavanta ne utkRSTa ninAda se miSTa - ziSTa meghaghoSa kI taraha gambhIra sabhI jagaha sunAI denevAlA, bhinna-bhinna vyaktiyoM ke vibhinna sandehoM kA eka hI sAtha eka bAta meM nirAkaraNa karane vAlA divya pravacana prArambha kiyA / mAno pravacana ke mahAn lAbha se koI vaMcita na raha jAya, isa kAraNa prANI prANI aura jJAnI dhyAnI meM daur3Adaur3a evaM hor3A-hor3a-sI lagI thI / dazArNabhadra ne bhI socA - "mujhe bhI atizIghra prabhu darzana ke lie jAnA hai / kyoMki prabhudarzana, vANI, caraNasparza, sevA bhakti evaM mahA mAMgalika kA sunanA puNyavaMta hI milatA hai | ataH aisA sunaharA maukA mujhe sahaja meM hI milA hai / ghara baiThe gaMgA AI, phira pyAsA kyoM rahU~ aura karmadala-mala ko dUra karU ? ataeva kSaNamAtra kA bhI pramAda na karate hue mujhe sevA meM paryupAsanA meM pahu~canA atyanta atyuttama rhegaa| dUsare hI kSaNa apara vicAroM kI taraMgeM uTha khar3I huI "kyA sIdhI-sAdI pozAka meM jaisA khar3A hU~, vaisA hI calA jAU~ ? nahIM nahIM / yaha to sAmAnya vaibhava kA digdarzana- pradarzana hogA / sAdhAraNa veza meM to nagara ke pratyeka nara-nArI jA hI rahe haiN| mujhameM aura sAdhAraNa jana meM paridhAna - vAhana kA antara to honA hI cAhie / mujhe pUrvakRta puNya pratApa se apAra dhanarAzi, dAsa-dAsI evaM dvipada-catuSpada Adi sabhI prakAra kI sampatti milI haiM / usakA upayoga karanA hI to zreyaskara hogA / varnA eka dina to isa sampadA kA vinAza sunizcita hai / ataeva prabhu darzana ke bahAne samprati sampatti kA sAMgopAMga rUpa se pradarzana karanA samayocita hI rahegA / isase samIpastha rAjA-mahArAjAoM para acchA prabhAva par3egA aura yatra-tatra sarvatra sabhI ko aisA mAlUma ho jAyegA ki nRpa dazArNabhadra ke pAsa aTUTa khajAnA vidyamAna hai / Agantuka jana samUha bhI mere vipula vaibhava kA sahaja meM hI darzana bhI kara sakegA aura anubhava bhI unako aisA ho jAyegA ki - nRpa dazArNabhadra ke sivAya itanA vizAla ADambara aura ThATa-bATa ke sAtha anya koI bhI samrAT Aja dina taka bhagavAna mahAvIra ke darzana ke lie nahIM AyA / 'eka pantha aneka kAja' kAma kA kAma, nAma kA nAma aura darzana ke bahAne vaibhava kA pradarzana jahA~-tahA~ mere nAma kI mAlA phirane lagegI / basa sampUrNa lAva-lazkara ke sAtha jAne kI nRpa ne ThAna lii| utsAha umaMga ke sAtha-sAtha rAjA ke mana-mastiSka meM bharI nadI kI taraha abhimAna kA vega bhI bar3hane lagA / " bhArI se bhArI taiyArI karo" caturaMgiNI senApatiyoM ko nRpa kI ora se zIghra Adeza milA / tadanusAra suvarNAbhUSaNoM se bhUSita hajAroM hAthI-ghor3e rathoM kI paMktiyA~ A khar3I huIM / jinameM nRpa dazArNabhadra kA gajaratna mAno devendra savArIvat aura pramukhA rAnI kA bhI indrANIvat bhAsa rahA thA / isa prakAra hajAroM paidala senA se parivRta hue, samasta parivAra se ghire hue gAne-bajAne kI jayaghoSa se dazoM dizAoM ko pUrita karate hue nRpa Age bar3hane lage / janatA asIma vaibhava kA darzana kA Azcaryodadhi meM DUba rahI thI / itanA vaibhava ! hamAre nAtha ke pAsa / yuga-yuga taka jIo hamAre bhUpati ! dazArNabhadra ! isa prakAra janatA bhavanopari se zubha maMgala kAmanA se sumanoM ko bikhera rahI thI Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra aura mAlavapati dazArNabhadra 281 evaM harSita thii| isa prakAra savArI samavasaraNa kI dizA meM Age bar3ha rahI thI aura pIche vaibhava kI sudUra taka eka lambI katAra / jo sacamuca hI nRpa ke lie abhimAna bar3hane kA nimitta banatI jA rahI thii| ___"prabhu abhI hAla kahA~ virAja rahe haiM ?" darzana kI bhAvanA se zakrandra ne avadhijJAna se dekhA, to prabhu darzana ke sAtha-sAtha dazArNabhadra ke vaibhava se ladI usa savArI ko aura nRpa ke jIvana meM umar3ate hue usa abhimAna ke vega-pravAha ko bhI dekhaa| aho ! kitanA garva ? kitanA abhimAna ? maiM bhI abhI mAnavIya dharAtala para jAU~ aura batAU~ ki vaibhava kise kahate haiN| vAstava meM nRpa dazArNabhadra kUpa-maMDUka mAlUma par3a rahA hai| tabhI to bindu sampatti para phUlA nahIM samA rahA hai| basa, usI samaya zakendra ne vaikriya zakti se samavaya vAle eka samAna AkAra evaM raMga-rUpa vAle, eka sau ATha devakumAra tathA utanI hI deviyA~ apanI yugala bhujAoM meM se prakaTa kiye| daivika zakti ke prabhAva se kaI hAthiyoM kI katAreM taiyAra kara lI giiN| eka-eka hAthI ke dAMta kI nukIlI noka para bAvar3I jisameM nirmala nIra meM vikasita kamala puSpa lahalahA rahe haiM aura kamaloM ko eka-eka paMkhuDI para solaha zRgAra se zRMgArita surAMganA atimodapUrvaka nRtya kara rahI haiN| aise eka nahIM anekAneka hAthI dharAtala para dazArNabhadra kI savArI ke ThIka sAmane eka ke bAda eka utarate dikhAI diye| dazArNabhadra ne AkAza mArga se utaratI huI apUrva ThATa-bATa vAlI indra sahita savArI ko dekhaa| dekhate hI cakita se raha gaye / ina hAthiyoM ke sAmane merI yaha savArI ! ADambara yukta yaha sAhabI, bilkula phIkI hai aura to ThIka kintu isa eka hI hAthI ke samakSa merA sArA vaibhava tuccha evaM nahIM ke barAbara hai / vastutaH kUpa-maNDUka kI taraha maiM apanI laghu vibhUti para vyartha hI phUla rahA huuN| thor3I-sI sampatti pAkara kSudra nadI kI taraha zora macA rahA hU~ aura Adhe kumbha kI taraha chalaka rahA huuN| basa apane Apa meM nRpa dazArNabhadra ne bahuta lajjita hokara sira nIce kara diyaa| abhimAna hima kI taraha dravita ho uThA / mAna-abhimAna kA nRpa ne samUla dAha saMskAra kiyaa| lekina svAbhimAna ko amara kaise rakhU ? tAki bAta kI karAmAta solaha AnA banI rahe / uph...... ! svAbhimAna ko miTAnA aura amiTa rakhanA mere hAtha kA hI to khela hai| basa, anitya bhAvanA ke udgAra ubhare-"aNiccaM khalu bho ! maNuyANajIviyaM kusagga jalabindu caMcalaM / " maiM gRhatyAga karake prabhu ke caraNa-zaraNa meM pahu~cUM / phira dekheM indra kisa prakAra hor3a kara sake ? jIvana ke lie yaha bhI to nATaka karanA Avazyaka hai / basa sArI savArI samavazaraNa meM phuNcii| caraNasparza karake donoM hAtha jor3akara nRpa bolA-ArAdhya prabho ! vibhAva dazA ke kAraNa maiM kAphI samaya taka kaSAya kiMkara banA rahA, aba mujhe nityAnitya kA bhAna huA hai| ataeva ati zIghra isa upasthita janatA ke samakSa hI Apa mujhe apanA ziSya banAiye / dIkSA dekara mujhe divya pAMca mahAvrata rUpa mahAratnoM ko dekara kRta-kRtya banAne kI mahatI kRpA kiijie| yaha merI Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 munidvaya abhinandana grantha vinamra evaM laghu prArthanA hai tAki bhagavatacaraNAzraya se jIvana kA uddhAra kara sakU~ / za endra aura sArI janatA kI nigAha ekadama nRpa kI virAgatA para thI / kahA~ to bhoga- aizvarya ke pipAsu aura kahA~ yogezvara banane ke lie itanI dRr3ha viratatA ! are ! isI ko kahate haiM 'gudar3I ke lAla ne kara diyA kamAla / ' janatA acaraja karatI huI dazArNabhadra ke Adarza tyAga - vairAgya kI bhUri-bhUri prazaMsA karane lagI / zIghra hI prabhu ne nRpa dazArNabhadra ko ArhatI dIkSA pradAna kI / dazArNabhadra nRpa aba muni ke pada para AsIna hue / janatA ke hajAroM mastaka zraddhA bhakti se muni dazArNabhadra ke pada paMkaja meM jhuka gaye / indra ne bhI apanA mastaka navAyA / pUrva avahelanA evaM apamAna kI kSamA yAcanA mA~gI aura bolA - " munIzvara ! Apake Adarza va mahA mUlyavAna isa veSa kI tulanA meM maiM tathA merA samasta vaibhava tuccha hai, kucha bhI samAnatA nahIM kara sktaa| Apa AdhyAtmika tatvoM ke dhanI haiM, pujArI evaM sAdhaka haiM, jabaki hama to bhautika sukhoM ke dAsa haiM, bhogoM meM hI bhaTaka rahe haiM / yaha advitIya ghaTanA itihAsa meM amara rahegI / mune ! ApakA svAbhimAna - zAzvata hai / usako koI bhI zakti kSINa nahIM kara sakatI hai / " aisA kahatA huA indra adhika stuti karatA huA calA gayA / " 1 dasaNNarajjaM muiyaM caittANaM muNI care / dasaNabhaddo nikkhato, sakkhaM sakkeNa coio // (uttarA0 18/44 ) Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ catuthe khaMDa BANS-SE- . or APER X8932ANI MAIONNOVACTS HINDha VAIWASE VEWS 1000000000 dharma, darzana aura saMskRti KLANNIN C ATIOMOLI MOTION PORN Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyajJAna : eka samIkSAtmaka vizleSaNa - muni rameza [siddhAntAcArya, sAhityaratna] jJAna ko sArvadezika mahattA cakSuvihIna andhe prANI ko zatru-mitra kA, cora-sAhUkAra kA, viSa-amRta kA, pASANa-pArasa kA, nakalI-asalI kA evaM apane aura parAye kA samyak bodha nahIM ho pAtA hai| atizIghra vaha apane ko zatru ke mAyAjAla meM jakar3A detA hai| sva aura para kI rakSA karane meM vaha sAmarthyahIna rahatA hai / parapekSIya rahakara sadA dUsaroM kA sahArA DhaMr3hA karatA hai / tuccha zakti bhI hAni pahuMcAne meM saphala ho jAtI hai| matalaba yaha hai ki usake lie eka-eka kadama bhI khatare se khAlI nahIM hai| patA nahIM vaha kisa samaya saMkaTa ke gahare garta meM girakara apane deva durlabha deha ko kSata-vikSata karade / usI prakAra samyakajJAna rUpI AMkheM nahIM khalane para usa jIvAtmA kI bhI vaisI hI zocanIya sthiti bana jAtI hai| kAraNa yaha hai ki jJAna rUpI kasauTI ke abhAva meM heya, jJeya aura upAdeya, kartavya-akartavya evaM hita-ahita kA use kucha bhI viveka nahIM rahatA aura viveka ke abhAva meM svakIya-parakIya ahita karake durgati ke dvAra ughAr3a detA hai| isI kAraNa jJAna kI mahattA batAte hue mAtra, jJAna ko hI pramANabhUta mAnA hai| jIvAjIva Adi tattvoM kA nizcaya karane meM aura heyaupAdeya kA viveka karavAne meM jJAna hI eka sabala pramANa hai| nyAyadarzana kI TIkA meM likhA hai"jJAna prakAzamAnamevArtha prakAzayati prakAzatvAt pathA pradIpavat" arthAt dIpaka kI taraha jJAna samasta carAcara vastuoM ko prakAzita karane vAlA hai| isI mAnyatA kI paripuSTi vyavahArabhASya meM kI hai-"jJAna vizva ke samasta rahasyoM ko prakAzita karane vAlA hai aura jJAna se hI manuSya ko kartavya kA samyak bodha hotA hai| ekadA gautama gaNadhara ne prabhu mahAvIra se pUchA-bhaMte ! kyA jJAna iha-mavika (isa bhava meM) para-mavika (parabhava meM) sAtha rahatA hai yA ubhaya bhavika hai ?* pratyuttara meM prabhu mahAvIra ne kahA-gautama ! jJAna sadaiva AtmA ke sAtha rahatA hai| arthAta jJAna iha-mavika, para-bhavika aura ubhaya-mavika hai|5 1 annANI ki kAhI ? kiM vA nAhiicheya pAvagaM ? -dsh04|10 2 (ka) sva-para vyavasAyI jJAnaM pramANam / (kha) abhigatAnabhigata vastu svIkAra tiraskAra kSamaM hi pramANaM ato jJAnamevedama / -pramANa-naya-tatvAloka 1 // 2 // 3 3 savva jaggujoya karaM nANaM / nANeNa najjae caraNaM // -vyavahArabhASya 7 / 216 ihabhavie maMte ! NANe parabhavie NANe tabhaya bhavie nnaanne...| 5 goyamA ! ihabhavie vi NANe, parabhavie vi NANe tadubhaya bhavie vi nnaanne| -bhagavatI satra Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 fear abhinandana grantha jJAna jJAnI se bhinna nahIM, abhinna hai prAyaH sabhI Astika darzana kisI na kisI rUpa meM jJAna kI mahattA ko niHsaMkoca svIkAra karate haiM / parantu jJAna ke mUla meda aura avAntara bheda kitane haiM ? indriyajanya jJAna aura anindriyajanya jJAna kaunasA hai ? kaunasA jJAna kina-kina viSayoM kA sAkSAtkAra karAtA hai ? brahma (kevala ) jJAna kI kyA paribhASA, kyA vizeSatA hai ? yaha kaba aura kinako hotA hai ? ukta praznoM kA ucita samAdhAna vizva ke samasta darzanoM kI apekSA kevala jainadarzana hI prastuta karane meM sakSama hai| bhagavAna mahAvIra ne kahA hai--jo jJAtA hai, vaha AtmA hai aura jo AtmA hai vaha jJAtA hai / ' jJAna AtmA kA svAbhAvika guNa hai / dRzyamAna aura adRzyamAna saMsAra usakA jJeya viSaya hai / jJAna aura jJeya donoM jJAnI se kabhI dUra nahIM hote haiM / kadAc jJeya dUra hone para bhI jJAnI AtmA use jAna letI hai; kyoMki AtmA jJAtA aura draSTA hai|" male AtmA ghanIbhUta karmAvaraNa se AvRta ho yA phira nigoda jaisI nimna starIya yoni meM pahuMca gaI ho tathApi AtmA kA upayoga (cetanA) guNa na pUrNa rUpa se naSTa hotA hai aura na pUrNarUpeNa AvRta hI jisa prakAra bhale kitane bhI sapana bAdala AkAza maNDala meM chA jAyeM, phira bhI sUrya ke prakAza kA divasa sUcaka Aloka bilkula vilupta na hokara svalpAMza meM bhI sulA rahatA hai| isI prakAra AtmA kA viziSTa jJAna guNa kabhI bhI AtmA se vilaya nahIM hotA hai| yadi aisA mAna liyA jAya to phira jIva jar3atva guNa meM pariNata ho jaaygaa| sabhI zAsvata dravya apane-apane svabhAva guNa se bhraSTa ho jaayeNge| saMsAra meM zAzvata dharma vAlA koI dravya nahIM rahegA; parantu aisA kabhI huA nahIM hai / yaha dhruva siddhAnta hai ki -dravyArthika naya kI apekSA sabhI dravya nitya aura zAzvata haiN| paryAyArthika naya kI apekSA sabhI dravya anitya aura azAzvata mAne hai| anAdikAla se sabhI dravya isI kramAnusAra apane-apane guNa paryAyoM meM pariNamana karate rahate haiN| jJAna, darzana, cAritra, tapa, vIrya aura upayoga ye jIvAtmA ke lakSaNa hai| jJAnopayoga aura darzanopayoga kI dRSTi se upayoga do prakAra kA mAnA hai / arhanta darzana meM jJAnopayoga ke pA~ca bheda isa prakAra batAye haiM matijJAna 1 2 zrutajJAna avadhijJAna manaH paryavajJAna kevalajJAna / * je vinnAya se AyA, je AyA se vinnAyA (a) There is Power of Knowledge in my self. (b) I know every thing by my power of knowledge. 3 (ka) nANaM ca daMsaNaM ceva, caritaM ca tavo tahA / vIriyaM uvaogo ya, eyaM jIvassa lakSaNaM // (kha) upayogo lakSaNam (upayogavatvaM jIvassa lakSaNam) 4 (ka) nANa paMcavihaM pannataM taM jahA AbhiNivohiyanANaM, suyanANaM, kevalanANaM / (kha) tattha paMcavihaM nANaM, sUrya AbhanibohiyaM / ohinANaM tu tayaM maNanANaM ca kevalaM / " - AcArAMga sUtra 1 / 5 / 6 -Jainism for Children - uttarA0 28|11 - tatvArtha sUtra ba ohinANaM, manapajjavanANaM, nadI sUtra - - uttarA0 28/4 / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakajJAna : eka samIkSAtmaka vizleSaNa 285 jo jJAna indriya aura mana kI sahAyatA kI apekSA rakhatA hai, usa jJAna ko parokSa pramANa kI zreNI meM ginA hai| kyoMki vaha aspaSTa hai| isalie mati aura zrutajJAna parokSa mAne haiN| jo jJAnAnubhUti indriya aura mana kI sahAyatA ke binA kevala Atma-bhAva se pragaTa hotI hai, use pAramArthika pratyakSa pramANa kI saMjJA dI gayI hai| kyoMki vaha spaSTa hai| isIlie avadhi, mana:paryava aura kevalajJAna ko pratyakSa pramANa kI zreNI meM mAnA hai| mati (Abhinibodhika) jJAna jisa jJAna meM indriya aura mana kI pravRtti ho aura zAstrAdi rUpa zruti kI pradhAnatA na ho, use matijJAna kahA gayA hai|5 matijJAna pA~ca indriyoM se aura chaThe mana se utpanna hotA hai| usake mukhya bheda nimna haiN| avagraha avAya dhAraNA jaise pratyeka manuSya zizu, bAlaka, kumAra, yuvaka, praur3ha Adi avasthAoM ko kramapUrvaka hI prApta karatA hai, usI prakAra upayoga bhI darzana, avagraha Adi avasthAoM ko pAra karatA huA hI dhAraNA kI avasthA prApta karatA hai / yaha kriyA atizIghra ho jAtI hai| isI kAraNa krama kA anubhava nahIM hotaa| eka-dUsare ke Upara kamala ke sau patte rakhakara unameM nukIlA bhAlA cubho diyA jAya to ve saba patte krama se hI chede jAyeMge, para yaha mAlama nahIM par3a jAtA ki-bhAlA kaba pahale patte meM pahu~cA, kaba usase bAhara nikalA, kaba dUsare patte ko chedA ityAdi / isakA kAraNa gati kA tIvra pravAha hai / jaba bhAle kA vega itanA tIvra ho sakatA hai to jJAna jaise sUkSmatara padArtha kA vega usase mI adhika tIvra kyoM na hogA?7 dUra se hI jo avyakta jJAna hotA hai, use avagraha kahate haiN| avagraha ke dvArA jAne hue sAmAnya viSaya ko vizeSa rUpa se jAnane kI vicAraNA ko "IhA", IhA ke dvArA jAne hue padArthoM meM vizeSa kA nirNaya honA "avAya" aura avAya jJAna jaba dRr3ha ho jAtA hai, taba dhAraNA kI koTi meM ginA jAtA hai| ukta cAroM prakAra kA avyakta jJAna kabhI sparzanendriya se, kabhI rasanendriya se, kabhI ghrANendriya se, kabhI cAindriya se kabhI zrotrendriya se aura kabhI mana se hotA hai| 1 aspaSTaM parokSam / -pramANanaya tattvAloka 31 2 Aye parokSam / -tatvArthasUtra 1111 3 pAramAthikaM punarutpattAvAtma mAtrApekSam -pra0 na0 ta0 2018 4 pratyakSamanyat -tatvArthasUtra 1112 5 tandriya mano nimittaM zrutAnusArI jJAnaM mtijnyaanm| -jaina tarka bhASA-matijJAna svarUpa 6 (ka) avagrahehAvAyadhAraNA: -tatvArthasUtra 1114 (kha) etad dvitayamavagrahe'vAyadhAraNA medAdekazazcaturvikalpakam / -pramANanayatattvAloka 216 7 kvacit kramasyAnupalakSaNameSAmAzutpAdAt, utpalapatra zatavyati bheda kramavat / -pramANanayatattvAloka 2017 8 (ka) avakRSTograha avagrahA / (kha) avagrahItArtha vishessaakaaNkssnnmiihaa| (ga) Ihita vizeSa nirNayo'vAyaH / (gha) sa eva dRr3hatamAvasthApanno dhaarnnaa| -jaina tarkabhASA-avagraha svarUpa Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 munidvaya abhinandana grantha sparzanendriya se - avagraha IhA avAya dhAraNA rasanendriya se -- avagraha IhA avAya dhAraNA ghrANendriya se -- avagraha IhA avAya dhAraNA cakSu indriya se - avagraha IhA avAya dhAraNA zrotrendriya se - avagraha IhA avAya dhAraNA mana se - avagraha IhA avAya dhAraNA matijJAna ke antargata arthAvagraha ke 24 bheda hue / inameM sparzanendriya vyaMjanAvagraha, rasanA vyaMjanAvagrah, ghrANa vyaMjanAvagraha aura zrotrendriya vyajanAvagraha, isa prakAra vyaMjanAvagraha ke cAra bheda 1 aura milAne se matijJAna ke 28 meda hue / ukta bheda bAraha prakAra se pRthaka-pRthaka nimna- nyUnAdhika viSayoM ko grahaNa karate haiM / vahu, vahuvidha, kSitra, anizrIta, anukta, dhruva, alpa alpavigha akSipra nizrIta ukta adhruva | uparyukta bAraha aura aTThAIsa medoM ko paraspara guNA karane se 336 bheda matijJAna ke hue aura buddhijanya cAra bheda - autpAtikI -buddhi, vainayikIbuddhi, kArmikI buddhi, pariNAmikI buddhi | 3 isa prakAra matijJAna ke kula tIna sau cAlIsa bheda hue / jAtismaraNajJAna matijJAna ke antargata hI mAnA gayA hai| isalie jAtismaraNa jJAna kA pRthaka astitva nahIM hai / mahopakArI zrutajJAna zrutajJAna kI mahattA sarvavidita hai| zrutajJAna kI ArAdhanA karake atIta kAla meM ananta jIvAtmAe~ bhavasAgara se pAra huI haiN| vartamAna kAla meM asaMkhya prANI zrutajJAna se lAbhAnvita ho rahe haiM aura bhaviSya kAla meM isa jJAna ke nirdezAnusAra ananta AtmAe~ siddha svarUpa meM sthira baneMgI / kyoMki - medhAvI varga sunakara hI kalyANa mArga ko aura akalyANa mArga ko jAnatA hai / arthAt heya aura upAdeya tattvoM ko zravaNa kara hI nija jIvanopayogI grAhya tattva kA nirNaya karatA hai / 4 jisameM zAstrAdi kI aura anya zabdoM ko bhI pravRtti ho, use zrutajJAna kahate haiM / jahA~ matijJAna hai, vahA~ zrutajJAna aura jahA~ zrutajJAna hai vahA~ matijJAna kA sadbhAva rahA huA hai / na kabhI matijJAna akelA rahA aura na kabhI zrutajJAna akelA rahA / donoM jJAna sadaiva sAtha rahate haiM / 1 setiM vaMjaNu he ? vajaNuggahe cauvihaM paNNatte taM jahA- soiMdiya vajaNuggahe ghANidiya vajaNubhgahe jibbhidiyaM vaM phAMsidiya vaMjaNuggahe" - naMdI sUtra - tatvArtha sUtra 1 / 16 -- nanvIsUtra 2 bahu bahuvidhakSiprAni zritAsaMdigdha dhruvANAmsetarANAm / 3 uppattiyA veNaiyA kammayA pariNAmiyA / buddhi cauvvihA buttA paMcamA novalabbhai // 4 soccA jANai kallANaM soccA jANai pAvagaM / ubhayaMpi jANai soccA, jaM seyaM taM samAyare // 5 zrutAnusAri ca zrutajJAnam / - daza0 4 / 11 - jainatarkabhASA Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakjJAna : eka samIkSAtmaka vizleSaNa 287 matijJAna hI zrutajJAna kA bIja rUpa kAraNa banatA hai| isalie matijJAna ko utpatti zrutajJAna ke pahale mAnI hai| zra tajJAna ke caudaha meda nimna prakAra haiMakSara zruta-svara aura vyaMjanoM se hone vAlA jJAna / anakSara zruta-khA~sI, chIMka kI AvAja vishess...| saMjJo zruta-mana paryApti vAle jIvoM kI vicAraNA vizeSa asaMjJI zruta-mana paryApti rahita jIvoM kI guna gunAhaTa / samyak zruta--jisa jJAna se jIvAtmA ko sahI bodha kI prApti ho| mithyA zruta-jisake kAraNa prANI, hiMsA, jhUTha, corI pravRttiyoM meM pravRtta ho / sAdi zruta-jisa zrutajJAna kI Adi ho / anAdi zruta-jisa zrutajJAna kI Adi nahIM ho| saparyavasita zruta-anta sahita zrutajJAna / aparyavasita zruta-anta rahita zrutajJAna / gamika zruta-dRSTivAda sambandhita jJAna / Agamika zrata-kAlika sUtroM kA jJAna / aMga praviSTa-AcAra, sUtrakRta, sthAna, samavAya, vyAkhyAprajJapti, jJAtAdharma, upAsakadazA, anta kRddazA, anuttaropapAtika, praznavyAkaraNa, vipAkasUtra aura dRSTivAda / aMga bAhya-Avazyaka aura Avazyaka vytirikt| chaha AvazyakoM kA pratipAdana karane vAlA zAstra "Avazyaka" aura kAlika, utkAlika sUtroM kA pratipAdana "Avazyakavyatirikta / " avadhijJAna : eka paricaya pAramArthika pratyakSa ke do bheda-vikala pAramArthika pratyakSa aura sakala pAramArthika pratyakSa / 2 avadhijJAna aura manaHparyavajJAna ko vikala pAramArthika pratyakSa kI koTi meM mAnA hai| kyoMkiukta donoM prakAra ke jJAna yadyapi AtmA se sambandhita haiM, phira bhI kevalajJAna kI apekSA adhUre, apUrNa hai| avadhijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se utpanna hone vAlA aura maryAdita jar3aguNAsmaka rUpI dravyoM kA sAkSAtkAra karAne vAle jJAna ko avadhijJAna kahate hai|4 "bhavapratyaya" aura "guNapratyaya" ke bheda se avadhijJAna ke do prakAra haiN| bhavapratyaya avadhijJAna pratyeka samadRSTi deva, nAraka evaM tIrthaMkaroM ko janma se hI hotA hai| nizcaya naya kI apekSA kSayopazama antaraMga kAraNa aura tapazcaraNa Adi dhArmika anuSThAna bahiraMga kAraNa ke prabhAva jattha AbhiNibohiya nANaM tattha suyanANaM jattha suyanANaM tattha AbhiNibohiya nANaM, do'vi eyAI aNNa, maNNa maNagayAI tahavi puNa ittha AyariyA nANa taM paNNa vayaMtti, abhinibujjha itti AbhiNibohi nANaM suNeitti suyaM, maI puvvaM jeNa suyaM, na maI saya pubviyaa| -nandIsUtra 2 tad vikalaM sakalaM ca -pramANanayatattvAloka 2016 3 tatra vikalamavadhi manaHparyavajJAna rUpatayA vaidhaa| -pramANanayatattvAloka 2 / 20 4 avadhijJAnAvaraNa vilaya vizeSa samudbhavaM bhavaguNa pratyayaM rUpI dravyagocaramavadhijJAnam // -pramANanayatatvAloka 2 / 21 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 munidvaya abhinandana grantha se katipaya saMjJI manuSya aura saMjJI paMcendriya tiryaMca prANiyoM ko utpanna hotA hai / phira bhI sabhI ke avadhijJAna meM taratamatA avazya rahatI hai, eka samAnatA nahIM / guNapratyaya avadhijJAna ke chaha bheda isa prakAra haiManugAmI - jJAnI ke sAtha-sAtha rahane vAlA / ananugAmI -- utpatti ke sthAna taka sImita, Age nahIM / hIyamAna- uttarottara kSINatA kI ora bar3hane vAlA / vartamAna- uttarottara vikasita hone vAlA / avasthita - kAyama rahane vAlA / anavasthita- utpanna hokara punaH naSTa ho jAya / manaH paryavajJAna " manaH paryavajJAna" yaha vikala pAramArthika pratyakSa kA dUsarA viziSTa vizuddhi se aura manaH paryavajJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se saMjJI prANiyoM ke manogata bhAvoM ko jAnane meM sakSama hotA hai / yadyapi avadhijJAna kI apekSA manaH paryavajJAna vizuddha avazya hai para jAnane kA kSetraphala manaH paryavajJAna kA kAphI saMkIrNa aura sImita rahA huA hai / usakA kAraNa yaha hai ki una dehadhAriyoM kI Antarika bhUmikA jaisI cAhie vaisI uccastarIya nahIM rahatI aura dUsarA kAraNa hai tatsambandhI dravya, kSetra, kAla, bhAva kI pratikUlatA / isa kAraNa manaH paryavajJAna na nArakIya jIvoM ko, na devaloka vAsiyoM ko, na pazu-pakSiyoM ko, aura na nara-nAriyoM ko hotA hai / kevala Rddhi prApta, apramatta, saMyata, samadRSTi paryApta saMkhyAta varSa kI Ayu vAle karmabhUmi ke garbhaja manuSyoM ko utpanna hotA hai 13 isake mukhya do bheda hai-- Rjumati aura vipulamati / zuddhatA kI dRSTi se donoM meM kucha taratamatA avazya rahI huI hai / * kevalajJAna samyagdarzana Adi antaraMga sAmagrI aura tapazcaraNa Adi bAhya sAmagrI se samasta ghAti (jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya) karmoM kA mUlataH kSaya hone para 13 ve guNasthAnAdhipati AtmA ko utpanna hone vAlA samasta dravya aura paryAyoM ko jAnane vAlA aisA kevalajJAna utpanna hotA hai / use sakala pAramArthika pratyakSa bhI kahate haiM / 1 ahavA guNa paDivannassa, aNagArassa ohinANaM samupajjai taM samAsao - chavvihaM paNNattaM, taM jahAM ---ANugAmiyaM, aNANugAmiyaM, hIyamANayaM, baDDhamANayaM, paDivAiyaM, apaDivAiyaM...... -nandIsUtra & 2 saMyama vizuddhinibandhanAd viziSTAvaraNa vicchedAjjAtaM manodravya - paryAyAlambanaM manaHparyAyajJAnam / -pramANanayatatvAloka 2 / 22 gomA ! iDDhIpatta apamatta saMjaya sammadiTThI pajjattaga-saMkhejjavAsAuya, kammabhUmiya-gavbhavaaitiya maNussANaM, no agiDDhIpatta - apamatta saMjaya samadiTThI pajjattaga saMkhejjavAsAjya kamma bhUmiya gabbhavakkaMttiya maNussANaM manapavajjanANaM samupajjaI / - nandI sUtra 17 - tatvArtha sUtra 124/25 3 bheda hai / saMyamI kriyAoM kI utpanna hotA hai / jo kevala 4 5 Rju vipulamati manaHparyAya: vizuddhayapratipAtAbhyAM tadvizeSaH / sakalaM tu sAmagrI vizeSataH samudbhUtaM samastAvaraNa kSayApekSaM / nikhila dravya paryAya sAkSAtkAri svarUpaM kevalajJAnam // -pramANanayatatvAloka 2 / 23 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyakajJAna : eka samIkSAtmaka vizleSaNa 286 kevalajJAna kI upalabdhi sarvottama evaM sarvotkRSTa upalabdhi hai| Atma-sAdhanA kI paripakva avasthA kI caramotkRSTa phalazruti kahA jA sakatA hai| duSprApya isa nidhi kI upalabdhi sahaja meM pratyeka sAdhaka ko nahIM huA karatI hai| kyoMki sazakta sAdhanA aura sAdhanoM kI usameM paramAvazyakatA hai| unake abhAva meM sAdhya siddha nahIM hotA hai| bhale ve sAdhaka kahIM para rahate hoM, kisI veza deza meM hoM, agara unhoMne ghAtikarmoM para vijaya prApta kara lI to nizcayameva unheM kevala jJAna kI prApti hotI hai| kevalajJAna ke pAtra sImita avazya haiM para kevalajJAna kA jJeya viSaya samasta lokAloka ananta dravyoM ko aura unakI kAlika saba paryAyoM ko yugapata jAnanA hai| yaha jJAna manuSya, sannI, karmabhUmija, saMkhyAta varSa kI Ayu vAle, paryApta, samadRSTi, saMyata, apramAdI, avedI, akaSAyI, cAra ghAtikarma nAzaka, 13veM guNasthAnavartI, vItarAga muniyoM ko prApta hotA hai / kevalajJAna meM sarva dravya, sarva kSetra, sarva kAla aura sarva bhAva, hastAmalakavat prakAzita hote haiN| "kevalamegaM sukhaM vA, sakalamasAhAraNaM aNaMtaM ca" yaha jJAna zuddha, asAdhAraNa, ananta evaM apratipAtI hai| yaha eka bAra utpanna hokara phira kabhI naSTa nahIM hotA hai| kevalajJAna kI utpatti ke pazcAt jaghanya antamuharta meM aura utkRSTa 8 varSa kama karor3a pUrva meM mokSa kI prApti avazya hotI hai| Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya tattva - cintana meM : jar3a-cetana kA sambandha muni samadarzI, prabhAkara jagata kA svarUpa sampUrNa bhAratIya vAG maya, tattva-cintana evaM Agama - veda upaniSad, jaina - zAstra, aura pAlitripiTaka kA sAra evaM niSkarSa tIna zabdoM meM A jAtA hai-- jIva, jagata aura jagadIzvara arthAt paramAtmA / sabhI vicArakoM ne saMsAra, saMsAra meM paribhramaNa ke kAraNoM evaM usase mukta hone ke sAdhanoM kA pratipAdana kiyA hai / saMsAra-bandhana se sarvathA mukta honA hI bhAratIya cintana kA mukhya uddezya, dhyeya evaM lakSya rahA hai / sampUrNa AdhyAtmika sAhitya meM - bhale hI vaha jaina- paramparA kA ho, vaidika paramparA kA ho, bauddha paramparA kA ho, aura kitanA hI vizAla kyoM na ho- gyAraha aMga hI nahIM, caturdaza pUrva-sAhitya ko bhI leM to unameM vibhinna prakAra se, vibhinna dRSTAMtoM, udAharaNoM, rUpakoM evaM kathAnakoM ke mAdhyama se yahI samajhAne kA prayatna kiyA hai, AtmA aura saMsAra yA jar3a aura cetana kA kyA svarUpa hai, kA saMsAra meM paribhramaNa karane kA kyA kAraNa hai, aura vaha sakatA hai ? ki jIva aura jagata athavA unakA paraspara kyA sambandha hai, AtmA kisa prakAra Abaddha bandhana se mukta ho ye hI mUla prazna haiM ? jinakA samAdhAna sabhI manISI vicArakoM aura prabuddha cintakoM ne apane-apane cintana evaM anubhava ke anurUpa karane kA prayatna kiyA hai| unake unhIM vicAroM kA saMgraha aura saMkalana Agama, upaniSad evaM tripiTaka - sAhitya meM hai / prastuta prakaraNa meM hama yahI vicAra kareMge, ki jIva aura jagata, AtmA aura saMsAra, tathA jar3a aura cetana ke pArasparika sambandha ke viSaya meM vibhinna vicArakoM ne kisa prakAra se cintana kiyA tathA unake vicAroM meM kitanA sAmya evaM kitanA vaiSamya hai / sabhI vicArakoM ne kisI na kisI rUpa meM jIva aura jagata--donoM ke astitva ko svIkAra kiyA hai| jar3a aura cetana ke astitva se yukta saMsAra ko jagata kahA hai| sAMkhya darzana jagata meM mukhya rUpa se do tattva mAnatA hai-- prakRti aura puruSa / nyAya-vaizeSikadarzana AtmA aura paramANu ko mAnatA hai / bauddha darzana ise nAma aura rUpa kahatA hai / jaina darzana jIva aura ajIva- ina do dravyoM ko hI mukhya mAnatA hai / ina do dravyoM meM SaT dravya A jAte haiMjIva athavA AtmA jIva dravya hai hI, zeSa dharma, adharma, AkAza, kAla aura pudgala - pA~coM dravya jIva se mitra ajIva hai, acetana haiM, jar3a hai| advaita vedAnta darzana kevala brahma kI sattA ko hI satya mAnatA hai, anya kisI bhI padArtha ke astitva ko satya svIkAra nahIM karatA / phira bhI pratyakSa meM parilakSita hone vAle padArthoM ko jhuThalA nahIM sakatA, isalie usane mAyA kI kalpanA kI / kucha bhI ho jagata meM dveta -- do tattvoM kI sattA hai, aura dvaita ke AdhAra para hI jagata evaM saMsAra AdhArita hai, TikA huA hai / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya tattva- cintana meM jar3a-cetana kA sambandha kArya-kAraNavAda bhAratIya darzanazAstra evaM cintana meM yaha svIkAra kiyA hai, ki kArya kAraNa se utpanna hotA hai / kAraNa ke abhAva meM kArya kI utpatti nahIM hotii| yadi bIja nahIM hai, to usakA kArya vRkSa bhI nahIM hogA / isalie AcArAMga sUtra meM zramaNa bhagavAna mahAvIra ne kahA ki yadi tumako saMsAra rUpa vRkSa kA unmUlana karanA hai, to usake pattoM, DAliyoM evaM zAkhAoM ko nahIM, usake mUla kA nAza karanA hogaa| saMsAra yA karmabandha kA mUla yA bIja rAga-dveSa hai / vahI saMsAra paribhramaNa kA mUla kAraNa hai / kAraNa ke binA kArya kabhI bhI utpanna nahIM hotA / jaise ghaTa kArya hai, to miTTI usakA mUla kAraNa aura kumbhakAra, cakra Adi sahayogI yA nimitta kAraNa hai / ataH miTTI evaM kumbhakAra Adi kA sadbhAva hone para hI ghaTa kAryarUpa meM pariNata hotA hai / isI prakAra yaha saMsAra, yaha virAT jagata aura vizAla sRSTi bhI eka kArya hai, isalie isakA bhI koI na koI kAraNa avazya honA cAhie / vada-yuga isa vicitra jagata ko dekhakara vaidika RSiyoM ke mana meM isake mUla kAraNa evaM sRSTA ko jAnane kI jijJAsA ubuddha huii| unhoMne apane-apane cintana ke anurUpa vibhinna kAraNoM kI kalpanA kI / kisI ne jala ko, kisI ne agni ko aura kisI ne vAyu ko jagata kA mUla kAraNa mAnA unakI mAnyatA ke anusAra sarvaprathama jala yA agni yA vAyu hI thA, aura dhIre-dhIre usI mUla tattva se saba padArtha bane / veda-yuga meM hama dekhate haiM ki vicArakoM kA cintana prakRti kI zaktiyoM taka hI sImita parimita rhaa| unhoMne ina prAkRtika zaktiyoM ko hI saba kucha mAna liyA aura unheM devatva ke sthAna para baiThAkara apane saMrakSaNa evaM vikAsa ke lie unase prArthanA karane lage / yaha satya hai, ki vedayuga meM hI aneka devoM kA sthAna eka zakti ne grahaNa kara liyA thaa| Rgveda meM yaha ullikhita hai ki jagata kA mUla kAraNa eka tattva hai / usa eka tattva ko manISI evaM vidvAna agni, jala, vAyu Adi aneka nAmoM se pukArate haiN| usake bAda prajApati kI kalpanA kI, aura usI ko sRSTi kA mUla kAraNa aura sRSTA svIkAra kara liyA / 261 upaniSad-yuga upaniSadoM meM vibhinna vicArakoM ke matoM kA ullekha kiyA gayA hai| agni Adi prAkRtika zaktiyoM ko mUla tattva mAnane kA bhI ullekha upaniSadoM meM hai / parantu cintana kI gaharAI meM utarane para upaniSad-yuga ke RSiyoM ne brahma kI sattA ko svIkAra kiyaa| kaThopaniSad meM kahA gayA, ki yaha jagata azvattha (pIpala) kA vRkSa hai / jisakA mUla urdhva meM hai, aura zAkhAeM nIce kI ora haiM / yaha vicitra saMsAra vRkSa sanAtana hai, zAzvata hai aura isakA jo mUla hai--vahI brahma hai, vizuddha jyotisvarUpa tattva hai aura amRta hai / sampUrNa loka yA jagata usI meM Azrita hai, koI bhI usakA atikramaNa nahIM kara sakatA hai| vahI jagata kA mUla tattva evaM mUla kAraNa hai, jisameM se jagata astitva meM AyA hai| AcArya zaMkara ne bhI jagata ko brahma kA vivarta kahA hai / parantu upaniSadakAra ne spaSTa likhA - isa AtmA se sarvaprANa, sarvaloka aura sarvabhUta jisameM prakaTa hote haiM, usa AtmA kA rahasya satya kA satya hai, parama satya hai / upaniSad kI dRSTi se jisa jagata meM rahakara hama jIvanayAtrA karate haiM, vaha jagata hamAre apane astitva ke samAna hI satya hai / jaina darzana bhI jagata ko 1 aggaM mUlaM ca chidai / 2 kaThopaniSad, 2, 3, 1; gItA 15, 1 / 3 vRhadAraNyaka upaniSad, 2, 1, 20 // -AcArAMga Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 munidvaya abhinandana grantha satya mAnatA hai parantu vaha use brahma se udbhUta nahIM maantaa| upaniSad ke anusAra jagata brahma se utpanna huA hai aura punaH brahma meM hI samAhita ho jAtA hai / jisa prakAra makar3I jAle ko banAtI hai, aura punaH use nigala jAtI hai| jaise pRthvI se auSadhiyAM utpanna hotI haiM, sajIva puruSa se keza-loma utpanna hote hai, usI prakAra akSara-brahma se yaha jagata utpanna hotA hai| jaise nirantara pravahamAna saritAeM apane nAma-rUpa kA parityAga karake samudra kI ananta jalarAzi meM vilIna ho jAtI haiM, vaise hI vidvAna loga apane nAma-rUpa se mukta hokara parAtpara divya-puruSa athavA para-brahma ko prApta ho jAte haiN| upaniSada kI mAnyatA ke anusAra brahma jagata kA abhinnanimittopAdAna kAraNa hai| darzanazAstra meM kArya-kAraNa bhAva do prakAra kA hai-bhinnanimittopAdAna kAraNa aura abhinnanimittopAdAna kAraNa / jaise ghaTa kArya kI utpatti meM miTTI upAdAna kAraNa hai aura kumbhakAra Adi nimitta kAraNa haiM aura donoM kAraNa eka-dUsare se bhinna haiN| parantu jagata kI utpatti meM nimitta kAraNa bhI brahma hai aura upAdAna kAraNa bhI brahma hai, isalie ise abhinnanimittopAdAna kAraNa kahA hai| sAMkhya-yoga aura nyAya-vaizeSika-darzana ye cAroM darzana vaidika-darzana haiN| phira bhI ve paramAtmA aura brahma ko jagata kA kAraNa nahIM mAnate / ve AcArya zaMkara kI taraha jagata ko mAyA rUpa, bhrAnta, asatya, mithyA aura brahma kA vivarta bhI nahIM maante| sAMkhya-darzana jagata meM mUla tattva do mAnatA hai-puruSa aura prakRti / puruSa cetana hai, kUTastha hai, apariNAmI hai, akartA hai aura zuddha hai| prakRti jar3a hai, kSaNika hai, pariNAmI hai, kartA hai, bhoktA hai aura vikAroM se yukta hai| jagatarUpa kArya kA kAraNa puruSa nahIM, prakRti hai / puruSa prakRti ke saMyoga se athavA prakRti se sambaddha hone ke kAraNa jagata meM paribhramaNa karatA hai, parantu bandha aura mokSa prakRti meM hI hotA hai, puruSa meM nahIM; kyoMki vaha to svabhAva se hI mukta hai| jagata ke sambandha meM yahI vicAra yoga darzana ke haiN| nyAya-vaizeSika-darzana paramANuvAdI hai / vaha jagata meM jar3a aura cetana-donoM ko mUla tattva mAnatA hai, phira bhI AtmA ko kUTastha nitya mAnatA hai| usakI mAnyatA ke anusAra guNa dravya se bhinna haiM, ve dravya meM samavAya sambandha se rahate haiN| isalie unameM hone vAle pariNamana se AtmA meM vikRti nahIM aatii| vaha pRthvI, jala, agni evaM vAyu Adi ke paramANuoM ko pRthaka-pRthaka mAnatA hai aura unase hI jagata eva jagata ke padArthoM kI utpatti mAnatA hai| jagata kA upAdAna kAraNa pRthvI Adi ke apane-apane paramANu haiM / jaise-ghaTa kA upAdAna kAraNa miTTI ke paramANu haiM aura saritA kA upAdAna kAraNa jala ke paramANu / jaina-darzana bhI paramANuvAda ko mAnatA hai, parantu vaha miTrI, jala, agni, vAyu Adi ke paramANuoM ko bhinna-bhinna nahIM maantaa| jaisA saMyoga milatA hai usI ke anurUpa paramANu bana jAte haiM / miTTI ke paramANu kAlAntara meM jala ke pravAha meM pAnI kA rUpa le lete haiM aura pAnI ke paramANu kAlAntara meM miTTI kA rUpa le lete hai| vaijJAnika bhI paramANu kI parivartita hotI huI sthiti ko svIkAra karate haiN| avaidika-darzana - cArvAka-darzana, bauddha-darzana aura jaina-darzana-ye tInoM darzana avaidika hai| tInoM veda-prAmANya ko svIkAra nahIM karate, vedoM kI prAmANikatA meM vizvAsa nahIM rakhate / inameM cArvAka-darzana ekAnta bhautikavAdI hai| vaha jagata kI utpatti bhUtoM se mAnatA hai| usake vicAra se jagata meM eka mAtra 1 muNDaka upaniSad, 1, 1, 7 aura 3, 2, 8 / Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya tatva cintana meM jar3a-cetana kA sambandha 263 bhautika tattva yA bhUta hI maulika tattva hai yA mUla tatva hai| bhUta-tattva se bhinna cetana kA koI astitva nahIM hai| bauddha darzana nAma aura rUpa athavA vijJAna ko hI jagata kA mUla kAraNa mAnatA hai| usake vicAra meM koI bhI padArtha - bhale hI vaha cetana ho yA jar3a, sthAyI nahIM hai, nitya nahIM hai / jagata meM jo kucha hai, vaha saba kSaNika hai, anitya hai| unakI vyAkhyA ke anusAra sat vahI hai, jo kSaNika hai, aura saritA ke pravAhavat pratikSaNa parivartita hote hue pravahamAna rahatA hai / jainadarzana jaina - paramparA meM zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pUrva aura bhagavAna mahAvIra tathA unake anantara AcAryoM ne jagata meM mukhya rUpa se do rAzi, do tattva, do padArtha, yA do dravya mAne haiM-- jIva aura , ajIva AtmA aura pudgala athavA jar3a aura cetana jaina darzana jagata ko mAyA rUpa evaM mithyA nahIM mAnatA / vaha to use utanA hI satya mAnatA hai, jitanA AtmA-paramAtmA ke astitva ko / usake vicAra meM sabhI dravya sat haiM / sat vaha hai, jo na to ekAnta rUpa nitya yA kUTastha nitya hai, aura na ekAnta rUpa se anitya kSaNika hai| vastutaH jo utpAda, vyaya aura progya se yukta hai, vaha sat hai / dravya kI paribhASA ho yaha hai, ki apane mUla svarUpa meM athavA dravyarUpa meM sthita rahate hue dravita hote rahanA apanI paryAyoM meM pariNamana karate rhnaa| kyoMki vaha guNa aura paryAya se yukta hotA hai aura vaha guNa evaM paryAyoM se abhinna bhI hai| kyoMki guNa aura paryAyeM sadA guNoM evaM dravya meM hI rahatI hai / guNa evaM paryAya se zUnya dravya aura dravya se rahita guNa-paryAya kI kalpanA hI nahIM kI jA sakatI / jJAna AtmA kA guNa hai aura zuddha evaM azuddha yA samyak evaM mithyA yA kSAyopazamika evaM kSAyika Adi ye jJAna ko paryAyeM haiM / loka meM eka bhI vyakti aisA nahIM hai, jo jJAna se sarvathA rahita ho, aura usameM zuddha yA azuddha, samyak yA miyyA, kSAyopazamika yA kSAyika jJAna kI koI bhI paryAya na ho| paryAyeM pratikSaNa badalatI rahatI haiM, parantu paryAyoM ke badalane para bhI dravya kA mUla svarUpa kabhI nahIM badalatA jJAna AtmA kA svabhAva hai, usakA nija guNa hai| vaha nitya hai, sadA rahegA hI - bhale hI vaha samyak rahe yA mithyA rhe| hama pratidina dekhate haiM ki nadI ke pravAha meM pravahamAna jala kaNa apane sthAna se Age kI ora baha jAte haiM aura naye jala kaNa usakA sthAna le lete haiM, parantu nadItva -- jo nadI kA svabhAva hai, vaha pravAha meM bhI sadA banA rahatA hai / isalie dravya kI apekSA se padArtha nitya hai, aura paryAya kI apekSA se anitya isa prakAra jaina darzana jagata ko pariNAmI nitya mAnatA hai vaha na use kUTasya nitya mAnatA hai, kSaNika hI / aura na ekAnta jaina darzana kA yaha dRr3ha vizvAsa hai, ki jagata anAdi ananta hai / ise na kisI ne banAyA hai aura na koI ise banA sakatA hai, yaha to svabhAva se hai / yaha na to prajApati kI racanA hai, na brahmA kA banAyA huA hai, aura na brahma kA vivattaM hI hai| jIva aura ajIva athavA AtmA aura pudgala ke saMyoga sambandha kA pariNAma hai donoM dravyoM kA saMyoga sambandha saMsAra hai, aura AtmA se pudgaloM kA viyoga ho jAnA hI mokSa hai / isalie saMsAra evaM jagata meM do hI tattvoM kI mukhyatA hai| jar3a-cetana kA bandha AtmA aura pudgala donoM svatantra tatva hai, svatantra dravya haiN| phira donoM meM bandha kama, kyoM aura kaise huA ? isa sambandha meM vedoM meM koI ullekha nahIM miltaa| parantu AryoM ke Agamana ke pUrva athavA vedoM kI racanA ke pUrva bhArata meM avaidika cintana kI dhArA pravahamAna thI / usa samaya usakA nAma zramaNa, muni yA nirgrantha- paramparA yA kucha aura bhI rahA ho, para Aja vaha jaina - / Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 munidvaya abhinandana grantha paramparA ke nAma se vizrata hai| usakI prArambha se hI yaha mAnyatA rahI hai, ki na kevala jar3a padArtha hI bandha kA kAraNa hai, aura na akelA cetana AtmA hii| pudgala-jar3a padArtha kA zuddha rUpa paramANu hai / jaba taka paramANu apane zuddha rUpa meM rahatA hai, taba taka vaha karma-bandha ke yogya nahIM hotA hai| AtmA bhI apane svarUpa meM sthita rahatA hai, apane zuddha svabhAva meM pariNamana karatA hai, taba bandha nahIM karatA / ataH apane zuddha svabhAva meM evaM zuddha svarUpa meM sthita pudgala aura AtmA donoM hI bandha ke yogya nahIM hai| jaba pudgala apane zuddha svarUpa paramANu rUpa na rahakara paramANuoM ke saMyoga se bane skandha kI vibhAva dazA meM pariNata hotA hai, taba vaha bandha kI yogyatA prApta karatA hai athavA kArmaNa-vargaNA kI saMjJA ko prApta hotA hai / AtmA bhI jaba svabhAva se vibhAva meM pariNata hotA hai, taba karma se Abaddha hotA hai| ataH bandha svabhAva meM nahIM, vibhAva-dazA meM hotA hai aura karma pravAha kI apekSA se vaha anAdi hai-usakI Adi nahIM hai| ananta-ananta kAla ne usakA pravAha calA A rahA hai| eka karma apanA phala dekara Atma-pradezoM se alaga hotA hai, to dUsarA usakA sthAna le letA hai / isa prakAra usakA pravAha TUTane nahIM paataa| bandha aura mokSa AtmA ke svatantra astitva ko svIkAra karane vAle tathA use zarIra Adi jar3a padArthoM se sarvathA bhinna mAnane vAle sabhI bhAratIya vicArakoM ne bandha aura mokSa ko svIkAra kiyA hai| tathAgata buddha kSaNikavAdI haiM aura anAtmavAdI bhI kahe jAte haiM, phira bhI ve AtmA ke bandha, mokSa evaM punarjanma ko mAnate haiN| sabhI vicArakoM ne avidyA, moha, ajJAna, mithyA jJAna aura mithyAtva ko karma-bandha evaM saMsAra-paribhramaNa kA kAraNa mAnA hai, aura vidyA, tattva-jJAna, samyajJAna aura sva-svarUpa ke bodha-samyaktva ko mokSa kA, mukti kA evaM nirvANa kA kAraNa mAnA hai| kaThopaniSad meM kahA hai-zreyas aura preyas do mArga haiM aura eka-dUsare se bhinna evaM viparIta hai| viSaya-janya indriya-sukha tathA bhautika-sukha-sAdhanoM kI prApti kA mArga jo hai, vaha preyas hai, aura AdhyAtmika-sAdhanA, tattva-jJAna, Atma-cintana kA, jo mArga hai, vaha zreyas-patha hai / preyas ke sAtha bAhya AkarSaNa, anurAga evaM mamatva kA bhAva juDA huA hai aura zreyas ke sAtha samabhAva evaM svabhAva ramaNa kA bhAva saMbaddha hai| Adhunika nIti-zAstra (Ethics) meM ina ubhaya dRSTiyoM koThe end as pleasure (Hedonism- aindrika-sukhavAda) aura The end as good (AtmaAnandavAda) kahA hai| yoga-sUtra bhASya meM kahA hai-citta nadI kI do dhArAe~ haiM-eka sukha mArga kI ora bahatI hai, aura dUsarI kalyANa ke mArga kI ora athavA eka indriya-janya mogoM kI ora bahatI hai, aura dUsarI adhyAtma-sAdhanA kI ora / buddhimAna evaM vivekazIla sAdhaka kA kartavya hai, ki vaha dvitIya mArga kA avalambana kre| kyoMki jo viSaya bhogoM meM tRpta hokara parama zAnti evaM Ananda pAne kI kAmanA rakhatA hai, vaha lolupa vyakti atRpta rahatA hai aura duHkha ko hI prApta karatA hai / indriya-moga vyakti ko tRSNA se rahita nahIM krte|2 zramaNa bhagavAna mahAvIra ne yahI bAta kahI hai-saMsAra ke kAmabhoga, indriya-janya vaiSayikasukha evaM bhautika-sukha-sAdhana zalya hai, viSa haiM, aura AzIviSa sarpa ke tulya haiN| jo kAma-mogoM kI icchA evaM AkAMkSA to rakhate haiM, kintu paristhitivaza unakA bhoga evaM sevana nahIM kara pAte, ve bhI durgati meM jAte haiM / vAstava meM tRSNA kI Aga kabhI zAnta nahIM hotii| vaha AkAza kI 1 yoga-sUtra, vyAsa bhASya, 1,12 * 2 vahI, 2,15 3 uttarAdhyayana sUtra, 6,53 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya tattva-cintana meM jar3a-cetana kA sambandha 265 taraha ananta hai, usakA kabhI anta nahIM AtA, athavA vaha kadApi paripUrNa nahIM hotii| jyoM-jyoM lAbha hotA hai, tyoM-tyoM lobha, taSNA evaM AkAMkSA bar3hatI hai| isalie rAga aura dvaSa athavA Asakti karma-bandha kA mUla kAraNa hai| aura vItarAga bhAva, anAsakti evaM sva-svabhAva meM pariNamana karma-bandhana se mukta hokara parama Ananda evaM parama sukha ko prApta karane kA mUla kAraNa yA zreyasa patha hai| isalie prabuddha-sAdhaka vaha hai, jo bheda-vijJAna ke dvArA sva-svarUpa kA bodha karake viveka pUrvaka niHzreyas-patha para gati karatA hai| ajJAna kA svarUpa bandha kA kAraNa ajJAna hai / anAtma athavA jar3a padArthoM meM Atma-buddhi rakhanA aura AtmA meM anAtma bhAva rakhanA athavA jisa vastu kA jo svabhAva hai, use usake viparIta mAnanA evaM samajhanA, ajJAna evaM avidyA hai| AtmavAdI vicArakoM ke anusAra AtmA eka svatantra, pRthvI Adi mata tattvoM se nirmita bhautika zarIra se sarvathA bhinna zAzvata dravya hai / ataH bhautika zarIra, indriya, prANa evaM mana Adi ko AtmA mAnanA mithyA-jJAna hai| tathAgata buddha kisI svatantra evaM zAzvata dravya ko svIkAra nahIM krte| phira bhI tathAgata isa bAta ko svIkAra karate haiM, ki zarIra Adi jar3a padArthoM meM Atma-buddhi rakhanA mithyA-jJAna yA moha hai| chAndogya upaniSad meM zarIra Adi anAtma padArthoM ko AtmA svIkAra karane ko asuroM kA jJAna kahA hai| nyAya-darzana meM mithyA-jJAna kA apara (dUsarA) nAma moha hai| zarIra, indriya, mana, prANa, vedanA aura buddhi-ina anAtma padArthoM meM AtmAgraha rakhanA-yaha maiM hI hU~, aisI Agraha buddhi moha hai|6 vaizeSika-darzana kI bhI yahI mAnyatA hai / sAMkhya-darzana meM viparyaya ko ajJAna kahA hai-jJAnasya viparyayo'jJAnam / vaha isase tIna prakAra kA bandha svIkAra karatA hai-1. prakRti ko puruSa mAnakara usakI upAsanA karanA-prAkRtika-bandha, 2. bhUta, indriya, ahaMkAra, buddhi Adi vikAroM ko puruSa mAnakara usakI upAsanA karanA-vaikArika-bandha, aura 3. iSTa ApUrta athavA mana evaM indriyoM ko abhISTa lagane vAle bhogoM kI pUrti meM saMlagna rahanA-dAkSaNika-bandha hai| yoga-darzana meM viparyaya ke sthAna para kleza zabda kA prayoga kiyA hai| anitya, azuci, du:kha evaM anAtma padArthoM meM nitya, zuci, sakha aura Atma-buddhi rakhanA kleza hai| jaina-paramparA