Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna vivecana (dhavalA sahita) prastuta saMskaraNa kI kImata kama karanevAle dAtAroM kI sUcI 1. zrImatI zrIkAntAbAI dha. pa. zrI pUnamacaMdajI chAbar3A, iMdaura 2. zrI bAbUlAla totArAmajI jaina, bhusAvala 3. zrI zAntinAthajI sonAja, akalUja 4. zrImatI sudhAbena ema. pATIla, ahamadAbAda 5. DaoN. ketanabhAI zAha, ahamadAbAda 6. zrI bharatabhAI e. amRtalAlajI zAha, ahamadAbAda 7. zrImatI zaziprabhA jaina dha.pa. sva. zrI rAjakumArajI jaina kI puNya smRti meM, tinasukiyA 8. zrImatI aMjanAbena mahezabhAI paTela, ahamadAbAda 9. zrI kalpezabhAI bhogIlAla zAha, ahamadAbAda 10. mehatA zaileSakumAra bhogIlAlajI zAha, ahamadAbAda 11. zrI zaileSabhAI zAha, ahamadAbAda 12. zrI bharatabhAI ema. zAha, ahamadAbAda 13. zrI vipinabhAI, ahamadAbAda 14. zrI jayantIlAla nihAlacanda zAha, ahamadAbAda 15. zrI eca. ema. jaina, ilAhAbAda 16. zrI mAMgIlAlajI arjunalAlajI chAbar3A, iMdaura 17. zrI molar3amala zosiMharAya jaina eNDa kaMpanI. agravAlamaNDI 18. zrI mayUrabhAI ema. siMghavI, mumbaI 19. zrImatI razmidevI vIrezajI kAsalIvAla, sUrata 20. sva. RSabhakumAra jaina putrazrI surezakumArajI jaina, pir3AvA 21. zrImatI mainAdevI dha.pa. paNDita siddhArthakumArajI dozI,ratalAma 22. zrImatI vimalAdevI dha.pa.zrI sumeramalajI pahAr3iyA,tinasukiyA 23. sva.zrImatI sImA kAlA dha.pa. zrI rAjezakumArajI kAlA, iMdaura kI smRti meM 201 24. sva.zrImatI dhApUdevIdha.pa.sva.tArAcaMdajI gaMgavAla kI puNya smRti meM, jypur| 25. zrImatI mamatA jaina dha.pa. zrI ajitakumArajI jaina, bhIlavAr3A 26. sva. zrI nemIcandajI pahAr3iyA kI puNya smRti meM, gohATI 27. zrI bhAgacandajI koThyArI, jayapura 28. zrImatI bhAvanA jaina dha.pa. zrI sunIlakumArajI caudharI, bhIlavAr3A 29. sva. zrImatI zAntidevI dha.pa. mANakacandajI pATanI, gohATI 30. zrImatI pAnAdevI mohanalAlajI seThI, gohATI 31. zrImatI gulAbIdevI lakSmInArAyaNa rArA, zivasAgara 32. zrImatI sohanadevI dha.pa. sva. tanasukhalAlajI pATanI, jayapura kula rAzi 0000000000000002017 rammarMMo000000 morrow lekhaka : bra. yazapAla jaina ema.e., jayapura sampAdaka: paNDita ratanacanda bhArilla zAstrI, nyAyatIrtha, ema.e., bI.eDa. prAcArya zrI ToDaramala diga. jaina siddhAnta mahAvidyAlaya, jayapura prakAzaka: patAze prakAzana saMsthA, ghaTaprabhA jilA-belagA~va (karnATaka) 591306 OMMMMMMMMIm 12710000 oronarroMMA paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura e-4, bApUnagara, jayapura (rAjasthAna) 302015 phona : (0141) 2705581, 2707458, phaiksa : 2704127, E-mail : ptstjaipur@yahoo.com