meM kaSAya aura yoga (mana, vacana aura kAya ke vyApAra) ko bandha kA kAraNa mAnA hai| anantAnubandhI kaSAya ajJAna avasthA meM rahatA hai| isalie isakA vistAra karake mithyAtva, avata, kaSAya, pramAda aura yoga ko bandha kA kAraNa svIkAra kiyaa| anya darzanoM meM mithyAtva ko mithyA-jJAna, ajJAna, avidyA aura viparyaya tathA kleza kahA hai| uttarAdhyayana sUtra evaM sthAnAMga sUtra meM rAga-dveSa evaM moha ko karma-bandha kA kAraNa kahA hai| rAga-bhAva meM mAyA aura lobha tathA dveSa-bhAva meM krodha aura mAna samAviSTa ho jAtA hai| rAga 1 uttarAdhyayana sUtra 6,48 2 vahI, 8,17 3 vahI, 32,7 4 visuddhi maggo, 17,302, suttanipAtta, 3,12,33 5 chAndogya upa0, 8,8,4-5 6 nyAya-darzana, prazastapAda bhASya, 4,2,1 7 sAMkhyakArikA-mAThara vRtti, aura sAMkhya tattva kaumudrI, 44 8 yoga-darzana, 2.3 se 5 6 uttarAdhyayana sUtra, 21.16; 23.43; 28.20; 26.71 aura 32.7; sthAnAMga sUtra 2.2 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 munidvaya abhinandana grantha aura dveSa ke mUla meM tRSNA evaM moha rahatA hI hai, isa bAta ko anya dArzanika bhI svIkAra karate haiN| isase hama nissandeha kaha sakate haiM ki bhAratIya-tattva-cintana meM avidyA, ajJAna, mithyAtva, viparyaya, kleza ko bandha kA kAraNa mAnA hai| jaba taka AtmA meM anAtma buddhi aura anAtmA meM Atma-bhAvanA banI rahegI, bheda-vijJAna ke dvArA sva-para ke yathArthasvarUpa kA bodha nahIM hogA, taba taka saMsAra-bandhana se mukti nahIM ho sktii| mokSa ke kAraNa prAyaH sabhI vicAraka ajJAna aura avidyA ko bandha kA kAraNa mAnate haiN| tRSNA evaM moha ko bhI avidyA kA sahAyaka mAnakara use bhI bandha kA hetu mAnane meM sahamata haiN| parantu mokSa evaM nirvANa ke kAraNa tathA mukti kI sAdhanA ke sambandha meM sabhI vicAraka ekamata nahIM haiN| kucha vicAraka kevala tattva-jJAna ko hI mukti kA hetu mAnate haiM aura kucha sirpha kriyA-kANDa ko hI mokSa kA mUla kAraNa svIkAra karate haiM tathA kucha vicAraka donoM kI samanvita sAdhanA ko hI mokSa-mArga mAnate haiN| upaniSad meM tattvajJAna ko, brahma-jJAna ko tathA Atma-jJAna ko hI mokSa kA hetu mAnA hai| karma-kANDa evaM upAsanA ko gauNa sthAna diyA hai| veda-vihita karma-kANDa evaM yajJa-jJAga ko to spaSTa zabdoM meM saMsAra kA kAraNa kahakara unakI upekSA kI hai| bauddha-darzana, nyAya-vaizeSika, sAMkhya-yoga aura zAMkara vedAnta (advaitavAda) meM bhI tattva-jJAna ko mukhya kAraNa mAnA hai, aura upAsanA ko gauNa mAnA hai| brahma-sUtra ke bhASyakAra AcArya rAmAnuja, nimbArka, madhva, vallabha Adi bhakti-sampradAya ke pravartaka bhagavAna kI bhakti ko hI mukti kA zreSThatama sAdhana mAnate haiM, tattva-jJAna ko gauNa-sAdhana mAnate haiM / AcArya bhAskara aura zaiva-jJAna aura karma donoM ko mukti kA mArga mAnate haiN| pUrvamImAMsA mukhya rUpa se kriyA-kANDa pradhAna hai| vaha veda vihita karma-kANDa, yajJa-yAga Adi vaidika kriyAoM ko hI mukti kA hetu mAnate haiM, tattva-jJAna ko nhiiN| gItA meM jJAna, bhakti aura karma tInoM ko mokSa kA kAraNa svIkAra kiyA hai| isameM anAsakti-yoga para adhika bala diyA hai| karma karo, parantu phala kI icchA mata rakho-yahI gItA kA anAsakti-yoga hai| jaina-darzana na ekAnta rUpa se tattvajJAna se, na ekAnta rUpa se karmayoga (cAritra) se aura na ekAnta rUpa se bhakti-yoga (zraddhA) se mukti mAnatA hai| usakA dRr3ha vizvAsa hai ki samyak-jJAna, samyak-darzana aura samyak-cAritra athavA samyak-jJAna-yoga, bhakti-yoga evaM karmayoga kI samanvita sAdhanA se hI AtmA bandhana se mukta ho sakatA hai| bauddha-paramparA meM isake lie prajJA, zIla aura zraddhA zabdoM kA prayoga milatA hai| jaina-paramparA meM ina tInoM ko tri-ratna yA ratna-traya kahA hai aura inakI alaga-alaga kI gaI sAdhanA ko nahIM, pratyuta samanvita sAdhanA ko mokSa-mArga kahA hai| ratna-traya AtmA kA svabhAva hai, ataH inakI pUrNatA ko prakaTa karanA athavA nirAvaraNa honA hI mokSa hai| 1 samyagdarzanazAnacAritrANi mokSamArgaH / -tattvArthasUtra 11 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRti meM - ahiMsA ke itihAsa kI sunaharI kar3iyA~ [ zrI gaNezamuni zAstrI hone lagatA hai usa samaya isa AryabhUmi para divya hotA hai / vaha narapuMgava apane prabhAsvara vyaktitva ke damana karatA hai / jaba mAnava samAja meM AsurIvRtti caramotkarSa para pahu~ca jAtI hai, aura hiMsA kA viplava dRSTi vAle kisI na kisI narapuMgava kA janma dvArA samAja meM phailI huI AsurIvRtti kA dharatI kA AdimAnava jaba gar3abar3Ane lagA - saMgharSa aura AkramaNa bar3hane lage, manuSya ke mana meM hiMsA pratihiMsA kI bhAvanAe~ jAgrata hone lagIM, usa samaya meM ahiMsA ke Adya praNetA bhagavAn RSabhadeva ne avatarita hokara mAnava jAti ke avyavasthita jIvana ko yathAvat maryAdita evaM saMskArita kiyA / kRSi ke mAdhyama se annAhAra kA AviSkAra kiyA / kriyAtmaka ahiMsA ke itihAsa meM yaha eka mahatvapUrNa Alekha hai / DA0 kAmatAprasAda jaina ne 'videzI saMskRtiyoM meM ahiMsA' zIrSaka nibandha meM tIrthaMkara kAlIna hiMsA-ahiMsA ke vikAsa kA byaurA dete hue batalAyA ki............."bhagavAn RSabhadeva ke pazcAt kAlakrama se 23 tIrthaMkara hue haiN| ve bhI ahiMsA dharma ke pracAraka the| RSabhadeva se 18 tIrthaMkaroM paryanta ahiMsA dharma kA prAbalya rhaa| kintu tIrthaMkara mallI aura munisuvrata ke kAla meM yahA~ AsurI vRtti kA zrIgaNeza huA / asuroM ne Akara ahiMsaka brAhmaNoM ko bhagAkara pazu yajJa karane kI kuprathA ko janma diyA, tabhI se yahA~ hiMsA-ahiMsA kA dvandva calA / " 1 solahaveM tIrthaMkara bhagavAn zAntinAtha ne megharatha rAjarSi ke bhava meM eka kapota kI prANarakSA kara vizva ko ahiMsA prema kA pATha pddh'aayaa| mauta ke mukha se kisI prANI ko bacAnA yaha dharma kA ucca Adarza hai / prastuta Adarza ke saMrakSaNArthaM hI rAjarSi ne apane zarIra ke mAMsa ko kATakara kSudhApIr3ita vyAdha ko arpaNa kara diyA, kintu zaraNAgata kapota kI upekSA nahIM kI / karuNA ke usa masIhA ne prANoM kI mamatA tyAgakara bhI kapota kI jAna bacAI / aura ahiMsA dharma kI puSTi ke hI saMdarzana prastuta ghaTanAcakra meM mAMsAhAra kA niSedha hote haiM / bhagavAn ariSTanemi kA jIvana to ahiMsA ke itihAsa kA eka ujjvala pRSTha rahA hai / unhoMne apane vivAha prasaMga para hone vAle 'pazu-vadha dayArdra hokara sadA-sadA ke lie vivAha se hI mukha mor3a liyA / prajJAcakSu paNDita sukhalAlajI ne 'jaina saMskRti kA antarhRdaya' zIrSaka nibandha meM bhagavAn neminAtha ke jIvana tattva para prakAza DAlate hue likhA hai- " eka samaya thA jabaki kevala 9 gurudeva zrI ratnamuni smRti grantha, pR0 saM0 400 2 uttarAdhyayana sUtra a0 22 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 munidvaya abhinandana grantha kSatriyoM meM hI nahIM, para sabhI vargoM meM mAMsa khAne kI prathA thii| nityaprati ke bhojana, sAmAjika utsava, dhArmika anuSThAna ke avasaroM para pazu-pakSiyoM kA vadha aisA hI pracalita aura pratiSThita thA jaisA Aja nAriyaloM aura phaloM kA car3hAnA / usa yuga meM yAdava-jAti ke pramukha rAjaputra nemikumAra ne eka ajIba kadama utthaayaa| unhoMne apanI zAdI para bhojana ke lie katla kie jAne vAle nirdoSa pazu-pakSiyoM kI ati mUka vANI se sahasA pighalakara nizcaya kiyA ki ve aisI zAdI na kareMge jisameM anAvazyaka aura nirdoSa pazu-pakSiyoM kA vadha hotA ho| usa gambhIra nizcaya ke sAtha ve sabakI sunI-anasanI karake bArAta se zIghra lauTa Ae, dvArikA se sIdhe giranAra parvata para jAkara unhoMne tapasyA kI / kaumAravaya meM vivAhArtha prastuta sundara rAjakanyA kA tyAga aura dhyAna-tapasyA kA mArga apanAkara unhoMne usa cira-pracalita pazu-pakSI vadha kI prathA para Atma dRSTAnta se itanA prahAra kiyA ki jisase gujarAta bhara meM aura gujarAta ke prabhAva vAle dUsare prAntoM meM bhI vaha prathA nAma zeSa ho gii| vaha paramparA vartamAna meM calane vAlI piMjarA poloM kI lokapriya saMsthAoM meM parivartita hogii|" yadukumAra neminAtha ke pazcAta bhagavAna pArzvanAtha ne ahiMsA tattva ko vikasita karane ke lie eka dUsarA nayA hI kadama utthaayaa| paJcAgni jaisI tAmasa-tapasyA kA khaNDana karate hue prama ne batalAyA ki vaha tapasyA kisI kAma kI nahIM, jisameM anekoM sUkSma va sthala prANiyoM ke jala jAne kA koI jJAna hI nahIM rhtaa| sad-asada kA koI bhAna hI nahIM hotaa| aisI hiMsAjanya tapasyA, tapasyA nahIM, nirA deha daNDa hai, usameM Atma-vikAsa kI koI guMjAiza nahIM hai| itanA hI nahIM, prabhu ne jana samAja ko pAkhaNDa dharma se sAvadhAna kiyA aura vAstavika dharma se paricita karA kara jIvana ke sAtha usakA sambandha jodd'aa| isa prakAra dharmakSetra meM sadiyoM se phaile hue ajJAna timira ko dUra kara viveka ke prakAza se ahiMsA tattva ko jgmgaayaa| yadyapi sarpa kI ghaTanA ko lekara bhagavAna pArzvanAtha ko kamaTha tApasa va unake anuyAyiyoM kA kopa pAtra bananA par3A, phira bhI unhoMne usakI tanika bhI paravAha nahIM kI, aura hiMsAjanya ajJAna-tapa kI jar3a hI ukhAr3a ddaalii| yaha bhagavAn pArzvanAtha kI apUrva dena hai ki Aja bhI jaina dharma yA usase prabhAvita kSetra meM soM ke prati karuNA kI varSA barasatI huI dikhalAI par3atI hai, mAnava so ko nAga devatA ke rUpa meM pUjane lagA hai| bhagavAn pArzvanAtha ke dvArA vikasita ahiMsA kI bhAvanA jJAtaputra bhagavAn mahAvIra ko virAsata meM prApta huii| bhagavAna mahAvIra aura buddha ke yuga kA itihAsa to bar3A hI vicitra rahA hai jaba bhArata ke dharmakSetroM meM yajJa-yAgAdi ke nAma para pazubali aura dAsa-prathA ke rUpa meM zoSaNa kA daura cala rahA thA, svArthI dharmAndha va rasa-lolupa vyakti hiMsA ko vizeSa protsAhita kara rahe the| "vaidiko hiMsA hiMsA na bhavati", "yajJArtha pazavaH sRSTAH", "svargakAmo yajeta" Adi-Adi sUtroM kA nirmANa kara dharma ke nAma para pazuoM kA berahamI se badha kiyA jAtA thaa| isa nRzaMsa-hiMsA ko ve ahiMsA kA cogA pahanA dete the| hiMsA, ahiMsA kA nakAba pahanakara khule Ama janatA ke sammukha Ane lgii| mAnava ke dvArA mAnava kA tiraskAra aura apamAna dekhakara vastutaH mAnavatA apamAnita hone lagI, vaha hajAra-hajAra AMsuoM se sisaka uThI / usa samaya bhagavAna mahAvIra aura tathAgata buddha ne ahiMsA meM naye prANa aura naI cetanA kA spandana bharane ke lie sampUrNa mAnava jAti ko dayA aura karuNA kA divya-sandeza diyaa| sAre samAja meM ahiMsaka krAnti kI vyApaka lahara paidA kii| itanA hI nahIM, apane dharma-pravacanoM meM khullama-khullA Ama pracalita yajJoM kA khaNDana karate hue kahA-"dharma kA sambandha AtmA kI pavitratA se hai, mUka pazuoM kA rakta bahAne meM dharma kahA~ hai ? yaha to AmUlacUla bhayaMkara bhUla hai, pApa hai| jaba Apa kisI marate jIva ko jIvana nahIM 1 darzana aura cintana Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRti meM : ahiMsA ke itihAsa kI sunaharI kar3iyA~ 26 de sakate, to use mArane kA Apako kyA adhikAra hai ? paira meM lagA jarA-sA kAMTA jaba hameM becaina kara detA hai, to jinake gale para churiyA~ calatI haiM, unheM kitanA duHkha hotA hogA ? yajJa karanA burA nahIM hai / vaha avazya honA caahie| parantu dhyAna rakho ki vaha viSaya vikAroM ke pazuoM kI bali se ho, na ki ina jIvita dehadhArI mUka pazuoM kI bali se / sacce dharma yajJa ke lie AtmA ko agnikuNDa banAo, usameM mana-vacana aura kAyA ke dvArA zubha pravRtti rUpa ghRta u~Delo / anantara tapaagni ke dvArA duSkarma kA IMdhana jalAkara zAnti rUpa prazasta homa kro| " isa prakAra bhagavAn mahAvIra ne hiMsAtmaka yajJoM kA virodha kara ahiMsA-tapa Adi rUpa yajJoM kA nirUpaNa kiyA tathA pracalita mAMsAhAra kA sabala svara meM ghora virodha kiyA / virodha kI AvAja itanI pracaNDa thI ki svArthI dharmAndha vyakti apane svArthoM para hone vAle AghAtoM se Ahata hokara kucha samaya ke lie kulabulA uThe / kintu zAnti ke isa mahAn devadUta kI ekAgra tapasyA va usakI ahiMsA parAyaNa niSThA ke sammukha eka dina unheM natamastaka honA pdd'aa| pariNAmataH jo vyakti mAMsa va yajJa priya the, unake zuSka hRdayoM meM karuNA kA ajasra srota pravAhita ho uThA / bhagavAn mahAvIra aura buddha ke pazcAt to ahiMsA bhAvanA kI jar3a bhArata ke mAnasa meM itanI adhika gaharI jamI ki samasta bhAratIya dharma kA vaha hArda bana gaI / tAtkAlika bar3e-bar3e prabhAvazAlI brAhmaNoM va kSatriyoM ko usane apanI ora AkarSita kara liyaa| sAmAjika, dhArmika Adi utsavoM meM bhI ahiMsA ne apanA prabhAva jamA liyA / sarvazAnti kA sAmrAjya phaila gayA / bhagavAn mahAvIra ne vizva ko jo aneka prakAra kI dena dI haiM, unameM yaha ahiMsA sambandhI dena sarvopari hai / bhagavAn mahAvIra tathA buddha dvArA upadiSTa ahiMsA aura karuNA tattva ko samrAT candragupta, azoka tathA usake pautra saMprati ne aura adhika pratiSThita evaM vyApaka banAyA, itihAsa isakA sAkSI hai / kaliMga yuddha meM nara-rakta ko bahate dekhakara azoka kA hRdaya karuNArdra ho uThA, aura usane bhaviSya meM yuddha na karane kA saMkalpa kara liyA / azoka ne ahiMsA aura karuNA ke sandeza ko zilAlekhoM dvArA sthAna-sthAna para utkIrNa karAke pracArita kiyA / azoka ke pautra samrAT samprati ne ahiMsA kI bhAvanA ko apane adhIna rAjyoM taka hI sImita nahIM rakhA, varan rAjyoM ke sImAvartIpradezoM meM bhI dUra-dUra taka phailAkara usakA prabala pracAra kiyA / bArahavIM sadI meM AcArya hemacandra ne gurjarapati siddharAja ko ahiMsA kI bhAvanA se prabhAvita kara eka bahuta bar3A Adarza upasthita kiyA / siddharAja ke rAjya meM jahA~ devI-devatAoM ke samakSa nAnAvidha hiMsAeM hotI thIM, ve hiMsAe~ saba ruka gaIM / siddharAja kA uttarAdhikArI mahAn samrATa kumArapAla bhI ahiMsA meM pUrNa niSThA rakhatA thA / usane ahiMsA bhAvanA kA jitanA vistAra kiyA vaha itihAsa meM bejor3a hai / unakI dayArdravRtti ke lie eka suprasiddha janazruti hai ki - 'kumArapAla apane rAjya ke azvoM ko pAnI mI chAna-chAnakara pilAyA karatA thA / ' usakI "amAri ghoSaNA" atyanta lokapriya banI, jo ahiMsA bhAvanA kI eka viziSTa dyotaka thI / ahiMsA bhAvanA ke pracAra meM jahAM anekoM variSTha vyaktiyoM ke hAtha agrasara rahe haiM, vahA~ nirgrantha paramparA ke zramaNoM kA bhI isameM vizeSa zreya rahA hai / ve himAlaya se kanyAkumArI taka, aTaka se kaTaka taka pada yAtrA karake, aneka musIbatoM va aneka kaSToM ko jhelakara, jana-jana ko 1 tavo joI, jIvo joiThANaM, jogA suyA sarIraM kArisaMgaM / kammehA saMjama joga santI, homaM huNAmi isiNaM pasattha // -- uttarAdhyana sUtra, a0 13, gA0 24 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 munidvaya abhinandana grantha ahiMsA kA amRta bA~Tate rahe haiN| unake antara meM prema-pIyUSa ur3elate rahe haiN| agaNita vyaktiyoM ko hiMsA-janita mAMsa-madirA ke vyasanoM kA parityAga karavAkara unheM dharmAbhimukha kiyA hai| jaise zaMkarAcArya ne bhArata ke cAroM konoM para maTha sthApita karake brahmAdvata kA vijaya stambha ropA hai, vaise hI mahAvIra ke anuyAyI anagAra nirgranthoM ne bhArata jaise vizAla deza ke cAroM konoM meM ahiMsAvata kI bhAvanA ke vijaya stambha ropa diye haiM, aisA kahA jAya to atyukti nahIM hogii| lokamAnya tilaka ne isa bAta ko yoM kahA thA ki-gujarAta kI ahiMsA-bhAvanA jainoM kI hI dena hai, para itihAsa hameM kahatA hai ki ahiMsAmUlaka dharma vRtti meM nirgrantha-sampradAya kA thor3A-bahuta prabhAva avazya kAma kara rahA hai| una sampradAyoM ke pratyeka jIvana vyavahAra kI chAnabIna karane se koI bhI vicAraka yaha saralatA se jAna sakatA hai ki isameM nirgranthoM kI ahiMsA bhAva kA puTa avazya hai| . vastuta: nirgrantha paramparA ke zramaNoM kA ahiMsA ke utkarSa meM vizeSa avadAna rahA hai / zrI hIravijaya sUri ne bhArata ke mugala samrATa akabara ko apane prabhAva meM khIMca kara ahiMsA kA divya sandeza diyA aura samrATa se kucha pramukha tithiyoM para "amAri-ghoSaNA" jArI karane kA vacana bhI prApta kiyaa| kaI mAMsAhArI jAtiyoM ko ahiMsA dharma meM dIkSita kiyaa| bhArata meM bahuta-sI mAMsAhArI jAtiyA~ Aja ahiMsaka jIvana bitA rahI haiM, isakA zreya adhikAMza meM nirgrantha sampradAya ke zramaNoM ko hI prApta hai| madhyakAla meM kucha aise santa mahAtmAoM kI avataraNA bhI huI hai ki jinakA upadeza, vANI va racanA ahiMsA-dayA kA amRta koSa kahA jA sakatA hai| bhArata kI vAyu meM ahiMsA ke jo paramANu dekhe jAte haiM, ve saba inhIM santa-mahAtmAoM kI dena haiN| bhArata unake upakAroM se upakRta hai| mahAtmA gAMdhI ne bhArata meM nava jIvana kA prANa spandita karane ke lie ahiMsA kA hI Azraya grahaNa kiyA thaa| maiM samajhatA hU~ gAMdhIjI kI saphalatA kA rahasya bhI ahiMsA hI hai, aura ahiMsA ke sahAre se hI ve eka bahuta bar3e rASTra ko sarvatantra-svatantra banA ske| isameM koI zaka nahIM ki gAMdhIjI ne ahiMsA kA rAjanIti meM prayoga karake bhArata ke ahiMsaka vAtAvaraNa ko aura adhika sajIva evaM vyAvahArika banAyA hai| yahI nahIM, kahanA cAhie ki gAMdhIjI ne ahiMsA ke itihAsa meM eka nayA pRSTha jor3A hai| unhoMne rAjanIti ke kSetra meM ahiMsA bhagavatI kI pratiSThA karake usake vyavahAra kSetra meM bhI utsAhajanaka abhivRddhi kI hai| isa prakAra ahiMsA ke itihAsa kI sunaharI kar3iyAM bhagavAna RSabhadeva se lekara vartamAna gAMdhI yuga taka satat jur3atI rahI haiN| 1 darzana aura cintana (hindI) khaNDa 2, pR0 saM0 276 paM0 sukhalAlajI Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana meM janatAMtrika sAmAjika cetanA ke tattva DA0 narendra bhAnAvata ema0 e0, pI-eca0 DI0 ( hindI prAdhyApaka, rAjasthAna vizvavidyAlaya, jayapura) jaina mAnyatA ke anusAra sabhyatA kI prArambhika avasthA meM vartamAna avasarpiNI kAla ke prathama tInoM AroM meM- jIvana atyanta sarala evaM prAkRtika thA / tathAkathita kalpa vRkSoM se AvazyakatAoM kI pUrti ho jAyA karatI thI / yaha akarmabhUmi - bhogabhUmi - kA kAla thA / para tIsare Are ke antima pAda meM kAlacakra ke prabhAva se isa avasthA meM parivartana AyA aura manuSya karmabhUmi kI ora agrasara huA / usameM mAnava sambandhaparakatA kA bhAva jagA aura pArivArika vyavasthA -- kula vyavasthA - sAmane AI / isake vyavasthApaka kulakara yA manu kahalAye jo vikAsa krama meM caudaha hue / kulakara vyavasthA kA vikAsa Age calakara samAjasaMgaThana, dharmasaMgaThana ke rUpa meM huA aura isake pramukha netA hue 24 tIrthaMkara tathA gauNa netA 36 anya mahApuruSa ( 12 cakravartI, & baladeva, vAsudeva, prativAsudeva) hue jo saba milakara triSaSThi zalAkA puruSa kahe jAte haiM / uparyukta pRSThabhUmi meM yaha kahA jA sakatA hai ki jaina dRSTi se dharma kevala vaiyaktika AcaraNa hI nahIM hai, vaha sAmAjika AvazyakatA aura samAja vyavasthA kA mahattvapUrNa ghaTaka bhI hai| jahA~ vaiyaktika AcaraNa ko pavitra aura manuSya kI AMtarika zakti ko jAgRta karane kI dRSTi se kSamA, mAdeva, Arjava, satya, saMyama, tapa, tyAga, brahmacarya jaise manobhAvAdhArita dharmoM kI vyavasthA hai, vahA~ sAmAjika cetanA ko vikasita aura sAmAjika saMgaThana ko sudRr3ha tathA svastha banAne kI dRSTi se grAmagharma, nagaradharma, rASTradharma, kuladharma, gaNadharma, saMghadharma jaise samAjonmukhI dharmoM tathA grAma sthavira, nagara sthavira, rASTra sthavira, prazAstA sthavira, kula sthavira, gaNa sthavira, saMgha sthavira jaise dharma nAyakoM kI bhI vyavasthA kI gaI hai| isa bindu para Akara 'jana' aura 'samAja' paraspara jur3ate haiM aura dharma meM nivRtti pravRtti, tyAga sevA aura jJAna-kriyA kA samAveza hotA hai / yadyapi yaha sahI hai ki dharma kA mUla kendra vyakti hotA hai kyoMki dharma AcaraNa se prakaTa hotA hai para usakA prabhAva samUha yA samAja meM pratiphalita hotA hai ora isI pariprekSya meM janatAntrika sAmAjika cetanA ke tattvoM ko pahacAnA jA sakatA hai / kucha logoM kI yaha dhAraNA hai ki janatAntrika sAmAjika cetanA kI avadhAraNA pazcimI janatantra - yUnAna ke prAcIna nagara rAjya aura kAlAntara meM phrAMsa kI rAjya krAnti kI dena hai / para sarvathA aisA mAnanA ThIka nahIM / prAcIna bhAratIya rAjatantra vyavasthA meM Adhunika iMgalaiNDa kI bhA~ti sImita va vaidhAnika rAjatantra se yukta prajAtantrAtmaka zAsana ke bIja vidyamAna the / janasabhAoM aura viziSTa AdhyAtmika RSiyoM dvArA 1 sthAnAMga sUtra, dasavAM ThANA vizeSa vivecana ke lie dekhie -AcArya zrI javAharalAlajI mahArAja kRta 'dharma aura dharmanAyaka' pustaka | Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 munidvaya abhinandana grantha rAjatantra sImita thaa| svayaM bhagavAna mahAvIra licchivI gaNarAjya se sambandhita the| yaha avazya hai ki pazcimI janatantra aura bhAratIya janatantra kI vikAsa prakriyA aura uddezyoM meM antara rahA hai, use isa prakAra samajhA jA sakatA hai: 1. pazcima meM sthAnIya zAsana kI utpatti kendrIya zakti se haI hai jabaki bhArata meM isakI utpatti jana samudAya se huI hai| 2. pAzcAtya janatAntrika rAjya pUMjIvAda, upanivezavAda aura sAmrAjyavAda ke bala para phale-phUle haiN| ve apanI svatantratA ke liye to mara-miTate haiM, para dUsare dezoM ko rAjanaitika dAsatA kA zikAra banAkara unheM svazAsana ke adhikAra se vaMcita rakhane kI sAjiza karate haiN| para bhAratIya janatantra kA rAstA isase bhinna hai| usane Arthika zoSaNa aura rAjanaitika prabhutva ke uddezya se kabhI bAharI dezoM para AkramaNa nahIM kiyaa| usakI nIti zAntipUrNa sahaastitva aura antarrASTrIya sahayoga kI rahI hai| 3. pazcimI dezoM meM pUMjIvAdI aura sAmyavAdI donoM prakAra ke janatantroM ko sthApita karane meM raktapAta, hatyAkANDa aura hiMsaka krAnti kA sahArA liyA hai para bhAratIya janatantra kA vikAsa lokazakti aura sAmUhika cetanA kA phala hai| ahiMsaka pratirodha aura satya ke prati Agraha usake mUla AdhAra rahe haiN| saMkSepa meM kahA jA sakatA hai ki bhAratIya samAja-vyavasthA meM janatantra kevala rAjanaitika sandarbha hI nahIM hai| yaha eka vyApaka jIvana paddhati hai, eka mAnasika dRSTikoNa hai jisakA sambandha jIvana ke dhArmika, naitika, Arthika, sAmAjika aura rAjanaitika sabhI pakSoM se hai| isa dharAtala para jaba hama cintana karate haiM to mukhyataH jaina darzana meM aura adhikAMza anya bhAratIya darzanoM meM bhI janatAntrika sAmAjika cetanA ke nimnalikhita mukhya tattva rekhAMkita kiye jA sakate haiM: 1. svatantratA 2. samAnatA 3. loka-kalyANa 4. dharma nirapekSatA 1. svatantratA-svatantratA janatantra kI AtmA hai aura jainadarzana kI mUla bhitti bhii| jaina mAnyatA ke anusAra jIva athavA AtmA svatantra astitva vAlA dravya hai| apane astitva ke lie na to yaha kisI dUsare dravya para Azrita hai aura na isa para Azrita koI anya dravya hai| isa dRSTi se jIva ko prabhu kahA gayA hai jisakA abhiprAya hai jIva svayaM hI apane utthAna yA patana kA uttaradAyI hai| sadpravRtta AtmA hI usakA mitra hai aura duSpravRtta AtmA hI usakA zatru hai / svAdhInatA aura parAdhInatA usake karmoM ke adhIna hai| vaha apanI sAdhanA ke dvArA ghAtI-aghAtI sabhI prakAra ke karmoM ko naSTa kara pUrNa mukti prApta kara sakatA hai| svayaM paramAtmA bana sakatA hai| jainadarzana meM yahI jIva kA lakSya mAnA gayA hai| yahA~ svatantratA ke sthAna para mukti zabda kA prayoga huA hai| isa mukti-prApti meM jIva kI sAdhanA aura usakA puruSArtha hI mukhya sAdhana hai| guru Adi se mArgadarzana to mila sakatA hai, para unako pUjane-ArAdhane se mukti nahIM mila sktii| mukti-prApti ke lie svayaM ke AtmA ko hI puruSArtha meM lagAnA hogaa| isa prakAra jIva mAtra kI garimA, mahattA aura icchA-zakti ko jaina-darzana meM mahatvapUrNa sthAna diyA gayA hai| isIlie yahAM mukta jIva arthAt paramAtmA kI guNAtmaka ekatA ke sAtha-sAtha mAtrAtmaka anekatA hai| kyoMki pratyeka jIva Izvara ke sAnnidhya kA sAmIpya-lAbha hI prApta karane kA adhikArI nahIM hai, balki svayaM paramAtmA banane ke lie kSamatAvAna hai| phalataH jaina dRSTi meM AtmA hI paramAtmadazA prApta karatI hai, para Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana meM janatAMtrika sAmAjika cetanA ke tattva 303 . koI paramAtmA AtmadazA prApta kara punaH avatarita nahIM hotaa| isa prakAra vyakti ke astitva ke dharAtala para jIva ko IzvarAdhInatA aura karmAdhInatA donoM se mukti dilAkara usakI pUrNa svatantratA kI rakSA kI gayI hai| jainadarzana kI yaha svatantratA niraMkuza yA ekAdhikAravAditA kI upaja nahIM hai| isameM dUsaroM ke astitva kI svatantratA kI bhI pUrNa rakSA hai / isI bindu se ahiMsA kA siddhAnta ubharatA hai jisameM jana ke prati hI nahIM prANImAtra ke prati mitratA aura bandhutva kA bhAva hai| yahAM jana arthAt manuSya hI prANI nahIM hai aura mAtra usakI hatyA hI hiMsA nahIM hai| jaina zAstroM meM prANa arthAt jIvanI-zakti ke dasa bheda batAye gaye haiM-sunane kI zakti, dekhane kI zakti, sUMghane kI zakti, svAda lene kI zakti, chane kI zakti, vicArane kI zakti, bolane kI zakti, gamanAgamana kI zakti, zvAsa lene chor3ane kI zakti aura jIvita rahane kI zakti / inameM se pramatta yoga dvArA kisI bhI prANa ko kSati pahu~cAnA, usa para pratibandha lagAnA, usakI svatantratA meM bAdhA pahu~cAnA, hiMsA hai| jaba hama kisI ke svatantra cintana ko bAdhita karate haiM, usake bolane para pratibandha lagAte haiM aura gamanAgamana para roka lagAte haiM to prakArAntara se kramazaH usake mana, vacana aura kAyA rUpa prANa kI hiMsA karate haiN| isI prakAra kisI ke dekhane, sunane, saMghane, cakhane, chune Adi para pratibandha lagAnA mI vibhinna prANoM kI hiMsA hai| yaha kahane kI AvazyakatA nahIM ki svatantratA kA yaha sUkSma, udAtta cintana hI hamAre saMvidhAna ke svatantratA sambandhI maulika adhikAroM kA utsa svatantratA kA vicAra-jagata meM bar3A mahatva hai| AtmanirNaya aura matAdhikAra isI ke pariNAma haiN| kaI sAmyavAdI dezoM meM sAmAjika aura Arthika svatantratA hote hue bhI icchA svAtantrya kA yaha adhikAra nahIM hai / para jainadarzana meM aura hamAre saMvidhAna meM bhI vicAra svAtantrya ko sarvopari mahatva diyA gayA hai| bhagavAna mahAvIra ne spaSTa kahA ki pratyeka jIva kA svatantra astitva hai, isalie usakI svatantra vicAra-cetanA bhI hai| ataH jaisA tuma socate ho ekamAtra vahI satya nahIM hai| dUsare jo socate haiM usameM bhI satyAMza nihita hai| ataH pUrNa satya kA sAkSAskAra karane ke lie itara logoM ke soce hue, anubhava kiye hue satyAMzoM ko bhI mahatva do| unheM samajho, parakho, aura usake Aloka meM apane satya kA parIkSaNa kro| isase na kevala tumheM usa satya kA sAkSAtkAra hogA varan apanI mUloM ke prati sudhAra karane kA tumheM avasara bhI milegaa| prakArAntara se mahAvIra kA yaha cintana janatAntrika zAsana-vyavasthA meM svastha virodhI pakSa kI AvazyakatA aura mahattA pratipAdita karatA hai tathA isa bAta kI preraNA detA hai ki kisI bhI tathya ko bhalI prakAra samajhane ke lie apane ko virodha-pakSa kI sthiti meM rakha kara usa para cintana kro| taba jo satya nikharegA vaha nirmala, nirvikAra aura niSpakSa hogaa| mahAvIra kA yaha vaicArika audArya aura sApekSa cintana svatantratA kA rakSA kavaca hai| yaha dRSTikoNa anekAnta siddhAnta ke rUpa meM pratipAdita hai| 2. samAnatA-svatantratA kI anumati vAtAvaraNa aura avasara kI samAnatA para nirbhara hai| yadi samAja meM jAtigata vaiSamya aura Arthika asamAnatA hai to svatantratA ke pradatta adhikAroM kA bhI koI vizeSa upayoga nhiiN| isalie mahAvIra ne svatantratA para jitanA bala diyA utanA hI bala samAnatA para diyaa| unheM jo virakti huI vaha kevala jIvana ko nazvaratA yA sAMsArika asAratA ko dekhakara nahIM varan manuSya dvArA manuSya kA zoSaNa dekhakara ve tilamilA utthe| aura usa zoSaNa ko miTAne ke lie, jIvana ke hara stara para samatA sthApita karane ke lie unhoMne krAnti kI, tIrtha pravartana kiyaa| bhakta aura bhagavAna ke bIca panape dharma dalAloM ko anAvazyaka Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 munidvaya abhinandana grantha batAkara bhakta aura bhagavAna ke bIca guNAtmaka sambandha jodd'aa| janma ke sthAna para karma ko pratiSThita kara garIboM, dalitoM aura asahAyoM ko ucca AdhyAtmika sthiti prApta karane kI kalA sikhaayii| apane sAdhanA kAla meM kaThora abhigraha dhAraNa kara dAsI banI, hathakar3I aura ber3iyoM meM jakar3I, tIna dina se bhUkhI, muNDita keza rAjakumArI candanA se AhAra grahaNa kara, ucca kSatriya rAjakula kI mahArAniyoM ke mukAbale samAja meM nikRSTa samajho jAne vAlI nArI zakti kI AdhyAtmika garimA aura mahimA pratiSThApita kii| jAtivAda aura varNavAda ke khilApha cher3I gayI yaha sAmAjika krAnti bhAratIya janatantra kI sAmAjika samAnatA kA mukhya AdhAra banI hai| yaha tathya pazcima ke sabhya kahalAne vAle tathAkathita janatAntrika dezoM kI raMgabheda nIti ke viruddha eka cunautI hai| mahAvIra dUradraSTA vicAraka aura anantajJAnI sAdhaka the| unhoMne anubhava kiyA ki Arthika samAnatA ke binA sAmAjika samAnatA adhika samaya taka kAyama nahIM raha sakatI aura rAjanaitika svAdhInatA bhI Arthika svAdhInatA ke abhAva meM kalyANakArI nahIM bntii| isalie mahAvIra kA sArA bala aparigraha bhAvanA para rhaa| eka ora unhoMne eka aisI sAdhu saMsthA khar3I kI jisake pAsa rahane ko apanA koI AgAra nhiiN| kala ke khAne kI Aja koI nizcita vyavasthA nahIM, surakSA ke lie jisake pAsa koI sAdhana-saMgraha nahIM, jo anagAra hai, bhikSu hai, pAdavihArI hai, nirgrantha hai, zramaNa hai, apanI zrama sAdhanA para jItA hai aura dUsaroM ke kalyANa ke lie samarpita haiM, usakA sArA jIvana jise samAja se kucha lenA nahIM, denA hI denA hai / dUsarI aura unhoMne upAsaka saMsthA-zrAvaka saMsthA khar3I kI jisake parigraha kI maryAdA hai, jo aNuvratI hai| zrAvaka ke bAraha vratoM para jaba hama ciMtana karate haiM to lagatA hai ki ahiMsA ke samAnAntara hI parigraha kI maryAdA aura niyamana kA vicAra calA hai| gRhastha ke lie mahAvIra yaha nahIM kahate ki tuma saMgraha na kro| unakA bala isa bAta para hai ki AvazyakatA se adhika saMgraha mata kro| aura jo saMgraha karo usa para svAmitva kI bhAvanA mata rkho| pAzcAtya janatAntrika dezoM meM svAmitva ko nakArA nahIM gayA hai| vahA~ sampatti ko eka svAmI se chIna kara dUsare ko svAmI banA dene para bala hai| isa vyavasthA meM mamatA chUTatI nahIM, svAmitva banA rahatA hai aura jaba taka svAmitva kA bhAva hai-saMgharSa hai, vargameda hai| vargavihIna samAja racanA ke lie svAmitva kA visarjana jarUrI hai / mahAvIra ne isalie parigraha ko sampatti nahIM kahA, use mUrchA yA mamatva mAva kahA hai| sAdhu to nitAnta aparigrahI hotA hI hai, gRhastha bhI dhIre-dhIre usa ora bar3he, yaha apekSA hai / isIlie mahAvIra ne zrAvaka ke bAraha vratoM meM jo vyavasthA dI hai vaha eka prakAra se svaicchika svAmitvabisarjana aura parigraha maryAdA, sIliMga kI vyavasthA hai| Arthika viSamatA ke unmUlana ke lie yaha Avazyaka hai ki vyakti ke upArjana ke srota aura upabhoga ke lakSya maryAdita aura nizcita hoM / bAraha vratoM meM tIsarA asteya vrata isa bAta para bala detA hai ki corI karanA hI vajita nahIM hai, balki cora dvArA curAI huI vastu ko lenA, cora ko preraNA karanA, use kisI prakAra kI sahAyatA karanA, rAjya niyamoM ke viruddha pravRtti karanA, jhUThA nApa-taula karanA, jhUThA dastAveja likhanA, jhUThI sAkSI denA, vastuoM meM milAvaTa karanA, acchI vastu dikhAkara ghaTiyA de denA Adi saba pApa haiN| Aja kI bar3hatI huI cora-bAjArI, Teksa corI, khAdya padArthoM meM milAvaTa kI pravRtti Adi saba mahAvIra kI dRSTi se vyakti ko pApa kI ora le jAte haiM aura samAja meM Arthika viSamatA ke kAraNa banate haiN| isa pravRtti ko rokane ke lie pAMcaveM vrata meM unhoMne kheta, makAna, sonA-cAMdI Adi jevarAta, dhana dhAnya, pazu-pakSI, jamIna-jAyadAda Adi ko maryAdita, Aja kI zabdAvalI meM inakA sIliMga karane para jora diyA hai aura icchAoM ko uttarottara niyantrita karane kI bAta kahI hai| chaThe vrata meM vyApAra karane ke kSetra ko sImita karane kA vidhAna hai| kSetra aura dizA kA parimANa karane se na Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janadarzana meM janatAMtrika sAmAjika cetanA ke tattva 305 to taskaravRtti ko panapane kA avasara milatA hai aura na upanivezavAdI vRtti ko bar3hAvA milatA hai| sAtaveM vrata meM apane upabhoga meM Ane vAlI vastuoM kI maryAdA karane kI vyavasthA hai / yaha eka prakAra kA svaicchika rAzaniMga sisTama hai / isase vyakti anAvazyaka saMgraha se bacatA hai aura saMyamita rahane se sAdhanA kI ora pravRtti bar3hatI hai| isI vrata meM arthArjana ke aise srotoM se bacate rahane kI bAta kahI gayI hai jinase hiMsA bar3hatI hai. kRSi utpAdana ko hAni pahuMcatI hai aura asAmAjika tatvoM ko protsAhana milatA hai| bhagavAna mahAvIra ne aise vyavasAyoM ko karmAdAna kI saMjJA dI hai aura unakI saMkhyA pandraha batalAyI hai| Aja ke saMdarbha meM iMgAlakamme jaMgala meM Aga lagAnA, vaNakamme - jagala Adi kaTavAkara becanA, asaIjaNaposaNayA - asaMyati janoM kA poSaNa karanA arthAt asAmAjika tatvoM ko poSaNa denA, Adi para zeka kA vizeSa mahatva hai| - - yaha (3) loka-kalyANa jaisA ki kahA jA cukA hai mahAvIra ne saMgraha kA niSedha nahIM kiyA hai balki AvazyakatA se adhika saMgraha na karane ko kahA hai| isake do phalitArtha hai - eka to ki vyakti apane lie jitanA Avazyaka ho utanA hI utpAdana kare aura niSkriya bana jAya dUsarA yaha ki apane lie jitanA Avazyaka ho utanA to utpAdana kare hI aura dUsaroM ke lie jo Avazyaka ho usakA bhI utpAdana kare / yaha dUsarA artha hI abhISTa hai / jainadharma puruSArthaM pradhAna dharma hai ataH vaha vyakti ko niSkriya va akarmaNya banAne kI zikSA nahIM detA / rASTrIya utpAdana meM vyakti kI mahatvapUrNa bhUmikA ko jainadarzana svIkAra karatA hai para vaha utpAdana zoSaNa, jamAlorI aura Arthika viSamatA kA kAraNa na bane. isakA viveka rakhanA Avazyaka hai| sarakArI kAnUna kAyade to isa dRSTi se samaya-samaya para banate hI rahate haiM para, jaina sAdhanA meM vrata -niyama, tapa tyAga aura dAna davA ke mAdhyama se isa para niyantraNa rakhane kA vidhAna hai| tapoM meM vaiyAvRtya arthAt sevA ko mahatvapUrNa sthAna diyA gayA hai| isI sevA bhAva se dharma kA sAmAjika pakSa umaratA hai| jaina dharmAvalambiyoM ne zikSA, cikitsA, chAtravRtti, vidhavA sahAyatA Adi ke rUpa meM aneka TrasTa khar3e kara rASTra kI mahAna sevA kI hai| hamAre yahAM zAstroM meM paisA arthAt rupayoM ke dAna kA vizeSa mahatva nahIM hai / yahA~ vizeSa mahatva rahA hai- AhAradAna, jJAnadAna, auSadhadAna aura abhayadAna kA svayaM bhUkhe raha kara dUsaroM ko bhojana karAnA puNya kA kArya mAnA gayA hai| anazana arthAta bhUkhA rahanA apane prANoM ke prati moha chor3anA, prathama tapa kahA gayA hai para dUsaroM ko bhojana, sthAna, vastra Adi denA, unake prati mana se zubha pravRtti rakhanA, vANI se hitakArI vacana bolanA aura zarIra se zubha vyApAra karanA tathA samAja seviyoM va loka sevakoM kA Adara-satkAra karanA bhI puNya mAnA gayA hai| isake viparIta kisI kA bhojana-pAnI se viccheda karanA - bhattapANabucchae, aticAra, pApa mAnA gayA hai / mahAvIra ne spaSTa kahA hai-jaise jIvita rahane kA hameM adhikAra hai jaise hI anya prANiyoM ko bhI / jIvana kA vikAsa saMgharSa para nahIM, sahayoga para hI AdhArita hai / jo prANI jitanA adhika unnata aura prabuddha hai, usameM usI anupAta meM sahayoga aura tyAgavRtti kA vikAsa dekhA jAtA hai / manuSya sabhI prANiyoM meM zreSTha hai / isa nAte dUsaroM ke prati sahayogI bananA usakA mUla svabhAva hai / antaHkaraNa meM sevA bhAva kA udaka tabhI hotA hai jaba "Atmavat sarvabhUteSu" jaisA udAtta vicAra zeSa sRSTi ke sAtha AtmIya sambandha jor3a pAtA hai| isa sthiti meM jo sevA kI jAtI hai| vaha eka prakAra se sahaja sphUrti sAmAjika dAyitva hI hotA hai| lokakalyANa ke liye apanI sampatti visarjita kara denA eka bAta hai aura svayaM sakriya ghaTaka bana kara sevA kAryoM meM juTa jAnA dUsarI bAta hai| pahalA sevA kA nakArAtmaka rUpa hai jabaki dUsarI meM sakArAtmaka rUpa isameM sevA vratI "slIpiMga pArTanara" bana kara nahIM raha sakatA, use sajaga praharI bana kara rahanA hotA hai / Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munidvaya abhinandana grantha zrAvaka bAraha vratoM meM pAMcavAM parigraha parimANa vrata sevA ke nakArAtmaka pahalU ko sUcita karatA hai jabaki bArahavA~ atithi saMvibhAga vrata sevA ke sakArAtmaka pahalU ko ujAgara karatA hai / loka sevaka meM saralatA, sahRdayatA aura saMvedanazIlatA kA guNa honA Avazyaka hai / sevA ko kisI prakAra kA aham na chU pAe aura vaha sattAlipsu na bana jAe, isa bAta kI satarkatA padapada para baratanI jarUrI hai / vinaya ko jo dharma kA mUla kahA gayA hai, usakI arthavattA isa saMdarbha meM bar3I gaharI hai / lokasevA ke nAma para apanA svArtha sAdhane vAloM ko mahAvIra ne isa prakAra cetAvanI dI hai 306 asaMvibhAgI asaMgaharUI appamANabhoI se tArisae nArAhae vayamiNaM / arthAt - jo asaMvibhAgI hai-jIvana sAdhanoM para vyaktigata svAmitva kI sattA sthApita kara dUsaroM ke prakRti pradatta saMvibhAga ko nakAratA hai, asaMgraha ruci - jo apane lie hI saMgraha karake rakhatA hai aura dUsaroM ke lie kucha bhI nahIM rakhatA, apramANamojI- maryAdA se adhika bhojana evaM jIvanasAdhanoM kA svayaM upabhoga karatA hai, vaha ArAdhaka nahIM virAdhaka hai / 4. dharma nirapekSatA - svatantratA, samAnatA aura loka-kalyANa kA bhAva dharma-nirapekSatA kI bhUmi meM hI phala-phUla sakatA hai / dharma nirapekSatA kA artha dharmarahitatA na hokara asAmpradAyika bhAvanA aura sArvajanIna samabhAva se hai / hamAre deza meM vividha dharma aura dharmAnuyAyI haiN| ina vividha dharmoM ke anuyAyiyoM meM pArasparika sauhArda, sammAna aura aikya kI bhAvanA banI rahe, sabako apaneapane DhaMga se upAsanA karane aura apane dharma kA vikAsa karane kA pUrNa avasara mile tathA dharma ke AdhAra para kisI ke sAtha bhedabhAva yA pakSapAta na ho isI dRSTi se dharma-nirapekSatA hamAre saMvidhAna kA mahattvapUrNa aMga banA hai / dharma nirapekSatA kI isa artha bhUmi ke abhAva meM na svatantratA Tika sakatI hai aura na samAnatA aura na loka-kalyANa kI bhAvanA panapa sakatI hai| jaina tIrthaMkaroM ne sabhyatA liyA thA / isIlie unakA sArA cintana dharma hI calA / isa sambandha meM nimnalikhita tathya ke prArambha meM hI zAyada yaha tathya hRdayaMgama kara nirapekSatA arthAt sArvajanIna samabhAva ke rUpa meM vizeSa mahattvapUrNa hai (1) jaina tIrthaMkaroM ne apane nAma para dharma kA nAmakaraNa nahIM kiyaa| jaina zabda bAda kA zabda hai / ise samaNa ( zramaNa), arhat aura nirgrantha dharma kahA gayA hai / zramaNa zabda samabhAva, zramazIlatA aura vRttiyoM ke upazamana kA paricAyaka hai / arhat zabda bhI guNavAcaka hai jisane pUrNa yogyatA - pUrNatA prApta karalI hai vaha hai-arhat / jisane saba prakAra kI granthiyoM se chuTakArA pA liyA hai vaha hai nirgrantha / jinhoMne rAga-dveSa rUpa zatruoM - Antarika vikAroM ko jIta liyA hai ve jina kahe gaye haiN| aura unake anuyAyI jain| isa prakAra jainadharma kisI vizeSa vyakti, sampradAya yA jAti kA paricAyaka na hokara una udAtta jIvana AdarzoM aura sArvajanIna sabhI prANiyoM ke prati Atmopamya maitrIbhAva nihita hai / bhAvoM kA pratIka hai jinameM saMsAra ke (2) jainadharma meM jo namaskAra mantra hai, usameM kisI tIrthaMkara, AcArya yA guru kA nAma lekara vandanA nahIM kI gaI hai / usameM paMca parameSThiyoM ko namana kiyA gayA hai-- namo arihaMtANaM namo siddhANaM, namo AyariyANaM, namo uvajjhAyANaM, namo loe savvasAhUNaM / arthAt jinhoMne apane zatruoM para vijaya prApta karalI hai, una arihantoM ko namaskAra ho; jo saMsAra ke janma-maraNa ke cakra se chUTakara zuddha paramAtmA bana gae haiM una siddhoM ko namaskAra ho; jo darzana, jJAna, cAritra, tapa Adi AcAroM kA svayaM pAlana karate haiM aura dUsaroM se karavAte haiM una AcAryoM ko namaskAra Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana meM janatAMtrika sAmAjika cetanA ke tattva 307 ho; jo AgamAdi jJAna ke viziSTa vyAkhyAtA hai aura jinake sAnnidhya meM rahakara dUsare adhyayana karate haiM, una upAdhyAyoM ko namaskAra ho; loka meM jitane bhI satpuruSa haiM una sabhI sAdhuoM ko namaskAra ho, cAhe ve kisI jAti, dharma, mata yA tIrtha se sambandhita hoM / kahanA na hogA ki namaskAra mantra kA yaha guNaniSTha AdhAra jainadarzana kI udAracetA sArvajanIna bhAvanA kA merudaNDa hai / (3) jaina darzana ke Atma-vikAsa arthAt mukti ko sampradAya ke sAtha nahIM balki dharma ke sAtha jor3A hai / mahAvIra ne kahA kisI bhI paramparA yA sampradAya meM dIkSita, kisI bhI liMga meM strI ho yA puruSa, kisI bhI veza meM sAdhu ho yA gRhastha, vyakti apanA pUrNa vikAsa kara sakatA hai / usake lie yaha Avazyaka nahIM ki vaha mahAvIra dvArA sthApita dharmasaMgha meM hI dIkSita ho / mahAvIra ne azrutvA kevalI ko jisane kabhI bhI dharma ko sunA bhI nahIM, parantu citta kI nirmalatA ke kAraNa, kevalajJAna kI kakSA taka pahu~cAyA hai / pandraha prakAra ke siddhoM meM anyaliMga aura pratyekabuddha siddhoM ko jo kisI sampradAya yA dhArmika paramparA se prerita hokara nahIM, balki apane jJAna se prabuddha hote haiM sammilita kara mahAvIra ne sAmpradAyikatA kI nissAratA siddha kara dI hai| vastutaH dharma-nirapekSatA kA artha dharma ke satya se sAkSAtkAra karane kI taTastha vRtti se hai / nirapekSatA arthAt apane lagAva aura dUsaroM ke dveSa-bhAva se pare rahane kI sthiti ? isI artha meM jainadarzana meM dharma kI vivecanA karate hue vastu ke svabhAva ko dharma kahA hai| jaba mahAvIra se pUchA gayA ki Apa jise nitya, dhruva aura zAzvata dharma kahate haiM, vaha konasA hai-- taba unhoMne kahA - kisI prANI ko mata mAro, upadrava mata karo, kisI ko paritApa na do aura kisI ko svatantratA kA apaharaNa na karo / isa dRSTi se jo dharma ke tattva haiM prakArAntara se ve hI janatAntrika sAmAjika cetanA ke tattva haiM / uparyukta vivecana se yaha spaSTa hai ki jainadarzana janatAntrika sAmAjika cetanA se prArambha se hI apane tatkAlIna sandarbhoM meM sampRkta rahA hai / usakI dRSTi janatantrAtmaka pariveza meM rAjanatika kSitija taka hI sImita nahIM rahI hai / usane svatantratA aura samAnatA jaise janatAntrika mUlyoM ko lokabhUmi meM pratiSThita karane kI dRSTi se ahiMsA, anekAnta aura aparigraha jaise mUlyavAna sUtra diye haiM aura vaiyaktika tathA sAmAjika gharAtala para dharma-siddhAntoM kI manovijJAna aura samAjavijJAna sammata vyavasthA dI hai| isase nizcaya hI sAmAjika aura Arthika kSetra meM sAMskRtika svarAjya sthApita karane kI dizA milatI hai / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma ke AdhArabhUta tattva : eka digdarzana zrI bhagavatI muni 'nirmala' 1 vizva ke samasta darzanoM ke adhyayana se yaha niSkarSa nikalatA hai ki pratyeka dharma ke do rUpa hote haiM, darzana aura dharma, vicAra aura AcAra, siddhAnta aura vyavahAra | jainadarzana meM una donoM kA sundara samanvaya huA hai / jisa prakAra vaidikaparamparA meM pUrvamImAMsA karma para, kriyA para evaM AcAra para bala detI hai to uttaramImAMsA jJAna para adhika bala detI hai / pUrvamImAMsA karmakANDa para to uttaramImAMsA jJAnakANDa para apanA adhikArapUrvaka bala detI hai / sAMkhya va yoga ke sambandha meM bhI yahI kathana prakaTa | sAMkhya jJAna kA siddhAnta hai to yoga AcAra kA / sAMkhya prakRti aura puruSa ke bheda - vijJAna ko mahattva detA hai to yoga citta kI vizuddhi para evaM samAdhi ko mahatva detA hai / bauddha paramparA ke bhI do pakSa haiM hInayAna aura mahAyAna / hInayAna jIvana ke AcAra-pakSa para adhika jora detA hai to mahAyAna jovana ke vicAra pakSa ko puSTa karatA hai / pratyeka sampradAya ne vicAra -pakSa ko kisI na kisI rUpa meM svIkAra kiyA hai, yaha nizcita hai / usI prakAra jainadarzana ne bhI AcAra aura vicAra donoM pakSoM ko svIkAra avazya kiyA hai / pratyeka adhyAtmavAdI darzana ko jIvana ke ina mUla tattvoM para avazyameva vicAra karanA avazyambhAvI hai / anekAnta aura ahiMsA - jainadarzana ne AcAra aura vicAra para gaharAI se vicAra kiyA hai / usake kisI bhI sampradAya ne athavA upasampradAya ne ekAnta jJAna aura ekAnta kriyA para ekamukhI vicAra nahIM kiyA, para bahumukhI dRSTi se vicAra kiyA hai / anekAntavAdI kisI eka pakSa para apanA jora nahIM DAlatA / anekAnta meM kisI bhI ekAnta kA Azraya nahIM liyA jA sakatA / jJAna bahuta bar3e aMza taka vyaktiniSTha hotA hai / ataH mUlataH vastuniSTha hone ke bAvajUda usameM ekAntika vizvastatA sambhava nahIM hai / arthAt yaha sambhava nahIM ki jisa vastu ko 'ka' jisa rUpa meM dekhatA ho 'kha' bhI usako usI rUpa meM dekhatA ho / jJAna meM rUpabheda, upayogitA bheda, indriyazakti meda Adi ke atirikta vyaktiniSThatA aura vastuniSThatA ke anupAta meM bhI antara hotA hai| jaina dArzanika vastu ko anekAntAtmaka mAnate haiM / anta kA abhiprAya hai aMza yA dharmaM / pratyeka vastu ke aneka dharma hote haiN| na to vastu sarvaprakAreNa sat hotI hai aura na asat, na sarvathA nitya na sarvathA anitya / sabhI prakAra kI ekAntikatA ke viparIta jaina dArzanika ke mata meM vastu kathacit sat aura kathaMcit asat to kathacit nitya aura kathacit anitya hotI hai / vastu ke anekAntaparaka kathana kA nAma syAdavAda hai / sambandhita vastu ke eka dharma ke sApekSakathana kA nAma naya hai / mahAn dArzanika AcArya samantabhadra ke mata meM sarvathA ekAnta ko tyAga kara sAta bhaGgoM yA nayoM kI apekSA se svabhAva kI apekSA sat aura parabhAva kI apekSA asat Adi ke rUpa meM jo kathana kiyA jAtA hai vaha syAdvAda kahalAtA hai / anekAntavAda ko saptabhaMgI naya bhI kahate haiM / aSTasahasrI ke anusAra vidhi aura pratiSedha para AdhArita kalpanAmUlaka maMga isa prakAra haiM (1) vidhi kalpanA - syAt asti eva / (2) pratiSedha kalpanA - syAt nAsti evaM / 1 (ka) syAdvAda sarvarthakAntatyAgAt kiM vRtacidvidhiH saptabhaMga nayApekSo heyAdeya vizeSakaH -Apta mImAMsA (kha) anekAntAtmakArthakathanaM syAdvAdaH / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma ke AdhArabhUta tattva : eka digdarzana (3) kramazaH vidhi pratiSedha kalpanA - syAt asti nAsti ca / (4) yugapad vidhi pratiSedha kalpanA- syAt avaktavya / (5) vidhi kalpanA aura yugapad kalpanA - syAdasti cAvaktavyaH / (6) pratiSedha kalpanA aura yugapad pratiSedha kalpanA - syAnnAsti cAvaktavyaH / (7) krama aura yugapad vidhi pratiSedha kalpanA- syAdasti ca nAsti cAvaktavyaH / mahAn dArzanika zrI yazovijayajI ke matAnusAra saptabhaMgI sAta prakAra ke praznoM aura sAta prakAra ke uttaroM para nirbhara hai ?? yahA~ jo 'syAt' zabda kA prayoga huA hai vaha kriyAvAcaka bhI hotA hai / kintu prastuta sandarbha meM 'syAt' zabda nipAta ke rUpa meM prayukta huA hai| jainadharma kA vicAra pakSa anekAntavAda hai vahIM AcAra-pakSa hai ahiMsA | AcAra-pakSa ahiMsA kA vikAsa jaina paramparA meM utanA anya kisI bhI bhAratIya paramparA meM nahIM huA hai| kI vastu hai | ahiMsA se bar3hakara insAna ko isa dharatI para ho sktaa| jainadharma va siddhAnta ke Alocaka bhI kisI karate haiN| - 306 ahiMsA kA jitanA vikAsa huA hai jaina paramparA ke lie yaha eka gaurava anya koI dharma aura AcAra nahIM na kisI rUpa meM ahiMsA ko svIkAra apane-apane yuga meM isa ahiMsA ke AcAra kA isake ananta AkAza ke nIce mRtyuloka kI tIrthakara, gaNadhara butapara aura AcAyoM ne itanA gambhIra aura virATa rUpa prastuta kiyA hai ki dharA para panapane vAle samasta dharmoM kA samAveza isameM ho jAtA hai / jahA~ anekAntavAda eka dRSTi evaM eka vicAra hai, satya ke anusandhAna kI eka paddhati hai mAnava mastiSka kI eka jaTila ulajhana nahIM, balki isako samajhe binA mAnava jIvana ke kisI bhI pahalU ko na samajhA jA sakatA hai, na sulajhAyA jA sakatA hai / AcAra meM ahiMsA aura vicAra meM anekAntavAda ye do jainadharma ke mUlabhUta siddhAnta hai| inakA samanvita mArga hI jIvana kA vikAsa hai / jJAna kriyAbhyAM mokSaH jainadharma kA mUla - bhAratIya darzana aura dharma ke vicArakoM ne AtmA aura paramAtmA va vizva ke bAre meM gahana cintana-manana aura anveSaNa kiyA hai| isa adhyAtma-jJAna paramparA ko bhAratIya sAhitya meM zruti zruta aura Agama kahA gayA hai| jainadharma ke anusAra gaNadhara tIrthaMkara kI vANI ko grahaNa karake sUtrarUpa meM usakI saMracanA karate haiN| isI ko zruta, zAstra va Agama kahA jAtA / | jainadharma kI yaha mAnyatA hai ki pratyeka tIrthaMkara apane zAsana kAla meM dvAdazAMga vANI kI dezanA karate haiM / ananta atIta ke tIrthaMkaroM ne jo kucha kahA hai vahI tattva-jJAna vartamAna kAla ke tIrthakaroM ne kahA hai / ananta anAgata tIrthakara bhI kaheMge / ataH pravAha kI dRSTi se dvAdazAMga vANI anAdi ananta bhI hai / parantu kisI bhI vyakti vizeSa kI dRSTi se sAdisAnta bhI hai / pravAha se anAdi ananta hote hue bhI kRtaka hai, akRtaka nahIM pauruSeya hai apauruSeya nhiiN| vANI bhASA hai aura bhASA zabdoM kA samUha hai| vANI, bhASA zabda kisI bhI zarIra ke prayatna se hI utpanna ho sakatA hai | tAtvAdi janmAnanuvarNavarzo varNAtmako vade itisphuTaM ca / puMsazca tAtvAditataH kathaM syAt apauruSeyo'yamiti pratItiH // 1 iyaM ca saptabhaGgI vastuni pratiparyAya saptavidha dharmANAM sambhavAt saptavidhasaMzayotthApita saptavidhajijJAsAmUsa saptavidhapraznAnurodhAdupapadyate / - janatarkabhASA-saptabhaMgI svarUpacarcA - Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 munidvaya abhinandana grantha abhiprAya yaha hai ki zabda kI apekSA se zAstra anitya hai| kintu bhAvoM kI apekSA se zAstra anAdi ananta hai| bhAva kA artha hai vicAra, vicAra kA artha hai jJAna / vedAnta aura jainadarzana ne jJAna ko ananta mAnA hai| na kabhI utpanna hotA hai, na kabhI naSTa hotA hai| bhagavAna kI vANI kA sAra hai-ahiMsA aura anekAnta-mahAvIra sarvajJa the, ahiMsA ke agraNI the| inhIM saba ahiMsA ke dRSTikoNoM ko lakSya meM rakhakara unhoMne apane amUlya pravacana meM kahA savve jIvAvi icchanti jIviuMna mrijjiuN| sabhI jIva-jIvana ke lie Akula hai| kisI bhI dharma-kriyA meM kisI bhI jIva kA ghAta karanA pApa hai| sabhI jIvana ke lie Atura hai| sabhI kI rakSA karanA dharma hai| bhagavAna kA sandeza hai ki savva-jaga-jIva-rakkhaNa dayaTTayAe / bhagavayA pAvayaNaM sakahiyaM / ahiMsA ke pUrNa artha ke dyotana ke lie anukampA, dayA, karuNA Adi zabdoM kA prAdurbhAva huA hai| tattva bodha-AcAra aura vicAra kI vicAraNA ke sAtha-sAtha tatva-cintana para bhI adhika jora diyA hai| kyoMki paramparA kI nIMva tatva para AdhArita hai| jisa prakAra vinA nIMva ke bhavana nahIM raha sakatA usI prakAra binA tattva ke koI bhI paramparA jIvita nahIM raha sktii| vaizeSika darzana meM sAta padArtha mAne gaye haiM to nyAyadarzana solaha padArtha svIkAra karatA hai| sAMkhya darzana ne paccIsa tattva svIkAra kiye haiN| mImAMsAdarzana veda vihita karma ko sat mAnatA hai| vedAnta darzana ekamAtra brahma ko hI sat mAnatA hai zeSa sarva asat hai-mAyA hai|' bauddhadarzana ne cAra Arya satya kahe haiM / janadarzana ne do tatva, sapta tatva va nau tatva svIkAra kie gae haiM / do tattva haiMjIva aura ajIva / sapta tattva haiM-jIva, ajIva, Asrava, saMvara, nirjarA, bandha va mokSa ! nau tatva hai-jIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, bandha aura mokSa / jainadarzana sammata ina tatvoM meM kevala apekSA ke AdhAra para hI saMkhyA kA bheda hai maulika nhiiN| bhagavAna mahAvIra ne isa samagra saMsAra ko do rAzi meM vibhakta kiyA hai-jIva rAzi aura ajIva rAzi / nava tattvoM meM saMvara-nirjarA aura mokSa jIva ke svarUpa hone se jIva se minna nahIM hai| Asrava, bandha, puNya evaM pApa ajova ke paryAya vizeSa hone se ajIva rAzi ke antargata A jAte haiN| isa apekSA se dekhA jAye to jaina darzana dvitattvavAdI hai| sAMkhyadarzana bhI vahI kahatA hai| vaha bhI mUlarUpa meM do tattva svIkAra karatA hai-prakRti aura puruSa / zeSa tattvoM kA samAveza vaha prakRti meM hI kara letA hai| tattva kI paribhASA-janadarzana meM vibhinna sthAnoM meM va vibhinna prasaMgoM para sat, satva, tattvArtha, artha, padArtha aura dravya kA prayoga eka hI artha meM kiyA gayA hai ataH ye zabda paryAyavAcI hai / AcArya umAsvAti ne tatvArthasUtra meM, tatvArtha sat aura dravya zabda kA prayoga tatva artha meM kiyA hai / ataH jainadarzana meM jo tatva hai vaha sat hai / jo sat hai, vaha dravya hai / zabdoM kA bheda hai, mAvoM kA nhiiN| AcArya nemicandra ne kahA hai ki dravya ke do bheda haiM-jIva dravya aura ajIva dravya / zeSa saMsAra ina donoM kA hI prapaMca hai, vistAra hai| bauddhAcArya se prazna kiyA ki sat kyA hai ? uttara milA ki-yat kSaNikaM tat sat-isa dRzyamAna vizva meM jo kucha bhI hai vaha sarva kSaNika jo kSaNika hai vaha sarva sat hai| vedAntadarzana kA kathana hai ki jo apracyuta anutpanna evaM 1 brahmasatyaM jgnmithyaa| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma ke AdhArabhUta tattva : eka digdarzana 311 eka rUpa hai vahI sat hai, zeSa sabhI mithyA hai / bauddhadarzana ekAnta kSaNikavAdI hai to vedAnta ekAnta nityvaadii| donoM do viparIta kinAroM para khar3e haiM / jaina-darzana ina donoM ekAntavAdoM ko svIkAra nahIM karatA / vaha pariNAmI nityavAda ko mAnatA hai| sat kyA hai ? jaina-darzana kA uttara hai-jo utpAda, vyaya aura dhrauvya yukta hai vahI sat hai yahI satya tatva va dravya hai| tatvArtha sUtra meM kahA haiutpAdavyayadhrauvyayukta sat -tatvArya0 // 29 utpAda aura vyaya ke binA dhrauvya nahIM raha sakatA va dhrauvya ke binA utpAda aura vyaya raha nahIM sakate / eka vastu meM eka hI samaya meM utpAda bhI ho rahA hai vyaya bhI ho rahA hai aura dhra vatva bhI rahatA hai / vizva kI pratyeka vastu dravya kI dRSTi se nitya hai aura paryAya kI dRSTi se anitya hai| ataH tattva pariNAmI nitya hai ekAnta nitya aura ekAnta anitya nahIM-tabhAvAvyayaM nityam / dravya kyA hai ? isa prazna kA uttara jainadarzana isa prakAra detA hai__ guNaparyAyavad dravyam / -tatvArya0 5 / 37 jo guNa aura paryAya kA Azraya evaM AdhAra hai vahI dravya hai| jaina-darzana meM sat ke pratipAdana kI zailI do prakAra kI hai-tattva mukhena aura dravya mukhena / bhagavAna mahAvIra ne samasta loka ko SadravyAtmaka kahA hai| ve dravya hai jIva aura ajIva / ajIva ke bheda haiM pudgala, dharma-adharma, AkAza aura kAla / AkAza aura kAla kA anumodana anya darzana bhI karate haiN| parantu dharma va adharma ke svarUpa kA pratipAdana kevala jainadarzana meM hI upalabdha hotA hai| pudagala ke lie anya darzanoM meM kahIM para jar3a to kahIM para prakRti, va kahIM para paramANu zabda kA prayoga kiyA hai| jaina-darzana kI dRSTi se yaha samagra loka jIva, pudgala dharma, adharma AkAza aura kAla ina chahoM dravyoM kA samUha hai| ye samI dravya svamAvasiddha anAdi nidhana aura lokasthiti ke kAraNabhUta hai| eka dravya dUsare dravya meM milatA nahIM hai| kintu paraspara eka-dUsare ko avakAza avazya dete haiN| loka kI paridhi ke bAhara kevala zuddha AkAza-dravya hI rahatA hai, jise AlokAza kahate haiN| zeSa sabhI dravya loka meM sthita haiM / loka se bAhara nhiiN| chahoM dravya sat haiM, ve kabhI bhI asat nahIM ho sakate / sat kI paribhASA-kisI bhI vastu padArtha evaM dravya tathA tatva ko sata kahane kA phalitArtha hai ki vaha utpAda, vyaya, dhrauvya yukta hai| vastu meM utpatti vinAza aura sthiti eka sAtha rahatI hai / vastu na ekAnta nitya hai na ekAnta kSaNika hai na ekAnta kUTastha nitya hai, kintu pariNAmI nitya hai| pratyeka vyakti apane pratyakSa anubhava se isa tathya ko jAnatA aura dekhatA hai ki eka hI vastu meM avasthA bheda hotA rahatA hai| jisa prakAra Amra phala apanI prArambhika avasthA meM harA rahatA hai phira kAlAntara meM paripakva hone para vahI pIlA hotA hai phira bhI vasturUpa vaha Amraphala hI rahatA hai / vastu kI pUrvaparyAya naSTa hotI hai to uttaraparyAya utpanna hotI hai| phira bhI vastu kA mUla rUpa sadA sthira rahatA hai / svarNa kA kuNDala miTatA hai to kaMkaNa banatA hai| kuNDala paryAya kA vyaya huA to kaMkaNa paryAya kA utpAda huA; parantu svarNatva jyoM kA tyoM rahA / dravya kA na to utpAda hotA hai na vinAza / paryAya hI utpanna aura vinaSTa hotA hai| paryAya kI apekSA se dravya meM utpAda aura vinAza donoM hote haiN| kyoMki dravya apanI paryAyoM se bhinna nahIM hai ata: dravya eka hI samaya meM utpatti, vinaSTi aura sthiti rUpa bhAvoM se samaveta rahatA hai| dravya kA lakSaNa "ava vat vavati droSyati-tAMstAna paryAyAn iti dravyam" Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munidvaya abhinandana grantha jo bhinna-bhinna avasthAoM ko prApta huA va ho rahA hai aura hogA vaha dravya hai / isa kathana kA Azaya hai ki vaha apane vividha pariNAmoM meM pariNata hotA hai| apanI paryAyoM meM dravita hotA hai kyoMki binA paryAya kA dravya nahIM ho sakatA aura binA dravya ke paryAya nahIM ho sakate / dravya guNAtmaka hotA hai usake vibhinna rUpAntara hI paryAya haiM / dravya ke binA guNa nahIM hote haiM to guNoM ke binA dravya bhI nahIM raha sktaa| phalitArtha yaha nikalA ki jo utpAda vyayazIla hokara bhI dhruva hai aura guNa paryAya se yukta hai vahI dravya hai guNaparyAyavada dravyama ||37| dravya, guNa aura paryAya paraspara bhinna hai athavA abhinna haiN| pratyuttara meM kahA gayA ki dravya, guNa aura paryAya meM paraspara anyatva to avazya hai kintu pRthaktva nahIM hai| vastuoM meM jo meda pAyA jAtA hai vaha do prakAra kA hai-abhyasva rUpa aura pRyakva rUpa / 312 anyatva rUpa aura pRthaktvarUpa meM kyA antara hai ? tadrUpatA na honA anyatva hai aura pradezoM kI bhinnatA pRthaktva hai jisa prakAra motI va motI kA zvetarUpa (saphedI) eka hI vastu nahIM hai phira bhI donoM ke pradeza pRthak-pRthak nahIM hai / parantu daNDa aura daNDI meM pRthaktva hai| donoM ko alaga kiyA jA sakatA hai / dravya, guNa aura paryAya meM isa prakAra kA pRthaktva nahIM hai / kyoMki dravya ke binA guNa aura paryAya nahIM ho sakate aura guNa evaM paryAya ke binA dravya nahIM ho sakatA / dravya jina-jina paryAyoM ko dhAraNa karatA hai una una paryAyoM meM svayaM hI utpanna hotA hai / jisa prakAra eka hI svarNa kuNDala kaMkaNa aura aMgUThI ke rUpa meM badala jAtA hai / AtmA kabhI manuSya banatA hai to kabhI deva to kabhI nAraka banatA hai to kabhI tiryaJca / kITa, pataMga, pazu, manuSya nArI Adi aneka rUpa dhAraNa karatA; parantu ina sarva paryAyoM meM usakA AtmabhAva kamI nahIM badalatA rahatA hai / 'na sA jAi nasA joNi jattha jIvo na jAi' koI aisI yoni, koI aisI jAti nahIM bacI jahA~ yaha AtmA jAkara nahIM AI ho / parantu mUla AtmaparyAya jyoM kI tyoM rhii| eka hI vastu paryAya pratikSaNa badalate rahate haiM, kintu vastu kA vastutvabhAva kabhI nahIM badalatA dravyatyabhAva bhI nahIM badalane vAlA hai| / 1 dravyoM kA vargIkaraNa - mUlarUpa meM dravyoM ke do bheda haiM- jIva aura ajIva jIvo upayoga lakkhaNo - uta0 28 / 10 / jIva dravya cetanA evaM upayoga vyApAramaya hai / ajIva dravya ke pA~ca meda haiM- pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ye pA~ca dravya acetana hote hue bhI paraspara meM bahutasI vilakSaNa visadRza aura asamAna jAtIya hai / jIvadravya bhI yadyapi ananta hai para ve samAna jAtIya aura sadRza hai| unameM vizeSa maulika bheda nahIM hai, kintu ina pA~coM ajIva dravyoM meM maulika bheda nahIM hai / isI pAMcoM dravyoM ko alaga-alaga aura jIva dravya ko ekarUpa meM parigaNita karake dravyoM ke do bheda bhI kahe haiM / yahI Sar3adravya haiM / bana SaDdravyoM meM pudgala mUrta hai aura zeSa jIva adharma, dharma, AkAza aura kAla amUrta hai| jisameM varNa, rasa, gandha aura sparza ho, vaha mUrta anyathA amUrta vaizeSikadarzana meM zabda ko AkAza kA guNa kahA gayA hai| zabdAkAzaguNam trksNgrh| parantu zabda vastutaH guNa hai hI nahIM pudgala kI eka paryAya vizeSa hI hai| guNa kI paribhASA hai jisakI sattA dravya meM sadA upalabdha hotI ho / jaba do pudgala skandha paraspara TakarAte haiM tabhI usameM se zabda prasphuTita hote haiM / ataH zabda pudgala kA hI paryAya hai| AkAza rUpa dravya kA guNa zabda nahIM hai| avagAhana hai| avagAhana kI paribhASA hai anya sarva dravyoM ko avakAza denA / dharma dravya kA guNa gati hetutva gati meM sahAyaka honA hai / "calaNa sahAo dhammo " - gatizIla dravyoM kI gati meM nimitta honA apamaM dravya sthiti hetutva hai / sthitizIla dravyoM kI sthiti meM sahAyaka honA / kahA haigati sthityuparo dharmAdharmayo upakAraH / / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma ke AdhArabhUta tattva eka digdarzana 313 kAlarUpa dravya kA guNa vartanA hai, navIna kA purAnA honA va purAne kA navIna rUpa hotA hai / jIva dravya kA guNa upayoga hai-bodharUpa vyApAra aura cetanA / vartanA pariNAmaH kriyA paratvAparatve ca kAlasya AkAza loka aloka sarvatra vyApta hai| dharma aura adharma kevala lokAkAza taka hI rahate haiM to jIva aura pudgala bhI lokAkAza meM hI rahate haiN| kAla bhI jIva aura pudgala ke AdhAra se kevala lokAkAza taka hI rahatA hai| kAla dravya ko chor3akara zeSa sabhI dravya astikAya rUpa haiN| isIlie inheM paJcAstikAya kahate haiM / asti kA artha hai pradeza aura kAya kA artha hai samUha / pA~ca dravya pradeza samUha rUpa hone se astikAya haiM / kAla ke pradeza nahIM hote ataH vaha astikAya nahIM hai / jIva aura pudgala dravya sakriya haiM, zeSa niSkriya haiM / sapta tattva-tattva sAta hai / AtmA ke lie upayogI hone vAle dravyoM meM se jIva tathA pudgala ye do 'mukhya hI dravya haiN| inake saMyoga aura viyoga se hone vAlI agaNita avasthAoM ko nimna bhAgoM meM bA~Ta sakate haiN| 1 Asava 2 bandha 3 saMvara 4 nirjarA aura 5 mokSa inameM Asava aura bandha, jIva aura pudgala kI saMyogI avasthAeM haiN| saMbara evaM nirjarA una donoM kI viyogajanya avasthAe~ haiM / inameM jIva aura pudgala ko aura milA dene para sAta kI saMkhyA ho jAtI hai / inhIM ko jainadarzana meM sAta tattva athavA sapta tattva kahA jAtA hai| pratyeka Atmahitecchuka vyakti ko ina sAtoM kA jJAna karanA anivArya hai| bauddhadarzana meM cAra Arya satya haiM-1 duHkhI 2 samudaya 3 nirodha 4 mArga kA vivecana / vaha jainadarzana ke ina sAta tatvoM ke samAna hai| bauddhadarzana kA jo Arya satya duHkha hai vaha jainadarzana kA bandha hai| bauddhadarzana kA " samudaya" Arya satya hai vaha jainadarzana kA Asrava hai| nirodha Arya satya mokSa tatva hai; mArga Arya satya saMvara tathA nirjarA ke samAna hai| dehI ko deha ke mamatvabhAva se pRthak karane ke lie sAta tatvoM kA samyak parizIlana Avazyaka hai / pramANa aura naya ina tAtvika aura vyAvahArika sabhI padArthoM kA yathArtha jJAna karane ke lie jaina vicArakoM ne upAdeya tattva evaM jJAyaka tatva ke rUpa meM pramANa, naya saptabhaMgI evaM syAdvAda Adi kA bhI bahuta sundara vivecana kiyA hai jo jainadarzana kI bhAratIya darzana ko eka anUThI vena hai naya saptamaMgI svAdavAda ina adhigama prakAroM kA janadarzana meM hI varNana upalabdha haiN| vastu ke pUrNa aMza kA jJAna jahA~ hama pramANa se karate haiM vahA~ naya se hameM usake sApekSa aMzoM kA bodha hotA hai| isa prakAra syAdvAda paddhati se hama jainadarzana ke hArda kA jJAna kara sakate haiN| yahI jainadarzana kA AcAra aura vicAra pakSa hai / 'jainaM jayati zAsanam' / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana meM bhAvanA viSayaka cintana ] DA0 zrImatI zAntA bhAnAvata ema0 e0, pI-eca0 DI0 (priMsIpala, vIra bAlikA mahAvidyAlaya, jayapura (rAja.). bhAvanA : artha aura paribhASA bhAvanA kA jIvana meM bar3A mahattva hai| kisI bhI viSaya para manoyogapUrvaka cintana karanA yA vicAra karanA bhAvanA hai / cintana karane se mana meM saMskAra jAgRta hote haiM / jaisA cintana hogA, vaise hI saMskAra bana jAyeMge / kahA bhI jAtA hai--jaisI nIyata vaisI barakata / arthAt jaisI bhAvanA hogI, vaisA hI phala milegaa| ataH bhAvanA eka prakAra kA saMskAra athavA saMskAramUlaka cintana hai| ise hama vicAroM kI tAlIma (niMga) bhI kaha sakate haiN| 'Avazyaka sUtra' ke prasiddha TIkAkAra AcArya haribhadra ne bhAvanA kI paribhASA dete hue kahA hai- 'bhAvyate'nayeti bhAvanA' arthAta jisake dvArA mana ko bhAvita kiyA jAya, saMskArita kiyA jAya, use bhAvanA kahate haiN| AcArya malayagiri ne bhAvanA ko parikarma arthAt vicAroM kI sAjasajjA kahA hai| jaise zarIra ko tela, itra, aMgarAga Adi se bAra-bAra sajAyA jAtA hai, vaise hI. vicAroM ko amuka vicAroM ke sAtha bAra-bAra jor3A jAtA hai|2 AgamoM meM kahIM-kahIM bhAvanA ko anuprekSA bhI kahA gayA hai| 'sthAnAMga sUtra' meM dhyAna ke prakaraNa meM cAra anuprekSAeM batAI gaI hai| vahA~ anuprekSA kA artha bhAvanA kiyA hai / anuprekSA kA artha hai-Atmacintana / AcArya umAsvAti ne bhI bhAvanA ke sthAna para anuprekSA zabda kA prayoga kiyA hai aura kahA hai-bhagavad kathita viSayoM para cintana karanA anuprekSA hai| AcArya kundakunda ne bhI bhAvanA ke sthAna para 'aNuvekkhA' zabda kA prayoga kiyA hai| unhoMne bAraha bhAvanA para eka grantha bhI likhA hai, jisakA nAma hai "bArasa aNuvekkhA " / jaina AcAryoM ne bhAvanA ke sambandha meM bar3A hI gaharA aura vyApaka vizleSaNa kiyA hai|4 sacamuca bhAvanA kA kSetra itanA vistRta hai ki vaha sAmAnya cintana se prArambha hokara japa aura dhyAna kI uccatama bhUmikA taka calA jAtA hai / AgamoM meM bhAvanA ko kahIM atyanta vairAgya pradhAna AtmavicAraNA ke rUpa meM liyA hai, kahIM manobala ko sadRr3ha karane vAlI sAdhanA ke rUpa meM, kahIM cAritra ko vizuddha rakhane vAle cintana aura AcaraNa ko bhI bhAvanA ke rUpa meM batAyA gayA hai tathA mana ke vividha zubhAzubha saMkalpa-vikalpoM ko bhI bhAvanA batAyA hai| 1 Avazyaka 4, TIkA / 2 bRhatkalpamASya, bhAga 2, gAthA 1285 kI vRtti, pR0 367 / sthAnAMga 41 4 bhAvanA viSayaka vistRta adhyayana ke lie dekheM-'bhAvanA yoga' (lekhaka-AcArya samrATa zrI Ananda RSijI : saMpAdaka-zrIcanda surAnA) Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana meM bhAvanA viSayaka cintana 315 bhAvanA kA mahatva bhAva eka naukA hai jisa para car3ha kara saMsAra-sAgara se pAra utarA jA sakatA hai| yaha dharma rUpa dvAra kholane kI kuMjI hai| bhAva eka auSadhi hai jisase bhavaroga kI cikitsA kI jAtI hai| bhAva se rahita AtmA kitanA hI prayatna kare, mukti ko prApta nahIM kara sakatI / zAstroM meM mokSa ke cAra mArga batAye gaye haiM-dAna, zola, tapa aura bhAva / inameM antima mArga bhAva hai| bhAva ke abhAva meM dAna, zIla, tapa Adi kevala alpa phaladAyaka hoNge| dAna ke sAtha dAna dene kI zuddha bhAvanA hogI, zIla pAlane kI saccI bhAvanA hogI aura tapa karane ke sundara bhAva hoMge tabhI ve mukti ke hetu baneMge / ataH yaha bAta zata-pratizata sahI hai ki bhAvazUnya AcaraNa siddhidAyaka nahIM hotA / tabhI kahA jAtA hai-'jo mana caMgA to kaThautI meM gNgaa|' sacamuca bhagavAn kA nivAsa zuddha bhAvoM meM hI hai| jo loga bhAvanA kI zuddhi ko mahattva na dekara paramAtmA ko mandira, masajida, girajAghara meM DhUMr3hane kA prayatna karate haiM, unase kabIra kahate haiM mujhako kahA~ DhUMr3he bande, maiM to tere pAsa meM / nA maiM makkA, nA maiM kAzI, nA kAbe kailAsa meM / maiM to hU~ vizvAsa meN| aura paramAtmA ko pAne ke lie ve 'kara kA manakA' chor3akara 'mana kA manakA' pherane kI bAta kahate haiM / mAtra mAlA ke maNiyoM ko pherane se prabhu nahIM mileMge, unase milane ke lie to mana ko zuddha karanA hogaa| 'padamapurANa' meM bhI eka prasaMga AtA hai| eka bAra nAradajI bhagavAna viSNa se pUchate haiM ki bhagavan ! ApakA nivAsa sthAna kahA~ hai ? viSNu ne uttara diyA nAhaM vasAmi vaikuNThe, yoginAM hRdayena ca / mad bhaktA yatra gAyanti, tatra tiSThAmi nArada // arthAt na maiM baikuNTha meM rahatA hU~, na zeSazayyA para aura na yogiyoM ke hRdaya meM, kintu mere bhakta jahA~ bhAvanA ke sAtha mujhe pukArate hai, maiM vahIM upasthita rahatA hU~ / bhAvanA ke prakAra yoM to bhAvanA ke alaga-alaga dRSTiyoM se aneka prakAra kiye gaye haiM, para mUlataH bhAvanA ke do bheda haiM-azubha bhAvanA aura zubha bhaavnaa| zAstrIya bhASA meM ise kramazaH saMkliSTa aura asaMkliSTa bhAvanA bhI kahA jAtA hai| azubha bhAvanA mana jaba rAga-dveSa, moha Adi ke azubha vikalpoM meM ulajha kara nimna gati karatA hai, duSTa cintana karatA hai taba vaha cintana azubha bhAvanA kahalAtA hai| yaha azubha bhAvanA jIva kI durgati kA kAraNa banatI hai, use patana kI ora le jAtI hai| azubha bhAvanA bar3e-bar3e tapasvI muniyoM ko bhI naraka gati athavA durgati meM Thela detI hai| azabha bhAvanA ke kaI bheda kiye jA sakate haiN| uttarAdhyayanasUtra ke 36 veM adhyayana meM cAra azubha bhAvanAoM kA ullekha kiyA gayA hai / ve haiM-(1) kandarpa bhAvanA (2) AbhiyogI bhAvanA (3) kilviSI bhAvanA aura (4) AsurI bhAvanA / Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munidvaya abhinandana grantha 'sthAnAMga sUtra' meM cAra azubha bhAvanAoM ke pratyeka ke cAra-cAra bheda karake solaha prakAra batAye hai jo isa prakAra haiM- 316 (1) AsurI bhAvanAoM ke cAra bheda (ka) krodhI svabhAva, (kha) ati kalahazIlatA, (ga) AhArAdi meM Asakti rakhakara tapa karanA, (gha) nimitta prayoga dvArA AjIvikA karanA / (2) AbhiyogI bhAvanA ke cAra bheda (ka) AtmaprazaMsA - apane mu~ha se apanI prazaMsA karanA, (kha) paraparivAda - dUsare kI nindA karanA, (ga) bhUtikarma - rogAdi kI zAnti ke lie abhimantrita rAkha Adi denA, (gha) kautukakarma - aniSTa zAnti ke lie mantropacAra Adi karma karanA / (3) sammohI bhAvanA ke cAra bheda (4) kilviSI bhAvanA ke cAra bheda (ka) unmArga kA upadeza denA, (kha) sanmArga - yAtrA meM antarAya yA bAdhA DAlanA, (ga) kAma-bhogoM kI tIvra abhilASA karanA, (gha) atilobha karake bAra-bAra niyANa (nidAna) karanA / 1 (ka) arihantoM kI nindA karanA, (kha) arihanta kathita dharma kI nindA karanA, azubha bhAvanA ke ina rUpoM kA vivecana karane kA yahI abhiprAya hai ki isake duSpariNAmoM se bacA jAya aura apane antaHkaraNa ko pavitra kiyA jAya / (ga) AcArya, upAdhyAya kI nindA karanA, (gha) catuvidha saMgha kI nindA karanA / zubha bhAvanA cAritra ko samujjvala banAne ke liye zubha bhAvanA kA bar3A mahatva hai| zubha bhAvanA ke bAra-bAra cintana se sAdhaka susaMskArI banatA hai aura kalyANa mArga kI ora pravRtta hotA hai / vaha saMsAra meM raha kara bhI sAMsArika kaluSatA meM DUbatA nahIM / ahiMsA, satya, acaurya, brahmacayaM aura aparigraha ye pAMca mahAvrata haiM / ye vrata jIvana meM asaMyama kA srota roka kara saMyama kA dvAra kholate haiM / ina mahAvratoM kI nirdoSa paripAlanA ke liye yaha Avazyaka hai ki ina mahAvratoM para cintana kiyA jAya / ye bhAvanAe~ cAritra ko dRr3ha karatI haiM / isaliye inheM cAritra bhAvanA bhI kahate haiM / praznavyAkaraNasUtra ke AdhAra para pAMca mahAvratoM kI bhAvanAoM kA ullekha isa prakAra hai(1) ahisA mahAvrata ko pAMca bhAvanAeM- (ka) IryAsamiti bhAvanA - gamanAgamana meM sAvadhAnI baratanA / (kha) manaH samiti bhAvanA - mana ko samyak caryA meM lagAnA / (ga) vacanasamiti bhAvanA - vANI para saMyama rakhanA / sthAnAMga sUtra, 4/4, sUtra 354 muni zrI kanhaiyAlAla 'kamala' dvArA sampAdita | Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana meM bhAvanA viSayaka cintana 317 (gha) eSaNA samiti bhAvanA-nirdoSa AhAra kI gaveSaNA karanA / (na) AdAna nikSepaNa samiti-bhAvanA--vivekapUrvaka vastu grahaNa karanA aura rkhnaa| (2) satya mahAvata kI pA~ca bhAvanAeM ) anucitya samiti bhAvanA--satya ke vividha pakSoM para cintana karake bolnaa| (kha) krodha nigraha rUpa kSamA bhAvanA-krodha-tyAga / (ga) lobhavijaya rUpa nirlobha bhAvanA-lobha-tyAga / (gha) bhaya mukti rUpa dhairya yukta abhaya bhAvanA-bhaya-tyAga / (na) hAsya mukti vacana saMyama bhAvanA-hAsya-tyAga / (3) acaurya mahAvata kI pAMca bhAvanAeM (ka) viviktavAsa samiti bhAvanA-nirdoSa sthAna meM nivAsa kA cintana / (kha) anujJAta saMstAraka grahaNa rUpa avagraha samiti bhAvanA-nirdoSa oddh'naa-bichaunaa| (ga) zayyA-parikarma varjana rUpa zayyA samiti bhAvanA-zobhA-sajAvaTa kI vrjnaa| (gha) anujJAta bhaktAdi bhojana lakSaNa sAdhAraNa piMDapAta lAbha samiti bhAvanA--sAmagrI ke samAna vitaraNa aura saMvibhAga kI bhaavnaa| sAmika vinayakaraNa samiti bhAvanA-sArmika ke prati vinaya va sadabhAva / (4) brahmacarya mahAvata kI pAMca bhAvanAeM (ka) asaMsaktavAsa basati-brahmacarya meM bAdhaka kAraNoM, sthAnoM aura prasaMgoM se bacanA / (kha) strI kathAvirati-strI ke cintana aura kIrtana se bacanA / (ga) strIrUpadarzanavirati-strI ke rUpa saundarya ke prati virakti / (gha) pUrvarata-pUrvakrIDitavirati-vikArajanya pUrva smRtiyoM kA cintana na karanA / (na) praNIta AhAratyAga-AhAra saMyama, tAmasika bhojana kA tyAga / (5) aparigraha mahAvrata ko pAMca bhAvanAe~(ka) zrotrendriyasaMvara bhAvanA-zrotrendriya ke manojJa-amanojJa viSayoM meM rAga-dvaSa na krnaa| (kha) cakSarindriya saMvara bhAvanA-cakSarindriya ke manojJa-amanojJa viSayoM meM rAga-dveSa na krnaa| 'ga) ghrANendriya saMvara bhAvanA-dhrANendriya ke manojJa-amanojJa viSayoM meM rAga-dveSa na krnaa| (gha) rasanendriya saMvara bhAvanA-rasanendriya ke manojJa-amanojJa viSayoM meM rAga-dveSa na krnaa| (na) sparzanendriya saMvara bhAvanA-sparzanendriya ke manojJa-amanojJa viSayoM meM rAga-dveSa na krnaa| jIvana meM pAMca mahAvratoM kI rakSA ke lie, unheM paripuSTa banAne ke lie aura jIvana ko susaMskAravAna banAne ke liye ukta 25 cAritra bhAvanAeM batAI gaI haiN| ina bhAvanAoM ke cintana, manana aura jIvana meM inakA prayoga karane se sAdhaka ko tyAgamaya, tapomaya evaM anAsakta jIvana jIne kI preraNA milatI hai / pariNAmasvarUpa vaha saMyama ke patha para saphalatApUrvaka cala sakatA hai| bhAvanA bhavanAzinI zubha bhAvanA mAnava ko janma-maraNa ke cakroM se mukti dilAne vAlI hai| zubha bhAvanAoM ke Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 munidvaya abhinandana grantha prabhAva se hI prasannacandrarAjarSi ne kevalajJAna prApta kiyA, zubha bhAvanA ke prabhAva se pazu bhI svargagati ke adhikArI bane haiM / mahAmuni balabhadra kI sevA meM rahane vAlA hariNa AhAra baharAne kI utkRSTa bhAvanA se kAla karake pAMcaveM devaloka kA, caNDakauzika sarpa bhagavAna mahAvIra ke dvArA prApta kara dayA kI sundara bhAvanA se otaprota hokara AThaveM devaloka kA, nandaNa maNiyAra kA jIva meMDhaka ke bhava meM bhagavAna ke darzanoM kI zubha bhAvanA se kAla kara sadgati kA adhikArI banA / ataH cANakya nIti meM ThIka hI kahA hai "bhAvanA bhvnaashinii|" yoM to pratyeka manuSya ke hRdaya meM aneka bhAvanAeM uThatI haiM para dharmadhyAna se paripUrNa bhAvanA hI usake karmoM kA nAza karatI hai| Aja ke vaijJAnika yuga meM mAnava kA cintana dina para dina bhautika sukhoM kI khoja meM bhaTaka rahA hai| vaha hajArapati hai to kaise lakhapati-karor3apati bana sakatA hai, eka baMgalA hai to do-tIna aura kaise bana jAyeM ke svapna dekhatA rahatA hai| icchAe~ AkAza ke samAna ananta hotI haiN| unhIM ananta icchAoM kI pUrti ke liye nae-nae rAste DhUMr3hane meM vaha dina-rAta lagA rahatA hai| pariNAmasvarUpa usakA AdhyAtmika cintana chuTa gayA hai| AdhyAtmika cintana ke abhAva meM Aja ke mAnava meM rAga, dveSa, krodha, mAna, mAyA, loma kI duSpravRttiyA~ adhikAdhika ghara karatI jA rahI hai, pariNAmasvarUpa usakA jIvana kuMThAoM se grasta nirAzAoM se AkrAnta aura azAnta bana gayA hai| zubha bhAvanA se arthAta pavitra bhAvanA se vyakti kA manobala bar3hatA hai| vaha musIbata Ane para ghabar3AtA nahIM, varan usakA bar3e dhairya aura sAhasa se mukAbalA karatA hai| para Aja ke mAnavIya jIvana meM isakA abhAva hai| isIlie Aja vyakti thor3I-sI musIbata Ane para jaldI TUTa jAtA hai| akhabAroM meM AtmahatyA ke jo kisse rAtadina par3hane ko milate haiM, usakA ekamAtra kAraNa zubha bhAvanA kA abhAva hai| bAraha bhAvanA pAMca mahAvratoM kI 25 cAritra bhAvanAoM kI bhAMti bAraha vairAgya bhAvanAoM kA Agama evaM Agametara granthoM meM bahuta varNana milatA hai aura isa para vipula parimANa meM sAhitya racA gayA hai| isa bhAvadhArA kA cintana nirveda evaM vairAgyonmukhI hone se ise vairAgya bhAvanA kahA gayA hai| isa bhAvanA se sAdhaka meM moha kI vyAkulatA evaM vyagratA kama hotI hai tathA dharma va adhyAtma meM sthirIkaraNa hotA hai / bAraha bhAvanAoM kA svarUpa saMkSepa meM isa prakAra hai(1) anitya bhAvanA isa bhAvanA kA artha yaha hai ki jagata meM jitane bhI paudagalika padArtha haiM ve saba anitya haiN| yaha zarIra, dhana, mAtA, pitA, patnI, putra, parivAra, ghara, mahala, Adi jo bhI vastueM hamase sambandhita hai yA jo bhI vastue~ hameM prApta haiM ve saba anitya haiM, kSaNabhaMgura haiM, nAzavAna haiM, phira ina para moha kyoM ? ghAsa kI noMka para Thahare hue osa kaNa kI bhAMti jIvana bhI AyuSya kI noMka para TikA haA hai| AyuSya kI pattiyAM hileMgI aura jIvana kI osa sUkha jAyegI isaliye vyakti ko kSaNabhara bhI pramAda nahIM karanA cAhie / hitopadeza meM bhI kahA gayA hai anityaM yauvanaM rUpaM jIvitaM dravyaM saMcaya / aizvaryaH priya saMvAso, muhyata tatra na paMDitaH // arthAt yauvana, rUpa, jIvana, dhana, saMgraha, aizvarya aura priyajanoM kA sahavAsa ye saba anitya hai ataH jJAnI puruSoM ko inameM mohita nahIM honA cAhie / aisA vicAranA hI anitya bhAvanA hai| Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana meM bhAvanA viSayaka cintana 316 bharata cakravartI ke pAsa vaibhava va samRddhi kI kyA kamI thI / eka dina ve aMgulI meM aMgUThI pahananA bhUla gaye / jaba unakI najara aMgulI para gaI to usakI zobhA unheM phIkI lagI / unhoMne eka-eka karake zarIra ke sAre AbhUSaNa utAra diye taba unheM yaha samajhate dera na lagI ki zarIra bAhya vastrAbhUSaNoM se hI sundara lagatA hai, binA vastrAbhUSaNoM ke svayaM zobhAhIna hai / ve socane lage Aja merA bhrama TUTa gayA, ajJAna aura moha kA pardA haTa gayA / jisa zarIra ko maiM saba kucha samajha rahA thA usakI sundaratA svasthatA parAzrita hai| isI anitya bhAvanA ke cintana meM bharata cakravartI itane gahare utare ki zIzamahala meM baiThe-baiThe unheM kevalajJAna prApta ho gayA / (2) azaraNa bhAvanA isa bhAvanA ke antargata sAMsArika prANI ko yaha cintana karanA cAhie ki saMsAra kI pratyeka vastu jo parivartanazIla, nAzavAna hai vaha AtmA kI zaraNAgata nahIM ho sakatI / jisa prakAra siMha hariNa ko pakar3a kara le jAtA hai usI prakAra mRtyu bhI manuSya ko le jAtI hai / usa samaya mAtA-pitA va bhAI Adi koI bhI jIvana kA bhAga dekara unheM nahIM bacA sakate / isa prakAra anAthI muni kI bhA~ti mokSAbhimukha sAdhaka ko cintana karanA cAhie ki isa saMsAra meM koI bhI vastu zaraNa rUpa nahIM hai / kevala eka dharma avazya zaraNa rUpa hai jo marane para bhI jIva ke sAtha rahatA hai aura sAMsArika, roga, jarA, mRtyu Adi dukhoM se prANI kI rakSA karatA hai / (3) saMsAra bhAvanA janma-maraNa ke cakra ko saMsAra kahate haiM / pratyeka prANI jo janma letA hai vaha maratA bhI hai / saMsAra meM cAra gati, 24 daMDaka aura caurAsI lAkha jIva yoniyoM meM vaha bhramaNa karatA rahatA hai / vizeSAvazyaka meM saMsAra kI paribhASA yahI kI hai- eka bhava se dUsare bhava meM, eka gati se dUsarI gati meM bhramaNa karate rahanA saMsAra hai / saMsAra bhAvanA kA lakSya yahI hai ki manuSya saMsAra kI ina vicitratAoM, sukha-duHkha kI ina sthitiyoM kA citra apanI A~khoM ke sAmane lAye / naraka, nigoda aura tiyaMca gati meM bhoge hue kaSToM kA antara kI A~khoM se avalokana kareM aura mana ko pratibuddha kareM ki isa saMsAra bhramaNa se mukta kaise hoU~ / saMsAra bhAvanA kI upalabdhi yahI hai ki saMsAra ke sukha-dukhoM ke smaraNa se mana una bhogoM se virakta bane / (4) ekatva bhAvanA ekatva bhAvanA meM kendrastha vicAra yaha hai ki prANI AtmA kI dRSTi se akelA AyA hai| aura akelA hI jAyegA / vaha apane kRtyoM kA svatantra kartA, hartA aura bhoktA hai / isaliye vyakti ko akele hI apanA sthAyI hita karanA hai| dharma kA Azraya lenA hai / use nija svabhAva meM magna hokara "eko'ham " maiM akelA hU~ / "natthi mama koI" merA koI nahIM hai / yaha bAra-bAra vicAra kara nami rAjarSi kI bhAMti paramAnanda ko prApta karanA cAhie / anyatva bhAvanA kA cintana hameM yaha sUtra yaha jIva anya hai, zarIra anya hai / jo bAhara meM prApta hue haiM, ve bhI mere nahIM haiM / ve saba mujhase apanatva buddhi karU~gA to vaha mere liye (5) anyatva bhAvanA detA hai-anno jIvo annaM imaM sarIraM - arthAt hai, dIkha rahA hai, vaha merA nahIM hai, jo kAma bhoga bhinna haiM / yadi maiM bhinna vastu meM, para vastu meM dukhoM aura cintAoM kA kAraNa hogA / isaliye para vastuoM Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 munidvaya abhinandana grantha se AtmA ko bhinna samajhanA caahie| AtmaguNoM ko pahacAnane ke lie bhagavAn mahAvIra ne uttarAdhyayana sUtra meM kahA haisakamma bIo avaso payAi, paraM bhavaM sandara pAvagaM yaa|| (utta0 a0 13, gA0 24) arthAt yaha parAdhIna AtmA dvipada, dAsa-dAsI, catuSpada-ghor3A, hAthI, kheta, ghara, dhana, dhAnya Adi saba kucha chor3akara kevala apane kiye hue acche yA bure karmoM ko sAtha lekara parabhava meM jAtI hai| kahane kA tAtparya yaha hai ki ye saba padArtha para haiM arthAta sAtha jAne vAle nahIM haiM, phira inameM Ananda kyoM manAnA? isa zarIra se AtmA ko bhinna mAnanA hI anyatva bhAvanA hai| (6) azuci bhAvanA yaha zarIra anitya hai, azucimaya hai, mAMsa, rudhira, carbI isameM mare hue haiN| yaha aneka vyAdhiyoM kA ghara hai, roga va zoka kA mUla kAraNa hai| vyakti sundara kAminiyoM para mugdha ho jindagI barbAda kara dete haiM kintu usa sundara carma ke bhItara ye ghinaune padArtha bhare par3e haiN| aisA zarIra prIti ke yogya kaise ho sakatA hai ? isa prakAra azuci bhAvanA kA cintana kara zarIra kI vAstavikatA samajha AtmA para dhyAna kendrita karanA caahie| (7) Asrava bhAvanA ajJAna yukta jIva karmoM kA kartA hotA hai| karmoM ke Agamana kA mArga Asrava kahalAtA hai| Asrava yAni puNya-pApa rUpa karmoM ke Ane ke dvAra jisake mAdhyama se zubhAzubha karma Atma-pradezoM meM Ate hai, AtmA ke sAtha ba~dhate haiN| yaha saMsAra rUpI vRkSa kA mUla hai| jo vyakti isake phaloM ko cakhatA hai vaha kleza kA mAjana banatA hai| Asrava bhAva saMsAra paribhramaNa kA kAraNa hai| isake rahate prANI sada-asada ke viveka se zUnya rahatA hai| Asrava bhAvanA ke cintana se Atma-vikAsa hotA hai pariNAmasvarUpa janma-maraNa rUpa saMsAra se mukta ho AtmA akSaya avyAbAdha sUkha mokSa prApta karatI hai| (8) saMvara bhAvanA Asrava kA avarodha saMvara hai| jaise dvAra banda ho jAne para koI ghara meM praveza nahIM kara sakatA hai vaise hI AtmapariNAmoM meM sthiratA hone para, Asrava kA nirodha hone para AtmA meM zubhAzubha karma nahIM A sakate / Atmazuddhi ke liye karma ke Ane ke mArgoM ko rokanA Avazyaka hai ataH vratapratyAkhyAna rUpa saMvara ko dhAraNa karane kI bhAvanA AnA hI saMvara bhAvanA hai| saMvara bhAvanA se jIvana meM saMyama tathA nivRtti kI vRddhi hotI hai| (6) nirjarA bhAvanA tapasyA ke dvArA karmoM ko dUra karanA nirjarA hai| nirjarA do prakAra kI hotI hai-akAma aura sakAma / akAma nirjarA ekendriya se paMcendriya taka ke prANI kara sakate haiN| jJAnapUrvaka tapasyAdi ke dvArA karmoM kA kSaya karanA sakAma nirjarA hai| ajJAnapUrvaka dukhoM kA sahana karanA akAma nirjarA hai| duSTa vacana, parISaha, upasarga aura krodhAdi kaSAyoM ko sahana karanA, mAnApamAna meM samabhAva rakhanA, apane avaguNa kI nindA karanA, pAMcoM indriyoM ko vaza meM rakhanA nirjarA hai| isI prakAra ke zuddha vicAra nirjarA bhAvanA hai| Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana meM bhAvanA viSayaka cintana 321 (10) dharma bhAvanA 'dharma' zabda bar3A vyApaka hai| yaha habate kA sahArA, anAthoM kA nAtha, saccA mitra aura parabhava meM sAtha jAne vAlA sambandhI hai / isake aneka rUpa haiN| jo use dhAraNa karatA hai usake dukha santApa dUra ho jAte haiN| "vatthu sahAvo dhammo" vastu kA svabhAva dharma hai| ataH dharma meM dRr3ha zraddhA aura AcaraNa meM dharma ko sAkAra karate hue hameM AtmA ko ihaloka aura paraloka meM sukhI banAne kA prayatna karanA caahie| (11) loka bhAvanA loka kA artha hai-jIva samUha aura unake rahane kA sthAna / jaise eka ghara meM rahane vAlA sadasya apane ghara ke sambandha meM bAtacIta karatA hai, usake utthAna Adi ke bAre meM cintana karatA hai vaise hI manuSya isa loka gRha kA eka sadasya hai| anya jIva samUhoM ke sAtha usakA dAyitva hai, sambandha hai kyoMki loka meM aisI koI jagaha nahIM jahA~ jIva ne janma-maraNa nahIM kiyA ho / aise loka svarUpa kA cintana vyakti ko vairAgya aura nirveda kI ora unmukha karatA hai| (12) bodhidurlabha bhAvanA ananta kAla taka aneka jIva yoniyoM meM bhramaNa karate hue yaha manuSya bhava milA hai| aneka bAra cakravartI ke samAna Rddhi prApta kI hai| uttama kula, Arya kSetra bhI pAyA, parantu cintAmaNi ke samAna samyaktva ratna prApta karanA bar3A durlabha hai, aisA cintana karanA bodhidurlabha bhAvanA hai| zAstroM, vidvAnoM aura santoM ne vyakti ke janma-maraNa ko sudhArane aura usake vyaktitva ke vikAsa ke liye bhAvanA kI zuddhi ko jo mahatva diyA hai vaha sacamuca bar3A preraka hai| Aja vyakti yadi apane bhAvazuddhi kI ora dhyAna de to usake antarmana meM chAyA rAga-dveSa, krodha, mAna, mAyA, lobha Adi kaSAyoM kA kuharA ekadama samApta ho jAyagA aura usakA jIvana svaccha nirmala jala kI bhAMti zuddha aura zItalatAdAyaka bana jAyegA / zuddha bhAvanA se na kevala vyakti ko vyaktigata lAma hogA varana isase pArivArika, sAmAjika, rASTrIya aura antarrASTrIya saujanya kA vAtAvaraNa bhI bnegaa| ! Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana meM prAcAra zrI riSabhadAsa jI rAMkA jainadharma pradhAna rUpa se AcArapradhAna hai| mukhyataH jana-jIvana ke lie hai| phira bhI usakA apanA darzana hai jo anubhava para AdhArita hai| AcAradharma meM dRr3hatA lAne ke lie hai| jainadarzana ne jIvana ke antima dhyeya zAzvata sukha aura zAMti ke lie gaharAI aura gaharAI se vicAra kara anubhava se tathya prakaTa kie haiM / vaha haiM 'dharma' jIvana meM utkRSTa maMgala hai| ahiMsA saMyama aura tapa dharma hai / jo isakI sAdhanA ThIka se karate haiM unheM devatA bhI namana karate haiM / jainadarzana AtmavAdI aura mokSAkAMkSI hai| dharma mokSa-prApti kA sAdhana hai| sAMsArika sukha kSaNika, anta meM svayaM tathA dUsaroM ke lie bhI duHkhadAyI haiM aura parAvalaMbI hote haiN| jinakI kabhI tRpti nahIM hotii| Atma-sukha ciraMtana, apane tathA dUsaroM ke lie sukhakara hai, svAvalambI hai| vaha hI vAMchanIya hai| jainadarzana ke anusAra saMsAra meM jIva aura ajIva do mukhya tattva hai| jIva kA lakSaNa upayoga athavA cetanA kA hai, jisake do bheda hai| eka darzana aura dUsarA jJAna / darzana yAnI sva-saMvedana arthAt Atma-cetanA / jJAna para-saMvedana arthAt para-padArthoM kI jAnakArI karAtA hai| jIva meM katatva zakti aura use bhogane kI kSamatA hai| ye jIva ekendriya se paMcendriya taka hai| sabameM mUlataH samAnatA hai, vikAsa kI dRSTi se bheda hai| pratyeka jIva meM pUrNa vikAsa kI kSamatA hai / ahiMsA ke mUla meM saba jIvoM kI samAnatA-Atmopamya kA siddhAnta hai| jisameM UMca-nIca ke bheda ko sthAna nahIM hai / ajIva ke pAMca bheda hai| pudgala yAnI dRzya padArtha, dharma jIva aura pudgala ko gati dene vAlA tattva hai| yahA~ dharma aura adharma nIti-anIti ke artha meM prayukta nahIM hai| adharma yAnI jIva aura pudgala ko sthiratA pradAna karane vAlA tattva, AkAza yAnI padArtha ko avakAza dene vAlA tattva aura kAla-ye pAMca padArtha hai| jainadarzana paramANavAdI hai| yaha dRzya jagat paramANuoM kA samUha hai| ye pA~ca tattva aura jIva chaTThA, chaha dravya haiN| dravya kA pradhAna lakSaNa hai-utpAda, vyaya aura dhrauvya / dravya nitya hote hue bhI naye-naye paryAyoM meM rUpAMtarita hotA hai| nayA rUpa dhAraNa karatA hai, purAne paryAyoM kA vyaya hotA hai, kSINatA prApta hotI hai, phira bhI usameM sthiratA hai| jainadarzana ne isa prakAra vedAnta kI kUTastha nityatA aura bauddhadarzana ke kSaNikatAvAda kA samanvaya kara dravya sattA nitya kintu paryAya pariNAmI, parivartanazIla mAnI hai| yaha anekAnta dRSTi hai| deha aura AtmA ke saMyoga se mana, vacana aura kAyA kI kriyAe~ hotI haiN| rAga-dveSa, ahaMtA, mamatA, krodha, mAna, mAyA, loma, vAsanAoM aura kAmanAoM ke kAraNa mana caMcala hotA hai| vividha kriyAoM se AtmA meM parispaMdana hotA hai, jo karma-pudgala ko apanI ora AkRSTa karatA hai, Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana meM AcAra 323 isa prakAra AtmA meM karma kA pravAha bahatA rahatA hai, jise Asrava kahA jAtA hai| isa calane vAlI prakriyA se AtmA ko baMdha hotA hai aura usake zuddha svarUpa para AvaraNa jamate jAte haiN| AtmA aura karma kA sambandha anAdi mAnA gayA hai| pratyeka jIva aneka prakAra ke karma lekara janma letA hai, jinakA usake kriyA-kalApoM para prabhAva hotA hai| vaha jo karma karatA hai usase phira naye karmoM kA baMdha hotA jAtA hai| yaha sambandha anAdi kAla se calA ArahA hai| isase mukti ho sakatI hai, mukti kA mArga hai| karma ke pravAha ko badalA jA sakatA hai, rokA bhI jA sakatA hai| naye karma baMdha ko rokane kI kriyA saMvara hai aura saMcita karmoM kA bhI kSaya ho sakatA hai, use nirjarA kahate haiM / saMpUrNa karma kSaya hone para AtmA svayaM siddha svarUpa ko prApta ho sakatA hai| AtmA se paramAtmA banatA hai / duHkha se mukti pAtA hai, yahI mokSa hai| jIva, ajIva, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa yaha sAta tattva hai| kaI unameM puNya aura pApa ko jor3ate haiN| zubha aura azubha pravRtti ke phalasvarUpa zubha aura azubha karma hI puNya aura pApa hote haiM / isa prakAra nava tattva aura SaDdravya meM pUrA jainadarzana AjAtA hai| jainadarzana badigamya hai aura vyAvahArika hai| usakA rahasyavAda samajha A sakane jaisA hai, gaDha nahIM hai| hara prabuddha vyakti use samajha sakatA hai aura usameM batAI bAteM jIvana meM utAra sakatA hai| jIva vAsanAoM, kAmanAoM tathA kaSAyoM ke kAraNa aneka prakAra ke baMdha bAMdhatA hai| isa mano-vyApAra ko antanirIkSaNa aura vizleSaNa dvArA dekhA jA sakatA hai| dhyAna dvArA dekhA jA sakatA hai| dhyAna se citta kI sthiratA, nirmalatA AtI hai, agalA mArga spaSTa hotA hai| saMvara aura nirjarA ke lie AcAradharma kI upayogitA hai| jIvana sAdhanA kA Arambha hai aura antima sAdhya duHkha vimukti hai| janadarzana kI vizeSatA karma siddhAnta hai / jisakI nIMva puruSArtha hai| jo jaisA karegA, vaisA pAvegA / apane bhAgya kA vidhAtA vaha svayaM hI hai| AtmA hI kartA aura moktA hai / jIva ziva ho sakatA hai, AtmA paramAtmA bana sakatA hai, nara kA nArAyaNa ho sakatA hai| jainadarzana Izvara ko kartA nahIM mAnatA, AtmA hI zuddha-buddha hokara paramAtma pada pA sakatA hai| paramAtma pada pAne kA upAya hai, samyakzraddhA, samyakjJAna aura samyakcAritra / sahI dRSTi yAnI jIva aura pudgala kI bhinnatA, deha AtmA kI pRthakatA kA bhAna / yaha samyaka dRSTi hI jIva ko cAritrya kI ora mor3atI hai| aura samyak cAritra ke mArga para bar3hane se samyakadarzana para adhika niSThA bar3hatI hai| rAgadoSa aura ahaMtA-mamatA kI maMdatA se samyakajJAna kI ora ruci bar3hatI hai aura samyakadarzana, samyak jJAna aura samyakcAritra tInoM kA sAtha hotA hai taba jIva ziva banatA hai, duHkha se mukta hokara apanA sAdhya prApta karatA hai| padArtha va vAhya jagat kA jJAna ThIka se ho vaha samyajJAna hai| samyakajJAna hone ke lie udAra dRSTikoNa honA Avazyaka hai, isalie isa mArga meM anekAMta sahAyaka hotA hai| hara vastu ke aneka guNa aura paryAya haiN| vANI meM una sabhI kA samAveza nahIM hotaa| svayaM kahatA hai vahI ThIka aisA Agraha saMgharSa paidA karatA hai / jahA~ bhI satya ho usakA Adara karanA anekAMta hai| aMza ko pUrNa mAnane kA Agraha nahIM rakhanA-isameM antara kI udAratA hai| AcAra meM ahiMsA aura vicAra meM anekAMta meM dharma kA sAra A jAtA hai| ahiMsA: jainadharma kA AcAradharma ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha se prArambha hotA hai to bhI usameM ahiMsA kI pradhAnatA hai / ahiMsA paramadharma isalie hai ki yaha sabhI jIvoM kI samAnatA Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 munidvaya abhinandana grantha para AdhArita hai| jIvoM meM U~ca-nIca kA bheda nhiiN| sabhI jIva samAna haiM, kisI bhI jIva kI hiMsA karanA pApa hai / jainiyoM para yaha AkSepa hai ki ve jIva-jantuoM kI to rakSA karate haiM, para manuSya kI ora dhyAna nahIM dete para saca yaha hai ki manuSya kI upekSA kara jIva-jantuoM kI rakSA nahIM hotI / ahiMsA kI bhUmikA hai-sabhI jIva sukha se jInA cAhate hai, koI maranA nahIM cAhatA, duHkha kisI ko acchA nahIM lagatA / dUsare hama apane prati jisa taraha ke vyavahAra kI AzA rakhate haiM, vaisA vyavahAra hama dUsaroM ke prati kreN| hiMsA se hiMsA paidA hotI hai| isalie usase bacA jAya para prakRti meM 'jIvo jIvasya jIvanam' kA krama hai| zarIra