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 hajAra 500 2hajAra *prathama ATha saMskaraNa navama saMskaraNa (29 apraila, 2006) pUjya kAnajI svAmI jayantI yoga : 25 hajAra 500 15-16 28-29 30-51 30-51 prakAzakIya (navama saMskaraNa) guNasthAna-pravezikA kA yaha saMzodhita evaM saMvardhita rUpa guNasthAna-vivecana ke navama saMskaraNa kA prakAzana karate hue hameM atyanta prasannatA kA anubhava ho rahA hai| jayapara meM Ayojita AdhyAtmika zikSaNa-zivira ke avasara para karaNAnuyoga kA prArambhika jJAna karAne ke uddezya se gommaTasAra ke guNasthAna prakaraNa kI kakSA bra. yazapAlajI dvArA lI jAtI hai| usa kakSA meM baiThanevAle bhAIyoM ko isa viSaya ko samajhane meM jo kaThinAIyA~ AtI thIM, unhIM ko dhyAna meM rakhate hue bra, yazapAlajI ne yaha kRti taiyAra kI hai| bra. yazapAlajI cAroM anuyogoM ke santulita adhyetA evaM vairAgya rasa se bhIge hRdayavAle AtmArthI vidvAna haiN| zrI ToDaramala smAraka bhavana meM saMcAlita honevAlI pratyeka gatividhi meM ApakA sakriya yogadAna rahatA hai| TrasTa ke anurodha para Apa pravacanArtha bAhara bhI jAte rahate haiN| Apane paNDita ToDaramalajI dvArA likhita TIkA samyagjJAnacandrikA kA sampAdana kArya atyanta zrama evaM ekAgratA pUrvaka kiyA hai tathA sampAdana kArya se prApta anubhava kA bharapUra upayoga prastuta kRti kI racanA meM kiyA hai| karaNAnuyoga saMbaMdhI isa mahattvapUrNa evaM saralatama kRti ke lie TrasTa ApakA hRdaya se AbhArI hai| ___ guNasthAna-pravezikA ko saMzodhita karake jaba vistRta rUpa pradAna kiyA gayA, taba isake sampAdana kI AvazyakatA mahasUsa huii| isake lie paNDita ratanacandajI bhArilla se nivedana kiyA evaM unhoMne apane lekhanAdi kAryoM kI vyastatAoM meM se samaya nikAlakara ise sampAdita kara suvyavasthita kiyA hai; etadartha TrasTa unakA hArdika AbhArI hai| ___isa pustaka kI lejara TAipa saiTiMga zrI zruteza sAtapute zAstrI DoNagA~va dvArA kI gaI hai tathA prakAzana vyavasthA kA sampUrNa dAyitva akhila baMsala ne bakhUbI nibhAyA hai| ataH ye donoM mahAnubhAva badhAI ke pAtra haiN| isa kRti ke mAdhyama se Apa sabhI apane pariNAmoM ko pahicAnakara AtmakalyANa kareM, isI maMgala bhAvanA ke sAtha - sau. indumati aNNAsAheba khemalApure DaoN. hukamacandajI bhArilla adhyakSA mahAmaMtrI patAze prakAzana saMsthA, ghaTaprabhA paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura viSayAnukramaNikA viSaya pRSTha * prakAzakIya Adi 1-8 adhyAya pahalA 9-29 * sAmAnya prakaraNa 9-14 mUlya : 25 rupaye * prathamAnuyoga kA pakSapAtI * caraNAnuyoga kA pakSapAtI 16-19 * dravyAnuyoga kA pakSapAtI 20-22 * zabdazAkha,artha,kAmabhoga va anyamata kA pakSapAtI 23-27 * zAstrAbhyAsa kI mahimA adhyAya dUsarA * mahattvapUrNa praznottara adhyAya tIsarA 52-280 TAipa saiTiMga : * guNasthAna-bhUmikA trimUrti kampyUTarsa * guNasthAna-paribhASA 56-59 e-4, bApUnagara, jayapura * guNasthAna-vibhAjana 59-69 1. mithyAtva 70-85 2.sAsAdanasamyaktva 87-97 3. samyagmithyAtva (mizra) 98-106 4. aviratasamyaktva 107-127 5. dezavirata 128-139 6. pramattavirata 140-161 7. apramattavirata 162-175 madraka: 8. apUrvakaraNa 176-190 prinTa 'o' laiNDa 9. anivRttikaraNa 191-200 bAIsa godAma, jayapura 10. sUkSmasAmparAya 201-212 11. upazAMtamoha 213-224 12. kSINamoha 225-234 13. sayogakevalI 235-246 14. ayogakevalI 247-253 * guNasthAna pravezikA ke | * siddha bhagavAna 254-260 pA~ca saMskaraNa samAhita / / 262-280 52-55