kI pratyeka kriyA meM hiMsA aparihArya hai| yaha kama se kama kI jAya kyoMki ahiMsA AtmA kA guNa hai ahiMsA ke pAlana kA prayatna honA cAhie / hiMsA kama se kama ho yaha koziza rahe / yadi zarIra kI pratyeka kriyA vivekapUrvaka yatanA ke sAtha kareM to bAhya hiMsA ke pApa se bacA jA sakatA hai / hiMsA mAtra bAhya kriyA nahIM hai / usakA sthAna mana meM hai, bhAva meM hai| manuSya satata jAgrata rahakara apramatta bhAva se karma kare to bAhya hiMsA kA parimArjana ho sakatA hai| jaba jIvana meM samatA Ave tabhI ahiMsA kA ThIka se pAlana ho sakatA hai| jo samadarzI hai usase pApa nahIM hotaa| para ina pAMcoM mahAvratoM kA pAlana sabhI samAna rUpa se nahIM kara sakate / isaliye zrAvakoM ko aNuvrata aura sAdhu muniyoM ke liye mahAvrata kahe gaye haiN| zrAvaka sthUlaprANAtipAtaviramaNa karatA hai jisameM aparAdhI ko daNDa denA aura jIvana nirvAha ke liye sUkSma hiMsA, jo anivArya hai, kara sakatA hai| vaha niraparAdha prANiyoM kI hiMsA nahIM krtaa| vaha pUrI sAvadhAnI rakhatA hai ki kisI ke prati anyAya na ho, kisI ko kaSTa na ho, phira bhI hiMsA ho jAtI ho to vaha kSamya hai| ahiMsA ke pAlana ke liye vicAroM kI nimalatA aura vyApakatA Avazyaka hai| kisI ke prati durbhAvanA bhI nahIM rakhI jA sktii| hiMsA kI vyAkhyA AcArya umAsvAti ne 'pramattayogAta prANAvyaropaNaM hiMsA' kI hai| mana, vacana, kAyA kI pramAdayukta avasthA meM hone vAlI hiMsA hI hiMsA hai| satya: satya ko samI dharmoM ne dharma kA AdhAra mAnA hai| jainadarzana ne bhI satya ko bhagavAna kahA hai| satya hI sasAra kA sArabhUta tatva hai| pramAdarahita hokara hitakArI ho vahI bolA jAya / kyoMki satya ke binA koI vyavahAra nahIM cltaa| asatya meM hiMsA hai| svayaM athavA dUsaroM ko AghAta lage aisI bhASA satya ho to bhI na bolI jAya / vyAvahArika dRSTi se bhI nimnalikhita prakAra se satya ke liye sAvadhAnI baratI jAya : (1) kisI para jhUThA Aropa na lagAyA jAya / kisI ke prati galata dhAraNA paidA na ho yaha dhyAna meM rakhakara bolA jAya / (2) kisI kI gupta bAta prakaTa na karanA / (3) pati-patnI kI yA ghara ke logoM kI gupta bAta prakaTa na kI jAya / (4) kisI ko jhUTha kI preraNA na de| (5) jhUThI likhA-par3hI karanA, jhUThA sikkA calAnA, Adi na kiyA jAya / adattAdAna : kisI kI vastu binA mAlika kI jAnakArI ke na lI jAya / corI na karanA itanA hI nahIM para corI kI cIja kharIdanA, yA dUsare se corI karavAnA bhI pApa hI hai| rAjya ke niyamoM kA ullaMghana karake kara na denA, avaidhAnika vyApAra, rAjya ke niyamoM ke viruddha niSiddha vastuoM kA eka sthAna se dUsarI jagaha pahu~cAnA, nApa-tola meM kama yA adhika de-lekara Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana meM AcAra 325 saba aprAmANika vyavahAra karanA, dUsare ke ajJAna kA svArtha ke liye lAbha uThAnA, milAvaTa Adi saba adattAdAna meM doSa hai, jinase bacanA caahie| brahmacarya saba prakAra ke kAmabhogoM kA tyAga aura sNym| para gRhasthoM ke liye svadArasantoSa kI maryAdA rakhI gayI hai jisakA pAlana sAmAjika dRSTi se bhI hitakara hai| svayaM aura dUsare ke liye hitakArI hai| aparigraha parigraha ko pApa kA mUla mAnA hai| parigraha hI ahiMsAvata ke pAlana meM sabase bar3I bAdhA hai| parigraha se viSamatA bar3hatI hai| Aja kI azAMti aura saMgharSa kA mUla hI saMgraha hai / parigraha se chala, kapaTa aura anAcAra paidA hotA hai| kAmabhoga aura parigraha ke liye hiMsA aura asatyAcaraNa kiyA jAtA hai / isaliye parigraha parimANa yA ucita parigraha ko apanAnA caahie| saMgraha para sImA bAMdha lenI cAhie / yahI jIvana meM sukha aura zAMti nirmANa karatA hai / tRSNA se chuTakArA dilAtA hai aura dUsaroM meM sadbhAva nirmANa karatA hai| Aja kI viSama samasyAoM kA samAdhAna parigraha parimANa hai| jise Aja kI bhASA meM gAMdhIjI ne TrasTIzipa kA siddhAnta kahA hai| tIna guNavata ina saba vratoM kA pAlana tabhI saMbhava hai jaba manuSya tIna guNavratoM ko apanAve vaha sAdagI apanAve / bhoga-upabhoga kI vastuoM para niyantraNa rkhe| vastuoM ke bhoga para hI nahIM usakI sabhI pravRttiyoM para niyantraNa ho| pravAsa bhI ina dinoM itanA adhika bar3ha gayA hai ki usa para niyantraNa rakhanA apane aura dUsaroM kI dRSTi se hitakara hai| jise dizA parimANa vrata tathA upabhoga paribhogaparimANa vrata kahA hai| tIsarA guNavata hai anarthadaNDaviramaNa vrata anAvazyaka pApa pUrNa pravRttiyoM se apane Apako bacAnA / nirarthaka bAteM, Atma-prazaMsA yA niSprayojana koI bhI kAma karanA, samaya ko barbAda karake mana meM malinatA AtI hai, zakti kA vyaya hotA hai| zikSAvrata nirarthaka vyaya hone vAlI zakti aura samaya ko zikSAktoM ke dvArA Atma-vikAsa meM lagAyA jAtA hai| jo cAra haiN| (1) sAmAyika sAmAyika, samabhAva kI upalabdhi ke liye sAmAyika uttama upAya hai| jo hara roja nizcita samaya karake kI jAtI hai| usa samaya meM pUrNarUpa se samatA rakhI jAya, sabhI prakAra kI duSpravattiyoM se apane Apako dUra rakhA jAya / sAmAyika meM yaha dhyAna rakhA jAya ki kisI prakAra ke malina vicAra paidA na hoM, vANI kA durupayoga na ho, kaThora yA asatya bhASaNa na ho, zarIra se koI pApakArI pravRtti na ho| sAmAyika prasanna citta se aura niyata samaya taka karanA Atma-sAdhanA meM lAbhadAyaka hotA hai| (2) dezAvakAzikavrata isameM dizAoM ke bhramaNa meM maryAdA bAMdha lI jAtI hai| isameM AvAgamana hI nahIM apitu upabhoga-paribhoga ke lie vastuoM ke upayoga para bhI maryAdA karanI hotI hai| svayaM maryAdita kSetra Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 munidvaya abhinandana grantha ke bAhara na jAnA, dUsaroM ko na bhejanA aura bAhara se lAI huI vastu kA upabhoga nahIM karanA aura kraya-vikraya ke Upara bhI maryAdA AtI hai| jIvana meM mahArambha kI pravRttiyoM ko kama kara alpArambha ko apanAnA hotA hai| jisameM svadezI vrata ko sahaja preraNA milatI hai aura khAdI grAmodyoga ko sahaja sahayoga prApta hotA hai| jo vyaktigata santoSa ke sAtha-sAtha dUsare ko rojI-roTI prApta karane kI suvidhA pradAna karatA hai| alpAraMbha ko saMrakSaNa milatA hai| (3) poSadha vrata AtmA-vikAsa ke sAdhaka ke lie citana, AtmanirIkSaNa aura apane dhyeya kI jAgati ke lie kucha samaya nikAlanA Avazyaka hotA hai| jisameM ATha prahara taka zramaNacaryA apanAI jAtI hai| (4) atithisaMvibhAga vrata atithisaMvibhAga meM gRhastha dvArA apane yahAM Ane vAle santa sajjanoM kI samucita vyavasthA karanA, dIna-dukhiyoM kI sahAyatA karanA, kaSTa se pIr3ita yA dukhiyoM ke sahAnubhUti sahayoga denA Adi hai| gRhasthI pAsa-par3osI aura jarUratamanda ko madada karatA hai, vaha usakA sahaja kartavya hai| ina vratoM ke atirikta jaina gRhastha dAna, zIla, tapa aura bhAvanA ko apane jIvana meM mahatvasthAna dete Aye hai| khAsakara dAna kI baDI mahimA gAI gaI hai| phalasvarUpa dAna jainiyoM ke dainika jIvana kA aMga hI bana gayA hai| phira sabhI dAnoM meM abhayadAna ko zreSTha mAnA hai aura abhayadAna kI taraha jJAnadAna, auSadhidAna aura annadAna ko samatA kI sAdhanA meM upayukta sAdhana mAnA hai| IsAI, muslima aura bauddhoM kI taraha anya dharmiyoM ko apane dharma meM dIkSita karane vAle dharmoM kI taraha jainadharma bhI dharmAntara ko mAnane vAlA dharma thA aura usane kaI mAratetara jAtiyoM ko apane dharma meM dIkSita kiyA thaa| dakSiNa meM do hajAra varSa pUrva dharma-pracAra kiyA thA usameM annadAna, auSadhidAna, jJAnadAna aura abhayadAna sAdhana ke rUpa meM apanAyA thaa| dAna ne jainiyoM ke dainika jIvana meM mahattvapUrNa sthAna pA liyA hai aura Aja bhI jainiyoM ke jIvana meM sahaja rUpa se dAna kA mahattvapUrNa sthAna hai| anekoM aspatAla, zikSA saMsthAyeM, piMjarApola tathA rAhata ke kAma unake dvArA calate haiN| kaI logoM kA anumAna hai ki sevA kAryoM dvArA IsAI dharma kA pracAra jo dikhAI de rahA hai yaha tarIkA zAyada aThArahasau sAla pahale malAbAra ke kinAre se yaha bAta IsAiyoM ne apanAI ho| jana zikSA kA kAma jaina guruoM ne saMbhAla rakhA thA aura kucha varSa pUrva taka zikSA ke prArambha meM o3m namaH siddhAya likhA jAtA thA vaha jaina saMskRti kA ho cinha thaa| jainadharma meM andhazraddhA ko kataI sthAna nahIM thA, vaha puruSArtha aura buddhivAda para AdhArita dharma thA aura usameM apane bhAgya kA vidhAtA apane Apa ko hI mAnakara svAvalambana kI zikSA dI jAtI thI aura AcAra aura nIti dharma ko prAthamikatA dI jAtI thI / dharma jana-jIvana ke AcAra meM utare isalie usameM U~ca-nIca kA bheda nahIM thaa| jo bhI isa dharma kA pAlana karatA vaha jina kA anuyAyI bana sakatA thA / eka taraha se jainadharma janadharma hai aura janadharma hone se janatA ke lie upayogI ho aisI hI noti kI vidhA usameM pAI jAtI hai| vaha samatA para AdhArita hone se usase choTe-bar3e, strI-puruSa, U~ca-nIca sabhI lAbhAnvita ho sakeM aisI vyApakatA hai| isakI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki vaha sabake lie kalyANakArI hai, usakA sarvodayI rUpa isIlie Aja ke yuga meM adhika AkarSaka hai| usameM sabhI samasyAoM ko Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana meM AcAra 327 sulajhAne kI kSamatA hai aura sabase bar3I vizeSatA yahI hai vaha vyakti kI svAdhInatA akSuNNa rakhatA hai| kisI ko eka viziSTa vicAra praNAlI meM yA dharma meM zAmila honA anivArya nahIM, kisI bhI dharma yA sAdhanA mArga ko apanAkara Atma-kalyANa sAdhA jA sakatA hai aura aise ahaMtoM kI saMkhyA bhI kama nahIM hai jo apane Apako apanI paramparA meM rakhakara samatA kI sAdhanA kara ahaMta bane the| bhagavAna mahAvIra parama anAgrahI the| unakI udghoSaNA thI ki ve jo kaha rahe haiM vaha samatA dharma dhrava hai, nitya hai aura zAzvata hai| mere pahale bhI aneka jinoM ne kahA, Aja bhI kaha rahe haiM aura bhaviSya meM bhI kaheMge / yaha dharma carcA kA viSaya nahIM, nizcita hai, spaSTa hai aura AcaraNIya hai| isake pAlana ke lie apane Apa para niyantraNa karanA hotA hai, sAdagI lAnI hotI hai, tapa sahaja bana jAtA hai| jisa AcAra kA pAlana svayaM se prArambha karanA hotA hai, dUsarA kyA karatA hai yaha dekhane kI jarUrata nahIM, phala kI AzA nahIM, dUsaroM se apekSA nahIM, kyoMki vaha isa niSThA para AdhArita hai ki zubha kA phala nizcita hI zubha hI hone vAlA hai| jisake pAsa kalpavRkSa ho vaha jitanA santuSTa aura tuSTa rahatA hai utanA hI isa nIti dharma kA pAlana karane vaalaa| yaha niSThA ki zubha kA phala zubha hI milane vAlA hai use dhIraja ba~dhAtA hai| vaha yadi phala-prApti meM vilamba ho to bhI kSa bhita nahIM hotA / jaina paramparA kI nIti vidhA sArvajanika, sarvakAlIna aura janatA kI hai isalie jana-nIti kI poSaka hai, janatA kI hai| kyoMki usake pIche anubhava hai aura usa anubhava ne jainadharma ko AcAra dharma banAyA hai, jo sva-para-kalyANakArI hai| Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikSepavAda : eka anvIkSaNa 0 zrI rameza muni zAstrI vicAra pravAha ko pravAhita karane ke lie bhASA kA mAdhyama Avazyaka hI nahIM apitu anivArya hai| jaba mAnava ke mAnasa sAgara meM mAvoM kI lahareM laharAne lagatI haiM, taba una laharoM kA prakaTIkaraNa karane ke lie agara bhASA kA paridhAna na pahanAyA jAye to ve lahareM aprakaTa dazA meM saMsthita ho jAtI haiN| ataH bhAvAbhivyakti ke lie bhASA kA mAdhyama atyanta apekSita hai| bhASA zabdoM se banatI hai| eka hI zabda ke aneka artha hote haiN| kabhI-kabhI aisA bhI banAva bana jAtA hai-vaktA ke vivakSita artha ko na samajhane ke kAraNa anartha ho jAtA hai| etadartha anartha kA nivAraNa karane ke lie nikSepa kA nirUpaNa hai| yaha aneka arthoM ko prayojanavazAt evaM prasaMgavazAt abhivyakta karane kI sundara prakriyA pradAna karatA hai| nikSepa kI paribhASA artha ko abhivyakti dene ke lie zabda meM artha kA Aropa krnaa| nikSepa kA paryAyavAcaka zabda nyAsa hai| prakaraNAdivaza apratipatti Adi kA nivAraNa kara yathAsthAna niyukta karane ke lie zabda aura artha kI racanA vizeSa ko nikSepa kahA hai / 2 nAmAdi bhedoM kA nikSepaNa karanA vyavasthApita karanA nikSepa hai|3 lakSaNa va vidhAna se adhigama artha kA vistAra ke sAtha nirUpaNa karane ko nikSepa kahA hai|4 upakrama se samIpa meM lAe gaye vyAciravyAsita zAstra meM nAma Adi kA nyAsa karane ko nikSepa kahA hai| nikSepoM kA vargIkaraNa jisa prakAra AcAryavarya zrI siddhasena ne nayoM ke lie bheda-prabheda ke sambandha meM cintana karate hue kahA-jitane bhI vacana mArga ho sakate haiM utane hI naya haiM / kAraNa ki cetana ho yA acetana ho isa virATa vizva kA pratyeka padArtha ananta guNa-dharmoM kA akhaNDa piNDa hai| pratyeka vastu 1 (ka) nyavasaM nyasata iti vA nyAso nikSepaH / -rAjavAtika (kha) nyAso nikSepaH / -tattvArthabhASya 15 2 prakaraNAdivazenApratipazyAdivyavacchadeka yathAsthAnaviniyogAya zabdArtharacanAvizeSA nikSepAH / -jainatarka bhASA 3 nikSipyate nAmAdi bhedairvyavasthApyate anenAsminnasmAta iti nikSepaH / -anuyogadvAravRtti 4 vistareNa lakSaNato vidhAnatazcAdhigamArtho nyAso nikSepaH / -tattvArthabhASya upakramAnitavyAciravyAsita zAstranAmAdi nyasanaM nikSepaH / 6 sanmati tarka 3, 47 / 7 anantadharmAttvakameva tattvam / -sthAdvAda maJjarI Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikSepavAda : eka anvIkSaNa 326 meM eka-do nahIM kintu ananta dharma gauNa-mukhya bhAva se pragaTa-apragaTa dazA meM sadA-sarvadA saMsthita haiN| isalie naya bhI ananta haiM para una sabakA vargIkaraNa jainAgamoM meM sAta nayoM meM kiyA gayA hai / una sAtoM nayoM ke mUla meM sirpha do prakAra ke naya batAye gaye hai-dravyAthika aura paryAyAthika / 2 paryAyAthika ke sthAna meM bhAvArthika zabda kA prayoga huA hai / usI prakAra nikSepoM ke bheda ananta ho sakate hai / para nikSepoM ke samasta bheda-prabhedoM kA samAveza cAra prakAroM meM ho jAtA hai / anuyogadvArasUtra meM batAyA gayA hai-"vastu vinyAsa ke jitane krama haiM utane hI nikSepa ke prakAra ho sakate haiN| para ukta cAra nikSepoM ko hI prAdhAnya diyA gayA hai| nAma, sthApanA, dravya aura bhAva yaha nikSepoM kA vargIkaraNa hai|' anuyoga yA vyAkhyA ke dvAroM ke varNana meM ina cAra nikSepoM kA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai| nikSepa apane nAma Adi medoM ke mAdhyama se pratipAdya padArtha kA svarUpa samajhAne ke lie spaSTatara vivecana karatA hai| minna-bhinna zAstroM evaM granthoM meM nikSepoM ke bheda darzAye gaye haiN| sthAnAMgasUtra meM 'sarva' ke cAra prakAroM kI parigaNanA kI gaI hai| vahA~ sarva ke cAra nikSepa batAe gae haiN| nAma-sthApanA ina do nikSepoM ko zabdataH batAyA gayA hai aura dravya evaM bhAva inako arthataH batAyA hai| 'pUrva' zabda para 13 nikSepa kA ullekha huA hai jaise nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, dig, tApa, kSetra, prajJApaka, pUrva, vastu, prAbhUta, atiprAbhRta aura bhAva / 'samaya' zabda para 12 nikSepa milate haiM-nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, kRtIrtha, saMgAra, kula, gaNa, saMkara, gaMDI aura bhAva / 'sthAna' zabda para 15 nikSepa kiye gaye hai-nAma, sthApanA, dravya, kSetra, addha, Urdhva, uparati, vasati, saMyama, pragraha, yodha, acala, gaNanA, sandhAna aura bhAva / 'eka' zabda para sAta nikSepoM kA varNana milatA hai nAma, sthApanA, dravya, mAtRkapada, saMgraha, paryava evaM bhAva / isa prakAra "sAmAyika" zabda para 6 nikSepoM kA varNana hai| nikSepoM ke aneka prakAra Agama sAhitya meM milate haiN| kintu nAma Adi cAra nikSepoM meM anya nikSepoM ke aneka prakAroM kA samAveza ho jAtA hai| isa kAraNa ina cAroM kI pradhAnatA hai| nAma nikSepa-nirUpaNa nAma-guNa, jAti, dravya aura kriyA ina cAra kI apekSA na rakhakara kisI kA nAmakaraNa 1 anuyogadvArasUtra-156; sthAnAMga sUtra 552 2 (ka) bhagavatIsUtra-18, 10 (kha) bhagavatIsUtra-18,10, 25, 3 / 25, 4 3 (ka) jattha ya jaM jANejjA nikkhevaM niravasesaM / jattha vi ya na jANijjA caukkaM nikkhive tattha // -anuyogadvAra (kha) nAmasthApanAdravyabhAvatastannyAsaH / -tattvArthasUtra, a0 1, sU0 5 4 (ka) catAri savvA pannattA-nAma savvae, uvaNa savvae, Aesa savvae niravasesavvae -sthAnAMgasUtra, 269 (kha) dazavakAlika hAribhadrIyAvRtti / (ga) suutrkRtaaNg| (gha) sthAnAMgavRtti Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 munidvaya abhinandana grantha karanA nAma nikSepa hai| jaise kisI kA nAma maMgala rakhA prakRta artha se nirapekSa artha ki jahAM anyatara pariNati hotI hai vahA~ nAma nikSepa ho jAtA hai| cetana evaM acetana padArthoM meM sthApanA Adi se nirapekSa hokara apane abhiprAyakRta saMjJA rakhakara yathA kisI ko 'indra' nAma se abhihita kiyA jAtA hai| nimittAntaroM kI anapekSA se vastu kA nAmakaraNa kiyA jAtA hai, vaha nAma nikSepa hai| jaise kisI bAlaka kA nAma indrarAja rakhA hai parantu bAlaka meM indra ke sadRza guNa, jAti, dravya aura kriyA kucha bhI parilakSita nahIM ho rahA hai| kevala vyavahArArtha nAma rakha liyA hai yA dUsare zabdoM meM yaha kahA jA sakatA hai ki nAma nikSepa guNa Adi kI apekSA nahIM rakhatA hai / yahA~ para indrarAja kA vyutpatti siddha artha ghaTita nahIM ho rahA hai| pratyeka zabda kA vyutpattisiddha artha hotA hai| kintu nAma nikSepa meM vyutpattilabhya artha kI vivakSA nahIM hotI hai| artha kI apekSA karake jo nAma rakhe jAte haiN| ve arthabodha ke liye nahIM hote haiM kevala nAmamAtra ke liye hI saMketa kiye jAte hai / ataH yaha nAma nikSepa kahA gayA hai| sthApanA pratipAdya padArtha ke samAna yA asamAna AkAra vAlI vastu meM pratipAdya vastu kI sthApanA jaba kI jAtI hai taba vaha sthApanA nikSepa hotA hai| jaise-sUrya ke citra ko sUrya kahanA, kANTanirmita ghor3e ko ghor3e nAma se kahanA ityAdi AkArarUpa yA binA AkArarUpa kalpanA kara lenA, indra kI mUrti ko dekhakara indra kaha denA, vahA~ para mAtra nAma nahIM, kintu vaha mUrti indra kA pratinidhitva kara rahI hai| vaktA ko aisA hI bhAva vivakSita hai| ise sthApanA nikSepa kahate haiN| dravya kisI manuSya athavA vastu meM vartamAna samaya meM guNa kA abhAva hone para mata aura bhaviSyata kAlika paryAya kI mukhyatA lekara vartamAna meM vyavahAra karanA vaha dravya nikSepa hai| jo bhUtakAla meM adhyApaka thA kintu vartamAna meM nahIM hai phira bhI adhyApaka kahanA; kisI ghar3e meM kisI samaya pAnI bharA gayA hai vaha ghar3A aba pAnI se khAlI hai tadapi use pAnI kA ghar3A 1 tattha NAma maMgalaM NAma NimittaMtara hiravekkhA maMgala saNNA tattha NimittaM cauvihaM jAha davvaguNa kiriyA cedi / -jayaghavalA TIkA 2 prakRtArtha nirapekSAnAmArthanyatarapariNati mnikssepH| --jainatarkabhASA 3 attAmippAyakayAsamA ceyaNamaceyaNe vAvi / ThavaNAdIniravikkhA kevala sannA u nAmi do / -bRhatkalpabhASya 4 nimittAntarAnapekSaM saMjJAkarma nAma -tatvArthavAtika 5 yadvastuno'bhidhAnaM sthitamanyArthe tadartha nirapekSaM paryAyAnAbhidheyaM ca nAma yAdRcchikaM ca tathA / -anuyogadvArasUtra TIkA, pR0 11 6 yattu tadartha viyuktaM tadabhiprAyeNa ya ca tatkaraNi / lepyAdikarma tat sthApaneti kriyatelpakAlaM ca / -anuyogadvArasUtra TIkA, pR0 12 7 bhUtasya bhAvino vA bhAvasya hi kAraNaM tu yalloke / tat dravyaM tattvajJaH sacetanAcetanaM kathitaM // -anuyogadvArasUtra TIkA, pR0 14 8 bhAvo vivakSita kriyA'numAti yukto hi vai samAkhyAtaH / sarvarindrAdivadihendanAdi kriyAnubhavAt / / -anuyogadvAra sUtra TIkA, pR0 28 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikSepavAda : eka anvIkSaNa 331 kahanA athavA pAnI bharane ke liye ghar3A ma~gavAyA hai, para usameM pAnI nahIM bharA gayA hai tathApi use pAnI kA ghar3A hai-isa prakAra kahanA, yaha dravya nikSepa hai| nAma aura sthApanA ina donoM nikSepoM meM zabda ke utpattilabhya artha kI apekSA kI gaI hai| kintu dravya nikSepa kA viSaya dravya hI hotA hai| bhUta evaM bhAvI paryAyoM meM jo dravya hai usakI vivakSA se jo vyavahAra kiyA jA rahA hai jaise koI jIva indra hokara manuSya yoni meM utpanna huA hai yA manuSya yoni kA jIva indra hogA taba vartamAna manuSya paryAya ko indra kahanA-yaha dravya nikSepa hai| vyavahAra meM jo hama kArya meM kAraNa kA upacAra karake jo aupacArika prayoga karate haiM athavA kAraNa meM kArya kA upacAra karake jo aupacArika prayoga kiyA karate haiM ve sabhI dravya nikSepa kI paridhi meM A jAte haiN| bhAva nikSepa kisI padArtha kI vartamAna paryAya ke anusAra hI, usako usI rUpa meM kahanA bhAva-nikSepa hai| jisa zabda kA prayoga kiyA jAya usa zabda kA utpattilabhya artha vastu meM spaSTatayA parilakSita honA caahie| paramaizvarya sampanna jIva ko indra kahanA-koyalA hone para koyalA, rAkha hone para rAkha, pUjA karate samaya para pujArI kahanA-use bhAvanikSepa kahate haiN| bhAvanikSapa kI aneka paribhASAe~ haiN| vartamAna paryAya usa viziSTa kriyA se upalakSita ho rahI hai to bhAva nikSepa hai| indra zabda kA jJAtA vartamAna kAla meM usake artha meM upayukta huA hai to zuddha naya ke dRSTikoNa se vahI bhAva indra hai arthAt yathArtha indra hai / 2 / / nAma sthApanA Adi ke bheda isa prakAra haiMnAma sthApanA dravya bhAva tadAkAra atadAkAra Agama noAgama Agama noAgama jJa zarIra, bhavya zarIra, tadvyatirikta | laukika kuprAvAcanika lokottara laukika, kuprAvAcanika lokottara saMkSepa meM kahanA cAhie ki nikSepa meM zabda aura vAcya kI madhura saMgati hai| artha sUcaka zabda ke pIche artha kI sthiti ko dyotita karane vAlA jo vizeSaNa prayukta hotA hai yahI nikSepa paddhati kI upayogitA hai| cAhe vizeSaNa kA prayoga na bhI kiyA jAya tathApi vaha vizeSaNa antahita avazya rahatA hai| 1 vartamAnaparyAyopalakSitaM dravyaM bhAvaH / 2 jo puNa jahatthajutto suddhanayANaM tu esa mAviMdo / iMdassa vi ahigAraM viyaannmaannotvjutto|| For Private &Personal Use Only -bRhatkalpabhASya..jainelibrary.org Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana meM naitikatA kI sApekSatA aura nirapekSatA 0 DA0 sAgaramala jaina ema. e., pI-eca. DI. pAzcAtya AcAra darzana meM yaha prazna sadaiva vivAdAspada rahA ki naitikatA sApekSa hai yA nirapekSa / naitikatA ko nirapekSa mAnane vAle vicArakoM meM pramukha rUpa se jarmana dArzanika kAMTa kA nAma AtA hai / kAMTa kA kathana hai ki "kevala usa siddhAnta ke anusAra AcaraNa karo jise tuma usI samaya eka sArvabhauma niyama banAne kA bhI saMkalpa kara sako / " kAMTa yaha mAnate hai ki "naitika niyama nirapekSa Adeza haiM arthAt naitika niyama aise niyama haiM jo deza-kAla athavA vyakti ke AdhAra para parivartita nahIM hote| yadi satya bolanA naitikatA hai to phira kisI bhI sthiti meM asatya bolanA naitika nahIM ho sktaa| hameM pratyeka paristhiti meM satya hI bolanA caahie|" kAMTa kI mAnyatA ko dRSTigata rakhate hue hama kaha sakate haiM, jo AcaraNa naitika hai vaha sadaiva naitika rahegA aura jo anaitika hai vaha sadaiva anaitika rhegaa| dezakAlagata athavA vyaktigata paristhitiyoM se prabhAvita nahIM hote haiM arthAta AcAra ke jo karma naitika haiM ve sadaiva pratyeka paristhiti meM naitika karma raheMge aura AcAra ke jo karma anaitika haiM ve sadaiva pratyeka paristhiti meM anaitika karma raheMge / isa prakAra jo vicAraNA yaha svIkAra karatI hai ki naitikatA nirapavAda evaM dezakAla aura vyaktigata tathyoM se nirapekSa hai use nirapekSa naitikatA kI vicAraNA kahA jAtA hai| isake viparIta naitika darzana kI jo vicAraNAe naitika karmoM evaM AcaraNoM ko apavAda yukta evaM deza, kAla tathA vyaktigata paristhitiyoM ke AdhAra para parivartanazIla mAnatI haiM, naitikatA kI sApekSavAdI vicAraNAeM kahI jAtI hai| naitikatA kI sApekSavAdI vicAraNA yaha svIkAra karatI hai ki eka hI karma eka avasthA meM naitika ho sakatA hai aura vahI karma dUsarI avasthA meM anaitika ho sakatA hai| hAbsa, mila tathA sijavika prabhuti sukhavAdI vicAraka isI dRSTikoNa ko apanAte haiM / naitika karmoM ke apavAda ke prazna ko lekara inakA kAMTa se virodha hai| ye vicAraka naitika jagata meM apavAda ko svIkAra karate haiN| hAbsa likhate haiM ki "akAla ke samaya jaba anAja kraya karane para bhI na mile, na dAna meM hI prApta ho taba kSudhAta pti ke liye koI caurya karma kA AcaraNa kare to usakA vaha anaitika karma kSamya hI mAnA jaavegaa|"2 mila ise adhika spaSTa karate hue likhate haiM, ki "aise samaya meM corI karake jIvana kI rakSA karanA kevala kSamya karma hI nahIM hai apitu manuSya kA kartavya 1 "Act only on that maxim (Principle) which thou canst at the same time will to become a Universal Law" Fundamental Principles of the Metaphysics of Morals, Sec. II Leviathan, Part II, Chapt. 27, p. 13 (Morley's Universal Library edition) -Hobbes. 2 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana meM naitikatA kI sApekSatA aura nirapekSatA hai|" isI prakAra sijavika bhI naitika jIvana ke kSetra meM apavAda ko sthAna dete haiM, ve likhate hai"yadyapi yaha kahA gayA hai ki saba logoM ko saca bolanA cAhie tathApi hama yaha nahIM kaha sakate hai ki jina rAjanItijJoM ko apanI kArravAI gupta rakhanI par3atI hai ve dUsare vyaktiyoM ke sAtha hamezA saca hI bolA kreN|" phalavAdI naitika vicAraka jAna DUyaI likhate haiM "vAstava meM aise sthAna aura samaya -arthAt aise sApekSa sambandha ho sakate haiM jinameM sAmAnya kSudhAoM kI pUrti bhI jinheM sAdhAraNataH bhautaka aura aindrika kahA jAtA hai Adarza hoN|"2 ina sabhI ke viparIta kAMTa naitika karmoM meM kisI bhI apavAda ko sthAna nahIM dete haiN| unake bAre meM yaha ghaTanA prasiddha hai ki eka bAra kAMTa ke lie kisI jahAja se phaloM kA pArsala A rahA thaa| rAste meM jahAja vipatti meM phaMsa gayA aura yAtrI bhUkhoM marane lge| aisI sthiti meM kAMTa kA phaloM kA pArsala bhI khola liyA gyaa| jaba kAMTa ke pAsa khulA huA pArsala paha~cA, to kAMTa ne pArsala kA kholA jAnA sarvathA anaitika tthhraayaa| kAMTa batAte haiM ki naitika kabhI anaitika nahIM banatA aura anaitika kabhI naitika nahIM bntaa| deza-kAla aura paristhitiyAM anaitika ko naitika nahIM banA sktiiN| dUsare spensara Adi kucha anya vikAsavAdI vicAraka evaM samAjazAstrIya vicAraka bhI naitika karmoM kI naitikatA ko sApekSa mAnate haiN| spensara yadyapi naitikatA ko sApekSa tathya svIkAra karate haiM phira bhI ve usase santuSTa nahIM hote haiM aura nirapekSa nIti kI kalpanA kara DAlate haiN| pazcima kI taraha bhArata meM bhI naitikatA ke sApekSa aura nirapekSa pakSoM para kAphI gahana vicAraNAeM huI haiN| naitika karmoM kI apavAdAtmakatA aura nirApavAditA kI carcA ke svara vedoM, smRti granthoM aura paurANika sAhitya meM kAphI joroM se sunAI dete haiN| jahAM taka jaina vicAraNA meM naitikatA ke sApekSa aura nirapekSa kI mAnyatA kA prazna hai use ekAMtika rUpa se na to sApekSa kahA jA sakatA hai, na nirapekSa / yadi use sApekSa kahane kA Agraha hI rakhA jAve to vaha isIlie sApekSa hai kyoMki vaha nirapekSa bhI hai|4 nirapekSa ke abhAva meM sApekSa bhI saccA sApekSa nahIM hai| vaha nirapekSa isaliye hai kyoMki vaha sApekSatA se Upara bhI hai| Aiye jarA isa prazna para gaharAI se vicAra kareM ki jaina naitikatA kisa artha meM sApekSa hai aura kisa artha meM nirapekSa hai| jaina naitikatA kA sApekSa pakSa jaina tattvajJAna jisa anekAMtavAda ke siddhAnta ko svIkAra karake calatA hai usake anusAra sArA jJAna sApekSa hI hogA cAhe vaha kitanA hI vistRta kyoM nahIM ho / yadi hama apUrNa haiM to sat ke ananta pakSoM ko nahIM jAna sakate, ata: jo bhI kucha bhI jAneMge vaha apUrNa hogA, sapakSa hogaa| yadi jJAna ho sApekSa rUpa meM hogA to hamAre naitika nirNaya, jinheM hama prApta jJAna ke AdhAra para karate haiM, sApekSa hI hoMgeM isa prakAra anekAMtavAda kI dhAraNA se naitika nirNayoM kI sApekSatA phalita ? Thus to save a life it may not only be allowable but a duty to steal... Mill-Utilitarianism, Chap.5, p.95 (15th Ed.) 2 naitika jIvana ke siddhAnta (hindI anuvAda), pR0 56 / 3 vizeSa vivecana ke liye dekhie-tilaka kA gItA rahasya, karma jijJAsA, adhyAya 1 / anekAntopyanekAntaH pramANa-naya sAdhanAta / anekAntaH pramANAt te tadekAnto'pitAt nayAt // -svayaMbhU stotra 103 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 munidvaya abhinandana grantha hotI hai| gItA bhI svIkAra karatI hai ki 'kiM kartavya' kA nizcaya kara pAnA athavA karma kI zubhAzubhatA kA nirapekSa rUpa se nizcaya kara pAnA atyanta kaThina hai| AcaraNa ke jina tathyoM ko hama zubha yA azubha athavA puNya yA pApa ke nAma se sambodhita karate haiM, unake sandarbha meM sAdhAraNa vyakti dvArA die gae yaha nirNaya sApekSika hI ho sakate haiN| hamAre nirNayoM ke dene meM kama se kama kartA ke prayojana evaM karma ke pariNAma ke pakSa to upasthita hote hI haiN| dUsare vyakti ke AcAra ke sambandha meM diye gaye hamAre adhikAMza nirNaya pariNAma sApekSa hote haiM jaba ki svayaM ke AcaraNa ke bAre meM lie jAne vAle nirNayoM meM hama prayojana sApekSa hote haiN| koI bhI vyakti pUrNatayA na to yaha jAna sakatA hai ki kartA kA prayojana kyA thA, na svayaM ke karmoM kA dUsaroM para kyA pariNAma huA, isakA pUrA jJAna rakha sakatA hai| ataH jana sAdhAraNa ke naitika nirNaya hamezA sApekSa ho sakate haiN| dUsarI aura hameM jisa jagata meM naitika AcaraNa karanA hai vaha sArA jagata hI ApekSikatAoM se yukta hai kyoMki usakI pratyeka vastu ananta dharmAtmaka hai / ataH isa sApekSikatA ke jagata meM naitika AcaraNa bhI nirapekSa nahIM ho sktaa| sabhI karma deza-kAla athavA vyakti se sambandhita hote haiM aura isalie ve nirapekSa nahIM ho skte| bAhya jAgatika paristhitiyoM aura karma ke pIche rahA haA vaiyaktika abhiprayojana (Intention) bhI AcaraNa ko naitika vicAraNA kI dRSTi se sApekSa banA dete haiN| jainadarzana dArzanika dRSTi se vastu ko ananta dharmAtmakatA ko svIkAra karatA hai| AcArya hemacandra ke zabdoM meM AdIpavyoma sabhI vastue~ syAdvAda kI mudrA se aMkita haiM arthAt sabhI jAgatika tathya aneka guNa-dharmoM se yukta hai| naitika karma bhI eka jAgatika tathya hai vaha bhI aneka pakSoM se yukta hai ataH usa para kisI nirapekSa athavA aikAntika dRSTikoNa se vicAra nahIM kiyA jA sktaa| usake deza-kAlagata aneka pakSoM kI binA samIkSA kiye unheM naitika athavA anaitika nahIM kahA jA sktaa| koI bhI karma dezakAla bhAva Adi tathyoM se bhinna ekAnta rUpa meM na to naitika kahA jA sakatA hai aura na anaitika / pAzcAtya dArzanika breDale isI vicAra ke samarthaka hai / ve likhate haiM 'pratyeka karma ke aneka pakSa hote haiM, aneka rUpoM se sambandhita hotA hai, usa para vicAra karane ke aneka dRSTikoNa hote haiM aura vaha aneka guNoM se yukta hotA hai, sadaiva aneka aise siddhAnta ho sakate hai jinake antargata usa para vicAra kiyA jA sakatA hai aura isalie use (ekAMta rUpa meM) naitika athavA anaitika mAnane meM kucha kama kaThinAI nahIM hotii| eka karma eka dazA meM naitika ho sakatA hai aura dUsarI dazA meM anaitika ho sakatA hai, vahI karma eka vyakti ke lie naitika ho sakatA hai dUsare vyakti ke lie anaitika ho sakatA hai| jaina vicAraNA kamo kI naitika dRSTi se isa sApekSatA ko svIkAra karatI hai| prAcInatama jaina Agama AcArAMgasUtra meM kahA hai ki "jo Asrava yA bandha ke kAraNa haiM ve sabhI mokSa ke hetu ho jAte haiM aura jo mokSa ke hetu haiM ve sabhI bandha ke hetu ho jAte haiN| isa prakAra koI bhI anaitika karma vizeSa sthiti meM naitika bana jAtA hai aura koI bhI naitika karma vizeSa sthiti meM anaitika bana sakatA hai| vastutaH samAcAraNa yA kriyA apane Apa meM na to naitika hotI hai aura na anaitika varana paristhitiyAM evaM vyakti kA prayojana use naitika athavA anaitika banA 1 gahanA karmaNo gati -gItA 4117 2 (ka) je AsavA te parissavA je parissavA te aasvaa| -AcArAMga 1-4-2-130 (kha) ya evAsavA karmabandha sthAnAni ta eva parisravA karmanirjarA sthAnAni / -AcArya zIlAMka TIkA 3 yasmin deze kAle yo dharmoM bhavati sa nimittAntareSu adharmo bhavatyeva / -uddhRta amara bhAratI (maI 1964) pR0 15 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana meM naitikatA kI sApekSatA aura nirapekSatA 335 detA hai| dAna denA naitika karma hai lekina kupAtra ko athavA yaza prApti ke nimitta diyA haA dAna anaitika ho jAtA hai| ataH AcaraNa kI zubhatA athavA azubhatA kA nizcaya nirapekSa rUpa se nahIM kiyA jA sakatA hai| upAdhyAya amara muni jI likhate haiM "tribhUvanodara vivaravartI samasta aMsaMkhyeya bhAva apane Apa meM na to mokSa ke kAraNa haiM aura na saMsAra ke kAraNa haiN| sAdhaka kI apanI antaH sthiti hI unheM acche yA bure kA rUpa de detI hai|"1 lekina na kevala sAdhaka kI manaHsthiti jise jaina zabdAvalI meM bhAva kahate haiM AcaraNa ke tathyoM kA mUlyAMkana karatI hai varan usake sAtha-sAtha jaina vicArakoM ne dravya, kSetra aura kAla ko bhI karmoM kI naitikatA aura anaitikatA kA nirdhAraka tatva svIkAra kiyA hai| AcArya AtmArAmajI mahArAja apanI AcArAMga sUtra kI vyAkhyA meM likhate haiM bandha aura nirjarA (naitikatA aura naitikatA) meM bhAvoM kI pramukhatA hai parantu bhAvoM ke sAtha sthAna aura kriyA kA bhI mUlya hai / 2 AcArya haribhadra ke aSTaka prakaraNa kI TIkA meM AcArya jinezvara ne caraka saMhitA kA eka zloka udadhRta kiyA hai jisakA artha hai ki dezakAla aura rogAdi ke kAraNa mAnavajIvana meM kabhI-kabhI aisI avasthA bhI A jAtI hai jaba akArya kArya bana jAtA hai aura kArya akArya bana jAtA hai| jo vidhAna hai, vaha niSedha kI koTi meM calA jAtA hai aura jo niSedha hai vaha vidhAna kI koTi meM calA jAtA hai| isa prakAra jaina naitikatA meM cAra ApekSikatAeM naitika mUlyoM ke nirdhAraNa meM bhAga letI haiN| AcaraNa ke tathya inhIM cAra bAtoM ke AdhAra para naitika aura anaitika banate rahate haiN| dUsare zabdoM meM AcaraNa ke tathya apane Apa meM naitika athavA anaitika nahIM hote varan vastusthiti, sthAna, samaya aura kartA ke manobhAva yaha cAroM milakara use naitika athavA anaitika banA dete haiN| saMkSepa meM ekAnta rUpa se na to koI AcaraNa, karma yA kriyA naitika hai aura na anaitika varan dezakAlagata bAhya paristhitiyAM aura dravya tathA bhAvagata Antarika paristhitiyAM unheM vaisA banA detI haiN| isa prakAra jaina naitikatA vyakti ke kartavyoM ke sambandha meM anekAMtavAdI yA sApekSika dRSTikoNa apanAtI hai| vaha yaha bhI svIkAra karatI hai ki jo dAnAdi eka gRhastha ke naitika kartavya haiM ve hI eka muni yA saMnyAsI ke lie akartavya hote haiN| kartavyAkartavya mImAMsA meM jaina vicAraNA kisI bhI ekAMtika dRSTikoNa ko svIkAra nahIM krtii| samadarzI AcArya haribhadra likhate haiM ki bhagavAna tIrthaMkara devoM ne na kisI bAta ke lie ekAnta vidhAna kiyA hai aura na kisI bAta ke lie ekAnta niSedha hI kiyA hai| bhagavAna tIrthaMkara deva kA eka hI Adeza hai, eka hI AjJA hai ki jo kucha bhI kArya tuma kara rahe ho use satyabhUta hokara karo, use pUrI vaphAdArI ke sAtha karate raho / AcArya umAsvAti kA kathana hai naitika-anaitika, vidhi (kartavya) niSedha 1 Every act has of course, many sides, many relations, many points of view from which it may be regarded, and so many qualities there is not the smallest difficulty in exhibiting it as the realization of either right or wrong. No act in the world is without some side capable of being subsumed under a good rule. -Ethical Studies (1962) P. 196. 2 AcArAMga sUtra hindI TIkA, prathama bhAga, pRSTha 378 saMskaraNa 1663 3 utpadyate hi sAvasthA dezakAlAmayAn prati / yasyAmakArya kArya syAt karma kArya ca varjayeta // -aSTaka prakaraNa 27.5 TIkA (uddhRta amara bhAratI, pharavarI 1965) 4 na vi kiMci aNuNNAtaM paDisiddhavAvi jiNavaridehi / titthagarANaM ANA kajje sacceNa hoyavvaM // -upadezapada 776 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 munidvaya abhinandana grantha (akartavya) athavA AcaraNIya yA anAcaraNIya ekAnta rUpa se niyata nahIM hai| dezakAla, vyakti, avasthA, upaghAta aura vizuddha manaHsthiti ke AdhAra para asamAcaraNIya samAcaraNIya aura samAcaraNIya asamAcaraNIya bana jAtA hai| bartamAna yuga ke prasiddha jaina vicAraka saMta upAdhyAya amara muni jI ne jaina naitikatA ke sApekSika dRSTikoNa ko bar3e sundara rUpa meM prastuta kiyA hai, ve likhate hai "kucha vicAraka jIvana meM utsarga (natikatA kI nirapekSa yA nirapavAda sthiti) ko pakar3a kara calanA cAhate haiM aura jIvana meM apavAda kA sarvathA apalApa karate haiM, unakI dRSTi meM apavAda dharma nahIM apitu eka mahattara pApa (anaitikatA) hai-dUsarI ora kucha sAdhaka ve haiM jo utsarga ko bhUlakara kevala apavAda kA sahArA lekara hI calanA cAhate hai-ye donoM vicAra ekAMgI hone se upAdeya kI koTi meM nahIM A skte| jainadharma kI sAdhanA ekAnta kI nahIM, apitu anekAnta kI sundara aura svastha sAdhanA hai|"2 anyatra ve punaH likhate haiM-"usake (jana darzana ke) darzana kakSa meM mokSa ke hetuoM kI koI ba~dhI ba~dhAI niyata rUparekhA nahIM hai, iyattA nahIM hai|"3 pAzcAtya vicAraka breDale bhI kartavyAkartavya mImAMsA karate hue spaSTa rUpa se svIkAra karate haiM ki naitikatA sApekSa hotI hai| ve likhate haiM ki "merA sthAna aura usake kartavya kA siddhAnta svIkAra karatA hai ki yadi naitika tathya sApekSa nahIM hai to koI bhI naitikatA nahIM hogii| aisI naitikatA jo sApekSa nahIM hai, vyartha hai|" jaina naitikatA kA nirapekSa pakSa hamane janadarzana meM naitikatA ke sApekSa pakSa para vicAra kiyA lekina isakA artha yaha nahIM ki janadarzana meM naitikatA kA kevala sApekSa pakSa hI svIkAra kiyA gayA hai| jaina vicAraka kahate hai ki naitikatA kA eka dUsarA pahalU bhI hai jise hama nirapekSa kaha sakate haiN| jaina tIrthaMkaroM kA udghoSa thA ki "dharma zuddha hai, nitya hai aura zAzvata hai"| yadi naitikatA meM koI nirapekSa evaM zAzvata tattva nahIM hai to phira dharma kI nityatA aura zAzvatatA kA koI artha nahIM raha jAtA hai| jaina naitikatA yaha svIkAra karatI hai ki bhUta, vartamAna, bhaviSya ke sabhI dharma pravartakoM (tIrthaMkaroM) kI dharma prajJapti eka hI hotI hai lekina isake sAtha-sAtha vaha yaha bhI svIkAra karatI hai sabhI tIrthaMkaroM kI dharma prajJapti eka hone para bhI tIrthaMkaroM ke dvArA pratipAdita AcAra niyamoM meM vibhinnatA ho sakatI hai jaisI mahAvIra aura pArzvanAtha ke dvArA pratipAdita AcAra niyamoM meM thii| jaina vicAraNA yaha svIkAra karatI hai ki naitika AcaraNa ke Antara aura bAhya aise do pakSa hote haiM jinheM jaina pAribhASika zabdoM meM dravya aura bhAva kahA jAtA hai| jaina vicAraNA ke anusAra AcaraNa kA yaha bAhya pakSa deza evaM kAlagata parivartanoM ke AdhAra para parivartanazIla hotA hai, sApekSa hotA hai| jabaki AcaraNa kA Antara pakSa sadaiva-sadaiva eka rUpa hotA hai, aparivartanazIla hotA hai dUsare zabdoM meM nirapekSa hotA hai| vaicArika yA bhAvahiMsA sadaiva-sadaiva anaitika hotI hai, kabhI bhI dharma mArga athavA naitika jIvana kA niyama nahIM kahalA sakatI, lekina dravya hiMsA yA bAhyarUpa meM parilakSita hone vAlI hisA sadaiva hI anaitika athavA anAcaraNIya hI ho aisA nahIM kahA jA sakatA / Antara 1 dezaM kAlaM puruSamavasthAmupadhAta zuddha pariNAmAn / prasamIkSya bhavati kalpyaM naikAntAtkalpyate kalpyam / / 146 -prazamarati umAsvAti-(amara bhAratI, pharavarI 1965) 2 amara bhAratI, pharavarI 1965 pR0 5 3 amara bhAratI, mArca 1665, pR0 38 4 esa dhamme suddhe nicie sAsae / -AcArAMga 5 vizeSa draSTavya-uttarAdhyayana sUtra, adhyAya 23 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana meM naitikatA kI sApekSatA aura nirapekSatA parigraha arthAt tRSNA yA Asakti sadaiva hI anaitika hai lekina dravya parigraha sadaiva hI anaitika nahIM kahA jA sktaa| saMkSepa meM jaina vicAraNA ke anusAra AcaraNa ke bAhya rUpoM meM naitikatA sApekSa ho sakatI hai aura hotI hai lekina AcaraNa ke Antara rUpoM yA bhAvoM yA saMkalpoM ke rUpa meM vaha sadaiva nirapekSa hI hai| sambhava hai ki bAhya rUpa meM azubha dikhane vAlA koI karma apane antara meM nihita kisI sadAzayatA ke kAraNa zuma ho jAye lekina antara kA azubha saMkalpa kisI bhI sthiti meM naitika nahIM ho sktaa| jaina dRSTi meM naitikatA apane hetu yA saMkalpa kI dRSTi se nirapekSa hotI hai / lekina pariNAma athavA bAhya AcaraNa kI dRSTi se sApekSa hotI hai| dUsare zabdoM meM naitika saMkalpa nirapekSa hotA hai lekina naitika karma sApekSa hotA hai| isI kathana ko jaina pAribhASika zabdoM meM isa prakAra kahA jA sakatA hai ki vyavahAra naya (vyavahAra dRSTi) se naitikatA sApekSa hai yA vyAvahArika naitikatA sApekSa hai lekina nizcaya naya (parimArthika dRSTi) se naitikatA nirapekSa hai yA nizcaya naitikatA nirapekSa hai| jaina dRSTi meM vyAvahArika naitikatA vaha hai jo karma ke pariNAma yA phala para dRSTi rakhatI hai jabaki nizcaya naitikatA vaha hai jo kartA ke prayojana yA saMkalpa para dRSTi rakhatI hai| yuddha kA saMkalpa kisI bhI sthiti meM naitika nahIM ho sakatA lekina yuddha kA karma sadaiva hI anaitika ho yaha Avazyaka nahIM / AtmahatyA kA saMkalpa sadaiva hI anaitika hotA hai lekina AtmahatyA kA karma sadaiva hI anaitika ho yaha Avazyaka nahIM hai varan kabhI-kabhI to vaha naitika hI ho jAtA hai| naitikatA ke kSetra meM jaba eka bAra vyakti ke saMkalpa svAtantrya ko svIkAra kara lete haiM to phira hameM yaha kahane kA adhikAra hI nahIM raha jAtA hai ki hamArA saMkalpa sApekSa hai| yadi saMkalpa sApekSa nahIM hai to usake sandarbha meM naitikatA ko bhI sApekSa nahIM mAnA jA sakatA hai| yahI kAraNa hai ki jaina vicAraNA saMkalpa yA vicAroM kI dRSTi se naitikatA ko sApekSa nahIM mAnatI hai| usake anusAra zubha adhyavasAya yA saMkalpa sadaiva zubha hai, naitika hai aura kabhI bhI anaitika nahIM hotA hai| lekina nirapekSa naitikatA kI dhAraNA ko vyAvahArika AcaraNa ke kSetra para pUrI taraha lAgU nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki vyavahAra sadaiva sApekSa hotA hai| DA0 Izvara candra zarmA likhate haiM ki "yadi koI niyama AcAra kA nirapekSa niyama bana sakatA hai to vaha bAhyAtmaka nahIM hokara antarAtmaka hI honA cAhie / AcAra kA nirapeza niyama vahI niyama ho sakatA hai jo ki manuSya ke antas meM upasthita ho| yadi vaha niyama bAhyAtmaka ho to vaha sApekSa hI siddha hogA kyoMki usake pAlana karane ke lie manuSya ko bAharI paristhitiyoM para nirbhara rahanA pdd'egaa|" jaina naitika vicAraNA meM naitikatA ko nirapekSa to mAnA gayA lekina kevala saMkalpa ke kSetra taka / jaina-darzana 'mAnasa karma' ke kSetra meM naitikatA ko vizuddha rUpa meM nirapekSa svIkAra karatA hai| lekina jahA~ kAyika yA vAcika karmoM ke bAhya AcaraNa kA kSetra AtA hai, vaha use sApekSa svIkAra karatI hai| vastutaH vicAraNA kA kSetra, mAnasa kA kSetra AtmA kA apanA kSetra hai vahA~ vahI sarvocca zAsaka hai ataH vahAM to naitikatA ko nirapekSa rUpa meM svIkAra kiyA jA sakatA hai lekina AcaraNa ke kSetra meM cetana tattva eka mAtra zAsaka nahIM, vahA~ to anya paristhitiyAM bhI zAsana karatI haiM, ataH usa kSetra meM naitikatA ke pratyaya ko nirapekSa nahIM banAyA jA sktaa| 1 mahAvIra kI prathama strI ziSyA mahAsatI candanabAlA kI mAtA dhAriNI ke dvArA apane satItva kI rakSA ke lie kI gaI AtmahatyA ko jaina vicAraNA meM anumodita hI kiyA gayA hai| isI prakAra mahArAjA ceTaka ke dvArA nyAya kI rakSA ke lie lar3e gaye yuddha ke AdhAra para unake ahiMsA ke vrata ko khaNDita nahIM mAnA gayA hai| Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munidvaya abhinandana grantha jaina vicAraNA ke itihAsa meM bhI eka prasaMga aisA AyA hai jaba AcArya bhikSu jaise kucha jaina vicArakoM ne naitikatA ke bAhyAtmaka niyamoM ko bhI nirapekSa rUpa meM hI svIkAra karane kI koziza kI / vastutaH jo naitika vicAraNAeM mAtra sApekSika dRSTi ko hI svIkAra karatI haiM ve naitika jIvana ke AcaraNa meM usa yathArthatA ( actuality ) kI bhUmikA ko mahattva detI haiM jisameM sAdhaka vyakti khar3A huA hai| lekina usa yathArthatA se Upara sthita Adarza kA samucita mUlyAMkana karane meM saphala nahIM ho pAtI haiM vAstavikatA yaha hai ki ve 'jo hai' usa para to dhyAna detI hai lekina 'jo honA cAhie' isa para unakI dRSTi nahIM pahuMcatI unakI dRSTi yathArtha yA vAstavikatA para hotI hai Adarza para nahIM / naitikatA kI / ekAntika sApekSavAdI mAnyatA meM naitika Adarza kI sthApanA jaTila ho jAtI hai / usameM naitikatA sadaiva sAdhana vastu hI banI rahatI hai / sApekSavAdI naitikatA AcaraNa kI eka aisI kaccI sAmagrI prastuta karatI hai jisakA apanA koI 'AkAra' nahIM | (Relative morality gives us only matter of conduct not the form of conduct.) vaha to usa kumhAra ke cAka para rakhe hue mRttikA piNDa ke samAna hai jisakA kyA bananA hai yaha nizcita nahIM / isI prakAra jo naitika vicAraNAe~ mAtra nirapekSa dRSTi ko svIkAra karatI haiM, ve yathArtha kI bhUmikA ko bhUlakara mAtra Adarza kI ora dekhatI haiM, ve naitika Adarza ko to prastuta kara detI haiM, lekina usake sAdhanA patha kA samucita nirdhAraNa karane meM asaphala ho jAtI haiM, usameM naitikatA mAtra sAdhya banakara raha jAtI hai / 338 naitikatA kI nirapekSavAdI dhAraNA naitika jIvana prayojana yA lakSya aura dUsare zabdoM meM karma ke pIche rahe hue kartA ke abhiprAya ko hI saba kucha mana letI hai / ve mAtra Adarza kI ora hI dekhatI haiM lekina sAdhaka kI dezakAlagata avasthAoM para vicAra nahIM karatI haiM / naitika jIvana ke Adarza isa prakAra prastuta kie jAne cAhie ki usameM nimna se nimnatara caritra vAle se lagAkara uccatama naitika vikAsa vAle prANiyoM ke samAhita hone kI saMbhAvanA banI rahe / jaina naitikatA apane naitika Adarza ko itane hI lacIle rUpa meM prastuta karatI hai, jisameM pApI se pApI AtmA bhI kramika vikAsa karatA huA naitika sAdhanA ke sarvocca zikhara para pahu~ca jAtA hai / sApekSavAdI aura nirapekSavAdI donoM hI vicAraNAeM apane ekAMtika rUpa meM apUrNa haiM / eka usa bhUmi para to dekhatI hai, jahA~ sAdhaka khar3A hai, lekina usase Age nahIM / dUsarI usa Adarza kI ora hI dekhatI hai, jo sudUra UMcAiyoM meM sthita / lekina ina donoM dazAoM meM naitika jIvana ke lie jisa gati kI AvazyakatA hai vaha samyag rUpeNa sampanna nahIM ho paatii| naitikatA to eka lakSyonmukha gati hai / lekina usa gati meM sAdhaka kI dRSTi kevala usa bhUmi para hI sthita hai, jisa para vaha gati kara rahA hai aura apane gantavya mArga kI ora sAmane nahIM dekhatA hai, to kabhI bhI lakSya ke madhya sthita bAdhAoM se TakarAkara padacyuta ho sakatA / isI prakAra jo sAdhaka mAtra Adarza kI ora dekhatA hai aura usa bhUmi kI ora nahIM dekhatA jisa para cala rahA hai to vaha bhI aneka ThokareM khAtA hai aura kaNTakoM se pada viddha kara letA hai / naitika jIvana meM bhI hamArI gati kA vahI svarUpa hotA hai jo hamAre dainika jIvana meM hotA hai / jisa prakAra dainika jIvana meM calane ke upakrama meM hamArA kAma na to mAtra sAmane dekhane se calatA hai na mAtra nIce dekhane se / jo pathika mAtra nIcI dRSTi rakhatA hai aura sAmane nahIM dekhatA vaha Thokara to nahIM khAtA lekina TakarA jAtA hai| jo sAmane vaha TakarAtA to nahIM lekina Thokara khA jAtA hai / sAmane aura nIce donoM ora dRSTi rakhanI hotI hai| isI prakAra naitika jIvana meM sAdhaka ko yathArtha aura Adarza donoM para dRSTi rakhanI hotI hai / sAdhaka kI eka A~kha yathArtha para aura dUsarI Adarza to dekhatA hai lekina nIce nahIM dekhatA calane kI samyak prakriyA meM pathika ko Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzana meM naitikatA kI sApekSatA aura nirapekSatA 333 para ho tabhI vaha naitika jIvana meM samyaka pragati kara sakatA hai| sambhavataH yaha zaMkA ho sakatI hai ki hameM sAmAnya jIvana meM to do A~kheM milI haiM lekina naitika jIvana kI do AMkheM kauna sI haiN| kisI apekSA se jJAna aura kriyA ko naitika jIvana kI do A~kheM kahA jA sakatA hai| naitikatA kahatI hai ki jJAna nAmaka A~kha ko Adarza para jamAo aura kriyA nAmaka A~kha ko yathArtha para arthAta karma ke AcaraNa meM yathArthatA kI ora dekho aura gantavya kI ora pragati karane meM Adarza kI ora / jaina darzana ne naitikatA ke sApekSa aura nirapekSa donoM rUpoM ko svIkAra kiyA hai / lekina usameM bhI nirapekSatA do bhinna-bhinna arthoM meM rahI huI hai / prathama prakAra kI nirapekSatA jo ki vastutaH sApekSa hI hai AcaraNa ke sAmAnya niyamoM se sambandhita hai arthAt AcaraNa ke jina niyamoM kA vidhi aura niSedha sAmAnya dazA meM kiyA gayA hai, usa sAmAnya dazA kI apekSA se AcaraNa ke ve niyama usI rUpa meM AcaraNIya haiM / vyakti sAmAnya sthiti meM una niyamoM ke paripAlana meM kisI apavAda yA chaTa kI apekSA nahIM kara sakatA hai| vahAM para sAmAnya dazA kA vicAra vyakti tathA dezakAlagata bAhya paristhitiyAM donoM ke sandarbha meM kiyA gayA hai arthAt yadi vyakti svastha hai aura dezakAlagata paristhitiyAM bhI vahI haiM, jinako dhyAna meM rakhakara vidhi yA niSedha kiyA gayA thA, to vyakti ko una niyamoM tathA kartavyoM kA pAlana bhI usI rUpa meM karanA hogA, jisa rUpa meM unakA pratipAdana kiyA gayA hai| jaina pAribhASika zabdAvalI meM ise utsarga mArga kahA jAtA hai| naitikatA ke kSetra meM utsarga mArga vaha mArga hai jisameM sAdhaka ko naitika AcaraNa usI rUpa meM karanA hotA hai jisa rUpa meM zAstroM meM usakA pratipAdana kiyA gayA hai| utsarga naitika vidhi-niSedhoM kA sAmAnya kathana hai| jaise manavacana-kAya se hiMsA na karanA, na karavAnA, na karane vAle kA samarthana krnaa| lekina jaba inhIM sAmAnya vidhi-niSedhoM ke niyamoM kA kinhIM vizeSa paristhitiyoM meM usI rUpa meM kiyA jAnA saMbhava nahIM hotA to unheM zithila kara diyA jAtA hai / naitika AcaraNa kI yaha avasthA apavAda mArga kahI jAtI hai / utsarga mArga apavAda mArga kI apekSA se sApekSa hai lekina jisa paristhitigata sAmAnyatA ke tattva ko svIkAra kara isakA nirUpaNa kiyA jAtA hai, usa sAmAnyatA ke tattva kI dRSTi se nirapekSa hI hotA hai| utsarga kI nirapekSatA deza-kAla evaM vyaktigata paristhitiyoM ke andara hI hotI hai, usase bAhara nahIM hai| utsarga naitika AcaraNa kI vizeSa paddhati hai| lekina donoM hI kisI eka lakSya ke lie haiM aura isalie donoM hI naitika haiN| jisa prakAra eka nagara ko jAne vAle donoM mArga yadi usI nagara ko hI pahu~cAte hoM to donoM hI mArga hoMge, amArga nhiiN| usI prakAra apavAdAtmaka naitikatA kA sApekSa svarUpa aura utsargAtmaka naitikatA kA nirapekSa svarUpa donoM hI naitikatA ke svarUpa haiM aura koI bhI anaitika nahIM hai| lekina nirapekSatA kA eka rUpa aura hai jisameM vaha sadaiva hI dezakAla evaM vyaktigata sImAoM ke apara uThI hotI hai| naitikatA kA vaha nirapekSa rUpa anya kucha nahIM "naitika Adarza" svayaM hI hai| naitikatA kA lakSya aisA nirapekSa tathya , jo sAre nAtaka AcaraNA ke mUlyAkana kA AdhAra hai| naitika AcaraNa kI zubhAzubhatA kA kA aMkana kA isI para AdhArita hai| koI bhI AcaraNa, cAhe vaha utsarga mArga se yA apavAda mArga se. hameM isa lakSya kI ora le jAtA hai, zubha hai| isake viparIta jo bhI AcaraNa hameM isa naitika Adarza se vimukha karatA hai, azubha hai, anaitika hai / samyag naitikatA isI ke sandarbha meM hai aura isalie isakI apekSA se sApekSa hai, yahI mAtra apane Apa meM nirapekSa kahA jA sakatA hai| naitika jIvana ke utsarga aura apavAda nAmaka donoM mArga isI kI apekSA se sApekSa hote haiM aura isI ke mArga hone se nirapekSa bhI kyoMki mArga ke rUpa meM kisI sthiti taka isase aminna bhI hote haiM aura yahI abhinnatA unako nirapekSatA kA saccA tattva pradAna karatI hai / lakSya rUpI jisa sAmAnya tattva ke AdhAra para naitika jIvana ke utsarga aura apavAda ke donoM mArgoM kA vidhAna kiyA gayA hai, vaha mokSa kI prApti hai| Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 munidvaya abhinandana grantha yadi naitika AcaraNa eka sApekSa tathya hai aura dezakAla tathA vyaktigata paristhitiyoM se prabhAvita hotA hai to prazna upasthita hotA hai ki kisa sthiti meM kisa prakAra kA AcaraNa kiyA jAe, isakA nizcaya kaise kiyA jAe ? jaina vicAraNA kahatI hai naitika AcaraNa ke kSetra meM utsarga mArga sAmAnya mArga hai, jisa para sAmAnya avasthA meM hara eka sAdhaka ko calanA hotA hai| jaba taka deza kAla aura vaiyaktika dRSTi se koI vizeSa paristhiti utpanna nahIM ho jAtI hai taba taka pratyeka vyakti ko isa sAmAnya mArga para hI calanA hotA hai, lekina vizeSa aparihArya paristhitiyoM meM vaha apavAda mArga para cala sakatA hai| lekina yahA~ bhI yaha prazna upasthita hotA hai ki isakA nirNaya kauna kare ki kisa paristhiti meM apavAda mArga kA sevana kiyA jA sakatA hai| yadi isake nirNaya karane kA adhikAra vyakti svayaM ko de diyA jAtA hai to phira naitika jIvana meM samarUpatA aura vastuniSThatA (Objectivity) kA abhAva hogA, hara eka vyakti apanI icchAoM ke vazIbhUta ho apavAda mArga kA sahArA legA / jaina vicAraNA isa kSetra meM vyakti ko adhika svatantra nahIM chor3atI hai| vaha naitika pratyayoM ko itanA adhika vyaktiniSTha (Subjective) nahIM banA denA cAhatI hai ki pratyeka vyakti dvArA unako manamAnA rUpa diyA jA sake / jaina vicAraNA naitika maryAdAoM ko yadyapi itanA kaThora bhI nahIM banAtI ki vyakti unake andara svatantratApUrvaka vicaraNa nahIM kara sake lekina ve itanI adhika lacIlI bhI nahIM haiM ki vyakti apanI icchAnusAra unheM mor3a de| upAdhyAya amara mu zabdoM meM "jaina vicAraNA meM naitika maryAdAeM usa khaNDahara duga ke samAna nahIM haiM jisameM vicaraNa kI pUrNa svatantratA hotI hai lekina zatru ke praviSTa hone kA sadA bhaya banA hotA hai, varan sudRr3ha cAra dIvAriyoM se yukta usa durga ke samAna hai jisake andara vyakti ko vicaraNa kI svatantratA hai aura vizeSa paristhitiyoM meM vaha usase bAhara bhI A jA sakatA hai lekina zarta yahI hai ki aisI pratyeka sthiti meM use usa durga ke dvArapAla kI anujJA leno hogii|" jaina vicAraNA ke anusAra naitikatA ke isa durga meM dvArapAla ke sthAna para 'gItArtha hotA hai jo deza, kAla evaM vaiyaktika paristhitiyoM ko samucita rUpa meM samajhakara sAmAnya vyakti ko apavAda ke kSetra meM praviSTa hone kI anujJA detA hai| apavAda kI vyavasthA ke sambandha meM nirNaya dene kA samasta uttaradAyitva gItArtha para hI rahatA hai| gItArtha yaha vyakti hotA hai jo naitika vidhi-niSadha ke AcArAMgAdi AcAra saMhitA aura nizItha Adi chedasUtro kA marmajJa ho, sAtha hI sva-prajJA se deza-kAla evaM vaiyaktika paristhitiyoM ko samajha meM samartha ho / jainAgamoM meM gItArtha ke sambandha meM kahA gayA hai "gItArtha vaha hai jise kartavya aura akartavya ke lakSaNoM kA yathArtha rUpeNa jJAna hai| jo Aya-vyaya, kAraNa-akAraNa, agAr3ha (rogI, vRddha) anAgAr3ha, vastu-avastu, yukta-ayukta, samartha-asamartha, yatanA-ayatanA kA samyagjJAna rakhatA hai, sAtha hI samasta kartavya karma ke pariNAmo ko bhI jAnatA hai vahI vidhivAna gItArtha hai"2 yadyapi jaina naitika vicAraNA ke anusAra paristhiti vizeSa meM kartavyAkartavya kA nirdhAraNa gItArtha karatA hai lekina usake mArga nirdezaka ke rUpa meM Agama grantha hI hote haiN| yahAM para jaina naitikatA kI jI vizeSatA hameM dekhane ko milatA hai vaha yaha hai ki vaha na to ekAnta rUpa se zAstroM ko hI sAre vidhi-niSedha kA AdhAra banAtI hai aura na vyakti ko hI / usameM zAstra mArgadarzaka hai lekina nirNAyaka nahIM / vyakti kisI paristhiti vizeSa meM kyA katavya hai aura kyA akartavya hai isakA nirNaya to le sakatA hai lekina usake nirNaya me zAstra hI usakA mArgadarzaka hotA hai| 1 (a) adhigata nizIthAdi zruta sUtrArtha (ba) gIto-vijJAta kRtyA kRtya lakSaNo'rtho yena sa giitaarthH| -amidhAna rAjendra koSa, khaNDa 3 2 Aya kAraNa gADhaM vatthu juttaM saMsakti jayaNaM ca / savvaM ca paDivakkha phala ca vidhivaM viyANAha / -bRhatkalpa niyuktibhASya 951 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMtarrASTrIya samasyAoM kA samAdhAna syAdvAda zrI ajita munijI 'nirmala' eka dina syAdvAda ne jagati ke vicaraNa kA nizcaya kiyA / pratyeka yAtrA kisI bhI viziSTa uddezya kI pUrti ko lekara kI jAtI hai / syAdvAda ne socA "kyoM na vizva ko eka parikramA kara lI jAye ? jisase ki hara sthAna ke vyaktiyoM kI samasyA ko nikaTa se dekhane kA sahaja hI avasara prApta hogA evaM unake ApasI vyavahAra ko jAnane kA lAbhaprada paricaya bhI milegA / ataH ghumakkar3I prArambha kara hI dU~ !" ........aura syAdvAda kA anubhava vihAra prArambha ho gayA / jahA~-jahA~ para syAdvAda gayA, usane Azcarya visphArita netroM se dekhA "pitA se putra ulajha rahA hai| bhAI se bhAI lar3a rahA hai / sAsU-bahU mAra-pITa kara rahI haiN| mukadame ho rahe haiM / hatyAoM kA AtaMka phailAyA jA rahA hai| dainaMdina vinAza SaDayaMtra kI yojanAeM aTTahAsa kara rahI haiN| eka-dUsare ke astitva ko jar3a se samApta karane ke lie niraMtara ghAtakatama zastrAstroM kA aMbAra lagAyA jA rahA hai / kevala "maiM" aura "maiM" ko pramANIkaraNa evaM sAkSya-sAdhana juTAne meM dina-rAta ke zrama kI ghora upAsanA cala rahI hai / kAla puruSa ke rUpa meM bhadratA kA mukhauTA lagAye bharamAne ke lie dhamAcaukar3I macI huI hai| eka dUsare ke adhikAra balAt chIne jA rahe haiN| AkAMkSAoM ko rauMdA jA rahA hai / mArga se barabasa haTAkara pheMkA jA rahA hai, masalA aura taDapAyA jA rahA hai, bhar3akAyA jA rahA hai...." ghabarAye se svara meM syAdvAda ke mana kI pIr3A kasamasAne lagI- " para ye - aisA kyoM... kisalie kiyA jA rahA hai ? ye ye sarvatra yahA~-vahA~, idhara-udhara cahu~ ora arAjakatA kA tAMDava nRtya kyoM ho rahA hai ? merI to samajha meM yaha saba kucha nahIM A rahA hai ? mujhe....... hA~ ! hA~ ! mujhe kyA kyA karanA cAhiye ? maiM kyA kara sakatA hU~ ?" syAdvAda ne samAdhAnadizA ke sandarbha meM zanaiH-zanaiH svastha evaM zAMta citta lAbha kiyA / vANI punaH dRr3hatA ke sAtha gUMja uThI-"yaha vizva ke mAnava samajhate kyoM nahIM haiM ? ThIka hai ! maiM batAU~gA inheM, ki samasyAe~ isa prakAra nipaTAI jAtI haiM / " aba mujhe hI kucha karanA par3egA / vizva kI durdazA syAdvAda ke karuNA pUrita mana se dekhI nahIM gayI / use saMgharSa kabhI rucatA hI nahIM thA / matabheda se bhI vaha kosoM dUra rhaa| vivAda kise kahate haiM ? yaha kabhI kisI ne use sikhAyA hI nahIM aura na usane kabhI sIkhane kA prayAsa kiyA / saMsAra ko svarga nirmANa karane kI madhura kalpanA ke vazIbhUta ho, mAnavoM kI vIbhatsa manovRttiyoM kI zRMkhalA ko tor3ane ke lie samagra matabhedoM aura saMgharSoM kI jamAta ko sAhasa ke sAtha nyautA aMtataH de hI diyaa| syAdvAda ne lalakArate hue gambhIra ghoSa kiyA Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 munidvaya abhinandana grantha "o saMsAra ke tuphailiyo ! Ayo ! Amao ! mere pAsa Ao ! maiM tuma sabhI kI bhalAI ke lie phArmUle batAtA huuN| are ! jarA dhyAna se suno to shii| tanika thamo, yUM betahAzA kahA~ bhAge jA rahe ho? dekho ! maiM paraspara bauddhika upayoga kI kalA ko Aja ujAgara karatA huuN| tuma yaha to jAnanA hI cAhoge, ki donoM meM se kauna-kitanA saccA yA jhUThA hai ? kyoM, ThIka bAta hai na? isako tuma svayaM pA sko| maiM aisA viveka kA jAduI paimAnA tumako de detA huuN| acchA to lo! eka parivAra kA eka mahattvapUrNa-variSTha vyakti apane ghara ke AMgana meM Akara khar3A haa| usakA parivAra vAstava meM bharA-pUrA thaa| bahina-beTiyA~ bhI AI haI thiiN| eka baccA usa vyakti ko AyA jAnakara lipaTane ko daur3A aura bolA"o-ho-ho ! kAkA aaye|" "are, cala, pare haTa, mere mAmA aaye|" "nahIM-nahIM, ye mere nAnA hai|" "kyA kahA, nAnA Aye ? nahIM, yaha to mere bhAI hai|" "acchA ! beTA ! tU A gayA ?" "U-hU~ ! are bhaI ! yaha to mere pitAjI haiN|" "tuma saba pAgala ho| yaha to mere patideva haiN|" "tuma saba jhUThe ho| yaha to merA bhAnajA hai|" sabhI ne yaha sunA aura basa ! eka acchA khAsA haMgAmA maca gyaa| eka-dUsare ko gAlI dene lge| apanI-apanI AvAja meM cillAne lage "nahIM-nahIM mAmA !......"nahIM kAkA !......."haTa, kAkA........ beTA !......"nAnA !...." koI kisI kI nahIM sunatA, apanI hI kahate jA rahe haiN| maiM vahAM pahuMca gayA aura kar3akatI AvAja meM bolA"Thaharo ! yaha kyA zora macA rakhA hai ? saba cupa ho jAo!" jAna-levA tuphAna thama gyaa| A~gana meM ekadama nistabdhatA chA gii| vAtAvaraNa sundarazAMta ho gyaa| maiMne kahA "tuma saba vyartha hI kyoM jhagar3a rahe ho? jarA apanI bAta ke sAtha hI dUsare kI bAta kI gaharAI bhI samajhane kA prayAsa kro| tumhAre isa apane matAgraha yA manAgraha ke svArtha ne Apasa meM hI bakheDA khar3A kara diyaa| satyAgraha meM viveka kA saMgama hai| ........ acchA ! aba tumhAre jhagar3e kI pahelI sulajhA deN| hAM ! tumane kahA-mere kAkA haiN| ThIka hai ! yaha tumhAre to kAkA 'hI' haiM, para bhAI! jarA soco ! inake yaha mAmA 'bhI' to haiM / yaha tumhAre pitA ke bhAI haiM, to inakI mAtA ke bhI bhAI hai / yaha tumhAre lie kAkA haiM, sabhI ke lie to nahIM na / aura hA~ ! yaha pitA bhI hai to inake putra ke lie, sabhI ke lie nhiiN| tuma inheM pitA nahIM kahoge, kyoMki yaha tumhAre pitA nhiiN|"inhoNne nAnA kahA, to yaha inakI mAtA ke pitA hue| ........dekho ! inhoMne inako beTA kahA / to yaha tumhAre kAkA ke pitA hai, aura tumhAre nAnA ke pitA haiM / tumhAre to pitA ke pitA haiM aura tumhArI mAtA ke pitA haiN| bolo ! tumhAre kAkA ke pitA aura pitA hone se tuma inheM dAdA kahoge na ! yaha tumhAre kAkA hai arthAt yaha Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antarrASTrIya samasyAoM kA samAdhAna : syAdavAda 343 tumhAre pitA ke bhAI haiM / tumhAre pitA ne ThIka hI to kahA-yaha to mere bhAI haiM / tumhArI kAkI ne kahA-yaha mere patideva haiN| tumhArI kAkI ko tumhAre pitA bhAbhI kahate haiN| to tumhArI kAkI ke lie yaha pati bhI to haiM / aura"""inhoMne kahA, yaha merA bhAnajA hai| to yaha tumhArI dAdI ke bhAI haiN| ataH inake mAmA hai, tabhI to inako mAnajA khaa| -to kaho ! kauna kahA~ jhUThA hai yA saccA hai ? tuma apanI-apanI dRSTi se hI saccemaThe ho| dUsare kI dRSTi ko bhI kRpA karake prkho| tumhArI 'hI' bAta satya hai to dUsare kI 'bhI' bAta kisI apekSA se satya hai| apanI bAta ko hI satya pramANita karanA aura dUsare ko saMsAra kA sabase bar3A jhUThA kahanA, isameM mAnavIya maryAdA kI zobhA nahIM hai| tuma yaha bhI jAna lo, ki tattva to ananta dharma saMyukta hai| isa prakAra vyakti, ghara, samAja, deza evaM antarrASTrIya jaTila gutthiyoM ko yU palaka jhapakate sahaja hI hala kiyA jA sakatA hai| basa ! merI isa 'hI' aura 'bhI' ke maitrI-siddhAnta ko apanA loge, to phira sAre saMgharSa hI samApta ho jaayeNge|" syAdvAda kI itanI gahanIya bAta ko saralatama rUpa se samajha sArA parivAra ThahAke lagAne lagA / sabhI apanI manacItI bAta ke gambhIra rahasya ko samajha cuke the / syAdvAda apanI samAdhAna kalA ke mukta-vitaraNa para mana hI mana atIva prasanna thaa| syAdvAda kI belAga spaSTokti para matabhedoM evaM saMgharSoM kA samudAya lajjita sAM dRSTigata huaa| samana vizva ke sammukha dizA-jyoti kI navacetanA a~gaDAiyAM lene lgii| Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta darzana prA0 u0 bhA0 koThArI (pramukha, hindI vibhAga, pratApa mahAvidyAlaya, amalanera (mahArASTra) joga viNA vi logassa, vavahAro savahA na nivvuii| tassa bhuvaNeka guruNo, Namo aNegaMtavAyassa / / -AcArya siddhasena divAkara / anekAnta saMsAra kA guru kahalAne yogya hai| isake binA isa duniyA ke vyavahAroM kA nipaTArA samucita DhaMga se nahIM ho sktaa| isalie AcArya siddhasena divAkara use namaskAra karate haiN| anekAnta kA siddhAnta dArzanika jagata ko jainadarzana kI maulika dena hai| yaha jaina cintakoM kI vilakSaNa sUjha hai / vAstavikataH yaha siddhAnta vizvamaMgalakAraka hai, kintu durbhAgya kI bAta hai ki use eka sampradAya kI chApa lagAkara alaga rakha diyA jAtA hai| jainAgamoM meM ullekha hai ki bhagavAna mahAvIra ke samaya 363 mata pracalita the| bhagavAna ke samakAlIna sAta vyakti to aise the ki ve svayaM ko tIrtha kA pravartaka batalAte the| aise aneka matavAdoM ke kolAhala meM logoM kI buddhi kuNThita thii| ve jAnanA cAhate the ki satya kahA~ aura kisa rUpa meM upasthita hai| pratyeka pracAraka dUsaroM ke mata ke khaNDana meM hI apanA bar3appana mAna rahA thaa| aise matavAdoM ke kolAhala meM bhagavAna mahAvIra jainadarzana kA yaha maulika aura samanvayasvarUpa siddhAnta samajhAne lge| yaha vahI siddhAnta hai jisako anekAnta yA syAdvAda ke nAma se jAnA jAtA hai| jainadarzana ke anusAra isa vizva kI pratyeka vastu ananta dharmAtmaka hai| rUpa, rasa, gaMdha, sparza Adi kA vicAra karate hue dasa pAMca guNa-dharmoM ko to hama sahaja hI dekha sakate haiM / inake alAvA kitane hI aise haiM jo sUkSma rUpa meM haiM yA gaharAI meM chupe haiN| itanA hI nahIM eka apekSA se kucha guNa-dharmoM kA Akalana hotA hai to isase bhinna dUsarI apekSA se bhinna guNa samUha sAmane AtA hai| itanA hI nahIM vastu meM paraspara virodhI guNa-dharma bhI hameM dikhalAI dete haiN| jaise jo Ama kaccA hai vaha harA hai aura khaTTA hai, lekina cAra dinoM bAda vaha sundara kesariyA raMga kA aura svAda meM madhura ho jAyagA / yaha raMga aura yaha madhuratA Upara se kisI ne sIMcI nahIM hai| ye donoM guNadharma usI meM aMtarbhUta the| kAlAntara se pragaTa ho gye| hama bhI zarIra kI apekSA se anitya aura jIva kI dRSTi se nitya hai| yA aura eka udAharaNa lIjie-svAmI dayAnanda sarasvatI se eka bAra pUchA gayA ki 'Apa vidvAna haiM yA avidvAna' to svAmIjI ne uttara diyA thA-'dArzanika kSetra meM vidvAna tathA vyApArika kSetra meM avidvAna / ' isase siddha hai ki eka hI vastu meM paraspara virodhI Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta darzana 345 minna guNa-dharmo kA honA asambhava bAta nahIM hai / valki vastu meM aise paraspara virodhI guNa-dharma bhI ananta guNa-dharmoM meM hote haiM / sAtha-sAtha yaha bhI samajha lenA cAhie ki eka naye virodhI dharma ke pragaTa hone se pUrvokta dharma jhUThA siddha nahIM ho jaataa| isa prakAra kI anaMta dharmAtmakatA ke kAraNa hI to sambandhita siddhAnta nAmAropita hai anekAnta arthAt aneka antavAlA / anekAntavAdI dRSTikoNa ke anusAra pratyeka vastu nityAnitya hai, kyoMki vastu dravya aura paryAya kA sammilita rUpa hai / paryAyoM ke abhAva meM dravya kA aura dravya ke abhAva meM paryAyoM kA koI astitva saMbhava nahIM aura aisI yaha vastu dravya kI apekSA se nitya aura paryAya kI apekSA se after hai / yaha nityAnitya vastu 'utpAda-vyaya- dhrauvya' ke niyama se ba~dhI haiN| kyoMki yaha sArA vizva zAzvata hai, anAdi hai / ananta kAla se isakA astitva hai / isakA kabhI bhI kucha mI pUrNa naSTa nahIM hotA / hara vastu kA sat dhruva hai / hama dekhate haiM ki nayI vastu banI, purAnI naSTa huI / yaha parivartana sat kA nahIM paryAya kA hai / eka paryAya kA vyaya, dUsarI paryAya kA utpAda huA / sone ke kaMgana galAye, hAra banA liyA, suvarNatva vaisA hI hai / paryAya badalI / kaMgana dhyaya hue, hAra kA utpAda huA / ananta dharmAtmaka vastu kA vicAra sApekSa dRSTi se hI karanA iSTa hai - Avazyaka hai / isa duniyA meM aisA kucha nahIM hai jo sApekSatA se baMdhA nahIM hai / eka vidvAna kisI eka kSetra meM tajJa to kisI dUsare kSetra meM ajJa hotA hai / eka chAtra apane vidyAlaya meM pahalA, lekina usa parIkSA kendra meM pA~cavA~ hogA to vahI jile meM paccIsava hogA / eka manuSya ne eka ghara dina meM dekhA / usakI dIvAreM sapheda thiiN| dUsare ne usa ghara ko rAta ko dekhaa| usa ghara meM harA balba lagA thaa| vaha dUsarA kahane lagA usa ghara kI dIvAreM harI haiN| rAta aura dina ke sApekSa kAla meM donoM kA kathana sahI thA / bhinna apekSA se bhinna dharmoM ko abhivyakta karane vAlI ananta dharmAtmaka vastu ke svarUpa kA nirNaya karane ke lie jaina zAstrajJoM ne dravya, kSetra, kAla aura bhAva aise cAra AdhAra mAne hai / inako catuSTaya kahate haiM / vastu kA nirIkSaNa-parIkSaNa karate samaya ina catuSTayoM ke sandarbha meM vastu ko dekhanA hotA hai / pratyeka vastu sva- dravya, sva-kSetra, sva-kAla aura sva-bhAva se satya hai / para dravya, para kSetra, para-kAla aura para-bhAva se asatya hai / jaise eka mahodaya pensila se likha rahe haiM / pensila kA grAphAiTa dravya, likhane vAle kI u~galiyA~ pensila kA kSetra, dopahara ke tIna baje kA samaya pensila kA kAla aura likhane ke lie pensila acchI hai yaha pensila kA bhAva hai / mahodaya ne kahA - 'pensila hai|' to pAsa meM baiThI unakI lar3akI kahatI hai- 'pensila nahIM hai / ' mahodaya ke hAtha meM pensila hai, lar3akI ke hAtha meM nahIM / mahodaya kahate haiM - ' ( likhane ke lie) pensila acchI / ' lar3akI kahatI ' (citrakArI ke lie) pensila acchI nahIM hai / ' savA tIna baja gye| mahodaya cAya pIne ke lie bhItara cale gaye | aba Tebila para pensila hai / bhItara pensila nahIM hai / tIna baje pensila unake hAtha meM thI, aba savA tIna baje pensila unake hAtha meM nahIM hai / isa prakAra bhinna apekSAoM se bhinna guNadharma sAmane Ate haiM / vastu ke ananta dharmoM kA vicAra sApekSa DhaMga se karanA hI syAdvAda hai / syAdvAda meM do pakSa haiM- syAt aura vAda / 'syAt' eka avyaya hai jo kathaMcit, kisI apekSA se, amuka dRSTi se isa artha kA dyotaka hai aura 'vAda' matalaba siddhAnta, mata yA pratipAdana / isa prakAra 'syAdvAda' pada kA artha huA sApekSa siddhAnta, apekSAvAda, kathaMcitvAda yA vaha siddhAnta jo vividha dRSTi binduoM se vastu tattva kA nirIkSaNa-parIkSaNa karatA hai / sAdhAraNataH syAdavAda ko anekAnta kaha diyA jAtA hai| lekina donoM meM pratipAdya, prati Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munidvaya abhinandana grantha pAdaka sambandha hai| anekAntAtmaka vastu kA jAMca-par3atAla ke AdhAra para jo svarUpa sAmane Ave usako bhASA dvArA pratipAdita karane vAlA siddhAnta syAdavAda kahalAtA hai| syAdavAda paddhati se saMsAra kI kisI bhI vastu ke svarUpa kathana meM sAta prakAra ke vacanoM kA prayoga kiyA jAtA hai| yahI saptabhaMgI hai| ye vacana sAta hI prakAra ke ho sakate hai| (1) astitva hai / (2) astitva nahIM hai| (3) astitva avaktavyam hai| aise tIna mUla vacana astitva ke sandarbha meM hoMge / gaNita-zAstra ke anusAra bhI tIna mUla vacanoM ke saMyogI asaMyogI aura apunarukta ye sAta hI bhaMga ho sakate haiM, adhika ho hI nahIM skte| mAnA ki koI seTha tIrthayAtrA karane gaye haiN| unheM dUra ke kisI sthAna para apane zahara kA AdamI milA / usane khabara dI ki Ajakala hamAre pradeza meM coriyAM bahuta ho rahI hai| seTha vicAra karane lageMge 1. kyA mere makAna meM corI huI hogI? 2. kyA na huI hogI? 3. corI huI hogI yA na huI hogI? 4. nizcita kyA kaha sakate haiM ? 5. huI hogii| nizcita kyA kaha sakate haiM ? 6. na huI hogii| nizcita kyA kaha sakate haiM ? 7. huI hogI yA na huI hogii| nizcita kyA kaha sakate haiM ? isa prakAra ke sAta prazna aura unake sAta uttara usa seTha ke mana meM aayeNge| kisI vastu ke sambandha meM usake astitva viSayaka jAMca-par3atAla ko gRhIta mAnakara apekSA-bhAva sUcaka 'syAt' tathA nizcitatA kA sUcaka 'eva' jor3akara saptabhaMgI kA zAstrIya DhaMga kA DhA~cA isa prakAra banegA 1. syAdastyeva / 2. syAnnastyeva / 3. syAdastinAsticaiva / 4. syAdavaktavya eva / 5. syAdastyeva syAdavaktavyazcaiva / 6. syAnAstyeva syAdavaktavyazcaiva / 7. syAdastinAsti avaktavyazcaiva / saptamaMgI dvArA jAMca-par3atAla karane ke bAda jo nirNaya Ate haiM ve spaSTa, nizcita aura svatantra hote haiM aura vastu meM pratyeka dharma kI saMgati ekadama nivivAda ho jAtI hai| saptamaMgI ke alAvA vastu ke sAta alaga-alaga yA bhinna svarUpoM ko samajhane ke lie jaina nyAya meM 'naya' kI yojanA kI gayI hai| ye naya bho sAta haiN| prathama tIna dravyAthika naya aura zeSa cAra paryAyAthika naya haiN| dravyAthika naya dravya ke sAmAnya-vizeSa, sAmAnya tathA vizeSa dharmoM kA pratipAdana karate haiN| paryAyAthika naya paryAya kI vartamAna avasthA, liMga, vacana kAla Adi vyAkaraNa bheda ke AdhAra para zabdoM ke ThIka artha kA pratipAdana karanA, zabda medoM ke AdhAra para ThIka artha kA pratipAdana karanA tathA kriyAmedArthaka pratipAdana karanA Adi kArya karate haiN| syAdvAda meM nikSepa kA bhI eka vizeSa kArya hai / nikSepa cAra haiN| nikSepa kA kArya hai svarUpa kathana meM prayukta zabdoM ke arthoM ko ThIka-ThIka jAnakArI prApta karanA / nikSepa jAnakArI dete haiM ki amuka zabda amuka arya se nAma hai, amuka artha se AkRti hai, amuka artha se dravya hai evaM amuka artha se bhAva hai / nikSepa se prayukta zabdoM ke artha meM spaSTatA A jAtI hai| Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta darzana 347 kisI dravya yA jIva ke sambandha meM jAMca-par3atAla karake nirNaya karane kA jaba prasaMga AtA hai to dhyAna meM rakhanA cAhie ki prArambha meM hameM jo jaisA dIkhatA hai, vaisA nahIM hotaa| hara eka ke bhinna-bhinna pakSa dhyAna meM lekara nirNaya karanA Avazyaka hai| isalie naya aura nikSepa atyanta upayukta haiN| . isa prakAra hameM spaSTa hogA ki pramANa, catuSTaya, naya, nikSepa, saptabhaMgI Adi zAstrIya paddhatiyoM dvArA ananta' dharmAtmaka vastu kA svarUpa samajhane ke lie syAdvAda yaha eka upayogI vAda hai| sarvopari jaina nyAya hai / vaha saMzayavAda nahIM hai| vaha eka hI samaya astitva nAstitva kahatA haiM / lekina yaha kathana sva-catuSTaya aura para-catuSTaya kI sApekSa dRSTi se hotA hai / saMzaya ko isameM kataI sthAna nahIM hai| vaha eka satyavAda hai| samanvayavAda hai| syAdavAda vastu ke vividha pakSoM para dhyAna detA hai| sApekSa vicAra karatA hai| hameM ekAMgI vicAra se bacAtA hai / vaha samasta dArzanika samasyAoM, ulajhanoM aura bhramaNAoM ke nivAraNa kA samAdhAna prastuta karatA hai| syAdvAda haThAgrahI nahIM hai / para-matasahiSNutA sIkhane kA vaha sarvazreSTha maMtra hai| yaha maMtra 'hI' kA nahIM 'bhI' kA prayoga karane ko kahatA hai| usakA kahanA hai ki yaha mata kaho ki 'yaha hI satya hai|' kaho ki 'vaha satya hogA sAtha-sAtha yaha bhI satya hai|' jo apane mata ke prati athavA ekAnta ke prati AgrahazIla hai, dUsare ke satyAMza ko svIkAra karane ke lie tatpara nahIM vaha tattva rUpo navanIta pA nahIM sktaa| bha0 mahAvIra ne sUtrakRtAMga meM kahA hai sayaM sayaM pasaMsaMtA parahaMtA paraM vayaM / jeu tattha viussanti saMsAre viussiyA // -jo apane mana kI prazaMsA aura dUsare ke mata kI nindA karane meM hI apanA pAMDitya dikhAte haiM, ve ekAntavAdI saMsAra cakra meM bhaTakate hI rahate haiN| ___yaha ukti bilakula satya hai / kyoMki Agraha rAga hai aura jahA~ rAga hai vahA~ na Atmazuddhi sambhava hai na sampUrNa satya kA darzana / aura satya kabhI merA yA terA nahIM hotA / agara satya ko pAnA hai to Agraha yA matavAdoM se Upara uThanA jarUrI hai| yahI syAdvAda kA mukhya sandeza hai| nizcita hI syAdvAda yA anekAnta eka nayI vizAla premamarI dRSTi dene vAlA eka sarvopari maMtra hai| kisI ne ThIka hI kahA hai-"vizva zAnti kI sthApanA ke lie jainoM ko ahiMsA kI apekSA syAdvAda siddhAnta kA atyadhika pracAra karanA ucita hai|" isa kathana meM kAphI vajana hai| kyoMki jahAM sahI-sahI anekAnta dRSTi A jAtI hai, vahA~ ahiMsA apane Apa jIvana meM utara hI AtI hai| Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta bhASA ke dhvani parivartanoM kI bhASA vaijJAnika vyAkhyA [D] DA0 devendrakumAra jaina, indaura vicAra do : bhASA eka vaicArika matabheda ke bAvajUda zramaNa-brAhmaNoM kI abhivyakti kI bhASA eka rahI hai / saMskRta aura prAkRta eka hI Arya bhASA rUpI sikke ke do pahalU haiN| AryoM ke pahale bhArata ke mUla nivAsI kauna the, yA Arya hI isa deza ke mUla nivAsI the, jahA~ se ve bAhara phaile yA bAhara se Akara yahA~ base ? yaha lambe vivAda kA viSaya hai / lekina yaha taya hai ki Arya bhASA kA prAcInatama sAhitya 'Rgveda' meM surakSita hai / ataH usake bhASA vaijJAnika adhyayana kI kahAnI 'Rgveda' kI bhASA se zurU hotI hai / usake bAda saMskRta AtI hai aura usake samAntara prAkRta bhASA sAmAjika vastu hai, jo vyaktigata uddezya kI pUrti bhI karatI hai / bhASA sAmAjika AvazyakatA, ekarUpatA aura sthiratA kI mAMga karatI hai, jaba ki - vyaktigata AvazyakatA lacIlepana kI / eka use sthiratA pradAna karanA cAhatI hai, dUsarI parivartana ke lie majabUra karatI hai / eka saMskAra cAhatI hai, dUsarI sahajatA / saMskRta aura prAkRta Arya bhASA ke inhIM do tatvoM kA pratinidhitva karatI hai, aura usake vikAsa kI kahAnI bhI inhIM tatvoM kI pratidvanditA kI kahAnI hai / parivartana prakriyA prAkRta ( jisameM zaurasenI aura mahArASTrI prAkRta donoM haiM) kA vizleSaNa karate samaya prAkRta vaiyAkaraNa bhI pANini dvArA nirdhArita mAnadaNDa kA hI prayoga karate haiM / ataH be prAkRta meM hone vAle saft parivartanoM kA ullekha vibhinna niyamoM ke dvArA karate haiM / yaha eka mAnya tathya hai ki dhvani parivartana ke bIja usakI utpAdana prakriyA meM par3e rahate haiM, isa parivartana ke nizcita kAraNa aura dizAeM hotI hai, ataH prAkRta vaiyAkaraNoM dvArA nirdiSTa dhvani parivartanoM kI bhASA vaijJAnika vyAkhyA kara unheM nizcita pravRttiyoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai| cUMki dhvani bhASA kI mahattvapUrNa ikAI hai, ataH usameM hone vAlA parivartana bhASA kI samUcI racanAtmakatA ko prabhAvita karatA hai / soft se sambandhita ye parivartana kucha to sArvabhauma sArvakAlika hote haiM aura kucha deza - kAla dvArA niyantrita / parivartana kA pahalA kAraNa parivartana kA pahalA kAraNa - saMskRta kI kucha dhvaniyoM kA prAkRta meM na honA hai, ye haiMR - ai ora za, Sa Adi / isase siddha hai ki prAkRta dhvani kA vicAra prAkRta vaiyAkaraNa saMskRta safe ke AdhAra para karate haiM / prAkRta vaiyAkaraNa dhvani kI siddhi loka se mAnate haiM / lekina yaha jarUrI nahIM hai ki loka kisI dhvani kA uccAraNa saba samaya aura saba kSetroM meM eka-sA kare / ataH Age calakara ekarUpatA ke lie usakA bhI saMskAra karanA par3atA hai| saMskRta ke vRddhi svara Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta bhASA ke dhvani parivartanoM kI bhASA vaijJAnika vyAkhyA E 'ai' aura 'au' ke sthAna para prAkRta meM do parivartana hue| e o ( guNa svara ) athavA 'aya' aura 'ava' jo unhIM ke dUsare rUpa haiM / 'e' aura 'o' kramazaH 'AI' aura au ke guNa rUpa haiM / 'i' aura 'u' kA ardha svara 'ya' aura 'va' meM vinimaya sambhava hai / lekina eka do zabdoM meM 'bhava' surakSita hai, jaise- gaurava kA gAva aura 'nau' kA 'nAva' jo vastutaH gau aura nau ke hI vRddhi rUpa hai| arthAt saMskRta ke vRddhi svaroM ke bhagnAvazeSa kahIM-kahIM prAkRta meM surakSita hai- 'ai' a vairavahara kailAza kailAsa kairava kairava daitya = icca / yathArtha meM vRddhi svara 'ai' 'o' 'e' 'o' ke a se milakara vRddhi rUpa banate haiM, prAkRta unheM guNa yA mUla a, au ke rUpa meM likhane ke pakSa meM hai kyoMki unakA uccAraNa isI rUpa meM hai| / 1 R ke vikalpa R ne apanI anupasthiti se prAkRta zabdoM ko sabase adhika prabhAvita kiyaa| prAkRta vaiyAkaraNa R kI jagaha nimnalikhita dhvaniyoM kA vidhAna karate haiM(1) a aura u- RSabha usa ho basaho / (2) i- mAtRkA mAiA / (3) jo umRSAmosA-musA vRta-voTa / - (4) ri-rI = Rccha-rincha / RNa -- riNa / = = Ahata aura hRpta zabdoM ke lie prAkRta vaiyAkaraNa kramazaH Adi 'a' aura 'dari' zabda kA Adeza karate haiN| jabaki inheM sAdhAraNa dhvani prakriyA meM hone vAle parivartanoM ke dvArA siddha kiyA Ama - Adima Adima yahA~ RR ke yoga se 'da' kA mahAprANa rUpa bana gaI / isI prakAra dRpta se datta = darita - daria 'dR' kA inake lie alaga se niyama nirdeza karane kI AvazyakatA nhiiN| jA sakatA hai| jaise - vAhata mUrdhanya bhAva aura 'R' 'i' ke Dhari aura madhya ke 'ta' kA lopa - - - 1 svara vinimaya prAkRtoM meM parivartana kA dUsarA kAraNa hai eka svara ke sthAna para dUsare svara kA A jAnA | prAroha = pAroha - paroha svapna siviNa - simiNa / vyalIka= vilina / vyajanavijjana viNa / ina udAharaNoM meM lopa (ra) dIrghaM kA hrasva svarAgama aura vyaMjanAgama se kAma cala jAtA hai / pakva = pakka = pikka / puSkara = pukkara | mudgara = muggara / nUpura = Neura meM pUrNa sAvarNya bhAva bhAva aura mUrdhanya bhAva se ukta rUpoM kA vikAsa huA / para sAva = sthUNa ke sthAna para thUNA thoNa = thUNA bhI / prAkRta meM Adi saMyukta vyaMjana meM eka ke lopa kI pravRtti vyApaka hai| sthANu meM prAkRta vaiyAkaraNoM ke anusAra 'stha' ko sthANu = khaannu| jisase varNa pratyaya ke dvArA lUNA khU~TI banA / 'kha' hotA hai / / mukulamaDala / bhukuTI bhiuDI Adi asAvarNya bhAva ke udAharaNa haiN| isakA artha hai ki jaba do samIpavartI samAna dhvaniyoM meM se eka badala jAtI hai to asAvarNya bhAva kahalAtA hai / lekina jaba vo samIpavartI asamAna dhvaniyoM meM eka-dUsarI ko apane anurUpa banA letI hai to yaha sAvarNya bhAva kI pravRtti kahalAtI hai / vyalIka aura svapna meM jo kramazaH 'ya' i aura u hotA hai / vaha saMprasAraNa ke niyama ke dvArA ka kha ga gha cU-ja-ta-da-ya aura pa Adi madhyama vyaMjanoM ke lopa ke kAraNa bhI kAphI dhvani parivartana saMbhava hai / jaise-- pavana - paana -pauna / gamana = gaana gauna / = mahAprANa dhvani mahAprANa dhvaniyoM ke sthAna para kevala 'ha' mahAprANa dhvani ke zeSa rahane kI pravRtti bhI bahuta vyApaka hai| Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 munidvaya abhinandana grantha jaise-zlAghA-salAha / svabhAva-sahAva / naathnaah| sAdhusAhu / sparza mahAprANa kA nAda mahAprANa raha jAtA hai / puccha =pichaM / kabhI-kabhI mahAprANa hI rahatA hai-pihaM / sparza kA nAda hotA haijaTilajhaDila / naTanaDa / ghaTa-ghaDa / pratipaDi / 'u' ke sthAna para 'la' (ulayorabhedaH) gula=guDa / vADisa=valisa / phADaphAla / 'Ta' ke sthAna para mahAprANa nAda Dha kA honA-kaiTabha =ke Dhava / sahA-saDA / piThara= piTThara / sakaTasaaDha / kuThAra-kuThAra / ra aura la meM vinimaya kI Ama pravatti thii| kAtara=kAila | garuDa=garula / haridra-haliddha / da kA mUrdhanya bhAva 'Da' jaise-- dara-Dara / daMza =DaMsa / daidraha / dambha-drambha / darbha-Dambha (DAbha) pRthviipuddhvii| nizItha - nisIDha / prathama paDhama / ddholaa=ddolaa| daMDa-DaMDa / ya aura va ke atirikta mahAprANa dhvani bhI hai| bharata =bharaa=bharahi / vstii=vsii-vshii| 'tha' aura 'Sa' kA mahAprANa hotA hai| kabhI-kabhI mahAprANa 'ha' se bhI vinimaya saMbhava hai pASANa =pAhAna / pratyUSa-paccUha / patha-pai / zabda ke Adi kA 'Sa' ke 'cha' banane ke udAharaNa haiM SaTpada chappaa / sssstthii-chtthii| vizeSa dhvani parivartana prAkRta vaiyAkaraNa, gRha aura duhitA ke sthAna para 'ghara' aura 'dhua' Adeza karate haiM / parantu inheM dhvani parivartana kI prakriyA se siddha kiyA jA sakatA hai| jaise-gRha-garaha (R-ara= ga=gaha) varNya pratyaya se 'ga' meM 'ra' milakara mahAprANa ghara / duhitA se madhyama 'ta' kA lopa aura 'da' kA mahAprANa aura dIrgha hone se dhuA banatA hai| eka hI zabda ke pUrva sAvarNya aura para sAvarNya bhAva donoM pravRttiyA~ dekhI jAtI haiM, jaise-rakta rakka=ragga=ratta / zakta=satta=sakka / paryasta paryANa aura paryaka se banane vAle pallasta-pallANa aura pallaMka meM (ralayorameda.) kA prabhAva hai| sUkSma se suNha banane meM yaha dhyAna rakhanA ucita hogA ki sUkSma ke kSa meM ka+Sa par3A huA hai, usase-sumahasUNaha=suNha bnaa| madhyasvarAgama ke udAharaNa nimnalikhita haiM harSa harisa / amarSa =amarisa / zrI=sirI, hrI=hirI / kriyaa=kiriaa| mahArASTra se marahaThTha banane meM varNa pratyaya kI pravRtti sakriya hai| niSkarSa isa prakAra prAkRta vaiyAkaraNoM kA sabase bar3A pradeya yaha hai ki unhoMne prAkRtoM ke sAhitya ko surakSita rakhA, jisase prAcIna aura Adhunika bhASAoM kA bhASA vaijJAnika adhyayana ho skaa| ina udAharaNoM se bhAratIya Arya bhASAoM meM hone vAlI dhvani parivartana sambandhI riktatA ko bharA jA sakatA hai aura una pravRttiyoM kA vargIkaraNa kiyA jA sakatA hai ki jo usake parivartana meM hInAdhika mAtrA meM hotI rahatI haiN| Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarza gRhastha banAma zrAvakadharma - ku0 rAjala botharA, ratalAma Aja cAroM ora azAMti kA vAtAvaraNa phailA dRSTigocara hotA hai yadyapi Aja vijJAna ne hamAre lie aise vividha sAdhana upalabdha kiye haiM jinake dvArA mAnava apane sUkha-zAnti-unnati Adi vikAsa kA caramotkarSa prApta kara sakatA hai phira bhI mAnava mana ko itanI azAMti kyoM hai ? agara isa prazna kA gaharAI ke sAtha kAraNoM sahita adhyayana kareM to hameM jJAta hogA ki mAnava dRSTi "sva" kI ora na hokara "para" kI ora AkRSTa hai kyoMki vaha dUsaroM kI sukhasuvidhAoM kI sAmagrI ko dekhakara unheM svayaM ke lie prApta karane hetu lAlAyita rahatA hai / taba vaha yaha nahIM socatA hai ki merI Arthika sthiti usa vyakti ke samAna hai yA nahIM jisakI maiM samAnatA karanA cAha rahA hU~, jisa prakAra nadI jaba apanI sImA kA parityAga kara detI hai to usakA vikarAlasvarUpa pralaya rUpa dhAraNa kara letA hai| usa samaya samasta prANI jagata ke liye eka viSama paristhiti nirmita ho jAtI hai, ThIka vahI dazA Aja mAnava kI hai| agara mAnava parAkRSTa rahe usake jIvana meM saMgharSa azAMtimaya vAtAvaraNa utpanna hotA rhegaa| jisakA pariNAma mAnava jagata ke lie zocanIya hogaa| jaba taka mAnava sva kI ora AkRSTa na hogA, taba taka vaha sukha, pragati evaM zAMti kI prApti nahIM kara sktaa| ___Aja kA mAnava sva kI ora AkRSTa na hokara parAkRSTa hai aura yahI kAraNa hai ki Aja vizva meM zastroM kI hor3a, yuddha, khAdya samasyA, DakaitI Adi kaI bhA~ti kI samasyAe~ utpanna ho gaI haiN| Aja kA mAnaba bhagavAna mahAvIra dvArA batAye gaye zrAvakadharma kA dainika jIvana meM pAlana aura AcaraNa kare to usake jIvana yApana meM jitanI bhI samasyAeM utpanna hotI haiM, unakA nirAkaraNa sambhava hai| bhagavAna mahAvIra ne 5 vrata-satya, ahiMsA, asteya, brahmacarya aura aparigraha arthAta jhUTha mata bolo, hiMsA mata karo, corI mata karo, asaMyama se mata raho, saMgraha na karo-batalAye haiM agara inakA gaharAI ke sAtha adhyayana kareM to spaSTa hotA hai ki mAnava ko una pravRttiyoM ko niyantrita karane kA prayAsa kiyA gayA hai jinake dvArA deza yA samAja meM arAjakatA, dveSa, azAMti nirmita ho| hiMsA corI, ati kutsita jIvana, jhUTha, saMgraha ye sAmAjika pApa hI haiM / gRhastha inakA jitanA adhika parityAga karegA utanA adhika sabhya va samAja hitaiSI mAnA jaayegaa| mAnava kI AvazyakatA ko dhyAna meM rakhakara inakA aNuvrata rUpa se pAlana kara Adarza gRhastha yA zrAvaka kA svarUpa sthApita karane kA sabhI tIrthaMkaroM dvArA upadeza diyA gyaa| ina vratoM dvArA kisa prakAra apane jIvana ko utkRSTa banAyA jAye jisase jIvana kI vaidhAnikatA spaSTa rUpa se parilakSita ho ske| saMkSepa meM Adarza gRhastha kI AcaraNa saMhitA isa prakAra AMkI jA sakatI hai ahiMsA pramAda ke vaza hokara prANaghAta karanA hiMsA hai| pramAda yAni mana kA dvaSa, Itmika Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 munidvaya abhinandana grantha pravatti evaM prANaghAta se tAtparya na kevala kisI prANI ko mAra DAlanA kintu use kisI prakAra kA kaSTa denA bhI hai / hiMsA ke do bheda haiM : (1) bhAva hiMsA evaM (2) dravya hiMsA / 1. bhAvahiMsA apane mana meM kisI prANI ke prati hiMsA kA vicAra karanA / 2. drayahiMsA apanI zArIrika kriyA dvArA kisI prANI ko prANarahita karanA, vadha-baMdhana Adi se pIDA pahuMcAnA / adhika pApa bhAvahiMsA meM hI hai, kyoMki usake dvArA hiMsA ho yA na ho lekina vicAraka ke vizuddha antaraMga kA ghAta hotA hai| dvIndriya Adi trasa jIvahiMsA ke cAra bheda batAye hai(1) ArambhI-yaha hiMsA gRhasthI se sambandhita hisA kahalAtI hai yaha anivAryataH hone vAlI hiMsA hai| (2) udyogI-yaha kRSi-vyApAra, dukAnadArI, vANijya, udyoga-dhandhoM meM hone vAlI hiMsA hai| (3) virodhI-isa prakAra kI hiMsA ke antargata svajana, parijana, deza, samAja evaM dharma ke lie hone vAlI hiMsA AtI hai| (4) saMkalpI hiMsA-isa prakAra kI hiMsA svArthavaza kI jAne vAlI hiMsA hai| yadyapi inameM se gRhasthI saMkalpI hiMsA kA tyAgI ho sakatA hai lekina bAkI kI tIna prakAra kI hiMsAoM meM vaha vyApaka viveka ke anusAra saMyama rkheN| aticAra prANI ko kisI prakAra kI pIr3A pahuMcAnA Adi aneka prakAra kI hiMsA se eka Adarza zrAvaka banane ke lie bacanA Avazyaka hai| zrAvaka ke parijanoM va tiyaMca paMcendriya jIvoM ke prati 5 prakAra ke aticAra kahakara niSedha kiyA gayA hai jaise-kisI bhI prANI ko bAMdhakara rakhanA, samaya para bhojana pAnI na denA, pITanA, avayavoM kA chedana-medana karanA, unakI zakti se adhika bhAra lAdanA / inase bacane ke alAvA ahiMsA ko dRr3ha rUpa dene ke lie bhagavAna ne 5 prakAra kI bhAvanAoM ko gRhastha ko mana ke vicAroM, vacana ke prayoga, calane phirane aura vastuoM ko khulA na rakhane, bhojana sambandhI kriyAoM ke prati jAgarUka rahane ko kahA hai|| isa prakAra jaina zAstroM meM hiMsA ke svarUpa aura ahiMsA vrata ke vivecana ko surakSA rUpa se prastuta kiyA hai| isase spaSTa hai ki isa vrata kA pAlana zrAvaka ko suzIla, sabhya, samAja, deza evaM dharma hitaiSI banAne aura aniSTakArI pravRtti ko rokane meM sahAyaka hai| Aja isakI saMsAra meM ati AvazyakatA hai / ye vyakti ke AcaraNa kA zodhana karatA hai| isI prakAra deza-samAja kI nIti kA aMga banakara deza meM sukha zAMti-ekatA sthApita karane meM sahAyaka hai inhIM guNoM ke kAraNa ahiMsA jainadharma meM hI nahIM anya sabhI dharmoM meM mAnya hai| jaise bAibila ke pAMcave adhyAya meM likhA hai ki Thou shalt not kill any body then who cause you. isI prakAra kurAna ke cauthe tukke meM kahA gayA hai ki __ "khuda jio aura dUsaroM ko bhI jIne do|" ahiMsA ke pracAra ke lie Avazyaka hai ki jAti-pA~ti kA bhedabhAva lupta ho, anyAya va hiMsA na bar3he evaM bAlaka ko aisA saMskArayukta zikSaNa diyA jAe ki jisase bAlaka ko anyAya, hiMsA, atyAcAra Adi ke prati ghRNA utpanna ho tAki vaha Age calakara Adarza jIvana bitA sake / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarza gRhastha banAma zrAvakadharma satya asatya vacana bolanA hI jhUTha kahalAtA hai| asatya yA vaha satya jo vastu sthiti ke anukala aura hitakArI nahIM ho, jhUTha hai| isalie zAstra meM kahA gayA hai ki "satya bolo, priya bolo aura satya kA prayoga isa taraha na karo jo dUsaroM ko apriya ho|" isakA mUla bhAva gRhastha yA vyakti ke Atma-pariNAmoM kI zuddhi, sva athavA dUsaroM kA ahita evaM hiMsA kA nivAraNa hai| isakA pAlana karane ke lie zrAvaka ko isa aNuvrata kI sImA yaha hai ki svayaM yA dUsaroM kI rakSA nimitta kiye gaye kAryoM meM asatya ke prayoga meM AMzika pApa kA bhAgI hai / kyoMki unakI mUla bhAvanA dUSita nahIM honA yahI usakA kAraNa hai / dravyAhiMsA se bhAvahiMsA kA mahattva pApa-puNya ke vicAra se adhika hai| aticAra dravya va bhAvahiMsA ke atirikta "jhUThA upadeza denA, kisI kA rahasya pragaTa karanA, jhUThe lekha taiyAra karanA, kisI kI amAnata ko vApasa na lauTAnA yA kama denA yA bhUla jAnA, kisI kA mantra bheda khola denA" ye bhI isake 5 mUla aticAra haiM jo ki spaSTa rUpa se sAmAjika jIvana meM hAnikAraka siddha hue hai, jinake dvArA mAnava jIvana saMgharSamaya hotA hai / isake paripAlana ke lie krodha, lobha, bhIrutA, ha~sI-majAka kA parityAga aura bhASaNa meM aucitya kA dhyAna rakhane kA abhyAsa va Avazyaka rUpa se dhyAna rakhanA anivArya hai| jainadharma ke alAvA vaidika dharma meM bhI "satyam zivam sundaram" ko hI adhika mahattva diyA hai| asteya kisI bhI vyakti ko binA AjJA ke koI vastu lenA bhI corI hai| Adarza gRhastha ke lie usa vastu ko lene kA adhikAra hai jisa para spaSTa rUpa se kisI kA adhikAra evaM roka na ho evaM corI na karanA aura dUsaroM ke dvArA karavAnA corI ke sAmAna yA dhana kA upayoga karanA yA rakhanA, smagaliMga dvArA vastuoM kA AyAta-niryAta karanA, nizcita mApa-tola se kama yA adhika tolanA, asalI ke badale nakalI denA ye asteya ke aticAra haiN| inakA Adarza gRhastha ko parityAga karanA caahie| isa vrata ke dvArA vyApAra meM sacAI va ImAnadArI ko sthApita karane kA prayatna prastuta kiyA hai| jinakA pAlana isa samaya atyanta Avazyaka hai| kyoMki Aja cAroM ora bhraSTAcAra evaM milAvaTa, kama denA, asalI ke badale nakalI denA Adi kA pracalana ucca stara para hai jo ki bhayaMkara siddha ho rahA hai| milAvaTa ke kAraNa anekoM prakAra kI bImAriyAM paidA ho rahI haiN| jisake kAraNa Aja mAnava samAja va deza meM azAMti phaila rahI hai| ina saba bAtoM ke nivAraNa ke lie Aja asteya vrata ke pAlana kI AcAra saMhitA kI parama AvazyakatA hai, Adarza grahastha ke lie ati Avazyaka hai| brahmacarya pratyeka indriya para vijaya prApta karanA atyanta kaThina hai kintu anya indriyoM kI apekSA sparza indriya para vijaya prApta karanA kaThina hai ataH sAdhAraNa bolacAla kI bhASA meM sparzanendriya ko vaza meM karanA, vIrya kI rakSA karanA yA strI ke saMsarga kA tyAga karanA hI brahmacarya kA artha hai| kintu sUkSmatA se artha para vicAra kiyA jAya to spaSTa hai ki pratyeka indriya ko jItanA aura AtmaniSTha bana jAnA hI brahmacarya kA artha hai| isake antargata cAhe strI ho yA puruSa use sva-strI yA sva-pati ke alAvA samasta