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya adhyAtmagarbhita Agama ke abhyAsa meM ruci rakhanevAle zrIyuta bra. yazapAlajI jaina vigata aneka varSoM se karaNAnuyoga ke viSaya, guNasthAna kA sAmAnya jJAna karAne ke lie zikSaNa ziviroM meM prauDha kakSAyeM lete rahe haiN| jyoM-jyoM ApakI yaha kakSA lokapriya hotI gaI, tyoM-tyoM ApakA utsAha bar3hatA gayA / phalasvarUpa Apane eka 64 pRSThIya pustaka bhI guNasthAna-pravezikA nAma se likhakara prakAzita karA lii| Agama ke adhyayana adhyApana se viSaya kA parimArjana to honA hI thA / guNasthAnoM kI kakSA lene se guNasthAnoM se sambandhita viSaya-vastu aura bhI vistRta rUpa meM saMkalita hotI rahI, ata: Apane 4 varSa bAda puna: yaha nirNaya liyA ki kyoM na isI guNasthAna pravezikA ko bRhad rUpa de diyA jaay| apane liye gaye nirNaya ke anusAra brahmacArIjI ne saMkalita sAmagrI ko vyavasthita rUpa dene kA kAma prArambha kara diyA aura isake sampAdana ke liye mujha se kahA / eka varSa ke andara hI isa laghu pustikA kI lagabhaga 250 pRSThIya pANDulipi taiyAra kara mujhase punaH sampAdana ke lie Agraha kiyaa| yadyapi apane lekhana, adhyayana-adhyApana Adi ke kAraNa mere pAsa prAyaH samayAbhAva rahatA hai, phira bhI dharmasnehavaza tathA yaha socakara ki "isa nimitta se apane guNasthAna sambandhI jJAna kA parimArjana ho jaayegaa|" maiMne unakA Agraha sahaja svIkAra kara liyaa| brahmacArI yazapAlajI jaina mUlata: kannaDa bhASI haiM aura ApakI zikSA marAThI mAdhyama se huI, isa kAraNa kannaDa va marAThI bhASA para to ApakA vizeSa adhikAra hai; parantu hindI bhASA para vaisA adhikAra nahIM hai, jaisA hindI lekhana ke lie apekSita hotA hai, isa kAraNa bhASA sambanadhI kamajorI to thI hii| vistAra se par3hAne kI Adata aura abhyAsa hone se prazna bhI bar3e aura unake uttara bhI Ter3he-mer3e the, kucha punarAvRttiyA~ bhI thii| viSayavastu atyanta upayogI hone para bhI usakA prastutIkaraNa kamajora thaa| maiMne brahmacArIjI kI sahamati se hI unake mUlabhAva ko pUrI taraha surakSita rakhate hue viSayavastu evaM bhASA meM saMzodhana evaM parimArjana karake sugaThita evaM suvyavasthita svarUpa pradAna karane kA prayAsa kiyA hai| prasannatA kI bAta yaha rahI ki maiMne jo bhI saMzodhana kiyA, sujhAva diye, unheM brahmacArIjI ne bar3I sahajatA se svIkAra kiyA aura bArambAra hArdika prasannatA pragaTa kii| mujhe isakA sUkSmatA se adhyayana karane se bahuta lAbha huaa| saba kucha milAkara vastutaH yaha guNasthAnavivecana bahuta hI jJAnavarddhaka