puruSoM ko mAI, pitA va putra mAnanA va sabhI striyoM ko mAtA, bahana putrI sadRza vicAra evaM vyavahAra rakhanA zrAvaka pUrNa rUpa se aMgIkAra karatA hai to use sarvathA hI viSaya-mogoM kA parityAga nahIM karanA par3atA hai| Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 354 munidvaya abhinandana grantha aticAra dUsaroM kA vivAha karAnA, para-strI yA para-pUruSa-gamana karanA, tathA viSaya-moga kI tIvra abhilASA karanA ye isake pramukha aticAra haiM / rAgAtmaka kahAniyA~ yA azlIla sAhitya ke adhyayana kA parityAga karanA brahmacarya ko dRr3hatA pradAna karatA hai / isake dvArA mAnava ko sex bhAvanA ko maryAdita tathA samAja se tatsambandhI doSoM ko dUra karane kA prayatna kiyA gayA hai / Aja vaijJAnika vikAsa kI ora bar3hane ke sAtha-sAtha mAnava apanA cAritrika patana stara tejI se nIce girAtA jA rahA hai| Aja navayuvakoM evaM navayuvatiyoM meM mAdaka dravyoM kA sevana jaisesigareTa, zarAba, aphIma Adi evaM DeTiMga prathA atyadhika rUpa se pracalita ho rahI hai| yadyapi Aja vaijJAnikoM ne khoja dvArA spaSTa kara diyA ki mAdaka dravyoM ke sevana se kainsara, kSaya, raktacApa, Adi bhAMti-bhAMti kI bImAriyAM phaila rahI haiM jo ki prANaghAtaka siddha ho rahI haiN| Aja vyakti phaizana meM itanA Age bar3ha cukA hai ki unheM apanI saMskRti evaM sabhyatA kA khyAla nahIM hai aura pAzcAtya sabhyatA evaM saMskRti ko apanAkara use bhUlatA jA rahA hai yadyapi Aja pAzcAtya loga bhAratIya sabhyatA evaM saMskRti apanA rahe haiM aura AdhyAtmika zAnti kI khoja hetu unakA bhArata Agamana jArI hai| Aja vartamAna meM utpanna ina samasyAoM kA samAdhAna isa vrata meM antanihita hai| ataH Aja isa vrata kA pAlana vizva ke sabhI mAnavoM ke lie atyanta Avazyaka hai| isake pAlana se anekoM samasyAoM kA nirAkaraNa sambhava hone ke sAtha-sAtha mAnava ko Atmika-mAnasika zAnti avazyameva prApta hogI aura naitika stara unnati para hogaa| sAtha-sAtha zArIrika Arogya aura zArIrika zakti prApta karAne meM sahAyaka siddha hogaa| parigraha saMgraha kA dUsarA nAma parigraha hai / jJAtaputra bhagavAna mahAvIra ne mUrchAbhAva arthAt mamatva bhAvanA ko hI parigraha kA nAma diyA hai| tAtparya yaha hai ki jahA~ rAga hai, mamatA hai, lolupatA hai vahA~ bAhya vastu kA saMsarga cAhe na ho para parigraha avazya hai| Aja mAnava meM saMgraha vRtti vyApaka rUpa se phaila gaI hai aura yahI kAraNa hai ki Aja mAnava ko apane jIvana yApana kI vastue~ prApta karane ke lie aneka kaThinAI utpanna ho rahI hai| yaha samasyA hamAre deza meM hI nahIM apitu vizva ke aneka dezoM meM vyakta hai| vaise agara dekhA jAya to hamAre deza meM yaha samasyA AMzika rUpa se jarUra hai lekina isako viruTa rUpa dene kA zreya pUMjIpati, kAle dhana kA vyApAra karane vAle, smaliga kA vyApAra karane vAloM ko hai| kyoMki anAvazyaka rUpa se saMgraha, bAharI dezoM ko niryAta kara adhika dhana kamAne ke lAlaca meM vyApAra karane vAle logoM ne saMgraha kara rakhA hai aura dUsarI tarapha garIba majadura jo ki roja majadUrI karake roja anna kharIdatA hai use anna prApti ke lie aneka kaThinAiyoM kA sAmanA karanA par3atA hai| Aja deza meM anekoM loga aise haiM jinheM peTa bhara bhojana nahIM milatA hai dUsarI aura saMgraha kiyA gayA anna sar3a rahA hai, taba kyA yaha saMgraha vRtti ucita hai ? parigraha rUpa loma kA pArAvAra nahIM hai| isa vRtti yA lobha ke kAraNa Aja samAja evaM dezoM meM anekoMthika viSamatAe~, virodha, azAMti, AMdolana, saMgharSa Adi utpanna ho rahe haiN| isake nivArA, evaM niyantraNoM para adhika jora diyA jA rahA hai| kAnUnoM ke mAdhyama se aneka prayatna kie jA rahe haiM jo asaphala hote jA rahe haiM kyoMki unase mAnava kI manovRtti zuddha nahIM hotI aura nanoM se usakI mAnasika vRtti chalakapaTa aura anAcAra kI ora bar3hane lagatI hai| jainadharma meM Adarza gahastha ke naitika vidhAna ke antargata saMgraha vRtti ko amyantara cetanA dvArA niyantrita karane kA prayatna kiyA gayA hai aura apane kuTumba pAlana Adi ke vicAra ko dhyAna rakha apane svayaM parigraha kI sImA nirdhArita karane Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 355 Adarza gRhastha banAma zrAvakadharma ko kahA hai| niyata sImA se adhika dhana-dhAnya kA saMcaya na karanA aura adhika hone para use davAiyoM, vastra, anna Adi dAna karanA, vidyAlayoM kI sthApanA, jIva rakSA Adi hitakArI kArya karanA caahie| aticAra bhUmi, sonA, cAMdI, bartana, adhika dhanadhAnya kA saMgraha ye isake pramukha aticAra haiN| inako dhyAna meM rakhate hue pratyeka gRhastha pAlana kare / vizva kI bar3I se bar3I samasyA karor3oM logoM ke sAmane roTI kA savAla hai| dUsarI ora dhana evaM sAmrAjyavAda amaryAdita icchAoM kI viSamatA ke kAraNa Aja sArA vizva viSama paristhitiyoM se gujara rahA hai / ina utpanna samasyAoM kA nirAkaraNa bhagavAna mahAvIra ke aparigrahavAda ke pAlana meM hai / yahI use saccI zAzvata zAMti pradAna kara sakatA hai / isa prakAra bhagavAna mahAvIra dvArA gRhastha dharma meM jina vratoM kA ullekha prastuta kiyA hai unako jIvana meM anusaraNa yogya banAne ke lie una bhAvanAoM kA vidhAna batAyA hai jinake dvArA pApoM ke prati aruci aura sadAcAra ke prati ruci utpanna ho / jo pApa hai unake dvArA jIvana meM aneka prakAra ke sukhoM ke bajAya dukhoM kA hI nirmANa hotA hai| pratyeka jIvita prANI ke prati maMtrI bhAva, guNI vyaktiyoM ke prati zraddhA prema, dukhI dona prANI ke prati kAruNya pratidvandviyoM ke prati rAga dveSa va IrSyA bhAvanA rahita mAdhyastha bhAva ho / ina samasta bhAvoM ke prati mana ko sadaiva jAgarUka rakhanA cAhie jisase tIvra aniSTakArI bhAvanA jAgrata na ho| kRta kArita anumodita tInoM rUpoM se parityAga karanA isa prakAra naitika sadAcAra dvArA jIvana ko zuddha aura samAja ko / susaMskRta banAne kA pUrNa prayAsa kiyA gayA hai / tIna guNavata ina 5 mUla vratoM ke alAvA kucha aise niyama bhI gRhastha yA zrAvaka yA mAnava ke batAe~ hai jinake dvArA mAnava kI tRSNA va saMgraha vRtti para niyantraNa ho, iMdriyalipsA kA damana ho aura dAnazIlatA kI bhAvanA ho / cAroM dizAoM meM gamana mArga AyAta-niryAta kI sImA bA~dha lenA caahie| atapa maryAdA sahita jala bala meM dUrI sImAoM ke anusAra nirdhAraNa kara vyApAra Adi karanA | hiMsaka cintavana astra zastra aura anarthakArI vastuoM kA dUsaroM ko dAna na denA jisakA vaha svayaM upayoga nahIM karanA cAhatA hai / inakA Adarza gRhastha ko parityAga karanA Avazyaka hai / inake dvArA mUla vratoM ke guNoM meM vRddhi hotI hai ataH inheM guNavrata kahA gayA hai / cAra zikSA vrata (1) sAmAyika grahastha ko isakI AvazyakatA para jora diyA hai| sAmAyika yAni samatA bhAva yaha mana kI sAmya avasthA hai jisake dvArA hiMsAdi samasta anAcArI pravRttiyoM kA damana ho| bhagavAna mahAvIra ne zrAvaka ko adhika samaya zAMta aura zuddha vAtAvaraNa meM mana ko sAMsArikatA se nivRta kara zuddha dhyAna dharma citavana meM lagAne ko kahA hai| (2) poSadhopavAsa gRhastha yA dhAvaka isameM apane gRha, vyApAra, khAnA-pInA chor3akara apanA dina kA pUrNa samaya dhArmika kriyAeM va svAdhyAya, gurudarzana, vaMdana meM pUrNa kare jisase use bhUkha-pyAsa kI vedanA para vijaya prApta karane kI zakti prApta ho / / Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 munidvaya abhinandana granthaM (3) upabhoga- paribhoga parimANa - vizeSa prakAra ke peya, dravya, vanaspati, annAdi, vastra, AbhUSaNa, zayanAsana, vAhana Adi kA tyAga va nizcita sImA kA nirdhAraNa karanA / (4) atithi saMvibhAga sAdhu-sAdhviyoM ko zraddhApUrvaka AhAra, pAnI, vastra auSadhi kA dAna karanA, yogya pAtroM kI yathocita sahAyatA karanA Adi / isake dvArA mAnava apane ko suzikSita va sabhya banA sakatA hai| saMlekhanA mahAn saMkaTa, durbhikSa, asAdhya roga, vRddhAvasthA meM jaba mAnava va zrAvaka ko yaha pratIta hotA hai ki aba vaha isa vipatti se baca nahIM sakatA to kaSTamaya vyAkulatApUrvaka deha tyAga karane kI apekSA yahI zreyaSkara hai ki vaha apanA AhAra-pAna ghaTAtA jAye jisase citta meM kleza, vyAkulatA utpanna na ho aura zAnta bhAva se vaha prANatyAga kare ise hI saMlekhanA kahA~ gayA hai AtmaghAta kI saMjJA ise pradAna nahIM kara skte| kyoMki AtmaghAta tIvra rAga dveSa yA kalahapUrNa vRtti kA pariNAma hai| isameM mAnava prANaghAta, zastra, viSa ke prayoga Adi ghAtaka kriyAoM dvArA karatA hai / zrAvaka kI gyAraha pratimAe~ uparokta samasta gRhasthadharma ke vratoM para dhyAna dene se spaSTa dikhAI degA ki pUrNarUpeNa zrAvakadharma grahasthoM yA vyaktiyoM dvArA pAlana saMbhava nahIM hai isalie gRhastha kI paristhitiyoM aura suvidhAoM evam zArIrika-mAnasika pravRttiyoM ke AdhAra para zrAvakadharma ke sAdhanA ke svarUpa kI 11 zreNiyA~ niyata kI gaI hai / (1) prathama pratimA samyak dRSTi- bhale hI paristhitivaza vyakti ahiMsAdika vratoM kA pAlana na kara sake, parantu jaba usakI dRSTi sudhara cukI hotI hai to vaha bhavyasiddha ho jAtA hai aura kabhI na kabhI vaha cAritrika zuddhi prApta kara mokSa kA adhikArI bana sakatA hai / (2) dUsarI pratimA vrata - pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvratoM kA niraticAra rUpa se pAlana karane kA abhyAsa honA Avazyaka hai / (3) tIsarI pratimA : sAmAyika - isakA svarUpa zikSAvratoM meM vistRta rUpa se varNita hai / (4) poSadhopavAsa pratimA- isameM gRhastha upavAsa vidhi kA pAlana karane meM samartha hotA hai jisakA svarUpa Upara varNita hai / (5) sacitta tyAga - isameM zrAvaka ko sthAvara jIvoM kI hiMsA vRtti ko vizeSa rUpa se niyantrita karanA va zAka kandamUla Adi, vanaspati aura aprAsuka jala kA parityAga karanA Avazyaka hotA hai / (6) rAtri - bhojana kA tyAga -- isameM rAtri bhojana kA tyAga karanA; kyoMki rAtri bhojana meM kITa pataMgA Adi aneka sUkSma jantu AhAra ke sAtha khAne yA unake dvArA AhAra azuddha hone kA bhaya banA rahatA hai| unase anekoM roga phailane kA bhaya rahatA hai / (7) brahmacayaM - isameM zrAvaka ko svastrI saMsarga bhI tyAga denA va manovikAra utpanna karane vAle kathA sAhitya par3hanA-sunanA aura tat sambandhI vArtAlApa kA bhI parityAga karanA Avazyaka hotA hai / Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarza gRhastha banAma zrAvakadharma 357 (8) Arambha tyAga-zrAvaka kI sAMsArika Asakti ghaTanA Avazyaka hai| vaha gharagRhasthI sambandhI bhAra bhI jaise kAma, dhandhe va vyApAra sambandhI bhAra bhI putra Adi ko de detA hai| (8) parigraha tyAga-yahA~ taka Ate-Ate zrAvaka aise utkarSa ko pahu~ca jAtA hai ki usako dhana sampatti Adi se moha nahIM rahatA hai aura bhojana-vastra kA nAma mAtra kA parigraha rakhatA hai| (10) anumati pradAna na karanA-- isameM zrAvaka apane putra-putrI Adi ko kAma-dhandhoM yA anya kisI prakAra kI anumati pradAna nahIM karatA hai / (11) uddiSTa tyAga-yahA~ para zrAvakadharma kA pAlana karane vAlA zrAvaka apanI carama sImA para pahuMca jAtA hai| isameM zrAvaka apane nimitta banA bhojana grahaNa nahIM karatA aura bhikSA vRtti aMgIkAra kara letA hai / sAMsArikatA meM rahakara hI yA kabhI-kabhI sAMsArikatA ko tyAga kara munidharma bhI aMgIkAra kara letA hai| uparokta Adarza gRhastha banAma zrAvakadharma kA spaSTa evam sUkSmatama vivecana se spaSTa hotA hai ki ina vidhAna sUtroM ke AdhAra para saMsAra kA koI bhI prANI arthAt mAnava apane jIvana kA suruci pUrNa tarIke se vyavasthita kara sakatA hai evam use jIvana kA sarvocca vaibhava prApta ho sakatA hai| jaina paribhASA ke anusAra use hama Adarza zrAvaka ke rUpa meM sambodhita kara sakate haiM, sAtha hI sAmAnya bhASA meM use hama Adarza gRhastha ke sarvocca sammAna zikhara para vimaSita kara sakate haiN| Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi kI aitihAsikatA zrI devendra muni zAstrI bhagavAna ariSTanemi bAIsaveM tIrthakara hai| Adhunika itihAsakAroM ne jo ki sAmpradAyika saMkIrNatA se mukta evaM zuddha aitihAsika dRSTi se sampanna haiM, unako aitihAsika puruSoM kI paMkti meM sthAna diyA hai| kintu sAmpradAyika dRSTikoNa se itihAsa ko bhI anyathA rUpa dene vAle loga isa tathya ko svIkAra nahIM karanA caahte| magara jaba ve karmayogI zrIkRSNa ko aitihAsika puruSa mAnate haiM to ariSTanemi bhI usI yuga meM hue haiM aura donoM meM atyanta nikaTa ke pArivArika sambandha the, arthAt zrIkRSNa ke pitA vasudeva aura ariSTanemi ke pitA samudravijaya donoM sahodara bhAI the, ataH unheM aitihAsika puruSa mAnane meM saMkoca nahIM honA caahie| vaidika sAhitya ke Aloka meM : Rgveda meM 'ariSTanemi' zabda cAra bAra prayukta huA hai| 'svasti nastAkSyoM ariSTanemiH' (Rgveda za141818) yahAM para ariSTanemi zabda bhagavAn ariSTanemi ke lie AyA hai| kitane hI vidvAnoM kI mAnyatA hai ki chAndogyopaniSad meM bhagavAna ariSTanemi kA nAma 'ghora AMgirasa RSi' AyA hai| ghora AMgirasa RSi ne zrIkRSNa ko AtmayajJa kI zikSA pradAna kI thii| unakI dakSiNA tapazcaryA, dAna, RjubhAva, ahiMsA, satyavacana rUpa thii|2 dharmAnanda kauzAmbI kA mAnanA hai ki AMgirasa bhagavAna neminAtha kA hI nAma thaa|3 ghora zabda bhI jaina zramaNoM ke AcAra aura tapasyA kI ugratA batAne ke lie Agama sAhitya meM aneka sthaloM para vyavahRta huA hai| chAndogyopaniSad meM devakIputra zrIkRSNa ko ghora AMgirasa RSi upadeza dete hue kahate haiMare kRSNa ! jaba mAnava kA anta samaya sannikaTa Aye taba use tIna vAkyoM kA smaraNa karanA cAhie (1) svaM akSatamasi-tU avinazvara hai| (2) tvaM acyutamasi-tU eka rasa meM rahane vAlA hai| (3) tvaM prANasaMzitamasi-tU prANiyoM kA jIvanadAtA hai| 1 (ka) Rgveda 1 / 14 / 869 (kha) Rgveda 1 / 24 / 180 / 10 (ga) Rgveda 314153117 (gha) Rgveda 10 / 12 / 17861 2 ataH yata tapodAnamArjavahiMsAsatyavacana mititA asya dkssinnaa| -chAndogya upaniSad 3 / 17 / 4 3 bhAratIya saMskRti aura ahiMsA, pR0 57 ghoratave, ghore, ghoraguNe, ghora tavassI, ghorbNbhcervaasii| -bhagavatI 121 5 tabaitad ghoraM AMgirasa; kRSNAya devakIputrAyoktvovAcA'pipAsa eva sa babhava, so'ntavelAyA metattrayaM pratipadyetAkSatamasyacyutamasi prANasaM zitamasIti |-chaandogyopnissd pra0 3, khaNDa 18 Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi kI aitihAsikatA 356 zrIkRSNa isa upadeza ko zravaNa kara apipAsa ho gaye, unheM aba kisI bhI prakAra kI zikSA kI AvazyakatA nahIM rhii| ve apane Apako dhanya anubhava karane lge| prastuta kathana kI tulanA hama jaina AgamoM meM Aye hae bhagavAna ariSTanemi ke bhaviSya kathana se kara sakate haiN| dvArikA kA vinAza aura zrIkRSNa kI jaratkumAra ke hAtha se mRtyu hogI, yaha sunakara zrIkRSNa cintita hote haiN| taba unheM bhagavAna upadeza sunAte haiN| jise sunakara zrIkRSNa santuSTa evaM khedarahita hote haiN| Rgveda, yajurveda aura sAmaveda4 meM bhagavAna ariSTanemi ko tAr2yA ariSTanemi bhI likhA hai svasti na indo vRddha zravAH svati naH pUSA vizvavedAH / / svastinastAryo'riSTanemiH svasti no vRhaspatidadhAtu // 5 vijJoM kI dhAraNA hai ki ariSTanemi zabda kA prayoga jo vedoM meM huA hai vaha bhagavAna ariSTanemi ke lie hai|6|| mahAbhArata meM bhI 'tAya' zabda kA prayoga huA hai| jo bhagavAn ariSTanemi kA hI apara nAma honA caahie| unhoMne rAjA sagara ko jo mokSamArga kA upadeza diyA hai vaha jainadharma ke mokSamantavyoM se atyadhika milatA-julatA hai| use par3hate samaya sahaja hI jJAta hotA hai ki hama mokSa sambandhI jainAgamika varNana par3ha rahe hai| unhoMne kahA sagara ! mokSa kA sukha hI vastutaH samIcIna sukha hai| jo aharniza dhana-dhAnya Adi ke upArjana meM vyasta hai, putra aura pazuoM meM hI anurakta hai vaha mUrkha hai, use yathArtha jJAna nahIM hotA / jisakI buddhi viSayoM meM Asakta hai, jisakA mana azAnta hai, aise mAnava kA upacAra kaThina hai, kyoMki jo rAga ke baMdhana meM baMdhA huA hai vaha mUr3ha hai tathA mokSa pAne ke lie ayogya hai| aitihAsika dRSTi se yaha spaSTa hai ki sagara ke samaya meM vaidika loga mokSa meM vizvAsa nahIM karate the / ata: yaha upadeza kisI vaidika RSi kA nahIM ho sakatA / usakA sambandha zramaNa saMskRti yajurveda meM ariSTanemi kA ullekha eka sthAna para isa prakAra AyA hai-adhyAtmayajJa ko -Rgveda 10 / 12 / 17811 1 antakRddazA, varga 5, a01 2 (ka) tvamU Su vAjina devajUtaM sahAvAnaM tarutAraM rathAnAm / ariSTanemi pRtanAjamAzu svastaye tAya mihA huvema // (kha) Rgveda 111116 3 yajurveda 25 / 16 4 sAmaveda 3 5 Rgveda zaza16 6 uttarAdhyayana : eka samIkSAtmaka adhyayana, pR0 7 7 evamuktastadA tAkSya: sarvazAstra vidAMvaraH / bibudhya saMpadaM cAgrayAM sadvAkyamidamabravIta // -mahAbhArata zAntiparva 2884 8 mahAbhArata, zAntiparva 268 / 5, 6 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munidvaya abhinandana grantha pragaTa karane vAle, saMsAra ke bhavya jIvoM ko saba prakAra se yathArtha upadeza dene vAle aura jinake upadeza se jIvoM kI AtmA balavAna hotI hai una sarvajJa neminAtha ke lie Aiti samarpita karatA DaoNkTara rAdhAkRSNana ne likhA hai-yajurveda meM RSabhadeva, ajitanAtha aura ariSTanemi ina tIna tIthaMkaroM kA ullekha pAyA jAtA hai| skaMdapurANa ke prabhAsakhaNDa meM varNana hai-apane janma ke pichale bhAga meM vAmana ne tapa kiyA ke prabhAva se ziva ne vAmana ko darzana diye| ve ziva zyAmavarNa, acela tathA padmAsana se sthita the / vAmana ne unakA nAma neminAtha rkhaa| yaha neminAtha isa dhora kalikAla meM saba pApoM kA nAza karane vAle haiN| unake darzana aura sparza se karor3oM yajJoM kA phala prApta hotA hai| prabhAsapurANa meM bhI ariSTanemi kI stuti kI gaI hai / mahAbhArata ke anuzAsana parva, adhyAya 146 meM viSNusahasranAma meM do sthAnoM para 'zUraH zorirjanezvaraH' pada vyavahRta haA hai| jaise azokastAraNastAraH zUraH zaurijanezvaraH / / anukalaH zatAvartaH padmI padmanibhekSaNa ||50 / / kAlanemi mahAvIraH zauriH shuurjneshvrH| trilokAtmA trilokezaH kezavaH kezihAhariH / / 2 / / vAjasya nU prasava AvamavemAtra vizvA bhavanAvi sarvataH / sa nemirAjA pariyAti vidvAna prajA puSTi varddhamAno'smai svAhA / -vAjasaneyi-mAdhyaMdina zuklayajurveda, adhyAya 6, maMtra 25 sAtavalekara saMskaraNa (vikrama saMvat 1984) 2 The Yajurveda mentions the names of three Tirthankaras-Rishabha, Ajitnath, and Arishthanemi. -Indian Philosophy, Vol. 1, p. 287. bhavasya pazcime bhAge vAmanena tapaH kRtam / tenaivatapasAkRSTaH zivaH pratyakSatAM gataH / / padmAsanaH samAsInaH zyAmamUrti digambaraH / neminAthaH zivo'thavaM nAma cakre'sya vAmana // kalikAle mahAghore sarvapApapraNAzakaH / darzanAta sparzAnAdeva koTiyajJaphalaprada // -skaMdapurANa, prabhAsa khaNDa 4 kailAze vimale ramye vRSabho'yaM jinezvaraH / cakAra svAvatAraM ca sarvajJaH sarvagaH zivaH / / revatAdrI thino nemirygaadivimlaacle| RSINAM yAzramAdeva mUktimArgasya kAraNam / / -prabhAsapurANa 46-50 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna ariSTanemi kI aitihAsikatA ina zlokoM meM 'zUraH zaurijanezvaraH' zabdoM ke sthAna meM 'zUraH zaurijinezvaraH' pATha mAnakara ariSTanemi artha kiyA gayA hai| ___ smaraNa rakhanA cAhie ki yahAM para zrIkRSNa ke lie 'zori' zabda kA prayoga huA hai| vartamAna meM AgarA jile ke baTezvara ke sannikaTa zauripura nAmaka sthAna hai| vahI prAcIna yuga meM yAdavoM kI rAjadhAnI thii| jarAsaMgha ke bhaya se yAdava vahAM se bhAgakara dvArikA meM jA base / zauripura meM hI bhagavAn ariSTanemi kA janma huA thA, etadartha unheM 'zori' bhI kahA gayA hai / ve jinezvara to the hI ataH yahA~ 'zUraH zaurijinezvaraH' pATha adhika tarkasaMgata lagatA hai| kyoMki vaidika paramparA ke granthoM meM kahIM para bhI zauripura ke sAtha yAdavoM kA sambandha nahIM batAyA, ataH mahAbhArata meM zrIkRSNa ko 'zauri' likhanA vicAraNIya avazya hai| bhagavAna ariSTanemi kA nAma ahiMsA kI akhaNDa jyoti jagAne ke kAraNa itanA atyadhika lokapriya huA ki mahAtmA buddha ke nAmoM kI sUcI meM eka nAma ariSTanemi kA bhI hai / laMkAvatAra ke tRtIya parivartana meM buddha ke aneka nAma diye haiN| vahAM likhA hai-jisa prakAra eka hI vastu ke aneka nAma prayukta hote haiM usI prakAra buddha ke asaMkhya nAma haiN| koI unheM tathAgata kahate haiM to koI unheM svayaMbhU, nAyaka, vinAyaka, pariNAyaka, buddha, RSi, vRSabha, brAhmaNa, viSNu, Izvara, pradhAna, kapila, bhUtAnata, bhAskara, ariSTanemi, rAma, vyAsa, zuka, indra, bali, varuNa Adi nAmoM se pukArate haiN|2 -itihAsakAroM kI dRSTi meM nandIsUtra meM RSi-bhASita (isibhAsiyaM) kA ullekha hai| usameM paiMtAlIsa pratyeka buddhoM ke dvArA nirUpita paitAlIsa adhyayana haiN| unameM bIsa pratyekabuddha bhagavAna ariSTanemi ke samaya meM he|4 unake nAma isa prakAra haiM(1) nArada (11) maMliputra (2) vajjiyaputra (12) yAjJavalkya (3) asita davika (13) maMtraya bhayAlI (4) bhAradvAja aMgirasa (14) bAhuka (5) puSpasAlaputra (15) madhurAyaNa (6) valkalacIri (16) soriyAyaNa (7) kurmAputra (17) vidu () kevalIputra (18) varSapakRSNa (8) mahAkazyapa (16) AriyAyaNa (10) tetaliputra (20) ulkalavAdI unake dvArA prarUpita adhyayana ariSTanemi ke astitva ke svayaMbhUta pramANa hai| prasiddha itihAsakAra DAkTara rAya caudharI ne apane vaiSNavadharma ke prAcIna itihAsa meM bhagavAna ariSTanemi (neminAtha) ko zrIkRSNa kA cacerA bhAI likhA hai| 1 mokSamArga prakAza-paM0 ToDaramala 2 bauddhadharma darzana, pR0 162 3 nandIsUtra NArada vajjiya-putte Asite aMgarisi-puphphasAle ya / vakkalakummA kevali kAsaba taha tetalisute ya / / maMkhali jaNNa bhayAli bAhuya mahu soriyANA vidU vipU / varisakaNhai Ariya ukkala-vAdI ya taruNe ya / / isibhAsiyAI paDhama saMgahaNI, gA0 2-3 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munidvaya abhinandana grantha pI0 sI0 dIvAna ne likhA hai 'jaina granthoM ke anusAra neminAma aura pArzvanAtha ke bIca meM 84000 varSa kA antara hai / hindU purANoM meM isa bAta kA nirdeza nahIM hai ki vasudeva ke samudravijaya bar3e bhAI the aura unake ariSTanemi nAmaka koI putra thA / ' prathama kAraNa ke sambandha meM dIvAna kA kahanA hai ki hameM yaha svIkAra karanA hogA ki hamAre vartamAna jJAna ke lie yaha sambhava nahIM hai ki jaina granthakAroM ke dvArA eka tIrthaMkara se dUsare tIrthaMkara ke bIca meM sudIrghakAla kA antarAla kahane meM unakA kyA abhiprAya hai, isakA vizleSaNa kara sakeM; kintu kevala isI kAraNa se jaina granthoM meM varNita ariSTanemi ke jIvanavRttAnta ko, jo atiprAcIna prAkRta granthoM ke AdhAra para likhA gayA hai, dRSTi se ojhala kara denA yuktiyukta nahIM hai / 362 dUsare kAraNa kA spaSTIkaraNa karate hue likhA hai ki bhAgavata saNpradAya ke granthakAroM ne apane paramparAgata jJAna kA utanA hI upayoga kiyA hai jitanA zrIkRSNa ko paramAtmA siddha karane ke lie Avazyaka thA / jainagranthoM meM aise aneka aitihAsika tathya haiM jo bhAgavata sAhitya meM upalabdha nahIM haiN| karnala TaoNDa ne ariSTanemi ke sambandha meM likhA hai 'mujhe aisA pratIta hotA ki prAcIna kAla meM cAra buddha yA medhAvI mahApuruSa hue haiN| unameM pahale AdinAtha aura dUsare neminAtha the / neminAtha hI skenDIneviyA nivAsiyoM ke prathama oDina tathA cIniyoM ke prathama 'pho' devatA the / '2 prasiddha koSakAra DAkTara nagendranAtha vasu, purAtattvavettA DAkTara phuharra, prophesara bAraneTa, misTara karavA, DAkTara haridatta, DAkTara prANanAtha vidyAlaMkAra prabhRti anya aneka vidvAnoM kA spaSTa mantavya hai ki bhagavAn ariSTanemi eka prabhAvazAlI puruSa hue the, unheM aitihAsika puruSa mAnane meM koI bAdhA nahIM hai / sAmpradAyika abhiniveza ke kAraNa vaidika granthoM meM spaSTa nAma kA nirdeza hone para bhI TIkAkAroM ne artha meM parivartana kiyA hai, ataH Aja AvazyakatA hai taTastha dRSTi se usa para cintana karane kI / jaba hama taTastha dRSTi se cintana kareMge to sUrya ke ujAle kI bhA~ti spaSTa jJAta hogA ki bhagavAna ariSTanemi eka aitihAsika puruSa the I 1 jaina sAhitya kA itihAsa -- pUrva pIThikA - le0 paM0 kailAzacandrajI, pR0 170-171 annalsa Apha dI bhaNDArakara risarca insTITyUTa patrikA, jilda 23, pR0 122 2 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre jyotirdhara prAcArya / zrI pratApamalajI mahArAja (mevAr3abhUSaNa) vIra nirvANa ke pazcAt kramazaH sudharmA pramati devaddhigaNI kSamAzramaNa taka 27 jyotidhara AcArya hue haiN| jinake dvArA zAsana kI apUrva prabhAvanA huii| vIra saM0 180 meM sarvaprathama devaddhigaNI kSamAzramaNa ne bhavya-hitArtha vIra-vANI ko lipibaddha karake eka mahatvapUrNa sevA kArya pUrA kiyaa| tatpazcAt gaccha-paramparAoM kA vistAra hone lgaa| vikrama saM0 1531 meM "lokAgaccha" kI nirmala kIrti deza ke kone-kone meM prasArita hii| tatsambandhita ATha pATAnupATa paramparAoM kA saMkSipta nAmollekha yahAM kiyA gayA hai / bhANajI RSi bhaddA RSi lUnA RSi bhImA RSi jagamAla RSi sakhA RSi rUpajI RSi jIvAjI RSi tatpazcAta aneka sAdhaka vanda ne kriyoddhAra kiyaa| jinameM zrI jIvarAjajI ma0 evaM harajI muni vizeSa ullekhanIya haiN| unake viSaya meM kucha aitihAsika tathya prasiddha haiM, jo nIce aMkita kiye gaye haiN| maru pradeza (mAravAr3a) ke pIpAr3a nagara meM vi0 saM01666 meM yati tejapAlajI evaM kaMvarapAlajI ke 6 ziSyoM ne kriyoddhAra kiyaa| jinake nAma-amIpAlajI, mahIpAlajI, hIrAjA, jIvarAjajI, giradhArIlAlajI evaM harajI haiN| inameM jIvarAjajI, giradhArIlAlajI aura harajI svAmI kI ziSya paramparA Age bddh'ii| vi0 saM0 1666 meM zrI jIvarAjajI ma. AcArya pada para pratiSThita hue| unake sAta ziSya hue jo sabhI AcArya pada se alaMkRta the jinake nAma isa prakAra haiM pUjyazrI pUnamacandajI ma0 pUjyazrI nAnakarAmajI ma0 pUjyazrI zItaladAsajI ma. pUjyazrI svAmIdAsajI ma0 pUjyazrI kundanamalajI ma0 pUjyazrI nAthUrAmajI ma0 pUjyazrI daulatarAmajI ma. Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 munidvaya abhinandana grantha koTA sampradAya Age calakara kaI zAkhAoM meM vibhakta huaa| jinameM se eka zAkhA ke agragaNya muni evaM AcAryoM kI zubha nAmAvalI nimna hai zrI harajI ma0 evaM jIvarAjajI ma0 pUjyazrI gulAbacandajI ma. (godAjI ma0) pUjyazrI pharasurAmajI ma0 pUjyazrI lokapAlajI ma. pUjyazrI mayArAmajI ma. (mahArAmajI ma0) pUjyazrI daulatarAmajI ma. pUjyazrI lAlacandajI ma. pUjyazrI hukmIcandajI ma0 pUjyazrI zivalAlajI ma. pUjyazrI udayasAgarajI ma. pUjyazrI cauthamalajI ma0 pUjyazrI lAlajI ma. pUjyazrI mannAlAlajI ma. pUjyazrI khUbacandajI ma0 pUjyazrI sahasramalajI ma. pUjyazrI daulatarAmajI ma. se pUrva ke pAMcoM AcAryoM ke viSaya meM prAmANika tathya prApta nahIM hai| parantu AcArya zrI daulatarAmajI ma. se lekara pUjyazrI sahasramalajI ma. sA0 taka ke AcAryoM kI jo hameM aitihAsika sAmagrI upalabdha hai, vaha kramazaH dI jaaygii| AcArya zrI daulatarAmajI ma0 sA0 janma-vi0 saM0 1801 kAlApIpala gAMva meM / dIkSA- 1814 phAlguna zuklA 5 / dokSAguru-A0 zrI mayArAmajI ma0 / svargavAsa-vi0 saM01860 pauSa zuklA 6 ravivAra uNiyArA grAma meM / koTA rAjya ke antargata "kAlA pIpala" gAMva va vagairavAla jAti meM ApakA janma huA thaa| zaizava kAla dhArmika saMskAroM meM biitaa| vikrama saM0 1814 phAlguna zuklA 5 kI maMgala velA meM kriyAniSTha zraddhaya AcArya zrI mayArAmajI ma. sA. ke sAnnidhya meM ApakI dIkSA sampanna huii| prakhara buddhi ke kAraNa nava dIkSita muni ne svalpa samaya meM hI ratnatraya kI AzAtIta abhivRddhi kI / jJAna aura kriyA ke sundara saMgama se jIvana uttarottara unnatizIla hotA rhaa| phalasvarUpa saMyamI-guNoM se prabhAvita hokara caturvidha saMgha ne Apa ko AcArya pada se zubhAlaMkRta kiyaa| mukhya rUpa se koTA evaM pArzvavartI kSetra ApakI vihAra sthalI rahI hai / kAraNa ki-ina kSetroM meM dharma-pracAra kI pUrNataH kamI thii| bhArI kaThinAIyoM ko sahana karake Apane usa kamI ko dUra kiyaa| khAsa koTA meM bhI atyadhika parISaha sahana karane par3e tathApi Apa apane pracAra kArya meM saMlagna rahe / uccatama AcAra-vicAra ke prabhAva se kAphI saphalatA milI / ataH sarAvagI, mAhezvarI agravAla, poravAla, vagairavAla evaM osavAla, isa prakAra lagabhaga tIna sau gharavAloM ne Apake mukhAravinda se guru AmnAe~ svIkAra kii| isI prakAra bUndI, bArA Adi kSetra mI atyadhika prabhAvita hue / phalasvarUpa AcArya deva kA vyaktitva aura camaka utthaa| basa mukhya vihArasthalI hone ke kAraNa koTA sampradAya ke nAma se prakhyAta hue| Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre jyotirdhara AcArya 365. ekadA ziSya maNDalI sahita AcArya pravara kA dillI meM zubhAgamana huaa| usa vakta vahA~ Agama marmajJa suzrAvaka dalapatasiMhajI ne kevala dazavakAlika sUtra ke mAdhyama se pUjya pravara ke samakSa 22 AgamoM kA niSkarSa prastuta kiyaa| jisa para pUjya pravara atyadhika prabhAvita hue| lAbha yaha huA ki pUjyazrI kA Agamika anubhava adhika paripuSTa bnaa| ratnatraya kI prakhyAti se prabhAvita hokara kAThiyAvAr3a prAnta meM vicarane vAle mahA manasvI munizrI ajarAmalajI ma0 ne darzana evaM adhyayanArtha Apako yAda kiyaa| tadanusAra mArgavartI kSetroM meM zAsana kI prabhAvanA karate hue Apa lImar3I (gujarAta) padhAre / zubhAgamana kI sUcanA pAkara samakitasAra ke lekhaka vidvadvarya munizrI jeThamalajI ma. sA. kA bhI lImar3I padArpaNa huaa| munitraya kI triveNI ke pAvana saMgama se lImar3I tIrthasthalI bana cukI tho / janatA meM harSollAsa bhakti kI gaMgA phUTa pdd'ii| pArasparika anubhUtiyoM kA muni maNDala meM kAphI AdAna-pradAna huaa| isa prakAra zAsana kI zlAghanIya prabhAvanA karate hue AcAryadeva sAta cAturmAsa udhara bitAkara punaH rAjasthAna meM padhAra gye| jayapura rAjya ke antargata "rAvajI kA uNiyArA" grAma meM Apa dharmopadeza dvArA janatA ko lAbhAnvita kara rahe the| unhIM dinoM dillI nivAsI suzrAvaka dalapatasiMhajI ko rAtri meM svapna ke mAdhyama se aisI dhvani sunAI dI ki-"aba zIghra hI sUrya ojhala hone jA rahA hai|" nidrA bhaMga huii| tatkSaNa unhoMne jyotiSa-jJAna meM dekhA to patA lagA ki-pUjyapravara kA AyuSya kevala sAta dina kA zeSa hai| astu zIghra sevA meM pahu~cakara saceta karanA merA kartavya hai| aisA vicAra kA avilamba usa gAMva pahuMce, jahAM AcAryadeva virAja rahe the| ziSyoM ne AcAryadeva kI sevA meM nivedana kiyA ki-dillI ke zrAvaka cale A rahe haiN| pUjyapravara ne socA-ekAeka zrAvakajI kA yahA~ AnA, sacamuca hI mahattvapUrNa honA cAhie / manovijJAna meM pUjya pravara ne dekhA to mAlUma huA ki--isa pArthiva deha kA AyuSya kevala sAta dina kA zeSa hai / "zubhasya zIghram" ke anusAra usa samaya AcAryadeva saMthArA svIkAra kara lete haiN| zrAvaka dalapatasiMhajI upasthita hue| "matthaeNa vaMdAmi" ke pazcAt kucha zabdoccAraNa karane lage ki pUjya pravara ne pharamA diyA-puNyalA! Apa mujhe sAvadhAna karane ke liye yahA~ Aye ho| vaha kArya arthAt jIvana paryanta ke liye maiMne saMthArA kara liyA hai| isa prakAra kAphI varSoM taka zuddha saMyamI jIvana ke mAdhyama se caturvidha saMgha kI khUba abhivRddhi karane ke pazcAt samAdhipUrvaka saM0 1860 pauSa zuklA 6 ravivAra ke dina Apa svargastha hue| AcArya zrI lAlacaMdajI mahArAja janma gAMva- aMtar3I (aMtarar3A) 18vIM sadI meM / dIkSA guru-A0 zrI daulatarAmajI ma0 / svargavAsa-18vIM sadI ke antima varSoM meM / ApakI janmasthalI bUndI rAjya meM sthita "antarar3I" gAMva evaM jAti ke Apa sonI the| citrakalA karane meM Apa niSNAta the aura citrakalA hI Apake vairAgya kA kAraNa bnii|| ekadA antarar3A grAma ke ThAkura sA0 ne rAmAyaNa sambandhita citra bhittiyoM para banAne ke liye Apako bulaayaa| tadanusAra raMga-rogana lagAkara citra adhikAdhika camakIle banAye gye| pUrI Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 munidvaya abhinandana grantha taura se rogana sUkha nahIM pAyA thA aura binA kapar3A Dhake ve cale gye| vApasa A karake dekhA to bahuta sI makkhiyAM rogana ke sAtha cipakakara prANoM kI AhutiyAM de cukI thiiN| basa mana meM glAni utpanna huii| antarhRdaya meM vairAgya kI gaMgA phUTa pdd'ii| vicAroM kI dhArA meM DUba gaye--hAya ! merI thor3I asAvadhAnI ke kAraNa bhArI akAja ho gyaa| aba mujheM dayA hI pAlanA hai| khoja karate hue AcArya zrI daulatarAmajI ma0 kI sevA meM Aye aura uttamottama bhAvoM se jaina dIkSA svIkAra kara lii| guru bhagavaMta kI paryupAsanA karate hue Agamika Thosa jJAna kA sampAdana kiyaa| sabala eva saphala zAsaka mAna karake. saMgha ne Apako AcArya pada para AsIna kiyaa| ApakI upasthiti meM koTA sampradAya meM sattAvIsa paNDita evaM kula sAdhu-sAdhviyoM kI saMkhyA 275 taka pahuMca cuko thii| isa prakAra koTA sampradAya ke vistAra meM ApakA zlAghanIya yogadAna rahA / yugAcArya zrI hukamIcaMdajI mahArAja janma gAMva-ToDA (jayapura) 18vIM sadI meN| vIkSAkAla-vi0 1876 mArgazIrSa zukla pakSa kI sAtama / dIkSAguru--A0 zrI lAlacandajI ma0 / svargavAsa---vi0 saM0 1917 vaizAkha zuklA 5 maMgalavAra / ApakA janma jayapura rAjya ke antargata "ToMDA" grAma meM omavAla gotra meM haA thaa| pUrva dhArmika saMskAroM ke prabhAva se tathA yadA-kadA muni, mahAsatI Adi ke vairAgyotpAdaka upadezoM ke prabhAva se ApakA jIvana Atma-cintana meM lIna rahA karatA thaa| ___ ekadA pU0 zrI lAlacandajI ma. sA0 kA bUndI meM zubhAgamana huA aura mumukSa hukamIcanda jI kA bhI unhIM dinoM gharelu kArya vazAta bUndI meM AnA haA thaa| vairAgya vAhinI vANI kA pAna karake samvat 1876 mArgazIrSa mAsa ke zukla pakSa meM vizAla janasamUha ke samakSa AcArya zrI lAlacandajI ma. ke pavitra caraNoM meM dIkSita hue aura baliSTha yoddhA kI bhAMti nava dIkSita muni ratnatraya kI sAdhanA meM juTa gye| vastuta: AcAra-vicAra-vyavahAra ke prabhAva se saMyamo jIvana sabala bnaa| vyAkhyAna zailI zabdADambara se rahita sIdhI-sAdI sarala evaM vairAgya se ota-prota bhavyoM ke mAnasasthalI ko sIdhI chane vAlI thii| Apake hastAkSara ati sunvara Ate the / Aja bhI Apa dvArA likhita zAstra nimbAher3A ke pustakAlaya kI zobhA meM abhivRddhi kara rahe haiN| "jJAnAya, dAnAya, rakSaNAya" tadanusAra svapara-kalyANa kI bhAvanA ko lekara Apane mAlava dharatI ko pAvana kiyaa| zAsana prabhAvanA meM AzAtIta abhivRddhi huI / sAMdhika supta zaktiyoM meM naI cetanA aMgar3AI lene lagI, naye vAtAvaraNa kA sarjana huaa| jahAM-tahA~ dayA dharma kA nArA gUMja uThA aura bikharI huI saMgha zakti meM punaH ekatA kI pratiSThA huii| pUjya pravara ke zubhAgamana se zrI saMghoM meM kAphI dharmonnati huii| jana-jana kA antarmAnasa pUjya pravara ke prati sazraddhA natamastaka ho uThA cUMki pUjyazrI kA jIvana tapomaya thA / nirantara 21 varSa taka bele-bele kI tapArAdhanA, or3hane ke liye eka hI caddara kA upayoga, pratidina do sau "namotthuNa" kA smaraNa karanA, jIvana paryanta sarva prakAra ke miSThAnoM kA parityAga aura svayaM ke adhikAra meM ziSya nahIM banAnA Adi mahAn pratijJAoM ke dhanI pUjyapravara kA jIvana anya naranAriyoM ke liye preraNAdAyaka rahe, usameM Azcarya hI kyA hai ? usI uccakoTi kI sAdhanA ke kAraNa cittaur3agar3ha meM Apake sparza se eka kuSTa rogI ke roga kA anta honA, rAmapurA meM ApakI maujUdagI meM eka vairAgina bahina ke hAthoM meM par3I hathakar3iyoM kA TUTanA aura nAthadvArA ke vyAkhyAna samavazaraNa Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre jyotirdhara AcArya 367 meM nabhamArga se vicitra DhaMga ke rupayoM kI barasAta Adi-Adi camatkAra pUjyapravara ke uccAtiuccakoTi ke saMyama kA saMsmaraNa karavA rahe haiN| apanI prakhara pratibhA, utkRSTa cAritra aura asarakAraka vANI ke kAraNa janatA ke itane priya ho gaye ki-- bhaviSya meM Apake AjJAnugAmI santa-satI samUha ko janatA "pUjya zrI hukmIcanda jI ma. sA. ke sampradAya ke" nAma se pukArane lgii| isa prakAra lagabhaga ar3atIsa varSa pA~ca mAsa taka zuddha saMyama kA paripAlana kara cAritra cUr3AmaNi zramaNa zreSTha pUjya zrI hakmIcandajI ma. sA. kA vaizAkha zuklA 5 saMvat 1917 maMgalavAra ko jAvada zahara meM samAdhipUrvaka svargavAsa huaa| tatpazcAt sAMghika sarva uttaradAyitva Apake guru bhrAtA pUjya zrI zivalAlajI ma0 ko saMbhAlanA jarUrI huA, jinakA paricaya isa prakAra hai| AcArya zrI zivalAlajI mahArAja sAhaba janma gAMva--dhAmaniyA (nImaca) 18vIM sadI meM / dIkSA saMvat-1861 / dIkSAguru-AcArya zrI lAlacandajI ma0 / svargavAsa--saM0 1933 pauSa zuklA 6 ravivAra / ApakI pAvana janmasthalI mAlavA prAnta meM dhAmaniyA (nImaca) grAma thA / saMvat 1891 meM Apane dIkSA aMgIkAra kI thii| sva0 pUjya zrI hukamIcandajI ma0 kI taraha hI Apa bhI zAstramarmajJa, svAdhyAyI va AcAra-vicAra meM mahAn niSThAvAna-zraddhAvAna the| nyAya evaM vyAkaraNa viSaya ke acche jJAtA ke sAtha-sAtha sva-mata para-mata mImAMsA meM bhI Apa kuzala kovida mAne jAte the| Apa yadA-kadA bhakti bhare va jIvana sparzI, upadezI kavitta bhajana lAvaNiyA mI racA karate the| jo samprati pUrNa sAdhanAmAva ke kAraNa aprakAzita avasthA meM hI raha gaye hai| Apake pravacana tAttvika vicAroM se ota-prota janasAdhAraNa kI bhAva bhASA meM hI haA karate the| aura sarala bhASA ke mAdhyama se hI Apa apane vicAroM ko jana-mana taka pahuMcAne meM saphala bhI hue haiN| jijJAsuoM kI zaMkAoM kA samAdhAna bhI Apa zAstrIya mAnyatAnusAra anokhe DhaMga se kiyA karate the| nirantara chattIsa varSa taka ekAntara tapArAdhanA kara karma kITa ko dhone meM prayatnazIla rahe the| ve pAraNe meM kabhI-kabhI dUdha, ghI Adi vigayoM kA parityAga bhI kiyA karate the / isa prakAra kAphI varSoM taka zuddha saMyama kA paripAlana kara va caturvidha saMgha kI khUba abhivRddhi kara saM0 1933 pauSa zuklA 6 ravivAra ke dina Apa divaMgata hue / kulAcArya ke rUpa meM bhI Apa vikhyAta the| pUjyapravara zrI udayasAgarajI mahArAja janma gA~va-jodhapura saM0 1876 pauSa mAsa / dIkSA saMvat-1868 caitra zuklA 11 / dIkSAguru-muni zrI harSacandajI ma0 / svargavAsa--saM0 1954 mAgha zuklA 13 ratalAma / pUjyazrI zivalAlajI ma. sA. ke divaMgata hone ke pazcAt sampradAya kI bAgaDora Apake kara-kamaloM meM zobhita huii| ApakA janma sthAna jodhapura hai / khiveMsarA gotrIya osavAla zreSThI zrI nathamalajI kI dharmapatnI zrImatI jIvAbAI kI kukSi se saM0 1876 ke pauSa mAsa meM ApakA janma huaa| samayAnusAra jJAnAbhyAsa, kucha aMzoM meM dhandhA, rojagAra bhI sikhAyA gayA aura sAtha hI sAtha laghu vaya meM hI ApakA sagapaNa bhI kara diyA gayA thaa| vastuta: kucha naimittika kAraNoM se aura vikAsonmukhI Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 munidvaya abhinandana grandha jIvana ho jAne ke vivAha yojanA ko vahIM ThaNDI karake saMyama grahaNa karane kA nizcaya kara liyaa| dinoM-dina vairAgya bhAva-saritA meM tallIna rahane lge| yena-kena-prakAreNa dIkSA bhAvoM kI manda-manda mahaka unake mAtA-pitA taka phuNcii| kAphI vighna bhI Aye lekina Apa apane nizcaya para sudRr3ha rhe| kAphI dinoM taka ghara para hI sAdhvocita AcAra-vicAra pAlate rahe / antataH khUba parIkSA jAMca par3atAla kara lene ke pazcAt mAtA-pitA va tyAtI-gotI sabhI varga ne dIkSA kI anumati pradAna kii| mahA manoratha-siddhi kI upalabdhi ke pazcAt pU0 pravara zrI zivalAlajI ma. ke AjJAnugAmI muni zrI harSacandajI ma. ke sAnnidhya meM saM0 1898 caitra zuklA 11 guruvAra kI zubha belA meM dIkSita hue| dIkSA brata svIkAra karane ke pazcAt pUjya zrI zivalAlajI ma0 kI sevA meM rahakara jaina siddhAnta kA gahana abhyAsa kiyaa| buddhi kI tIkSNatA ke kAraNa svalpa samaya meM vyAkhyAna-vANI va paThana-pAThana meM zlAghanIya yogyatA prApta kara lI / sadaiva Apa Atma-bhAva meM ramaNa kiyA karate the| pramAda-Alasya meM samaya ko khonA; Apako apriya thaa| sarala evaM spaSTavAditA ke Apa dhanI the| ataeva sadaiva AcAra-vicAra meM sAvadhAna rahA karate the va anya santa mahantoM ko bhI usI prakAra prerita kiyA karate the| ApakI vihAra sthalI mukhya rUpeNa mAlavA aura rAjasthAna hI thii| kintu bhArata meM sudUra taka Apake saMyamI jIvana kI mahaka vyApta thii| Apake ojasvI bhASaNoM se va jyotirmaya jIvana ke prabhAva se aneka itara janoM ne madya, mAMsa va pazubali kA jIvana paryanta ke liye tyAga kiyA thA aura kaI bar3e-bar3e rAjA-mahArAjA jAgIradAra ApakI vidvattA se va camakate-damakate cehare se AkRSTa hokara yadA-kadA darzanoM ke liye va vyAkhyAnAmRta-pAna hetu AyA hI karate the| anya aneka grAma nagaroM ko pratilAbha dete hue Apa ziSya samudAya sahita ratalAma pdhaare| pArthiva deha kI sthiti dinoM-dina dabatI jA rahI thii| basa dratagatyA mukhya-mukhya santa va zrAvakoM kI salAha lekara pUjyapravara ne apanI painI sUjha-bUjha se bhAvI AcArya zrI cauthamalajI ma. sA. kA nAma ghoSita kara diyaa| caturvidha saMgha ne isa mahAna yojanA kA mukta kaMTha se svAgata kiyaa| Apake zAsanakAla meM caturvidha saMgha meM AzAtIta jAgati aaii| isa prakAra sambat 1954 mAgha zuklA 13 ke dina ratalAma meM pUjya zrI udayasAgarajI ma. sA0 kA svargavAsa ho gyaa| pUjyapravara zrI cauthamalajI mahArAja janma gAMva-pAlI (mAravAr3a, raajsthaan)| dIkSA saMvat-1606 caitra zuklA 12 / dIkSAguru-A0 zrI zivalAlajI ma0 / svargavAsa-1657 kArtika mAsa, rtlaam| pUjyapravara zrI udayasAgara jI ma. ke pazcAt sampradAya kI sarva vyavasthA Apake baliSTha kaMdhoM para A khar3I huii| Apa pAlI mAravAr3a ke rahane vAle eka susampanna osavAla parivAra ke ratna the| ApakI dIkSA tithi 1909 caitra zuklA 12 ravivAra aura AcArya padavI samvat 1954 mAnI jAtI hai| pU0 zrI udayasAgara jI ma0 ko taraha Apa bhI jJAna, darzana, cAritra ke mahAn dhanI aura ugra vihArI tapasvI santa the| yadyapi zarIra meM yadA-kadA asAtA kA udaya haA hI karatA thA tathApi tapa-japa svAdhyAya vyAkhyAna meM rata rahA karate the| anekAneka guNa-ratnoM se alaMkRta ApakA jIvana anya bhavyoM ke lie mArgadarzaka thaa| ApakI maujUdagI meM bhI zAsana kI samucita suvyavasthA thI aura pArasparika saMgaThana snehabhAva pUrvavat hI thaa| Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre jyotirdhara AcArya isa prakAra kevala tIna varSa aura kucha mahInoM taka hI Apa samAja ko mArga-darzana dete rahe aura saMvat 1957 kArtika zuklA havIM ke dina ApazrI kA ratalAma meM dehAvasAna huaa| Agamodadhi AcArya zrI mannAlAlajI ma. sA0 janma gAMva-ratalAma vi0 saM0 1926 / dIkSA saMvat-1638 ASAr3ha zuklA 6 maMgalavAra ratalAma meM / dIkSA guva-zrI ratanacanda jI ma0 (loda vAle) / svargavAsa-1960 ASAr3ha kRSNA 12 somavAra byAvara meM / saMvat 1626 meM pUjyapravara kA janma ratalAma meM huA thaa| Apake pitAzrI kA nAma amaracandajI, mAtezvarI kA nAma nAnIbAI thaa| Apa boharA gotrIya osavAla the| zaizava kAla ati sukha zAntimaya biitaa| pUjyapravara zrI udayasAgarajI ma. kA pIyuSavarSI upadeza sunakara zreSThI amaracandajI aura suputra zrI mannAlAlajI donoM hI vairAgya meM plAvita ho utthe| saMvat 1938 ASAr3ha zuklA havIM maMgalavAra ko pUjyapravara ke kamanIya kara-kamaloM dvArA dIkSita hue aura loda vAle zrI ratanacandajI ma0 ke nezrAya meM Apa donoM ghoSita kiye gaye / dIkSA ke pazcAt suSThurItyA abhyAsa karane meM laga gye| pUjyazrI mannAlAlajI ma0 kI buddhi ati zuddha-vizUddha-nirmala thii| kahate haiM ki eka dina meM lagabhaga pacAsa gAthA athavA zloka kaMThastha karake sunA diyA karate the| vinaya, anubhava, namratA aura anuzAsana kA paripAlana Adi-Adi guNoM se ApakA jIvana AbAlavRddha santoM ke liye priya thA / etadartha pUjya zrI udayasAgarajI ma. ne dila kholakara pAtra ko zAstroM kA adhyayana karavAyA, gUr3hAtigUr3ha zAstra kuMjiyoM se avagata karAyA aura apanA anubhava bhI sikhaayaa| isa prakAra zanaiH zanaiH gAMbhIryatA, samatA, sahiSNutA, kSamatA Adi anekAneka guNoM ke kAraNa ApakA jIvana camakatA, damakatA, dIpatA huA samAja ke sammukha aayaa| AcArya pada yogya guNoM se samaveta samajhakara caturvidha saMgha ne saMvat 1975 vaizAkha zuklA 10 ke dina jammU kAzmIra) nagara meM cAritra cUr3AmaNi pUjya zrI hukmIcandajI ma. sA. ke "sampradAya" ke "AcArya" pada se Apa (pU0 zrI mannAlAlAlajI ma.) zrI ko vibhUSita kiyA gayA / tatpazcAt vyAkhyAna vAcaspati paM0 ratna zrI devIlAlajI ma0, prasiddha vaktA jaina divAkara zrI cauthamalajI ma0, bhAvI AcArya zrI qhabacandajI ma0 Adi aneka santa ziromaNi Apake svAgata sevA meM pahuMce aura punaH sarva muni maNDala kA mAlavA meM zubhAgamana huA / aneka sthAnoM para Apake yazasvI cAturmAsa hue aura jahA~-jahA~ AcArya pravara padhAre, vahA~-vahA~ AzAtIta gharmonnati va dAna, zIla, tapa, bhAvArAdhanA huA ho karatI thii| aneka mumukSa Apake vairAgyotpAdaka upadezoM ko zravaNagata kara Apake cAru-caraNa saroja meM dIkSita bhI hae haiN| mAlavA-rAjasthAna va paMjAba prAnta ke kaI bhAgoM meM ApakA paribhramaNa huaa| Apake talasparzIjJAna garimA ko mahaka sudUra taka phailI huI thii| kaI bhAvuka jana yadA-kadA sevA meM A-Akara zaMkA samAdhAna pAyA hI karate the| zramaNa saMghIya upAdhyAya zrI hastImala jI ma0 sA0 bhI ApakI sevA meM rahakara zAstrIya adhyayana kara cuke haiN| isa prakAra Apa jahA~ taka AcArya pada ko suzobhita karate rahe; vahA~ taka caturvidha saMgha kI caumukhI unnati hotI rhii| saMgha meM naI jAgati aura naI cetanA ne aMgar3AI lii| saM0 1960 ajamera kA bRhad sAghu-sammelana sampanna kara AcArya pravara varSAvAsa vyatIta karane hetu byAvara nagara ko dhanya bnaayaa| sahasA zarIra meM roga ne AtaMka khar3A kara diyaa| tatkAla AsapAsa ke aneka Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 munidvaya abhinandana grantha variSTha santa sevA meM padhAra gaye / antatogatvA saM0 1990 ASAr3ha badI 12 somavAra ke dina Apa svargavAsI hue| Apake rikta pATa para cAritra-cUr3AmaNi-tyAgI-tapodhanI pUjya pravara zrI khUbacandajI ma. sA. AsIna kiye gye| Adarza tyAgI AcArya pravara zrI khUbacandajI ma0 sA0 janma gAMva-nimbAher3A (rAjasthAna) 1630 kArtika zuklA 8 guruvAra / dIkSA saMvat-1952 aSAr3ha zuklA 3 / dIkSA guru-vAdImAna mardaka zrI nandalAlajI ma0 / svargavAsa-saM0 2002 caitra zuklA 3 byAvara nagara meN| vi0 saM0 1930 kArtika zuklA aSTamI guruvAra ke dina nimbAher3A (cittaur3agar3ha) ke nivAsI zrImAna TekacandajI kI dharmapatnI gendIbAI kI kuzi se ApakA janma huA thaa| zaizavakAla sukhamaya bItA, vidyAdhyayana huA aura ho hI rahA thA ki pArivArika sadasyoM ne ati zIghratA kara saM0 1646 mArgazIrSa zuklA 15 ke dina vivAha bhI kara diyaa| bAlaka khubacanda zarma ke vajaha se na nahIM kara ske| samayAnusAra vAstavika bAtoM kA jyoM-jyoM jJAna huA, tyoM-tyoM khUbacanda apane jIvana ko dhArmika kriyAkANDa anuSThAnoM se pUrita karane lage aura usI prakAra sAMsArika kriyAkalApoM se bhI dUra rahane lage-jaisA ki varSoM taka kanaka rahe jala meM, para kAyI kabhI nahIM AtI hai| yoM zuddhAtma jIva rahe vizva meM, nahIM malInatA chAtI hai / / basa vivAha ke chaha varSa pazcAt arthAt 1952 ASAr3ha zuklA 3 kI zubha velA meM vAdImAna mardaka guru pravara zrI nandalAlajI ma. sA. ke nezrAya meM udayapura kI raMgasthalI ne Apa dIkSita hue| dIkSA ke pazcAta, guru bhagavaMta zrI nandalAla jI ma0 mA0 ne svayaM Apako zAstrIya talasparzI adhyayana karavAyA, apanA nijI anubhava aura bhI anekAneka upayogI sikhAvanoM se Apako honahAra bnaayaa| phalasvarUpa ApakA jIvana dinoMdina mahAnatA va vinaya guNa se mahaka utthaa| kaI bAra guru pravara zrI nandalAlajI ma. sA. anya mumukSaoM ke samakSa pharamAyA bhI karate the kizrI uttarAdhyayanasUtra ke prathamAdhyAya ke anurUpa khUbacanda jI muni kA jIvana vinaya guNa gaurava se ota-prota hai| yaha koI darpokti nahIM hai| kyoMki-Apa dvArA racita bhajana, lAvaNiyoM meM Apane apanA nAma sarvathA gopanIya rakhA hai| aura guru bhagavaMta ke nAma kI hI muhara lagAI hai, jaisAki"mahA muni nandalAla taNAMziSya" yaha vizeSatA Apake namrImata jIvana kI ora saMketa kara rahI hai| ApakA jIvana tyAga-vairAgya se lavAlaba paripUrNa-sampUrNa thaa| vyAkhyAna vANI meM vairAgya rasa pradhAna thaa| svara ati madhura va gAyana kalA sAMgopAMga aura AkarSaka thii| ataeva upadezAmRta pAna hetu itara jana bhI umar3a-ghumar3a ke AyA karate the| asarakAraka vANI pramAveNa kaI mumukSa Apake nezrAya meM dIkSita hue the| vartamAna kAla meM sthavira pada vibhUSita jyotidhara paM0 ratna zrI kastUracanda jI ma. sA0 Apake hI ziSyaratna haiN| aura hamAre caritranAyaka Apake guru bhrAtA va pravartaka zrI hIrAlAla jI ma. sA0 va tapasvI zrI lAmacanda jI ma. sA0 Apake praziSya haiN| Apake akSara ati sundara Ate the| isa kAraNa ApakI lekhana kalA bhI stutya thii| Apa apane amUlya samaya meM kucha na kucha likhA hI karate the| citrakalA meM bhI Apa nipuNa the| Aja bhI Apake hastalikhita anekoM panne santa maNDalI ke pAsa maujUda haiN| jo samaya-samaya para kAma meM liyA karate haiM / Apa kavi ke rUpa meM bhI samAja ke sammukha Aye the| Apa dvArA racita aneka Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre jyotirdhara AcArya 371 bhajana, dohe va lAvaNiyA~ Aja bhI sAdhaka jihvA para tAje haiM / ApakI racanA sarala subodha va bhAva pradhAna mAnI jAtI hai| zabdoM kI durUhatA se pare hai| kahIM-kahIM ApakI kavitAoM meM apane Apa hI anuprAsa alaMkAra itanA rocaka bana par3A hai ki gAyakoM ko ati Ananda kI anubhUti hotI hai aura punaH punaH gAne para bhI mana aghAtA nahIM hai| jaisA ki yaha prajama kuvara jI pragaTa suno puNyAI, mahArAja, mAta rukmINi kA jAyA jii| jAna bhoga chor3a liyA yoga, roga karmoM kA miTAyA jii||" sarvaguNasampanna prakhara pratibhA ke dhanI samajhakara caturvidha saMgha ne saM0 1960 mAgha zuklA 13 zanivAra kI zubha ghar3I mandasaura kI pAvana sthalI meM pUjya zrI hukamIcanda jI ma0 ke sampradAya ke Apa AcArya banAye gye| AcArya pada para AsIna hone para "yathAnAma tathAguNa" ke anusAra caturvidha saMgha samAja meM caumukhI tarakkI pragati hotI rahI aura Apake anuzAsana kI paripAlanA binA dabAva ke sarvatra-sazraddhA-bhakti premapUrvaka huA karatI thii| ataeva AcArya pada para Apake virAjane se sakala saMgha ko svAbhimAna kA bhArI garva thaa| Apake sarva kArya santulita huA karate the| zAstrIya maryAdA ko AtmasAta karane meM sadaiva Apa kaTibaddha rahate the| mahimA sampanna vimala vyaktitva samAja ke lie hI nahIM, apitu jana-jana mArga darzaka va preraNAdAyI thaa| samatArasa meM ramaNa karanA hI Apako abhISTa thaa| yahI kAraNa thA ki virodhI tattva bhI Apake prati pUrNa pUjya bhAva rakhate the| mAlavA, mevAr3a, mAravAr3a, paMjAba va khAnadeza Adi aneka prAntoM meM Apane paryaTana kiyA thA / jahA~ bhI Apa caraNa-saroja dharate the, vahA~ kAphI dharmodyota huA hI karatA thaa| cAMdanI cauka dillI ke bhaktagaNa Apake prati aTa-zraddhA-bhakti rakhate the| isa prakAra saM0 2002 caitra zuklA 3 ke dina vyAvara nagara meM ApakA dehAvasAna huA aura Apake pazcAt sampradAya ke karNadhAra ke rUpa meM pUjya pravara zrI sahasramala jI ma. sA. cune gye| AcArya pravara zrI sahastramalajI mahArAja sAhaba janma gAMva-TATagar3ha (mevAr3a) 1652 / dIkSA saMvat-1674 bhAdavA sudI 5 / dIkSA guru--zrI devIlAla jI m0| svargavAsa-2015 mAgha sudI 15 / ApakA janma saMvat 1652 TATagar3ha (mevAr3a) meM huA thaa| pItaliyA gotrIya osavAla parivAra ke ratna the / ati laghuvaya meM vairAgya huA aura terApaMtha sampradAya ke AcArya kAlurAma jI ke pAsa dIkSita bhI ho gaye / sAdhu banane ke pazcAt siddhAntoM kI taha taka pahu~ce, jijJAsu buddhi ke Apa dhanI the hI aura terApaMtha kI mUla mAnyatAe~ bhI sAmane AI-"marate hue ko bacAne meM pApa, bhUkhe ko roTI kapar3e dene meM pApa, anya kI sevA-suzruSA karanA pApa" arthAt-dayAdAna ke viparIta mAnyatAoM ko sunakara-samajhakara Apa tAjjuba meM par3a gye| are ! yaha kyA? sArI duniyA ke dharma mata paMthoM kI mAnyatA dayAdAna ke maNDana meM hai aura hamAre terApaMtha sampradAya kI managaDhanta uparokta mAnyatA ajaba-gajaba kI? kaI bAra AcArya kAlujI Adi sAdhakoM se samyaka samAdhAna bhI mAMgA lekina sAMgopAMga zAstrIya samAdhAna karane meM koI saphala nahIM hue| ataeva vicAra kiyA ki isa sampradAya kA parityAga karanA hI apane lie acchA rhegaa| cUMki jisakI mAnyatA rUpI jar3eM dUSita hotI haiM usakI zAkhA, prazAkhA Adi sarva dUSita hI mAnI jAtI haiN| basa sAta varSa Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 munidvaya abhinandana grantha taka Apa isa sampradAya ke antargata rahe; phira sadaiva ke lie isa sampradAya ko vosirA kara Apa sIdhe dillI phuNce| usa samaya sthAnakavAsI sampradAya ke mahAn kriyApAtra vidvadvayaM muni zrI devIlAlajI ma0, paM0 ratna zrI kezarImalajI ma0 Adi santa maNDalI cAMdanI cauka dillI meM virAja rahe the| zrI sahasramalajI mumukSu ne darzana kiye va dayAdAna viSayaka apanI vahI pUrva jijJAsA, zaMkA, jyoM kI tyoM vahA~ virAjita muni pravara ke sAmane rakhI aura bole- "yadi merA samyak samAdhAna ho jAegA, to maiM nizcayameva ApakA ziSyatva svIkAra kara lU~gA / " avilamba munidvaya ne zAstrIya pramANopeta sAMgopAMga spaSTa sahI samAdhAna kaha sunAyA / Apako pUrNataH Atma-santoSa huA / ucita samAdhAna hone para ati harSa sahita saM0 1974 bhAdavA sudI 4 kI zubha maMgala velA meM zuddha mAnyatA aura zuddha sampradAya ke anuyAyI bane, dIkSita hue / tatva khojI ke sAtha-sAtha ApakI jJAna saMgraha kI vRtti stutya thii| paThana-pAThana meM mI Apa sadaiva taiyAra rahate the| jJAna ko kaMThastha karanA Apako adhika abhISTa thA isalie DheroM savaiye lAvaNiyA~, zloka, gAyA va dohe vagairaha ApakI smRti meM tAje the| yadA-kadA bhajana stavana 3 bhI Apa racA karate the / jo dharohara rUpa meM upalabdha hote haiM / vyAkhyAna zailI ati madhura, AkarSaka, hRdayasparzI va tAttvikatA se ota-prota thI / carcA karane meM bhI Apa ati paTu va hAjira-jabAvI ke sAtha-sAtha prativAdI ko jhukAnA bhI jAnate the / janatA ke abhiprAyoM ko Apa minaToM meM bhAMpa jAte the| vyavahAra dharma meM Apa jati kuzala aura anuzAsaka (Controller) bhI pUre the| * saM0 2006 caitra zuklA 13 kI zubha ghar3I meM nAthadvArA ke bhavya ramya prAMgaNa meM Apa "AcArya" banAye gye| kucheka varSoM taka Apa AcArya pada ko suzobhita karate rhe| tatpazcAt saMdhaikya yojanA ke antargata AcArya padavI kA parityAga kiyA aura zramaNa saMgha ke maMtrI pada para AsIna hue| isake pahile bhI Apa sampradAya ke "upAdhyAya" pada para raha cuke haiN| isa prakAra ratnatraya kI khUba ArAdhanA kara saM0 2015 mAgha sudI 15 ke dina rUpanagar3ha meM ApakA svargavAsa huA / pAThaka vRnda ke samakSa pUjya pravara zrI hukmIcanda jI ma sA0 ke sampradAya ke mahAn pratApI pUrvAcAyoM kI vividha vizeSatAoM se ota-prota eka nanhIM sI jhAMkI prastuta kI hai jinakI tapArAdhanA, jJAna-sAdhanA evaM saMyama pAlanA advitIya thii| / Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guru-paramparA kI gaurava gAthA zrI prakAza muni ( mevAr3a bhUSaNa zrI pratApamalajI mahArAja ke ziSya ) una dinoM sthAnakavAsI samAja ke antargata koTA saMpradAya kI khyAti bhArata ke kAphI mU-bhAga meM parivyApta thI / Aja bhI sthAnakavAsI jaina samAja meM koTA sampradAya kA nAmollekha garimA ke sAtha liyA jAtA hai| kAraNa ki sthA0 jaina samAja kI pragati meM isa saMpradAya kA atyadhika yogadAna rahA hai / vastutaH anya zAkhA prazAkhAoM kI taraha isa zAkhA kA mahattva bhI prabhAvapUrNa rahA hai / zraddheya AcArya pravara zrI daulatarAmajI ma0 ke padAnugAmI A0 zrI lAlacandajI ma0 aura Apake paTTApaTTa AcArya zrI zivalAla jI ma0 hue| jinakI vistRta jAnakArI 'hamAre jyotidhara AcArya' nAmaka lekha meM aMkita ko gaI hai / Apake samojjvala tharma zAsana meM koTA saMpradAya kA cahu~mukhI vikAsa huaa| isa kAraNa Apa (A0 zrI zivalAlajI ma0) ko kulAcArya ke nAma se vibhUSita kiyA gayA / A0 zrI zivalAlajI ma0 ke aneka ziSyaratna hue jinakI nAmAvalI nimna hai A0 zrI udayasAgarajI ma0 paM0 ratna zrI maganIrAmajI ma0 paM0 ratna zrI gaNezalAlajI ma0 paM0 ratna zrI dhanAjI ma0 paM0 ratna zrI anopacandajI ma0 A0 zrI cauthamalajI ma0 tapasvI zrI rAjamalajI ma0 zrI ratanacanda jI kA vairAgya aura dIkSA vi0 saM0 1994 ke dinoM meM tapodhanI zrI rAjamalajI ma0 kA kaMjArDA (rAmapurA, madhya pradeza) meM padArpaNa huA / sthAnIya saMgha ne zubhAgata munimaNDala kA bhAvamInA svAgata kiyA / jana mana kI supta bhAvanA punaH Ananda vibhora ho uThI / vairAgyapUrNa vyAkhyAnoM se janatA lAbhAnvita hone lagI / yadyapi gA~va choTA thA, aura ghara svalpa saMkhyA meM the| phira bhI dharmArAdhanA kI dRSTi se parva jaisA ThATa rahA / upadezAmRta kA pAna kara vahA~ ke nivAsI zrImAn ratanacandajI maNDArI kI bhAvanA saMsAra ke prati udAsIna ho uThI / tapasvI mahArAja bilkula ThIka pharamAte hai- "Ayu ke amUlya kSaNa bItate hue cale jA rahe haiM / gayA yauvana vApisa AtA nahIM hai| eka dina zarIra sUkhe pattoM kI taraha pIlA isalie tapasvI ma0 ke caraNoM meM maiM dIkSA grahaNa kara jIvana ki 'belArA vAyA motI nipaje' aisA avasara phira mujhe kaba par3hakara kAla ke gAla meM samA jAtA hai| saphala karU~ to acchA hai / kahate haiM milegA ?" Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 munidvaya abhinandana grantha ghara Akara apanI dharmapatnI rAjakuMvara se bole-priye ! maiM dIkSA lenA cAhatA huuN| anumati ke sambandha meM terI kyA icchA hai ? maiM jAnanA cAhatA huuN| 'Apane bahuta bar3hiyA socaa| maiM bhI socatI hU~ ki aisA avasara milA nahIM karatA hai| sAdhvI banakara jIvana bitaauuN| isa anitya-azAzvata saMsAra meM kauna amara rahA hai ? parantu ina nanheM-nanheM baccoM kI ora dekhatI haiM to phira vicAra AtA hai ki inakA kyA hogA? kauna saMbhAlegA? mAtApitA ke binA yaha svArthI saMsAra inheM kyA pAlegA, aura kyA par3hAyegA ? ataeva maiM Apako inkAra to nahIM karatI para javAharalAla kA vivAha ho jAya, usake bAda Apa aura maiM dIkSita ho jaayeNge|' rAtri meM sabhI so rahe the| anAyAsa par3osI ke yahAM eka navajAta zizu kI mRtyu ho gii| gharavAle ro rahe the| ratana candajI kI nidrA TUTa gaI / apanI dharmapatnI se bole-'kauna gujara gayA hai acAnaka ?' 'nAtha ! chaha dina kA bAlaka, Aja dupahara ke samaya bImAra par3A thA / vahI zAyada mara gayA hai| ilAja bhI kiyA, para kArI nahIM lgii| kAphI varSoM ke pazcAt ghara kA AMgana putra se dhanya huA thaa| para kAla ne use bhI chIna liyaa| kAla ke sAmane kisa kA vaza calatA hai|' 'aba tU hI batA, dIkSA ke lie dera karanA kyA ucita hai ? tU baccoM ko bar3A karake sabhI ko rAste lagA denA / mujhe jAne de / bhaviSya meM tere bhAgya meM hogA to dekhA jaayegaa| isa avasara para Apake sAle zrI devIlAla jI bahana-bahanoI se milane ke lie Ae hae the| dIkSA sambandhI bahanoI ke vicAra sunakara bole 'bahanoI sAhaba ! Apa dIkSA lenA cAhate haiN| bahuta khuzI kI bAta hai| maiM bhI Apake sAtha hotA haiN|' dhannA-zAlibhadra kI taraha zrImAna ratanacandajI aura devIlAlajI, sAlA-bahanoI donoM vi0 saM 1914 jyeSTha zuklA 5 kI zubha velA meM tapasvI mahArAja ke caraNa kamaloM meM dIkSita pAMca varSa ke pazcAta arthAta 1619veM varSa meM apane ziSya parivAra ke sAtha bhAvI AcArya pravara zrI cauthamalajI ma. kA kaMjArDI kI kaThora dharatI para zabhAgamana huaa| upadezoM kI amata dhArAoM se bhavyAtmAoM kI mAnasa sthalI plAvita hone lgii| darzanArthiyoM ke satata AvAgamana se kaMjArDI tIrtha-bhUmi sA pratibhAsita ho rahA thaa| asarakAra dharmopadeza zravaNa kara zrI ratanacandajI ma0 ke jyeSTha putra zrI javAharalAlajI kI supta cetanA jAga uThI / antarAtmA meM vairAgya ke srota phUTa pdd'e| dIkSA lene kI prabala icchA se prerita hokara apanI mAtA rAjAkuvara se bole-'mAtA ! jisa mahAna dharma mArga kI pitAjI ArAdhanA kara rahe haiM, maiM mI usI mArga kA anusaraNa karanA cAhatA huuN| dIkSA ke lie jaldI mujhe AjJA diijie|' __ 'beTA ! abhI nandA choTA hai / eka varSa Thahara jA, usake bAda tU, hIrA, nandA aura maiM cAroM dIkSita to jAyeMge / eka sAtha dIkSA lenA acchA rhegaa| vinIta putra javAharalAla ne mAtA kI bAta mAnya kii| muni maNDala ne mAravAr3a kI ora bihAra kiyaa| saM 1920 kA caumAsA phalaudI (mAravAr3a) meM huaa| isa caumAse meM kaMjArDA kA zrI saMgha AcAryadeva ke sAnnidhya meM vinatI patra lekara phalodI pahu~cA--cAturmAsa pUrNa hone ke pazcAta muni maNDala kaMjArDA pdhaare| bahA~ akhaNDa saubhAgyavatI rAjakuvara bAI apane tIna putroM ke sAtha prabala vairAgya se prerita hokara dIkSA lene kI bhAvanA rakhatI haiN| yaha mahAna mahotsava AcArya pravara ke hAthoM se sampanna ho, aisI kaMjArDA zrI saMgha kI bhAvanA hai| isalie hamArI vinatI mAnya kI jaay|' Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 375 guru-paraMparA kI gaurava gAthA samayAnusAra AcArya pravara zrI zivalAlajI ma0 ta0 zrI rAjamalajI, bhAvI A0 zrI cauthamala jI ma0, zrI ratanacandajI ma0, zrI devIcandajI ma0, Adi muni ATha aura mahAsatI zrI raMgUjI, ta0 zrI navalAjI mahAsatI evaM zrI vRjUjI mahAsatI Adi kA kaMjArDA meM zubhAgamana huA / hajAroM darzanArthiyoM kI upasthiti meM vi0 saM0 1920 pauSa zuklA 6 kI pavitra velA meM zrI rAjakuMvara bAI (zrI ratanacandajI ma. kI dharmapatnI ) ne saMgha hita va Atma kalyANa ko dRSTi se apane paMdraha varSIya putra zrI javAharalAla ko, bAraha varSIya zrI hIrAlAla ko aura ATha varSIya laghuputra nandalAla ko dIkSita karane ke pazcAta Apa svayaM rAjakuMvara bAI mahAsatI navalAjI kI ziSyA bana gaI / carAcara sampati ko jyoM kI tyoM khulI chor3akara sArA parivAra tyAga - vairAgya kI pavitra paraparA kA pathika bana jAnA, koI mAmUlI kAma nahIM hai| apitu eka Adarza tyAga aura dhIra-vIra itihAsa kA AvirbhAva hI mAnA jAyagA / jo sacamuca hI svAbhimAna kA pratIka hai / zrI ratanacandajI ma0 ke nezrAya meM bar3e putra zrI javAharalAlajI ma0 ko aura zrI javAhara lAlajI ma0 ke netrAya meM zrI hIrAlAlajI ma0 ko evaM zrI nandalAlajI ma0 ko ghoSita kiyA gayA / upasthita vizAla janasamUha ne unake mahAn tyAga kI mugdha kaNTha se prazaMsA karate hue kahA'Aja hameM cauthe Are kA dRzya dekhane ko milA / ' isa prakAra zraddhaya zrI ratanacandajI ma0 36 varSa paryaMta zuddha saMyama dharma kI ArAdhanA kara saMthArA sahita vi0 saM0 1950 ke varSa meM jAvarA nagara meM sadgati ko prApta hue / 36 varSa Apa saMsArAvasthA meM rahe aura 36 varSa saMyama meM, isa prakAra ApakI kula Ayu 72 varSa kI thI / Apa ke viSaya meM pUjya zrI khUbacandajI ma0 dvArA nirmita gItikA isa prakAra hai zrI ratanacandajI mahArAja kA guNAnuvAda (tarja-- te guru caraNA re namiye) ratana muni guNIjana re pUrA huA tapa saMyama meM zUrA || || gA~va kaMjADAM re giri meM, tihA janma liyo zubha ghar3I meM / jIvana kI vaya jada re AyA, mana vairAga majITha kA chAyA // 1 // guru rAjamalajI ke pAse, liyo saMjama Apa hulAse / sAthai dIvI caMdajI re sAlA te to nikalyA donU~ lArA ||2|| nija ghara nArI re chor3I, mamatA tIna putra se tor3I / chaH varSa pIche re te piNa, saba nikala gayA taja sagapaNa || 3 || chattIsa varSa saMjama re pAlyo, jAne narabhava lAbha nikAlyo / aThArA se aThotara meM jAyA, unnIse pacAsa meM svarga sidhAyA || 4 || ugaNI se ikAtara ke mA~hI, jA~ kI jaza kIrti sukha gAI / kabhI to hogA re tiranA, mujhe naMdalAla gurujI kA zaranA ||5|| gurujI zrI javAharalAlajI mahArAja ApakA janma vi0 saM0 1603 vasanta Rtu ke dinoM meM aura dIkSA saM0 1920 pauSa zuklA 6 ke dina huI / zaizava kAla se hI Apa zItala prakRti ke dhanI the / koI bAlaka Apako gAlI detA to bhI pratyuttara meM Apa zAMta rahate / dIkSita hone ke pazcAt kucha hI samaya meM kAphI jJAna evaM aneka dravyAnuyoga ke bola kaMThastha kiye| dhIre-dhIre kAphI Agamika anubhava prApta kiyaa| prakRti ke Apa zazivat zItala, zAMta, dAMta, sarala, svAdhyAyarata evaM sAgara sadRza gambhIra Adi aneka guNoM se Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 munidvaya abhinandana grantha suzobhita hote hue Apa eka prakAra ke asalI AdhyAtmika javAhara ke rUpa meM nikhare / sabhI sAdhu sAdhvI Apako gurujI ke nAma se pukArate the| ApakA vi0 saM0 1972 kA varSAvAsa maMdasaura thaa| zarIra meM vyAdhi kA phailAva adhika hone ke kAraNa Apane saMthArA svIkAra kiyaa| udhara maMdasaura nivAsI jItamala jI loDhA ko svapna darzana huA ki- "gurujI javAharalAla jI ma. kA kArtika zuklA 6 ke dina 12 bajakara 15 miniTa para svargavAsa hogA aura tIsare devaloka meM jaayeNge|" vaha dina aayaa| prAtaHkAla zrI choTe mannAlAla jI ma0 ne gurujI se pUchA---"bhagavan ! kucha jJAna kA AbhAsa huA hai ?" "hA~ mune ! 'kSayopazama paramANe' arthAt kucha aMza mAtrA meM avadhijJAna kA AbhAsa huA hai|" tatpazcAt unakI rasanA ruka gii| basa, loDhAjI ke svapnAnusAra usI samaya ApazrI kA svargavAsa huaa| vastutaH pUrNa vizvAsa kiyA jAtA hai ki nizcayameva vaha bhadra AtmA tIsare svarga meM pahuMcI hai| isa prakAra kArtika zuklA meM 51 varSa 10 mAsa kA saMyama pAla kara kula 68 varSa kA AyuSya pUrNa kara maMdasora bhUmi meM svargastha hue| ApakA ziSya parivAra (1) kavi zrI hIrAlAlajI mahArAja, (2) paM0 zrI nandalAlajI mahArAja, (3) munizrI mANakacandajI mahArAja / paM0 ratna kavi zrI hIrAlAlajI mahArAja vi0 saM0 1609 ASAr3ha zuklA 4 ke dina kaMjArDA grAma meM ApakA janma huA aura 11 varSa kI laghu vaya meM arthAt saMvat 1920 pauSa mAsa meM apanI janma bhUmi meM Apa dIkSita hue / svabhAva kI dRSTi se Apa apane jyeSTha bhrAtA gurudeva zrI javAharalAla jI ma0 kI taraha sarala-zAMta samatA-saMtoSa Adi guNoM meM sampanna the| buddhi tIkSNa thii| svalpa samaya meM hI paryApta zAstrIya jJAna ke sAtha-sAtha vyAkaraNa, chanda, piMgala Adi viSayoM kA acchA jJAna aura anubhava saMpAdana kiyaa| usa samaya ApakA vyaktitva saphala vaktA aura saphala kavi ke rUpa meM samAja meM ubhraa| ApakI ruci kavitA, stavana, gItikA evaM lAvaNiyA~ racane meM va gAne meM adhika thii| vastuta: Apane apanI ruci ke anusAra bhinna-bhinna viSayoM ko lekara bhakti, vairAgya evaM upadezAtmaka, bhAvabhASA kI dRSTi se sarala, subodha, preraNAdAyaka vividha kavitAe~, stavana, savaiyA aura caupAiyAM Adi kI sundaratama racanA karake sAhitya bhaNDAra ke vikAsa meM sarAhanIya yogadAna pradAna kiyA hai| kaMTha mAdhurya kA AkarSaNa itanA thA ki Apake vyAkhyAna meM zrotAoM ke atirikta calatephirate rAhagIroM kI khAsI bhIr3a svara lahariyoM ko sunane ke lie khar3I ho jAyA karatI thii| adyAvadhi ApakI anekoM kavitAe~ bhajana aura savaiyA janajihvA para gunagunAte sunAI dete haiN| paryuSaNa parva ke dinoM "evaMtA munivara nAva tIrAI bahatA nIra meM" isa lAvaNI ko jaba bhAvuka mana gAte haiM, taba gAyaka aura zrotAgaNa bhakti rasa meM jhUma jAte hai| vi0 saM0 1974 kA varSAvAsa ajamera thaa| 'idaM zarIraM vyAdhi maMdiram' ke anusAra zarIra vyAdhigrasta haa| kAphI upacAra ke bAvajUda bhI vyAdhi upazAMta nahIM huii| anta meM Apane saMthArA svIkAra kiyaa| gurudeva zrI nandalAlajI ma0 evaM jaina divAkara zrI cauthamala jI ma0 Adi saMtoM kI upasthiti meM 65 varSa kI Ayu meM lagabhaga 54 varSa kI saMyamArAdhanA karake ajamera zahara meM Apa svargavAsI hue / prasiddha vaktA jaina divAkara zrI cauthamalajI ma. Apake hI ziSyaratna the| vartamAna kAla meM ApakA ziSya-praziSya parivAra isa prakAra hai Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guru-paraMparA kI gaurava gAthA 377 (1) kavi evaM vAcaspati zrI kevala muni jI ma. (2) tapasvI zrI indara munijI ma. (tAla vAle) (3) tapasvI evaM vaktA zrI bimala munijI ma0 (4) ta0 zrI megharAjajI ma0, (5) madhura vaktA zrI mUlacandajI ma0, (6) avadhAnI zrI azoka munijI ma0, (7) zAstrI zrI gaNeza munijI ma0, (5) tapasvI zrI mohanalAla jI ma0, (9) vaktA zrI maMgala munijI ma0, (10) tapasvI zrI pannAlAlajI ma0, (11) saMskRta vizArada zrI bhagavatI muni ma0 (12) pra0 zrI udaya munijI ma0 (siddhAnta-AcArya), (13) tapasvI zrI vRddhicandajI ma0, (14) zrI sudarzana munijI ma0, (15) sevAbhAvI zrI pradIpa munijI ma0, (16) saphala vaktA zrI ajIta munijI ma0, (17) vaktA zrI candana munijI ma0, (18) vi0 zrI vIrendra munijI ma0, (16) kavi zrI subhASa munijI ma0, (20) zrI riSabha munijI ma0, (21) madhura gAyaka zrI pramoda munijI ma0, (22) sevAbhAvI zrI bherulAlajI ma0, (23) tapasvI zrI vardhamAnajI ma0, (24) zrI pIyUSa munijI m0| / vAdImAnamardaka guru zrI nandalAla jI mahArAja vi0 saM0 1912 bhAdavA sudI kI zubha velA meM ApakA janma kaMjArDA gAMva meM huaa| paramparAgata susaMskAroM se prerita hokara ATha varSa kI ati laghuvaya meM arthAt saM0 1920 pauSa mAsa meM Apa apane jyeSTha yugala mrAtAoM (guru zrI javAharalAlajI 10, zrI hIrAlAlajI ma.) ke sAtha dIkSA jaise mahAn mArga para cala pdd'e| zaizava kAla se Apa prajJAvAna the| kucha hI samaya meM pAMca-sAta zAstrIya gAyA kaMThastha kara liyA karate the| vidyAdhyayana kI ruci dekhakara ekadA bhAvI AcArya pravara zrI cauthamalajI ma. ne ratanacandajI mahArAja se kahA ki-'nandalAla muni ko kucha varSoM taka par3hAI ke lie merI sevA meM rahane do| kyoMki isa bAlaka muni kI buddhi bar3I tejasvinI hai / sundara DhaMga se maiM nandalAla muni ko AgamoM kI vAcanA aura dhAraNA karavAne kI bhAvanA rakhatA huuN| AzA hai yaha muni bhaviSya meM AgamoM ke mahAn jJAtA ke rUpa meM ubhregaa|" zrI ratanacandajI ma0 ne AcAryadeva kI AjJA zirodhArya kii| saM0 1922 kA varSAvAsa AcAryadeva kA jAvada zahara meM thaa| una dinoM terApaMthI sampradAya ke tIna muniyoM kA varSAvAsa bhI vahIM thaa| eka dina muniyoM kA pArasparika milanA huA to AcAryadeva ne sahaja meM pUchA"Ajakala Apa vyAkhyAna meM kaunasA zAstra par3hate haiM ? "bhagavatI sUtra" pramukha muni ne uttara diyA / punaH AcArya pravara ne pUchA-"to batAie, zakendra aura camarendra ke vajra ko Urdhva loka meM Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 munidvaya abhinandana grantha jAne meM kitanA samaya lagatA hai aura nIce loka meM Ane meM kitanA samaya ? yaha prazna bhagavatI sUtra kA hI hai / " "isa samaya hamAre dhyAna meM nahIM hai / " pramukha terApaMthI munijI ne kahA / taba AcArya pravara zrI ne laghumuni nandalAlajI ma0 kI tarapha saMketa kiyA ki - "mere prazna kA uttara deo / " AcArya pravara kI ora se AjJA milate hI zrI nandalAlajI ma0 uttara dene ke rUpa meM savistAra kahane lage -- "Urdhva loka meM jAne ke lie zakendra ko jitanA samaya lagatA hai, usase dugunA unake vajra ko aura tIna gunA camarendra ko lagatA hai / isI prakAra adholoka meM jAne ke lie camarendra ko jitanA samaya lagatA hai, usase dugunA zakrendra ko aura tIna gunA zakrendra ke vajra ko lagatA hai|" ThIka uttara zravaNa kara sabhI munivRnda kAphI prabhAbita hue| terApaMthI muniyoM ko kahanA par3A ki - Apake ye laghumuni kAphI prabhAvazAlI nikleNge| abhI to kAphI choTI umra hai phira bhI vikAsa sarAhanIya hai / bhaviSya meM Apane jainadarzana ke atirikta anya darzanoM kA bhI acchA adhyayana sampanna kiyA / zAstrArthaM karane meM Apa kAphI kuzala the| kaI bAra usa yuga meM mandiramArgI AcAyoM ke sAtha Apako zAstrArtha karanA par3A thA / nimbAher3A, nImaca, maMdasaura aura jAvarA zAstrArtha ke sthala prasiddha haiM, jahA~ aneka bAra mUrtipUjaka muniyoM ke sAtha khulakara carcAe~ huI haiM / gurudeva ke zubhAzIrvAda ke pratApa se sabhI sthAnoM para Apane sthAnakavAsI jaina samAja kI garimA meM cAra cA~da lagAye | taba caturvidha zrI saMgha ne Apako 'vAdakovida vAdImAnamardaka' padavI se vibhUSita kara gauravAnubhava kiyA thA / vRddhAvasthA ke kAraNa kucha varSoM se Apa nIma cauka jaina sthAnaka ratalAma sthiravAsa ke rUpa meM virAja rahe the / zrAvaNa kRSNA 3 saM0 1963 ke madhyAhna ke samaya zAstra paThana-pAThana kArya pUrA huA / anAyAsa ApazrI kA jI macalAne lagA / aMtakAla nikaTa AyA jAnakara saMthArA svIkAra kiyA aura 'namotthuNaM' kI stuti karate-karate Apa svargavAsI ho gaye / 73 varSa paryaMta saMyamArAdhanA pAlakara kula 81 varSa kI Ayu meM paraloka padhAre / AcArya pravara zrI khUbacandajI ma0, paM0 zrI hajArImalajI ma0 ( jAvarA vAle ); zrI lakSmIcandajI ma0 evaM mevAr3a bhUSaNa zrI pratApamalajI ma0, Adi-Adi gurudeva zrI nandalAlajI ma0 kI ziSya-praziSya paramparA meM ullekhanIya haiM / jinakI ziSya-praziSya paramparA isa prakAra hai (1) upAdhyAya zrI kastUracandajI ma0 (2) mevAr3abhUSaNa zrI pratApamalajI ma0 (3) pravartaka zrI hIrAlAlajI ma0 (4) ta0 vaktA zrI lAbhacandajI ma0 (5) tapasvI zrI dIpacandajI ma0 (6) tapasvI zrI vasanta munijI ma0 (7) zAstrI zrI rAjendra munijI ma0 (8) sulovaka zrI rameza munijI ma (e) zAstrI zrI sureza munijI ma0 (10) vi0 zrI narendra munijI ma0 (11) tapasvI zrI abhaya munijI ma0 (12) kavi zrI vijaya munijI ma0 (13) AtmArthI zrI mannA munijI ma0 (14) vi0 zrI vasanta munijI ma0 (ujjaina) (15) tapasvI zrI prakAza munijI ma0 (16) vi0 zrI kAMti munijI ma0 (17) zrI sudarzana munijI ma0 (paMjAbI) (18) zrI mahendra munijI ma0 (paMjAbI) (16) zrI navIna munijI ma0 (20) zrI aruNa munijI ma0 (21) vi0 zrI bhAskara munijI ma0 (22) zrI sureza munijI ma0 (23) sevAbhAvI zrI ratana munijI ma0 (24) zrI gautama munijI ma0 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guru-paramparA kI gaurava gAthA 376 paMDitavarya zrI mAkacandajI mahArAja ApakA nivAsa sthAna kerI hai / jAti ke Apa osavAla the| saM0 1935 meM Apane dIkSA grahaNa kii| Apake do putra devIlAlajI aura bhImarAjajI bhI apane pitAzrI ke sAtha dIkSita he| Apake jIvana sambandhI vizeSa jAnakArI trimuni caritra meM dekheN| ___paMDitavarya zrI devIlAlajI mahArAja saM0 1935 bar3I sAdar3I meM dIkSita hue| apane pitAzrI mANakacandajI ma0 ke ziSya hue| ApakA adhyayana sucAru rUpa se Thosa huaa| pratyeka viSaya ko Apane manana kara hRdayaMgama kiyA thaa| jainetara granthoM kA bhI Apane acchA avalokana kiyA thaa| vyAkhyAna zailI bhI ApakI prabhAvapUrNa thii| praznottara meM Apa sadaiva vijayI rahate / mAlava-mevAr3a-mAravAr3a-paMjAba Adi prAntoM meM vihAra kara jina-zAsana kI khUba prabhAvanA kii| ApakA vistRta jIvana-caritra dehalI cAMdanI cauka zrI saMgha kI ora se prakAzita ho cukA hai| AcArya pravara zrI sahasramala jI ma0 Apake ziSyaratna the| jinakI paramparA meM sva0 zrI mizrI munijI ma0 'sudhAkara' hue| Apake ziSyaratna madhura vyAkhyAnI zrI Izvara munijI ma0 evaM kavi zrI raMga munijI ma0 ina dinoM jaina zAsana kI zlAghanIya prabhAvanA kara rahe haiN| Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PRENEsksee paMcama khaMDa 26EUR************ Ve R PAN jaina - jyotiSa upAdhyAya zrI kastUracanda jI mahArAja svayaM eka mahAna jyotivid santa haiM / ataH unake abhinandana grantha meM prastuta haiM 'jaina jyotiSa' se sambandhita kucha viziSTa lekha RAN 2.AE Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina jyotiSa sAhitya : eka dRSTi DA0 tejasiMha gaur3a, ema0 e0, pI-eca0 DI0 __ (unhela-jilA ujjaina, ma0 pra0) / [hamAre abhinandanIya jyotirvida zrI kastUracanda jI ma0 kA jyotiSa priya viSaya rahA hai / ApazrI kA jyotiSa sambandhI jJAna zAstra tathA anubhava kI kasauTI para kasA huA hai| ataH ApazrI ke abhinandana grantha meM jyotiSa se sambandhita kucha sAmagrI denA bhI prAsaMgika evaM vAMchanIya hai| pAThaka par3heM jyotiSa viSayaka jJAnapUrNa lekh| -saMpAdaka] mAnava svabhAva se jijJAsu hai / kyoM ? kyA ? kaise ? kaba? kahA~ ? Adi praznoM kI jAnakArI vaha adhika-se-adhika prApta kara rakhanA cAhatA hai| Adima mAnava bhI prakRti ke vibhinna parivartanoM ko Azcarya se dekhatA hogaa| dina ke bAda rAta aura rAta meM asaMkhya tArAgaNa / koI tArA adhika prakAzamAna to koI madhyama prakAza vaalaa| kabhI AkAza meM candramA apanI chaTA bikheratA haA dikhAI detA hai to kabhI ghora aMdherA / candramA kA ghaTanA aura bar3hanA usa mAnava ke lie eka ajIba rahasya rahA hogaa| AkAza kI ora tArAgaNoM kI chaTA nihArate-nihArate ekAeka kisI girate tAre ko dekha vaha cauMka uThatA hogaa| ina saba ke viSaya meM usakI jAnane kI jijJAsA ne isa ora use pravRtta kiyA hogaa| phira dina-rAta dina meM samaya nApane kI samasyA bhI AI hogii| dina ke bAda pakSa, pakSa ke bAda mAsa aura varSa kI gaNanA kA vikAsa huA hogaa| RtucakroM ke jJAna se mahInoM ke nAmoM ko janma milaa| phira bhI ina sabakA jJAna aura janma kaba aura kisa prakAra bodhagamya huA, nizcayAtmaka rUpa se kahanA kaThina hai| hA~, itanA kahA jA sakatA hai ki jyotiSa kA itihAsa sudUra bhUtakAla ke garbha meM chipA huA hai aura jaise-jaise sabhyatA aura saMskRti kA vikAsa hotA gayA jyotiSa kA bhI vikAsa hotA gyaa| Aja to sthiti aisI hai ki prAcIna mAnava ne jinheM devatA mAnA unake rahasyoM ko ujAgara kara diyA gayA hai tathA Aja kA vaijJAnika mAnava vibhinna graha nakSatroM ke rahasyoM ko ujAgara karane meM saMlagna hai| isakI kalpanA to prAcIna mAnava ne kI bhI nahIM hogii| jyotiSazAstra kI vyutpatti "jyotiSAM sUryAdi grahANAM bodhakaM zAstram" se kI gaI hai, arthAt sUryAdi graha aura kAla kA bodha karAne vAle zAstra ko jyotiHzAstra kahA jAtA hai| jyotiSazAstra ke do rUpa mAne jAte haiM-(1) bAhya (2) AbhyaMtarika / bAhya rUpa meM graha, nakSatra, ghUmaketu Adi jyotiH padArthoM kA nirUpaNa evaM graha, nakSatroM kI gati, sthiti aura unake saMcArAnUsAra zubhAzubha phaloM kA kathana kiyA jAtA hai| AbhyaMtarika rUpa meM samasta bhAratIya darzana A jAtA hai| prAyaH sabhI bhAratIya dArzanikoM ne AtmA ko amara mAnA hai| unake matAnusAra usakA kabhI nAza nahIM hotA hai / karmoM ke anAdi pravAha ke kAraNa kevala usake paryAyoM meM parivartana hotA rahatA hai / 2 kucha manISiyoM kA abhimata hai ki nabhomaNDala meM sthita jyotiH sambandhI vividha 1 bhAratIya jyotiSa-nemicandra zAstrI, pR0 2 2 bAbU choTelAla jaina smRti grantha, pR0 221 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 far abhinandana grantha viSayaka vidyA ko jyotirvidyA kahate haiM, jisa zAstra meM isa vidyA kA vaha jyotiSazAstra hai / isa lakSaNa aura pahale vAle hI antara hai ki pahale meM gaNita aura phalita donoM para dUsare meM khagola jJAna para hI dRSTivindu rakhA gayA hai / 2 bhAratIya jyotiSa kI paribhASA skandhatraya siddhAnta, horA, aura saMhitA athavA skandhapaJca siddhAnta, horA, saMhitA, prazna aura zakuna ye aMga mAne gaye haiM / yadi virATa paJcaskandhAtmaka pari bhASA kA vizleSaNa kiyA jAya to Aja kA manovijJAna, jIvavijJAna, padArthavijJAna, rasAyanavijJAna, cikitsAzAstra, ityAdi bhI isI ke antarbhUta ho jAte haiM / 3 jahA~ taka isa vijJAna ke itihAsa kA prazna hai, jaisA ki pUrva meM kahA jA cukA hai ki vaha sudUra bhUtakAla ke garbha meM chipA huA hai / yadyapi isakA zrRMkhalAbaddha itihAsa hameM AryabhaTTa ke samaya se milatA hai tathApi isake pUrva ke grantha veda, aMga sAhitya, brAhmaNa sAhitya, sUryaprajJapti, gargasaMhitA, jyotiSakaraNDaka evaM jyotiSavedAMga Adi granthoM meM jyotiSazAstra viSayaka aneka mahatvapUrNa bAtoM kA vivaraNa milatA hai / vaidikakAla meM jyotiSa kA adhyayana hotA thA / yajurveda meM 'nakSatradarza' kI carcA isakA pramANa hai / chAndogya upaniSad meM nakSatra vidyA kA ullekha hai / prAcInakAla se jyotiSa veda ke chaH aMgoM meM ginA jAtA rahA hai| Rgveda ke samaya varSa meM bAraha mAsa aura mAsa meM tIsa dina mAne jAte the / adhika mAsa viSayaka jAnakArI bhI RRgveda meM milatI hai| isake atirikta kucha nakSatroM ke nAma bhI Ate haiM jisase patA calatA hai ki usa samaya bhI candramA kI gati para dhyAna diyA jAtA thA / yahA~ yaha spaSTa kara denA ucita hogA nahIM hai / usameM prasaMgavaza aisI bAteM A gaI haiM jisase hameM jJAna kI jAnakArI milatI hai| isake atirikta taittirIya atharvaveda meM grahaNoM kI carcA hai aura kauSItakI brAhmaNa bhI karAtA hai / ki Rgveda koI jyotiSa viSayaka grantha usa samaya ke jyotiSa vijJAna viSayaka saMhitA meM sattAisa nakSatroM kI sUcI hai, jyotiSa viSayaka jAnakArI upalabdha lagadha-muni kA 'jyotiSa vedAMga' hindI jyotiSa hai / usameM kevala sUrya aura candramA kI gatiyoM kA hI kI carcA bhI nahIM kI gaI hai / 10 jyotiSa vedAMga yA vedAMga jyotiSa eka choTI-sI pustaka hai jisake do pATha milate haiM - eka Rgveda jyotiSa, dUsarA yajurveda jyotiSa / donoM ke viSaya aura adhikAMza 1 jyotiSAM sUryAdi grahANAM bodhakaM zAstram / bhAratIya jyotiSa, pRSTha 2 2 3 vahI, pR0 2 4 30110 7 112; 7|1|4; 7 / 2 / 1; 7 7 1 sAMgopAMga varNana rahatA hai, jyotiSazAstra ke vyutpattyartha meM kevala itanA prakAra ke vijJAnoM kA samanvaya kiyA gayA hai, 5 6 ApastambadharmasUtra 4 / 28 / 10 7 vikrama smRti grantha, pRSTha 754-55 8 vahI, pRSTha 756-57 9 vahI, pRSTha 757 10 bAbU choTelAla jaina smRti grantha, pRSTha 224 vijJAna kA prAcInatama grantha mAnA jAtA vicAra kiyA gayA hai / usameM anyAnya grahoM Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina jyotiSa sAhitya : eka dRSTi 383 zloka eka hI haiM / parantu Rgveda jyotiSa meM kula 36 zloka haiM aura dUsare meM 44 / 1 vedAMga jyotiSa meM paJcavarSIya yuga para se uttarAyaNa aura dakSiNAyana ke tithi, nakSatra evaM dinamAna Adi kA sAdhana kiyA gayA hai| isake anusAra yuga kA Arambha mAgha zukla pratipadA ke dina sUrya aura candramA ke ghaniSThA nakSatra sahita krAMtivRtta meM pahu~cane para mAnA gayA hai / vedAMga jyotiSa kA racanAkAla kaI zatI IsvI pUrva mAnA jAtA hai / isake racanAkAla kA patA lagAne ke lie vidvAnoM ne jaina jyotiSa ko hI pRSThabhUmi svIkAra kiyA hai vedAMga jyotiSa para anya graMthoM ke prabhAva kI carcA karate hue paM0 nemicandra zAstrI ne likhA hai, "vedAMga jyotiSa para usake samakAlIna SaTkhaNDAgama meM upalabdha jyotiSa carcA, sUryaprajJapti evaM jyotiSakaraNDaka Adi jaina jyotiSa graMthoM kA prabhAva spaSTa lakSita hotA hai| 3 / jaina grantha yativRSabha kA tiloyapaNNattI, sUryaprajJapti aura candraprajJapti Adi granthoM meM jo vaidika granthoM ke samaya se avazya kucha bAda ke haiM, unameM sAmAnya jagata svarUpa, nAraka loka, bhavanavAsI loka, manuSya loka, vyaMtara loka, jyotirloka, suraloka aura siddhaloka Adi kA vistAra se varNana kiyA gayA hai / yadi jaina 'karaNAnuyoga' grantha yA prAkRta 'loka vibhAga' grantha upalabdha ho jAte to inakI prAcInatA siddha ho sakatI thI / kyoMki yativRSabha ke 'tiloyapaNNattI' kA AdhAra vahI thA aura usa grantha samApti ke samaya uttarASAr3ha nakSatra meM zanaizcara, vRSabha meM vRhaspati aura uttarAphAlgunI meM candramA thA tathA zukla pakSa thA / isase yaha to pUrNataH siddha ho jAtA hai ki yativRSabha ke samaya nakSatroM, rAziyoM aura grahoM kA pUrNa vikAsa ho cukA thA aura manuSya zubhAzubha ke phala ko jJAta kara dainika kAryoM ke upayoga meM lene laga gaye the / sUrya prajJapti meM 20 pAhuDa haiM, jinake antargata 108 sUtroM meM sUrya tathA candra va nakSatroM kI gatiyoM kA vistAra se varNana kiyA gayA hai| prAcIna bhAratIya jyotiSa sambandhI mAnyatAoM ke adhyayana ke lie yaha racanA vizeSa mahattvapUrNa hai / " sUryaprajJapti meM paMcavarSAtmaka yuga kA ullekha karate hue likhA hai, "zrAvaNa kRSNa pratipadA ke dina sUrya jisa samaya abhijita nakSatra para pahu~ca jAtA thA usI samaya paMcavarSIya yuga prArambha hotA hai / " sUryaprajJapti kI bhASA prAkRta aura malayagirisUri ne saMskRta TIkA likhI hai / isa grantha meM pradhAna rUpa se sUrya ke gamana, Ayu, parivAra aura saMkhyA Safar kiyA gayA hai / isameM jambUdvIpa meM do sUrya aura do candramA batAye haiM tathA pratyeka sUrya ke aTThAisa aTThAisa nakSatra alaga kahe gaye haiM / ina sUryo kA bhramaNa ekAntara rUpa se hotA hai, jisase darzakoM ko eka hI sUrya dRSTigocara hotA hai / isameM dina, pakSa, mAsa, ayana Adi kA vivaraNa milatA hai / isameM varNita yaha dinamAna saba jagaha eka nahIM hogA, kyoMki hamAre nivAsa rUpI pRthvI, jo ki jambUdvIpa kA eka bhAga hai, samatala nahIM hai / yadyapi jaina mAnyatA meM jambUdvIpa ko samatala mAnA gayA hai, lekina sUrya - prajJapti meM batAyA gayA hai ki pRthvI ke bIca meM himavAn, mahAhimavAn, niSadha, nIla, rukmi aura zikhariNI ina chaH parvatoM ke A jAne se yaha kahIM U~cI aura kahIM nIcI ho gaI hai| 1 vikrama smRti grantha, pRSTha 758 2 varNI abhinandana grantha, pRSTha 469-70 3 vahI, pRSTha 470 4 bAbU choTelAla jaina smRti grantha, pRSTha 224 5 bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna, pRSTha 66 6 varNI abhinandana grantha, pRSTha 470 7 8 bhAratIya jyotiSa, pRSTha 60 bhAratIya jyotiSa, pRSTha 61 Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munidraya abhinandana grantha candraprati apane viSaya vibhAjana va pratipAdana meM sUryaprajJapti se abhinna hai| mUlataH ye donoM avazya apane-apane viSaya meM bhinna rahe hoMge, kintu unakA mizraNa hokara ve prAyaH eka se ho ho gaye haiN| zrI paM0 nemicandra zAstrI ne likhA hai ki isakA viSaya sUryaprajJapti kI apekSA pariSkRta hai / isameM sUrya kI pratidina kI yojanAtmikA gati nikAlI hai tathA uttarAyaNa aura dakSiNAyana kI vIthiyoM kA alaga-alaga vistAra nikAla kara sUrya aura candramA kI gati nizcita kI hai| isake caturtha prAbhRta meM candra aura sUrya kA saMsthAna tathA tApakSetra kA saMsthAna vistAra se batAyA hai / granthakartA ne samacatusra, viSamacatusra Adi vibhinna AkAroM kA khaNDana kara solaha vIthiyoM meM candramA kA samacatukha gola AkAra batAyA hai| isakA kAraNa yaha hai ki suSamA- suSamA * kAla ke Adi meM zrAvaNa kRSNA pratipadA ke dina jambUdvIpa kA prathama sUrya pUrvadakSiNa (agnikoNa) meM aura dvitIya sUrya pazcimottara (vAyavyakoNa) meM claa| isI prakAra prathama candramA pUrvottara (IzAnakoNa ) meM aura dvitIya candramA pazcima dakSiNa (neRtyakoNa) meM claa| ataeva yumAdi meM sUrya aura candramA kA samacatusra saMsthAna thA, para udaya hote samaya ye graha vartulAkAra se nikale, ataH candra aura sUrya kA AkAra arddha pITha ardhasamacatukha gola batAyA hai| 384 3 / candraprajJapti meM chAyA sAdhana kiyA hai; tathA chAyA pramANa para dinamAna kA bhI pramANa nikAlA hai| jyotiSa kI dRSTi se yaha viSaya mahattvapUrNa hai / candra prajJapti ke 11 prAbhRta meM candramA ko svataH prakAzamAna batalAyA tathA isake ghaTane bar3hane kA kAraNa bhI spaSTa kiyA hai| 18veM prAbhRta meM candra, sUrya, graha, nakSatra aura tArAoM kI U~cAI kA kathana kiyA hai prArambha meM anya mAnyatAoM kI mImAMsA kI gaI hai aura anta meM jaina mAnyatA ke yojana se lekara 600 yojana kI U~cAI ke bIca graha nakSatroM kI sthiti batAyI hai / sUrya aura candra grahaNoM kA varNana kiyA gayA hai tathA rAhu aura ketu ke paryAyavAcI zabda bhI ginAye gaye haiM, jo Ajakala ke pracalita nAmoM se bhinna haiM / candramA ko svataH prakAzamAna batalAnA vartamAna yuga kI khojoM ke sandarbha meM kitanA satya hai, yaha vidvAna pAThaka svayaM vicAra kara leN| kyoMki vartamAna mAnyatA ThIka isake viparIta hai / isa prakaraNa ke anusAra 760 20veM prAbhRta meM 1 'jyotiSakaraNDaka' nAmaka eka prAcIna grantha hai jise mudrita prati meM pUrvamRd bAlabhya prAcInatarAcArya kRta' kahA gayA hai| isa para pAdaliptasUrikRta TIkA kA bhI ullekha milatA hai| isa TIkA ke avataraNa malayagiri ne isa grantha para likhI huI apanI saMskRta TIkA meM daye haiN| upalabhya 'jyotiSa-karaNDaka' - prakIrNaka meM 376 gAthAe~ haiM, jinakI bhASA va zailI jaina mahArASTrI prAkRta racanAoM se milatI hai| grantha ke Adi meM kahA gayA hai ki sUryaprajJapti meM jo viSaya vistAra se varNita hai usako yahA~ saMkSepa se pRthak uddhRta kiyA jAtA hai / grantha meM kAlapramANa, mAna, adhika mAsa niSpatti, tithi niSpatti, nakSatra, candra-sUrya gati, nakSatra yoga, maNDala vibhAga, ayana AvRtti, muhUrta, gati, Rtu viSuvata (ahorAtra samatva ), vyatipAta tApa divasa zuddhi, amAvasa, pUrNamAsI, 1 bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna, pRSTha 66 bhAratIya jyotiSa, pRSTha 62-13 bhAratIya jyotiSa, pRSTha 13 2 3 4 5 6 vahI, pRSTha 64 bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna, pRSTha 10 prAkRta sAhitya kA itihAsa, pRSTha 131 1 / Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina jyotiSa sAhitya : eka dRSTi 385 pranaSTaparva aura pauruSI ye ikkIsa pAhaDa hai|150 nemicandra zAstrI ne isa grantha ke sambandha meM likhA hai ki yaha prAcIna jyotiSa kA maulika grantha hai| isakA viSaya vedAMga jyotiSa ke samAna avikasita avasthA meM hai| isameM bhI nakSatra lagna kA pratipAdana kiyA gayA hai / bhASA evaM racanA zailI Adi ke parIkSaNa se patA lagatA hai ki yaha grantha I0 pU0 300-400 kA hai| isameM lagna ke sambandha meM batAyA gayA hai laggaM ca dakSiNAya visuve sUvi assa uttaraM ayaNe / laggaM sAI visuvesu paJcasu vi dakkhiNe ayaNe // arthAt-assa yAni azvinI aura sAI yAni svAti ye nakSatra viSuva ke lagna batAye gaye haiM / yahA~ viziSTa avasthA kI rAzi ke samAna viziSTa avasthA ke nakSatroM ko lagna mAnA hai| - isa grantha meM kRttikAdi, dhaniSThAdi, bharaNyAdi, zravaNAdi evaM abhijitAdi nakSatra gaNanAoM kI samAlocanA kI gaI hai| isake samakAlIna evaM bAda ke jainetara sAhitya meM jyotiSa kI carcA hai tathA svatantra jyotiSa ke grantha bhI likhe gaye, jo racayitA ke nAma para una siddhAntoM ke nAma se prasiddha hue / varAhamihira ne apane paMcasiddhAntikA nAmaka saMgraha graMtha meM pitAmaha siddhAnta, vasiSTha siddhAnta, romaka siddhAnta, pauliza siddhAnta aura sUrya siddhAnta ina pA~ca siddhAntoM kA saMgraha kiyA hai / DA0 thIbo ne paMcasiddhAntikA kI aMgrejI bhUmikA meM pitAmaha siddhAnta ko sUryaprajJapti aura RjyotiSa ke samAna prAcIna batAyA hai, lekina parIkSaNa karane para isakI itanI prAcInatA mAlUma nahIM par3atI hai / brahmagupta aura bhAskarAcArya ne pitAmaha siddhAnta ko AdhAra mAnA hai| prastuta nibandha meM ina pAMcoM siddhAntoM kI tathA brahmagupta ke brahmasphaTika siddhAnta kI carcA karanA viSayetara hI hogA / astu, yahA~ unakA nAmollekha hI paryApta hai / isake sAtha hI eka bAta aura spaSTa kara denA ucita hogA ki yaha eka nibandha hai, pustaka nahIM / ataH samasta jaina jyotiSa sAhitya kA vivecana sambhava nahIM hogA / pramukha jaina jyotiSAcAryoM evaM unake dvArA racita sAhitya kA vivaraNa hI diyA jA skegaa| RSiputra-ye jaina dharmAvalambI the tathA jyotiSa ke prakANDa vidvAna the| inake vaMza Adi ke sambandha meM samyaka paricaya nahIM milatA hai| lekina Catalogue Catalogorum meM inheM AcArya garga kA putra batAyA hai| garga muni jyotiSa ke prakANDa vidvAna the, isameM koI sandeha nahIM hai| AryabhaTTa ke pahale hue jyotiSiyoM meM se garga kI carcA kaI sthAnoM para AtI hai| mahAbhArata meM likhA hai ki garga maharSi rAjA pRthu ke jyotiSI the| unako kAla kA jJAna vizeSa rUpa se acchA thaa| unakA gArgI saMhitA aba lupta ho gayA hai, parantu sambhava hai gaNita jyotiSa ke badale isameM phalita jyotiSa kI bAteM hI adhika rahI hoN| varAhamihira ne apane phalita jyotiSa ke grantha vRhatsaMhitA meM garga se kaI avataraNa diye haiN| zrI prakAzacandra pANDyA inakA samaya I0 pU0 180 yA 100 batAte hue likhate haiM, "mere khyAla se ye gargamuni ke putra nahIM balki ziSya ho sakate haiN|"5 zrI nemicandra zAstrI likhate haiM ki inakA (RSiputra kA) nAma bhI isa bAta kA sAkSI hai ki yaha 1 bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna, pRSTha 68 2 bhAratIya jyotiSa, pRSTha 64-65 3 pRSTha, 73 4 vikrama smRti graMtha, pRSTha 760 5 bAbU choTelAla jaina smRti graMtha, pRSTha 227 6 bhAratIya jyotiSa, pRSTha 104 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 munidvaya abhinandana grantha kisI muni ke putra the / RSiputra kA vartamAna meM eka 'nimittazAstra' upalabdha hai / inake dvArA racI gaI eka saMhitA kA bhI madanaratna nAmaka graMtha meM ullekha milatA hai / ina AcArya ke uddharaNa vRhatsaMhitA kI bhaTTotpalI TIkA meM milate haiM / isase inakA samaya varAhamihira ke pUrva meM hai / inhoMne apane vRhajjAtaka ke 26 veM adhyAya ke 5veM padya meM kahA hai, "munimatAnyavalokya samyagdhorA varAhamihiro rucirAMcakArA" isase spaSTa hai ki varAhamihira ke pUrva horA sambandhI paramparA vidyamAna thI / isI paramparA meM RSiputra hue| RSiputra kA prabhAva varAhamihira kI racanAoM para spaSTa lakSita hotA hai / saMhitA viSaya kI prArambhika racanA hone ke kAraNa RSiputra kI racanAoM meM viSaya kI gambhIratA nahIM hai / kisI eka hI viSaya para vistAra se nahIM likhA hai; sUtrarUpa meM prAyaH saMhitA ke pratipAdya sabhI viSayoM kA nirUpaNa kiyA hai / zakunazAstra kA nirmANa inhoMne kiyA hai / apane nimittazAstra meM inhoMne pRthvI para dikhAI dene vAle, AkAza meM dRSTigocara hone vAle aura vibhinna prakAra ke zabda zravaNa dvArA phalAphala kA acchA nirUpaNa kiyA hai| varSotpAta, devotpAta, tejotpAta ulkotpAta, gandharvotpAta ityAdi aneka utpAtoM dvArA zubhAzubhatva kI mImAMsA bar3e sundara DhaMga se inake nimittazAstra meM milatI hai / ' kAlakAcArya - ye nimitta aura jyotiSa ke vidvAna the / ye madhya dezAMtargata the aura yavana dezAdi meM gaye the tathA usa deza se ramala vidyA yahA~ lAye the / isakA ullekha bhojasAgaragaNi nAmaka vidvAna ne apane saMskRta bhASA ke " ramalazAstra" viSayaka graMtha meM kiyA hai / 2 jaina paramparA meM jyotiSa ke pravarttakoM meM inakA mukhya sthAna hai / yadi yaha AcArya nimitta aura saMhitA nirmANa na karate to uttaravartI jaina lekhaka jyotiSa ko pApazruta samajhakara achUtA hI chor3a dete / 3 isake bAda jyotiSa ke vikAsa kI dhArA Age bar3hatI hai / kucha loga IsvI san 600-700 ke AsapAsa bhArata meM prazna aMga kA grIka aura araboM ke samparka se vikAsa huA batalAte haiM tathA isa aMga kA mUlAdhAra bhI ukta dezoM ke jyotiSa ko mAnate haiM para yaha galata mAlUma par3atA hai / kyoMki jaina jyotiSa jisakA mahattvapUrNa aMga praznazAstra hai, IsvI san kI cauthI aura pA~cavIM zatAbdI meM pUrNa vikasita thA / isa mAnyatA meM bhadrabAhu viracita " arha ccUr3AmaNisAra" praznagraMtha prAcIna aura maulika mAnA gayA hai| Age ke praznagranthoM kA vikAsa isI graMtha kI mUlabhitti para huA pratIta hotA hai / jaina mAnyatA meM pracalita praznazAstra kA vizleSaNa karane se pratIta hotA hai| ki isakA bahuta kucha aMza manovijJAna ke antargata hI AtA hai / grIkoM se jisa praznazAstra ko bhArata ne grahaNa kiyA hai, vaha uparyukta praznazAstra se vilakSaNa hai / 4 IsA kI pA~cavIM sadI ke uparAMta jaina jyotiSa sAhitya meM paryApta abhivRddhi huI / jaina jyotiSAcAryoM ne bhI muktahasta se isa viSaya para apanI kalama calAI aura yahI kAraNa hai ki Aja jaina jyotiSa graMthoM kA vipula bhaNDAra bharA par3A hai| aba to mAtra unakI khoja, adhyayana aura prakAzana kI AvazyakatA hai / vistArabhaya ke kAraNa maiM una sabakA yahA~ vivaraNa na dekara kucha viziSTa jaina jyotiSa sAhitya racayitA aura unake graMthoM kA nAmollekha hI karU~gA / yathA 1 bhAratIya jyotiSa, pRSTha 105 2 bAbU choTelAla jaina smRti grantha, pRSTha 227-228 3 bhAratIya jyotiSa, pRSTha 107 vahI, pRSTha 115 4 Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e jaina jyotiSa sAhitya : eka dRSTi 387 (1) mahAvIrAcArya-ye jainadharmAvalambI the evaM gaNita ke dhurandhara vidvAna the / inake dvArA race gaye jyotiSapaTala evaM gaNitasAra nAmaka graMtha milate haiM / (2) candrasena-inake dvArA racita 'kevalajJAna horA' nAmaka eka vizAlakAya mahattvapUrNa graMtha hai| (3) zrIdharAcArya-ye karNATaka prAMta ke nivAsI the| inake graMthoM ke nAma isa prakAra milate haiM-(1) jAtakatilaka yA horAzAstra (2) jyotirjJAnavidhi yA zrIkaraNa (3) gaNitasAra yA zatikA inake dvArA bIjagaNita evaM lIlAvatI nAmaka graMthoM kI racanA kA bhI ullekha milatA hai| (4) durgadeva-ye uttara bhArata meM kumbhanagara ke rahane vAle the| inhoMne apane riSTasamuccaya kI racanA saM0 1086 meM kii| anya racanAoM meM arddhakaraNa aura maMtramahodadhi hai jo ki prAkRta meM hai| (5) malliSeNa--inakA graMtha 'AyasadbhAva' praznazAstra phalita jyotiSa kA mahattvapUrNa graMtha hai| (6) naracandra upAdhyAya-inhoMne jyotiSazAstra ke aneka granthoM kI racanA kI hai| vartamAna meM inake (1) ber3AjAtakavRtti, (2) praznazataka, (3) prazna caturvizatikA, (4) janma samudrasaTIka, (5) lagnavicAra aura (6) jyotiSa prakAza nAmaka graMtha upalabdha haiN| (7) samantabhadra-inake dvArA likhA huA graMtha 'kevalajJAna prazna cUr3AmaNi' hai| racanA zailI kI dRSTi se graMtha kA racanAkAla 12vIM-13vIM sadI pratIta hotA hai| (8) hemaprabhasUri-inake dvArA racita graMtha trailokya prakAza hai| 'meghamAlA' nAmaka graMtha bhI Apane hI likhA hai| (8) harikalaza-ye kharataragaccha ke the| inhoMne I0 sana 1564 meM nAgaura meM jyotiSasAra nAmaka mahattvapUrNa graMtha kI racanA prAkRta meM kI hai| (10) meghavijayagaNi--ye jyotiSazAstra ke prakANDa vidvAna the| inakA samaya vi0 saM0 1737 ke AsapAsa mAnA jAtA hai| inake dvArA racita meghamahodaya yA varSa prabodha, udaya dIpikA, ramalazAstra aura hastIsaMjIvana Adi mukhya haiN| praznasundarI aura vizAyaMtravidhi bhI inake dvArA race gye| (11) mahimodaya-inakA samaya vi0 saM0 1722 ke AsapAsa batAyA jAtA hai| ye gaNita aura phalita donoM prakAra ke jyotiSa ke vidvAn the| inake dvArA racita jyotiSa ratnAkara, gaNita sATha sau, paMcAGgAnayanavidhi graMtha kahe jAte haiN| (12) ubhayakuzala-inakA samaya saM0 1737 ke lagabhaga mAnA jAtA hai| ye phalita jyotiSa ke acche jJAtA the| inhoMne vivAha paTala, camatkAra ciMtAmaNi TavA nAmaka do jyotiSa graMthoM kI racanA kI hai| (13) labdhicandragaNi--ye kharataragacchIya kalyANanidhAna ke ziSya the| inhoMne vi0 saM0 1751 ke kArtika mAsa meM janmapatrI paddhati nAmaka eka vyavahAropayogI jyotiSa kA graMtha banAyA hai| (14) bAghajI muni-ye pArzvacandra gacchIya zAkhA ke muni the| inakA samaya vi0 saM0 1783 mAnA jAtA hai| inhoMne 'tithi sAriNI' nAmaka eka jyotiSa kA mahattvapUrNa graMtha likhA hai, isake atirikta inake do tIna phalita jyotiSa ke bhI muharta sambandhI graMthoM kA patA lagatA hai| (15) yazasvatasAgara-- inakA dUsarA nAma jasavantasAgara bhI batAyA jAtA hai| ye jyotiSa, nyAya, vyAkaraNa aura darzanazAstra ke dhurandhara vidvAna the| inhoMne grahalAghava ke Upara Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 munidvaya abhinandana grantha vArtika nAma kI TIkA likhI hai| vi0 saM0 1762 meM janma kuNDalI viSaya ko lekara 'yazorAja paddhati' nAmaka eka vyavahAropayogI graMtha likhA hai| isI prakAra aura bhI anekoM jaina jyotiSAcArya ho cake haiM jinhoMne jaina jyotiSa sAhitya meM abhivRddhi kI hai| eka bAta spaSTa hai ki prAcInakAla se hI jaina jyotiSAcArya isa vijJAna meM ruci lete rahe haiN| isakI prAcInatA para DaoN0 nemicandra zAstrI ne likhA hai, "jaina jyotiSa kI prAcInatA kA eka pramANa paMcavarSAtmaka yuga meM vyatIpAta Anayana kI prakriyA hai / vedAMga jyotiSa se bhI pahale isa prakriyA kA pracAra bhArata meM thaa|"2 DA0 zAstrI ne Age likhA, "nakSatroM ke sambandha meM jitanA UhApoha jainAcAryoM ne kiyA hai, utanA anya logoM ne nhiiN| praznavyAkaraNAMga meM nakSatra yogoM kA varNana vistAra ke sAtha kiyA hai| isameM nakSatroM ke kula, upakula aura kulopakula kA nirUpaNa batAyA hai|"3 jainAcAryoM ne jyotiSa ke vividha aMgoM para prakAza DAlA hai| DaoN0 zAstrI kahate haiM, "viSaya vicAra kI dRSTi se jaina jyotiSa ko pradhAnataH do bhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai-eka gaNita aura dUsarA phalita / gaNita jyotiSa meM saiddhAMtika dRSTi se gaNita kA mahattvapUrNa sthAna hai, grahoM kI gati, sthiti, vakrI, mArgI, madhyaphala, mandaphala, sUkSmaphala, kujyA, trijyA, bANa, cApa, vyAsa, paridhiphala, evaM kendraphala Adi kA pratipAdana binA gaNita jyotiSa ke nahIM ho sakatA hai| AkAza maMDala meM vikINita tArikAoM kA grahoM ke sAtha kaba kaisA sambandha hai, isakA jJAna bhI gaNita prakriyA se hI sambhava hai jainAcAryoM ne gaNita jyotiSa sambandhI viSaya kA pratipAdana karane ke lie pATIgaNita, bIjagaNita, rekhAgaNita, trikoNamiti, golIya rekhAgaNita, cApIya evaM vakrIya trikoNamiti, pratibhAgaNita, zRgonnatigaNita, paMcAMganirmANa gaNita, janmapatranirmANa gaNita, grahayuti, udayAsta sambandhI gaNita evaM mantrAdi sAdhana sambandhI gaNita pratipAdana kiyA hai|"4 1 kramAMka 1 se 15 taka jyotiSAcAryoM ke dvArA racita jyotiSa sAhitya ke vizeSa adhyayana hetu dekheM(1) bhAratIya jyotiSa-zrI nemicandra zAstrI (2) jaina sAhitya aura itihAsa - paM0 nAthUrAma premI (3) gaNitasAra saMgraha - saM0 DA0 e0 ena0 upAdhye va anya (4) Ganitatilak by Sripati-Edt. H. R. Kapadia. (5) jaina siddhAnta bhAskara, bhAga 14, ki0 1, 2, bhAga 13 ki0 2 (6) dugadevAcAryakRta ziSTasamuccaya-saM0 a0 sa0 gopANI (7) Jainism in Rajasthan--Dr. K. C. Jain (8) kevalajJAna prazna cUr3AmaNi-saM0 DaoN0 nemicandra zAstrI (6) jaina vAGmaya kA prAmANika sarvekSaNa-sohanI (10) Trailokya Prakash-Edt. AcArya rAmasvarUpa zarmA (11) jinaratnakoza---pro0 eca0 DI0 belaNakara (12) jyotiSasAra saMgraha-saM0 paM0 bhagavAnadAsa jaina (13) hIrakalaza jaina jyotiSa-saM0 zAstrI di0 ma0 jAnI (14) prAkRta sAhitya kA itihAsa-DA0 jagadIzacandra jaina (15) History of Classical Sanskrit Literature -N. Krishnamachariar. 2 kevalajJAna prazna cUr3AmaNi, prastAvanA, pRSTha 3 3 vahI, pRSTha 4 4 vahI, pRSTha 6 Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina jyotiSa sAhitya : eka dRSTi 386 uparyukta vivaraNa ko dekhate hue hama isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki jainAcAryoM ne jyotiSa para paryApta rUpa se sAhitya sRjana kara dizAdAna diyA hai| aba yadi unake dvArA diye gaye mArgadarzana kA lAbha hama nahIM uThAte haiM, to yaha hamArA durbhAgya hI hai| Aja bhI jainAcAryoM dvArA praNIta anekAneka graMtha chipe hue par3e haiN| aise chipe hue graMthoM meM anya viSayoM ke sAtha-sAtha jyotiSa ke graMthoM kI bhI upalabdhi sambhava hai| jainAcAryoM ne jyotiSa sAhitya kI apanI gaMgA ko na kevala uttarI bhArata meM hI bahAyA varan usakA prasAra hameM dakSiNa bhArata meM bhI milatA hai| isase spaSTa hai ki jaina jyotiSa sAhitya jitanA prAcIna hai, utane hI vyApaka rUpa se likhA bhI gayA hai| aba to kevala usako prakAza meM lAne kI AvazyakatA hai jisase jaina mAnyatAoM kA udghATana ho ske| vizvAsa hai ki jijJAsU vidvAna evaM anusandhAnakartA isa dizA meM kucha kreNge| Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma meM jyotiSa 0 madanamohana jana 'pavi' jainadharma atyanta vizada, prAcInatama hai| jyotiSa kA abhinna sambandha dharmAntargata rahA hai| jyoti pradAna karane vAle sUrya candrAdi grahoM kA asara anAdikAla se hotA rahA hai| pRthvI svayaM sUrya kA eka Tukar3A hai / sadiyoM ke bAda zItala banA / jvAra, bhATA Adi grahoM ke hI pariNAma haiM / varSAgamana sUrya ke pUrNa tapita hone para hotA hai| jaina matAnusAra 32 sUtra, mahAvIra svAmI kI vANI kA sAra hai| inameM candraprajJapti, sUryaprajJapti Adi mukhya grahAdi vivecanAtmaka sUtra haiN| sUrya-candra kA vistRta varNana hai| gati, saMkhyA prabhAvAdi kA varNana hai| jainadharma meM aneka sUrya-candroM, nakSatroM, tAroM kI prAmANikatA hai| jambUdvIpa bharatakSetra meM do sUrya va do candroM kI kalpanA kI gaI hai| donoM cara graha haiN| vaijJAnikoM ke hisAba se pRthvI cara hai / candra-sUrya sthira haiM / vaijJAnikoM ne pRthvI ko gola mAnA hai| jainadharma meM thAlI ke samAna capaTI mAnA gayA hai| sUrya udayAsta ke samaya sUrya kI gati 6 hajAra yojana kI hotI hai| eka muhUrta meM sUrya 5000 yojana se kucha adhika calatA hai| do sUrya sampUrNa maMDala para eka ahorAtri meM ghUmate haiN| nakSatrAdi ke tAre, AkAra, gotrAdi nimna prakAra haiMnakSatra nAma tAre AkAra gotra 1 azvinI azva skaMdhAkAra asvAyana 2 bharaNI strI yoni AkAra bhagaveza 3 kRttikA gRhAkAra agnivezAyana 4 rohiNI rathAkAra gautama gotra 5 mRgasira mRgamastakAkAra bhArada gotra 6 ArdrA rudhira binduvat lohiyANasa 7 punarvasu vasiSTha 8 puSya vardhamAnAkAra upacAyaNasa & AzleSA dhvajAkAra mAMDavAyasa 10 maghA nakSatrAkAra piMgalA 11 hasta hathelI AkAra kosiya 12 citrA mahue ke phUla dabhiyAyaNa 13 svAti khIlAkAra cAmara chatra 14 vizAkhA sAdapiNI aMgAyaNasa 15 anurAdhA ekAvalI govAlayaNasa 16 jyeSThA gajadaMtAkAra tigacchAyasa 17 mUla bicchu AkAra kAtyAyaNasa m mw or in an a cUlAkAra m w a on or of x m Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma meM jyotiSa 361 >> >> s s r h h h 18 pUrvASAr3hA hastIcAlavat viSAyaNasa 16 uttarASAr3hA baiThe siMhavat vAghravacAyaNasa 20 abhijit gozRgAkAra mogalAyana 21 zravaNa kAvar3AkAra saMkhAyaNa 22 dhaniSThA pakSI piMjarAkAra agnivesAyaNa 23 zatabhiSA puSparAzi AkRti kuNDalI lAyaNa 24 pUrvabhAdraprada ardha vApikAkAra kaniyasa 25 uttarAbhAdrapada ardha vApikAkAra dhanaMjayasa 26 revatI nAvAkAra puSpAyana 27 pUrvAphAlgunI ardha palyaMkAkAra golavAyaNa 28 uttarAphAlgunI . ardha palyaMkAkAra kAzyapa lavaNa samudra vartulAkAra mAnA gayA hai| zAstroM rAhu ke nimna nAma pracalita haiMsiMghASTaka, jaTila, kSullaka, khara, dadura, magara, maccha, kacchapa, kRSNa sarpa, Adi / rAhu kA vimAna 5 varNa vAlA mAnA hai / ve kramazaH nimna haiM-kRSNa, nIla, rakta, pitta, shuklaadi| svapna saMsAra kI bhI vivecanA jaina jyotiSa meM paryApta mAtrA meM vidyamAna hai / tIrthaMkara bhagavAna jaba garbha meM Ate haiM to unakI mAtA ko nimna prakAra ke 14 svapna Ate haiM hasti, vRSabha, siMha, lakSmI, phUlamAlA, candra, sUrya, dhvajA, kalaza, sarovara padmayukta, kSIra samudra, deva vimAna, ratna rAzi, nidhUma jvAlAdi / rAjagRhI ke puNyapAla ko 6 svapna Aye the| unakA vizad varNana bhagavAna mahAvIra ne pharamAyA thaa| jainadharmAnuyAyI rAjA candragupta ko 16 svapna Aye the / bhadrabAhujI ne unakA phalita kathana kiyA thaa| jainAcArya jayamalajI mahArAja sAhaba kI mAtA ne ha~satA huA candra dekhaa| bAda meM eka divyAkRti dikhAI dii| vaha muMha meM praveza kara gii| jayamala jI ke pitA ko mAtA ne svapna khaa| jayamalajI ke pitAjI ne svapna zubha hai, btaayaa| kucha dina bAda mahimA devI ke garbha se jayamalajI mahArAja sAhaba kA janma huaa| jambU rAjakumAra kI mAtA ne svapna meM garbhAvasthA meM jAmuna dekhe / putra janma huaa| nAma jambUkumAra rakkhA / ve bar3e hokara saMta bana gaye / vItazokA nagarI kI mahArAnI dhAriNI ne svapna meM siMha dekhA / garbha se mahAbalakumAra kA janma huA, jo saMtAtmA bane / pUjya jainAcArya svargIya cauthamalajI kI mAtA ne garbhAvasthA meM eka AmravRkSa phaloM se ladA dekhA / kukSi se jainAcArya jaise mahAn AtmA kA janma huaa| mevAr3a pUjya svargIya motIlAla jI mahArAja sAhaba kI mAtA ne svapna meM motiyoM kI mAlAe~ dekhiiN| putra ratna kA janma huaa| nAmakaraNa zrI motIlAla kiyA / ye mevAr3a pUjya mahAn saMta bane / jainadharma meM jyotiSa kA marma vidyamAna hai| svapna pUrvajanmakRta saMskAroM ke anusAra Ate haiN| candraprajJapti, sUryaprajJapti nAmaka grantha meM donoM grahoM kA vistRta vivecana hai| jainadharma meM jyotiSa kA mahattvapUrNa sthAna hai| noTa :- maghA nakSatra ke bAda pUrvAphAlgunI, uttarAphAlgunI krama se par3he jaayeN| (1) nakSatra gotrAdi-saptadaza candraprajJaptisUtra, SaSTha upAMga, pR0 230 (2) nakSatra ke tAre va AkRti aSTAdaza sUrya-prApti, saptama upAMga, pR0 192 (3) rAhu varNana-sUryaprajJapti, pR0 387 Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina jyotiSa evaM jyotiSazAstrI / lakSmIcandra jaina gaNita prAdhyApaka, gavarnameMTa kaoNleja, khaMDavA (ma0 pra0) jaina zrati meM jyotiSa jJAna kA prArambha karmabhUmi ke prArambha meM sarvaprathama sUrya evaM candramA ke udaya hone para prathama kulakara dvArA manuSyoM kI utkaMThA dUra karane hetu honA pratIta hotA hai / kintu yuga tathA kalpakAloM kI avadhAraNAe~ ukta jJAna kI paramparA ko sudUra anAdi kI ora iMgita karatI haiM / Aja ke sAMkhyikI siddhAnta para AdhArita jyotiSa kI khojeM yuga siddhAnta ko puSTa kara rahI haiN| rojarsa biliyarDa dvArA prastuta phreMca bhASA ke zodha-nibandha meM isakA vizleSaNa kiyA gayA hai / ' aisA pratIta hotA hai ki varddhamAna mahAvIra yuga meM vidyAnuvAda pUrva tathA parikarmoM kA saMkalana athavA nirmANa bar3e paimAne para huA hogA aura isa kArya meM bebilana tathA sumeru ko hajAroM varSa prAcIna abhilekhabaddha sAmagrI eka srota rUpa meM upayogI siddha huI hogI / Adhunika pAmIra evaM rUsa ke dakSiNI koroM ke nivAsI bhAratIyoM ke samparka meM jo isa jJAna kA AdAna-pradAna karate rahe vaha itihAsa kI vastu nahIM varan maitrI ke aMcala kA AgAra bana kara raha gyii|2 gaNita jyotiSa kA sampUrNa rUpa nikhArane vAle bhAratIya graMtha AryabhaTTa se pUrva ke anupalabdha haiM / kevala jaina sAhitya ke karaNAnuyoga sambandhI paramparA se cale Aye graMthoM meM yatra-tatra kucha aise tattva bikhare prApta ho jAte haiM jinase aise sUtroM kA bodha ho jAtA hai jo jaina jyotiSa ke atulanIya vaibhava ke paricAyaka siddha hote haiM / ve sarvathA maulika pratIta hote haiM aura una kar3iyoM ko jor3ate pratIta hote haiM jinake TUTa jAne se jyotiSa itihAsa aMdhakAra meM batA calA gyaa| isa sama kucha zodha lekha prakAzita ho cuke haiM aura zodha-prabandha nirmita kiye jA rahe haiM jinake AdhAra para bhaviSya itihAsa ke aneka pahalU jaina AcAryoM ke abhUtapUrva aMzadAnoM ko prakAza meM lAne kA uddezya pUrA kara skeNge| 1 2 3 Roger Billiard, L' Astronomie Indienne, Paris, 1971. dekhiyeNeugebauer, O., The Exact Science in Antiquity, Providence, 1957. dekhiye-- (a) Das, S. R., The Jaina Calendar, The Jaina Antiquary, Arrah, Vol. 3. No. ii, Sept. 1973, pp. 31-36. (a) Agrawal, M. B., Part III, Jaioa Jyotisa, Thesis on "Ganita eyam Jyotisa ke Vikasa men Jainacaryon Ka Yogadana." University of Agra, August, 1972, pp. 314-341. (sa) Jain L. C. Tiloyapannatti ka Ganita, Jivaraj Granthmala, Sholapur, 1958, 1-109. Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina jyotiSa evaM jyotiSazAstrI 363 prAkRta graMthoM ke nirmANa evaM nirmANakarttAoM ke kAla nirNaya kI samasyA atyadhika gambhIra hai tathApi paramparA kA kAla nirNaya kaThina vastu nahIM hai / tiloyapaNNattI tathA trilokasAra viSayaka jyotiSa adhikAroM para lekhaka dvArA prakAza DAlA jA cukA hai / " itara graMthoM sambandhI yaha sAmagrI unakI yathAyogya rUpa meM pUraka siddha ho sakegI / jyotiSa jJAna hetu kAla viSayaka sAmagrI vIrasenAcArya kRta dhavalA meM upalabdha hai jo pRSTha 313 se agale pRSThoM meM suvistRta rUpa meM varNita hai / yaha kAlAnuyogadvAra se avatarita hai / " (dhavalA, pu0 4) / samaya, nimiSa, kASThA, kalA, nAlI tathA dina, rAtri, mAsa, Rtu, ayana aura saMvatsara, ityAdi kAla ko jIva, pudgala evaM dharmAdika dravyoM ke parivartanAdhIna mAnA hai / yahA~ paramANu se lekara sUrya candrAdi ke vyavahAra sammilita haiM / uparyukta ke sivAya yuga, pUrva, parva, palyopama, sAgaropama tathA sUrya ke anantAnanta prakSepoM kA bhI varNana mahattvapUrNa hai / (tiloyapaNNattI 1, 2) / pandraha muhUrtoM ke nAma pUrva paramparAgata pratIta hote haiM : raudra, zveta, maitra, sArabhaTa, daitya, vairocana, vaizvadeva, abhijita, rohaNa, bala, vijaya, naiRtya, vAruNa, aryaman aura bhAgya / ye muhUrta dina sambandhI haiM / rAtri sambandhI muhUrta ye haiM : sAvitra, dhurya, dAtraka, yama, vAyu, hutAzana, bhAnu, vaijayanta, siddhArtha, siddhasena, vikSobha, yogya, puSpadanta, sugandharva tathA aruNa / kabhI dina ko chaha muhUrta jAte haiM aura kadAcit rAtri meM chaha muhUrta jAte haiM (dhavalA, pu0 4, pR0 319 ) / nandA, bhadrA, jayA, riktA aura pUrNA tithiyA~ hotI haiM / ina paMca divasoM se paMcadaza divasa vAlA pakSa banatA hai / ina tithiyoM ke devatA krama se candra, sUrya, indra, AkAza aura dharma hote haiM / nandA Adi tithiyoM kA nAma pratipadA se prArambha kiyA jAtA hai / dvitIyA - bhadrA, tRtIyA - jayA hai, ityAdi yaha cakra calatA rahatA hai / inakA AdhAra candra spaSTa pratIta hotA hai / pA~ca varSoM ke yuga ke cakra kalpa taka le jAte haiM / kAla kA AdhAra manuSyakSetra sambandhI sUryamaNDala kiyA gayA hai (vahI, pR0 320 ) / atIta, anAgata aura vartamAna rUpa kAla ke atirikta guNasthiti kAla, bhavasthiti kAla, karmasthiti kAla, kAryasthiti kAla, upapAda kAla aura bhAvasthiti kAla atyanta mahattvapUrNa haiM aura Adhunika vijJAna ke kAla viSayaka jJAna meM atyanta sahAyaka siddha ho sakate haiM (vahI, pR0 322) / dravya ( karma pudgala evaM nokarma pudgala ) parivartana, kSetra parivartana, kAla parivartana, bhava parivartana aura bhAva parivartana kAla Adhunika kAla avadhAraNAoM meM krAnti (da) nAhaTA, a0 caM0, jaina jyotiSa aura vaidyaka graMtha, zrI jaina siddhAnta bhAskara, ArA, 4.2, sitambara 1937, pR0 110-118 (i) zAstrI, ne0 caM0, grIkapUrva jaina jyotiSa vicAradhArA, bra0 candAbAI abhinandana grantha, ArA, 1654, pR0 462-466 (pha) zAstrI, ne0 caM0, bhAratIya jyotiSa kA poSaka jaina jyotiSa, varNI abhinandana graMtha, sAgara, 1962, pR0 478-484 (ka) jaina, ne0 caM0, jaina jyotiSa sAhitya, AcArya bhikSu smRti graMtha, kalakattA, khaNDa ii, 1661, pR0 210-221 tiloyapaNNattI - yativRSabha, bhAga (1) 1943, bhAga (2) 1651; trilokasAra nemicandra, bambaI (1920) saM0, bambaI, (1918) hindI, jambUdvIpa paNNattisaMgaho - paumanaMdi, zolApura, 1658, sUrapaNNatti, sUrata, 1616; jambUddIvapaNNatti, bambaI 1920, gaNitAnuyoga, sAMDerAva, 1671; ityAdi graMtha avalokanIya haiM / 5 puSpadaMta evaM bhUtabali, SaTkhaNDAgama, dhavalA TIkA ( vIrasenAcArya kRta) pu0 4, amarAvatI, 1942 4 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 munidvaya abhinandana grantha lA sakate haiM / ye kAmpyUTara ke kArya ko adhika vistRta kara sakate haiM / AbAdhA kAla sambandhI sAmagrI nAbhi - vijJAna ke TAima lega sambandhI jJAna ko prasphuTita kara sakatI hai / praznavyAkaraNa (10.5) meM samasta nakSatroM ko kula, upakula aura kulopakuloM meM vibhAjita kiyA gayA hai / yaha praNAlI mahattvapUrNa 1 kula saMjJA dhaniSThA, uttarAbhAdrapada, azvinI, kRttikA, mRgazirA, puSya, maghA, uttarAphAlgunI, citrA, vizAkhA, mUla aura uttarASAr3hA ko dI gayI hai / upakula saMjJA vAle zravaNa, pUrvAbhAdrapada, revatI, bharaNI, rohiNI, punarvasu, AzleSA, pUrvAphAlgunI, hasta, svAti, jyeSThA aura pUrvASAr3hA haiM / kulopakula saMjJaka abhijit, zatabhiSa, ArdrA evaM anurAdhA haiM / yaha vibhAjana pUrNamAsI ko hone vAle nakSatroM ke AdhAra para kiyA gayA pratIta hotA hai / pratyeka mAsa kI pUrNamAsI ko usa mAsa kA prathama nakSatra kula saMjJaka, dUsarA upakula saMjJaka aura tIsarA kulopakula saMjJaka hotA hai| zrAvaNa ( dhaniSThA, zravaNa aura abhijita ), bhAdrapada (uttarAbhAdrapada, pUrvAbhAdrapada, zatabhiSa), Azvina (azvinI, revatI), kArtika ( kRttikA, bharaNI), agahana yA mArgazIrSa ( mRgazirA, rohiNI), pauSa (puSya, punarvasu, ArdrA), mAgha ( maghA, AzleSA ), phAlguna ( uttarAphAlgunI, pUrvAphAlgunI), caitra (citrA, hasta), vaizAkha ( vizAkhA, svAti), jyeSTha ( jyeSThA, mUla, anurAdhA ), AsAr3ha (uttarASAr3hA, pUrvASAr3hA) ye 12 mAha nirmita hue / dhyAna rahe ki nakSatra paddhati vizva meM bhAratIya aMzadAna ke rUpa meM apratima hai / ina 12 mAsoM ke AdhAra para 12 rAziyoM kA nirmANa kaThina nahIM rahA hogA / jaina jyotiSa meM 106800 gaganakhaNDoM ke donoM ora vAstavika tathA kalpita sUrya candra, jambUdvIpa meM sthApita kara, prakSepoM meM unakI galiyoM kA nirdhAraNa advitIya hai / sUrya kA 30 muhUrta viSayaka gamana 1830 gaganakhaNDoM meM prati muhUrta to sarala hai / kintu trilokasAra meM navIna kAlpanika sUrya ko RturAhu rUpa meM lekara usakA gamana 1826 13 gaganakhaNDa pratimuhUrta lekara jo khoja huI hogI vaha rAzi sambandhI vizva khoja ko jaina khoja nirUpita karatI hai / inake AdhAra para phalita jyotiSa ke vikAsa kI bebilana, grIka paramparA IsvI pUrva 300 se 300 pazcAt dRSTigata hotI hai / samavAyAGga (sa0 7, sU0 5 ) ke nakSatroM kI tArAe~ aura unake dizAdvAra kA varNana milatA hai / yathA : pUrvadvAra (kRttikA, rohiNI, mRgazirA, ArdrA, punarvasu, puSya, AzleSA); dakSiNadvAra ( maghA, pUrvAphAlgunI, uttarAphAlgunI, hasta, citrA, svAti, vizAkhA); pazcimadvAra (anurAdhA, jyeSThA, mUla, pUrvASAr3hA, uttarASAr3hA, abhijit aura zravaNa ); uttaradvAra ( dhaniSThA, zatabhiSA, pUrvAbhAdrApada, uttarAbhAdrapada, revatI, azvinI, bharaNI) cAra dvAra haiM / inake sivAya jyotiSa viSayaka sandarbha 1.6, 2*4, 3.2, 4.3 tathA 56 meM upalabdha haiM / ThANAMga meM candramA ke sAtha sparzayoga karane vAle nakSatroM meM kRttikA, rohiNI, punarvasu, maghA, citrA, vizAkhA, anurAdhA aura jyeSThA haiM / isa yoga kA phala tithiyoM ke anusAra vibhinna prakAra kA hotA hai / nakSatroM kI anya saMjJAe~ tathA vibhinna dizAoM se candramA ke sAtha yoga karane vAle nakSatroM ke nAma aura unake phala vistArapUrvaka varNita haiM / isameM 88 grahoM ke nAma bhI upalabdha haiM jo tiloyapaNNattI kI sAmagrI se tulanIya haiM / praznavyAkaraNa meM nau grahoM kA varNana hai para gamana sambandhI vivaraNa yahA~ bhI naSTa gayA hai / (ThANAMga, pR0 68-100, samavAyAMga, sa0881) / samavAyAMga Adi sabhI graMthoM meM grahaNa kA kAraNa parvarAhu candra ke lie aura ketu sUryagrahaNa kA kAraNa mAnA gayA hai (samavAyAMga, sa0 15.3) / nizcita hI, rAhu evaM ketu kAlpanika gaNitIya sAdhana kI vastu rahe haiM jaisA ki RturAhu ke sambandha meM pUrvollekha hai / dinavRddhi aura dinahrAsa sambandhI sAmagrI bebilana aura sumeruvartI sthaloM ke lie prayukta mAnI gayI hai jo Jain, L. C., The Kinematic Motion of Astral Real and Counter Bodies in Trilokasara, I. J. H. S., 111, 1976, pp. 58-74. Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina jyotiSa evaM jyotiSazAstrI 365 samavAyAMga tathA anya prAkRta karaNAnuyoga sambandhI graMthoM meM upalabdha hai| (vahI, sa0 884) / isa prakAra jainAgama meM jo vivaraNa milatA hai vaha gaganakhaNDa tathA yojana ke koNIya mApa tathA dUrIya mApa ke sambandha meM gaNitIyarUpeNa prakSipta hai tathA rahasyamaya hote hue sarvathA yakatA hai| phalita jyotiSa meM tithi, nakSatra, yoga, karaNa, vAra, samayazuddhi, dinazuddhi kI carcAe~ kisa prakAra vikasita huI hoMgI-isa hetu aneka graMthoM kA anuvAda kArya lAbhadAyaka siddha ho skegaa| isa ora abhI dhyAna nahIM gayA hai tathA zodhakendroM meM jyotiSa evaM gaNita kA saMcAlana aba atyanta Avazyaka hai| prAyaH I0 pU0 300 se I0 pa0 600 (AdikAla) sambandhI racanAoM meM tiloyapaNNattI, sUryaprajJapti, candraprajJapti, aMgavijjA, lokavijayayantra, evaM jyotiSakaraNDaka ullekhanIya haiN| ina sabhI meM paMcavarSAtmaka yuga mAnakara tithi, nakSatrAdi kA sAdhana kiyA gayA hai| yaha yuga zrAvaNa kRSNA pratipadA se, jaba candramA abhijitta nakSatra para rahatA hai, prArambha hotA hai / sUryaprajJapti meM sUrya ke gamanamArga, parivAra, Ayu ke vivaraNa ke sAtha paMcavarSAtmaka yuga ke ayanoM ke nakSatra, tithi aura mAsa kA vivaraNa diyA gayA hai| candraprajJapti meM sUrya kI pratidina kI yojanAtmaka gati nikAlI gayI hai, tathA uttarAyaNa aura dakSiNAyana kI vIthiyoM kA alaga-alaga vistAra nikAla kara sUrya candra kI gatiyAM nizcita kI gayI haiN| yahI vivaraNa tiloyapaNNattI meM bhI milatA hai| candraprajJapti meM candra aura sUrya kA saMsthAna aura tApakSetra kA saMsthAna tiloyapaNNattI sadRza varNita hai| solahoM vIthiyoM meM candramA kA AkAra samacatusra gola batalAyA gayA hai| unheM yugAraMbha meM samacaturasra aura udaya hone para vartula batalAyA hai| ye ardhagolIya haiM / yaha dRSTigata prakSepa hai| vedAMga jyotiSa kI ayana paddhati bhinna hai| chAyAsAdhana vidhi se dinamAna nikAlane kI vidhi kA varNana candraprajJapti (pra0 6.5) meM milatA hai| ardhapuruSa pramANa chAyA hone para dinamAna kA tRtIyAMza vyatIta ho jAtA hai| dopahara ke pUrva yahI chAyApramANa dina avazeSa aura dopahara bAda pudina avazeSa batalAyA hai| puruSa pramANa chAyA hone para hai dina zeSa, tathA Der3ha puruSa pramANa chAyA 4 dina zeSa batalAtI hai| puruSa chAyA ke sivAya gola, trikoNa, lambI-caukora Adi vastuoM kI chAyA se dinamAna ko nikAlA jAtA hai| yaha trikoNamiti sambandhI Akalana hai| isameM candramA ke sAtha tIsa muhUrta taka yoga karane vAle nakSatra zravaNa, ghaniSThA, pUrvAbhAdrapada, revatI, azvinI, kRttikA, mRgazira, puSya, maghA, pUrvAphAlgunI, hasta, citrA, anurAdhA, mUla aura pUrvASAr3hA hai| paiMtAlIsa muhUrta taka uttarAbhAdrapada, rohiNI, punarvasu, uttarAphAlgunI, vizAkhA aura uttarASAr3hA yoga karate haiM tathA pandraha muhUrta taka kA yoga candra ke sAtha zatabhiSA, bharaNI, ArdrA, AzleSA, svAti aura jyeSThA karate haiN| candraprajJapti (16vA prAbhRta) meM candra ko svaprakAzita batalAkara isake ghaTane-bar3hane kA kAraNa spaSTa kiyA hai| yaha Adhunika siddhAnta nahIM hai| trilokasAra meM usakA gamana hI kalAoM kA kAraNa batalAyA gayA hai| 18vA prAbhUta sUryAdi grahoM kI citrA pRthvItala se U~cAI pradarzita karatA hai jo udagra rUpa se lI gaI hai| jyotiSakaraNDaka meM ayana tathA nakSatra lagna kA vivaraNa hai| yaha lagna nikAlane kI praNAlI maulika hai : laggaM ca dakSiNAya bisuve sUvi assa uttaraM aynne| laggaM sAI visuvesu paMcasu vi dakkhiNe ayaNe // arthAt azvinI aura svAti ye nakSatra viSuva laggaM batAye gaye hai| jisa prakAra nakSatroM ke vizeSa vibhAjana samUhoM ko rAzi kahA jA sakatA hai, usI prakAra nakSatroM kI isa viziSTa avasthA ko lagna batalAyA gayA hai| isa grantha kA racanAkAla sambhavataH I0 pUrva ho sakatA hai| 7 jyotiSakaraMDaka, saTIka, ratalAma, 1628 Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 munidvaya abhinandana grantha aSTAMga nimitta kA saMkSipta vivaraNa aMgavijjA kA viSaya hai jo kuSANa-gupta yuga ke saMdhikAla meM nirmita huA pratIta hotA hai| zarIra ke lakSaNoM se athavA anya nimitta yA cihnoM se zubhAzubha phala kA kathana hai / isameM sATha adhyAya haiM / graha praveza, yAtrAraMbha, vastra, yAna, dhAnya, caryA ceSTA, pravAsa, Adi kA vivaraNa 45veM adhyAya meM milatA hai| 52veM adhyAya meM jyotiSa piMDoM, indra dhanuSa, vidyuta kAla Adi ke nimittoM ke zubhAzubha diye gaye haiM (aMgavijjA pR0 206-206) / lokavijayayantra meM 30 gAthAe~ haiN| loka meM subhikSa, durbhikSa kA bhaviSya nirNIta kiyA gayA hai| 145 se 153 taka ke dhruvAMkoM dvArA svasthAna kA zubhAzubha phala kA varNana milatA hai| gardabhilla ke samakAlIna, IsvI pUrva meM hue kAlakAcArya kA ullekha varAhamihira dvArA vRhajjAtaka meM kiyA gayA hai| yaha grantha kAlaka saMhitA hai| nizIthacUNi tathA AvazyakacUrNi se bhI inake jyotiSa sambandhI jJAna para prakAza par3atA hai| (bhAratIya jyotiSa, pR0 107) / unake Asa-pAsa hue umAsvAmI (svAti), dvArA tattvArthasUtra meM meru ko 'kha' akSa mAna kara prakSepoM meM sUrya candrAdi kA gamana aura cauthe adhyAya meM graha, nakSatra, prakIrNaka tathA tAroM kA ullekha kiyA hai| cakra sadaza ye nakze bebilana tathA anya dezoM meM 2500 I0 pUrva se pracalita abhilekhabaddha sAmagrI meM pAye gaye haiN| pUrvamadhyakAla prAyaH I0 pa0 600 se 1000 I0 taka mAnA jA sakatA hai| isa kAla meM RSiputra, mahAvIra (jyotiSapaTala ?), candrasena, zrIdhara Adi jyotiSiyoM ne vizeSa aMzadAna diye| arhaccUDAmaNisAra 74 prAkRta gAthAoM meM nibaddha hai / varAhamihira ke bhAI sambhavataH bhadrabAhu dvitIya kI yaha kRti pratIta hotI hai (DA0 nemicandra, jaina jyotiSa sAhitya, A0 bhikSu smRti grantha, kalakattA, 1661, pR0 210-221) / sArAMza meM phalita isa prakAra varNita hai: AliMgita saMjJaka svara vyaMjana a, i, e, o, ka, ca, Ta, ta, pa, ya, za, ga, ja, Da, da, ba, la, sa (subhaMga, uttara, saMkaTa) itara nAma haiN| abhidhUmita svara vyaMjana A, I, ai, au; kha, cha, Tha, tha, pha, ra, Sa, gha, jha, Dha, dha, bha, va, (madhya, uttarAdhara, vikaTa) itara nAma haiN| dagdha saMjJaka svara vyaMjana : u, U, aM aH, Ga, Ja, Na, na, ma itara nAma (vikaTa, saMkaTa, adhara, azubha) bhI haiN| kArya siddhi sabhI AliMgita akSara hone para hotI hai| praznAkSara dagdha hone para kArya siddhi nahIM hotii| mizrAkSaroM ke zubhAzubha phala, jaya-parAjaya, lAbhAlAbha, jIvana-maraNa Adi ke vivecana bhI darzanIya haiN| yatiyoM ke lie karalakkhaNa choTA grantha paThanIya hai| sambhavataH RSiputra kA prabhAva varAhamihira para pdd'aa| ye garga vaMza meM hue| inakA eka nimittazAstra upalabdha hai| eka saMhitA kA bhI madanaratna nAmaka graMtha meM ullekha haiN| vRhatsaMhitA kI mahotpalI TIkA meM RSiputra ke uddharaNa milate haiM / dRSTa, zravaNita, utpAta Adi dvArA prakaTa nimittoM se zubhAzubha phala prakaTa kiyA gayA hai| haribhadra kI prAyaH 88 racanAoM kA patA muni jinavijaya dvArA lagAyA gayA hai| inakI prAyaH 26 racanAe~ prakAzita huI haiM / ye sambhavataH AThavIM zatI ke jyotiSa marmajJa the / inhoMne 1440 8 Needham, J. & Wang, L., Science and Civilization in China, Vol. III, Cambridge, 1959, pp, 529, 546, 561, 562, 563, 566, 568 & 587. for Concept of Meru, see 531 (d) 563, 568 and 589. Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 367 jaina jyotiSa evaM jyotiSazAstrI prakaraNa-graMtha race haiM / jAtakazAstra yA horAzAstra viSayaka inakA lagna zuddhi graMtha prAkRta meM hai / lagna aura grahoM ke bala, dvAdaza bhAva Adi kA vivaraNa ullekhanIya hai / mahAvIrAcArya ke jyotiSapaTala meM sambhavataH grahoM ke cAra kSetra, sUrya ke maNDala, nakSatra aura tArAoM ke saMsthAna gati, sthiti aura saMkhyA Adi kA vivaraNa huA pratIta hotA hai - aisA DA0 nemicandra ne likhA hai / kalyANa varmA ke pazcAta hue candrasena dvArA kevalajJAna horA racita huaa| isake prakaraNa sArAvalI se milate-julate haiM kintu isa para karnATaka ke jyotiSa kA prabhAva dRSTigata hotA hai / yaha saMhitA viSayaka graMtha hai jo 4000 zlokoM meM pUrNa huA hai / marmajJa jyotiSiyoM meM dazavIM zatI ke zrIdharAcArya haiM / ye karNATaka prAnta ke the jo prArambha meM zaiva the aura bAda meM jainadharmAnuyAyI ho gaye the / jyotirjJAnavidhi saMskRta meM tathA jAtakatilakAdi racanAe~ kannar3a meM haiM / saMskRta graMtha meM vyavahAropayogI muhUrta hai / saMvatsara, nakSatra, yoga, karaNAdi ke zubhAzubha phala haiM / isameM mAsazeSa, mAsAdhipatizeSa aura dinazeSa dinAdhipatizeSa kI gaNitIya prakriyAe~ ullekhanIya haiM / jAtaka tilaka horA yA jAtakazAstra hai / isameM lagna, graha, grahayoga, janmakuNDalI sambandhI phalAdeza milatA hai / eka ajJAta lekhaka kI racanA praznazAstra sambandhI candronmIlana hai / isameM praznavarNoM kA vibhinna saMjJAoM meM vibhAjana kA uttara diyA gayA hai| keralIya praznasaMgraha meM candronmIlana kA khaNDana kiyA gayA hai| isakI praNAlI lokapriya thI / 1001 I0 se 1700 IsvI taka kA uttara madhyakAla hai / isa kAla meM bhArata meM phalita jyotiSa kA atyadhika vikAsa huaa| isa yuga ke sarvaprathama jyotiSI durgadeva haiM / inakI do racanAe~ riTTha samuccaya aura arddha kANDa pramukha haiM / inakA samaya prAyaH 1032 I0 hai / riTThasamuccaya zaurasenI prAkRta kI 261 prAkRta gAthAoM meM racita huA / mRtyu sambandhI vividha nimittoM kA varNana isameM hai / arddha kANDa meM vyAvasAyika graha yoga kA vicAra hai / isameM 146 prAkRta gAthAe~ haiM / IsvI san 1043 ke lagabhaga kA samaya mallisena kA hai jinakA Aya sadbhAva graMtha upalabdha hai / isameM 165 AryAe~ aura eka gAthA / isameM dhvaja, dhUma, siMha, maNDala, vRSa, khara, gaja aura vAyasa ina AThoM AyoM ke svarUpa aura phaladeza diye gaye haiM / vikrama saMvat kI 11vIM zatI ke digambarAcArya dAmanandI ke ziSya bhaTTavosari haiM jinhoMne 25 prakaraNa aura 415 gAthAoM meM AyajJAna tilaka kI racanA kI hai| isameM bhI ATha AyoM dvArA praznoM ke phalAdeza kA vistRta vivecana hai| praznazAstra ke rUpa meM isameM kArya akArya, hAni-lAbha, jaya-parAjayAdi kA varNana hai / udayaprabhadeva (1220 I0) dvArA Arambha siddhi nAmaka vyavahAra caryA para jyotiSa grantha hai jo muhUrta viSayaka muhUrta cintAmaNi jaisA hai / rAjAditya (1120 I0) bhI jyotiSI the / inake grantha kannar3a meM racita hue / padmaprabhasUri (vi0 saM0 36 dvAra prakaraNa haiM / isameM kula naracandra upAdhyAya (saM0 1324) ke vividha graMthoM meM ber3A jAtaka vRtti, praznazataka, prazna caturviMzatikA, janma samudra TIkA, lagna vicAra aura jyotiSa prakAza haiM tathA upalabdha haiM / jJAna dIpikA tathA jyotiSa prakAza ( saMhitA tathA jAtaka) mahatvapUrNa racanAe~ haiM / 1294 ) kA pramukha grantha bhuvanadIpaka yA grahabhAvaprakAza hai| isameM 170 zloka saMskRta meM haiM / Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 munidvaya abhinandana grantha aTThakavi (1300 I.) kA aTumata nAmaka jyotiSa grantha hai / isameM varSA, Akasmika lakSaNa, vAyu, gRha praveza, bhUkampa, vidya ta, indradhanuSa, dhvani, meghAdi ke nimittoM se phalAdeza diyA gayA hai| mahendrasUri (1262 zaka) dvArA yantrarAja racita haa| isameM nAr3IvRtta ke dharAtala meM gola pRSTha para khIMce gaye sabhI vRttoM kA pariNamana kara grahagaNita kiyA gayA hai| isakI TIkA malayendu sUri dvArA racita huii| isameM paramAkrAMti 23 aMza 35 kalA mAnI gaI hai| isameM pA~ca adhyAya haiM jinameM vibhinna graha gaNitoM kA sAdhana kiyA gayA hai| isameM paMcAMga nirmANa karane kI vidhi bhI dI gayI hai| sambhavataH isI yuga kI 8vI havIM zatI ke bAda kI eka racanA bhadrabAhu saMhitA hai jisameM aSTAMga nimitta kA varNana haiN| isameM 27 adhyAyoM meM nimitta tathA saMhitA ke viSaya hai aura 30veM adhyAya meM ariSToM kA vivaraNa hai| lokopayoga ko dhyAna meM rakhate hae isakI racanA huI / yaha sAMkhyikI kI Adhunika praNAlI kA dyotaka hai| samantabhadra (13vIM zatI) kI racanA kevalajJAna prazna cUr3AmaNi hai| isameM akSaroM ko pA~ca vargoM meM vibhAjita kara praznakartA ke vAkya ke AdhAra para praznoM ke phalAphala kA vicAra kiyA gayA hai| hemaprabha (sambat 1304) prAyaH caudahavIM zatI ke prathama caraNa meM inhoMne do grantha-trailokya prakAza tathA meghamAlA race / trailokyaprakAza phalita jyotiSa kA 1160 zloka vAlA grantha hai / megha mAlA meM zloka saMkhyA 100 hai / (pro0 eca0 DI0 belakara-jaina granthAvalI, pR0 356) ratnazekhara (15vIM zatI) dvArA 144 gAthAoM vAlA dinazuddhidIpikA racita huaa| yaha vyavahAra kI dRSTi se likhA gayA grantha hai| Takkarapheru (14vIM zatAbdI) ke do grantha gaNitasAra aura joisasAra haiM / isa yuga ke anya jyotiSayoM meM harSakIti (janmapatra paddhati), jinavallabha (svapna saMhitakA) jaya vijaya (zakuna dIpikA), puNyatilaka (grahAyu sAdhana), gargamuni (pAsAvalI), samudra kavi (sAmudrikazAstra), mAnasAgara (mAnasAgarI paddhati), jinasena (nimittadIpaka) Adi ullekhanIya haiM / aneka jyotiSa granthoM ke kartAoM kA patA nahIM calatA hai / 1701 I0 se 1676 I. taka arvAcIna kAla mAnA jA sakatA hai| isa yuga ke pramukha jyotiSI meghavijayagaNi (prAyaH vi0 saM0 1737) haiN| inake mukhya grantha megha mahodaya yA varSa prabodha, udaya dIpikA, ramalazAstra aura hasta saMjIvana haiN| varSa prabodha se jyotiSa viSaya kI jAnakArI milatI hai / hasta saMjIvana sAmudrikazAstra kI mahatvapUrNa kRti hai| inake atirikta ubhayakuzala (18vIM zatI pUrvArddha) ke phalita jyotiSa sambandhI vivAha paTala aura camatkAra cintAmaNi; labdhacandragaNi (vi0 saM0 1751) kA vyavahAra jyotiSa sambandhI janmapatrI paddhati; bAghatI muni (vi0 saM0 1783) ke tithi sAraNI grantha Adi; yazasvatasAgara (vi0saM0 1762) ke vyavahAropayogI yazorAjapaddhati ullekhanIya haiN| uparokta ke atirikta vinayakuzala, hIrakuzala, megharAja, jinapAla, jayaratna, sUracandra Adi aneka jyotiSiyoM kI racanAe~ upalabdha haiM / abhI taka prAyaH 500 jaina jyotiSa granthoM kA patA calA hai| (varNI abhinandana grantha, pR0 478-484) AzA hai ki 2500vA vIra nirvANa mahotsava ke upalakSya meM Ayojita samitiyA~ jaina vidyA ke kendroM para jyotiSa evaM gaNita kI zodhoM ko protsAhita karane hetu upayukta prAdhyApakoM kI Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina jyotiSa evaM jyotiSazAstrI niyukti kA prAvadhAna apanI yojanAoM tathA vividha zartoM meM karane kA prayatna kregii| gaNita jaina skRti kA avicchinna tathA AdhArabhUta pAyA hai jisa para aneka bauddhika tathA maulika racanAe~ sambhava huI tathA bhArata kI saMskRti ko sarvonnata evaM ujjvala rakhA gyaa| jainAcAryoM ne jo sAmagrI nirmita kI vaha mAtra itihAsa kI vastu nahIM hai varan una AdhAroM ko prastuta karatI hai, jina para navInatama khojoM ke Age bar3hA jA sakatA hai| ve AdhAra saiddhAntika haiM tathA prayogoM dvArA anubhUtayogya bhii| siddhAntoM kI racanA ko sUkSmatara banAyA jA sakatA hai-vaha bhI gaNitIya AdhAra lekara / astu ! hai isa varSa akTUbara meM AryabhaTra jyotiSI kA 1500 vA~ jayantI samAroha manAyA jA rahA hai| yativRSabha sambhavataH inake samakAlIna the| isa avasara yativRSabha ko smRti meM zodha kendroM para para jaina jyotiSa ke adhyayana kI buniyAdeM DAlanA zreyaskara hogaa| kama se kama vaizAlI, ujjaina tathA pUnA kI jaina pIThoM meM yaha adhyayana prArambha karAnA sambhava ho skegaa| Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4-0--0--0--0--0--0--0--0--0--0--0--0--0--0-0--0--0--0--0--0--0--0 jaina dharma, darzana saMskRti kA huA vivecana ramya / jyotiSa ke gambhIra jJAna kA kiyA buddhi se gamya / munidvaya ke abhinandana grantha kA khaMDa pA~cavA pUrNa / SaSTha khaMDa meM saMta - satIjana kA paricaya hai tUrNa / -0-0--0--0--0--0-0-0-0--0--0--0--0--0--0--0--0--0-2 --------------------------------------------------- Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PEEEEEEEEEE . SaSTha khaMDa OFFFFFFF. TOO ORI Woro 10 zramaNasaMghIya upAdhyAya pravara / jyotirvida mAlavaratna zrI kastUracanda jI ma0 AjJAnuvartI santa-satIgaNa kA sacitra paricaya olo Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre abhinandanIya mahAna tapasvIrAja zrI bherUlAlajI ma0 mevAr3abhUSaNa paM0 zrI pratApamala jI ma0 EFEREFER 2993139 upAdhyAya zraddhaya mAlavaratna zrI kastUracandajI ma0 vandanIya munigaNa 153 jainAgama tatvavizArada pravartaka zrI hIrAlAla jI0 ma0 gAyananidhi zrI rAmanivAsa jI ma0 Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakharavaktA kavi zrI kevalamuni jIpaM0 ratna vyA0 zrI indaramalajI ma0 madhara vyA0 mastayogI zrImanoharalAla jI ma0 ta0 pravaktA zrI lAbhacandra jI ma0 muni ca ra NoM meM za ta - za ta vanda na ta0 zrI dIpacandajI ma0 tapasvI vyA0 zrI vimalamanijI ma0 tapasvI zrI megharAjajI ma0 madhuravaktA strI mUlacandajI ma0 Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ojasvI vaktA kavi zrI azokabhanijI ma0 ta0 zrI basantIlAlajI ma0 saMgha sevAbhAvI ghora ta0 zrI mohanalAlajI ma0 ta0 zrI maMgalacanda jI ma0 va nda nI ya ma ni ja na sor Private & Personal use only www.jainel dhary.org dvAntAcArya zrI gaNezamanijI ghoratapasvI zrI pannAlAlajI ma0 madhura vyA0 zrI IzvaramanijI saMskRta vizArada zrI bhagavatI manijI Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntAcArya pra0 zrI udayamanijI ma0paM0 zrI rAjendramanijI ma0 zrI ramezamuni [sampAdaka ta0 zrI bRddhicanda jI ma0 va nda nI ya muni ja na , sevAbhAvI zrI sudarzanamunijI kavi zrI raMgamuni jI priyadarzI zrI surezamanijI mani zrI pradIpakumAra jI 'zazAMka' Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhura vyA0 zrI candanamunijI ma0 ta0 zrI sohanamanijI saphalavaktA zrIajItamunijI 'nirmala' vyA0 zrI narendramani jI 'vizArada' va nda nI ya ma ni ja na For Private &Personal use online taruNa ta0 zrI abhaya mani sevAbhAvI vidyArthI zrI virendramunijI kavi-vaktA zrI vijayamanijI AtmArthI zrI Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyArthI zrI basantamanijI ta0 ta0 prakAzamunijI 'vizArada sevAbhAvI zrI pyAracanda jo ma0 vyA0 zrI kAMntimati jI va nda nI ya muni ga Na vyA0 zrI RSabhamanijI sevAbhAvI zrI pramodamanijI bAlakavi zrI sabhASamanijI sevAbhAvI zrI navInamunijI Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jan Education Internama sevAbhAvI zrI bherUlAlajI ma0 zrI bhAskara munijI zrI aruNamunijI zrI surezamunijI (dvitIya) va nda nI ya muni ga Na Er Private & Personal Use Only inelibay.org vyA0 zrI pIyUSa manijI sevAbhAvI zrI ratanamunijI zrI zAntimanijI tapasvI zrI devamunijI Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jal a n International AdaraNIyA vandanIyA satIgaNa vidyAbhyAsI gautamamunijI mahAsatI zrI gulAbakaMvara jI mahAsatI zrI hagAmakuMvara jI AdaraNIyA vandanIyA satIgaNa w ww.alin library.org mahAsatI prakAzavatI jI mahAsatI zrI hemakuMvara jI mahAsatI zrI kamalAvatI jI tapasvanI mahAsatI mAnakaMvara jI Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Edt mahAsatI zrI badAmakuMvara jo mahAsatI zrI kaMcanakaMvara jI mahAsatI zrI vijayakavara jI mahAsatI zrI prabhAvatI jI AdaraNIyA vandanIyA satIgaNa For Private &Personal uselene purAba www.jangelibrary.org mahAsatI zrI zAntA jI mahAsatI zrI pAnakuMvara jI mahAsatI zrI caMcalakuvara jI mahAsatI zrI sohanakuMvara jI Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Private & Personal mahAsatI zrI chogakuMvara jI mahAsatI sajjanakuMvara kI jo ziSyA mahAsatI zrI kusumA jI mahAsatI viduSI zrI sajjanakuMvara jI ma0 AdaraNIyA vandanIyA satIgaNa viduSI mahAsatI zrI kezarakuMvara jI ma0 mahAsatI badAmakuMvara jI mahAsatI zrI kaMcakuMnavara jI mahAsatI zrI ramaNIkakuMvara jI (jAvarA vAle) Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain E mahAsatI zrI nAnakaMvara jI mahAsatI zrI candanA jI mahAsatI zrI puSpAvatI jI mahAsatI zrI madanakuMvara jI For Private & Personal AdaraNIyA vandanIyA satIgaNa www.jaugelibrary.org mahAsatI zrI madhubAlA jI mahAsatI choTe zrI ramaNIka kavara jI mahAsatI zrI akSaya jyoti mahAsatI zrI jJAnavatI jI Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educator H ernatione tapasvani ma0 zrI kalAvatI jI For Private & Persona zrI ramaNIkakuvara jI mahArAja (bar3e) mahAsatI zAradA jI AdaraNIyA vandanIyA satIgaNa l kSamA yAcanA :-ulAka varksa ko asAvadhAnI ke kAraNa pAMca citroM ke mUla phoTo guma ho gaye haiM, ataH hama cAhate hue bhI mahAsatIjI gaNa kA paricaya na chApa sake / inameM tIna citra to haiM-mahAsatI antarasAdhanA jI, satyasAdhanA jI, evaM divyasAdhanA jI / ukta paricaya meM bhI agara koI nAma Age pIche huA ho to hama savinaya kSamA cAhate haiN| -prabandha sampAdaka Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAna jIvanasiMhajI nalavAyA udayapura zrImAna bherUlAlajI rAMkA sikandarAbAda (AM0pra0) zrImAna saMcAlAlajI bAphanA dhuliyA zrImAna phakIracandajI mehatA (indaura-bhusAvala) For Private & Personal use only zrI jaina divAkara saMgaThana samiti ke adhikArI va sadasya gaNa prastuta abhinandana grantha prakAzana meM sahayogI zrImAna geharIlAjI mehatA zrImAna cAMdamalajI mArU mandasaura (ma.pra.) zrImAna nathamalajI lUkar3a jalagAMva (mahA.) zrImAna dinezabhAI bekara sikandarAvAda (A.pra.) POT Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ n Education International w zrImAna kanhaiyAlAlajI nAgaurI (udayapura) zrImAna saubhAgyamalajI koceTThA (jAvarA ) zrI jaina divAkara saMgaThana samiti ke adhikArI va sadasya gaNa zrImAna sukhalAla jI bAphanA (mandasaura) zrImAna sujAnamalajI mehatA jAvarA ( ma0pra0) zrImAna bApUlAlajI botharA ratalAma (ma.pra.) prastuta abhinandana grantha prakAzana meM sahayogI zrImAna kacaramalajI caupar3A (jAvada ) zrImAna nAthUlAlajI caDAliyA kapAsana (rAja0) zrImAna manoharalAlajI nAgaurI (udayapura) Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14.28MARN munidvaya abhinandana grantha 0prakAzaka : rameza jaina sAhitya prakAzana samiti po0 jAvarA (ma0 pra0) mUlya : 25) rupaye sirpha - mudraka : AvaraNa evaM citra Adi ke mudraka zaila prinTarsa, mAIthAna, AgarA-282003 brary.org