bana gayA hai| Agama va adhyAtma ke mahala meM praviSTa hone ke lie yaha bRhadAkAra pustaka pravezadvAra siddha hogaa| kRti ke par3hane se jJAta hotA hai ki lekhaka ne isa kRti ko likhane evaM viSaya-vastu ke saMkalana meM aneka granthoM kA gahana adhyayana kiyA hai| etadartha lekhaka ko jitanA dhanyavAda diyA jAye, kama hI hogaa| maiM kAmanA karatA hU~ ki lekhaka kA zrama sArthaka ho| -sampAdaka : (paNDita) ratanacanda bhArilla Atmanivedana vigata aneka varSoM se karaNAnuyoga ke mahattvapUrNa viSaya guNasthAna sambandhI kakSA lene kA saubhAgya mujhe vibhinna zikSaNa ziviroM ke avasara para milatA rahA hai| prArambha meM to mAtra zrI kundakunda-kahAna digaMbara jaina tIrthasurakSA TrasTa, muMbaI dvArA jayapura meM Ayojita ziviroM meM hI yaha kakSA calatI thI; lekina pAThakoM kI bar3hatI huI jijJAsA ko dekhate hue aba pratyeka zivira kI yaha eka anivArya kakSA bana cukI hai| isItaraha maiM jahA~ bhI pravacanArtha jAtA hU~, vahA~ bhI guNasthAna prakaraNa ko samajhAne kA Agraha hone lagatA hai| samAja kI isaprakAra kI vizeSa jijJAsA ne hI mujhe isa viSaya ke aura adhika adhyayana hetu prerita kiyaa| zrI ToDaramala digambara jaina siddhAnta mahAvidyAlaya meM zAstrI prathama varSa ke pAThyakrama ke antargata guNasthAna prakaraNa ke adhyApana ke nimitta se bhI merA isa viSaya kA cintanamanana bar3hatA gayA / isI kA phala yaha 'guNasthAna-vivacena' hai| guNasthAna-vivecana ke mAdhyama se guNasthAna kI kakSA lene kA/samajhAne kA rasa kucha aura hI hai| aba maiM pAThakoM ko "itane peja par3hakara Aoge to viSaya sulabhatA se samajha meM AyegA" - aisA kahatA huuN| vizeSakara paNDita ToDaramala digambara jaina siddhAnta mahAvidyAlaya ke vidyArthiyoM ko par3hAne meM, unheM gaNasthAna viSaya kI taiyArI karane meM vizeSa anukUlatA ho gayI hai| aba vidyArthI guNasthAna kI bhUmikArUpa praznottara to yAda karate hI haiM, sAtha hI sAtha guNasthAna-vivecana adhyAya kA samajhA haA viSaya (pratyeka guNasthAna kA) apane zabdoM meM AtmavizvAsapUrvaka sunAte haiM / isataraha guNasthAna-vivecana ke kAraNa guNasthAna saMbaMdhI viSaya samajhanA evaM samajhAnA aba aura bhI sulabha ho gayA hai| maiMne yaha guNasthAna-vivecana karaNAnuyoga kI vizeSa jAnakArI rakhanevAloM meM se bra. hIrAbena indaura, bra. vimalAbena jabalapura, paM. rAjamalajI jaina bhopAla, paM. kizanacaMdajI alavara, paM. pI. ela. vaidya malakApura, paM. manohararAva mAravaDakara nAgapura Adi vidvAnoM ko AdyopAnta dikhAyA aura unake mahattvapUrNa sujhAvAnusAra saMzodhana bhI kara liyA hai; ata: maiM ina sabakA AbhArI huuN| paM. rAjamalajI ne to samagra pustaka do-do bAra sUkSmatA se par3hI hai aura sujhAva bhI diye haiN| ___ isa pustaka ko tIna adhyAyoM meM vibhAjita kiyA hai - (1) pIThikA, (2) praznottara evaM (3) guNasthAna / sarvaprathama pIThikA meM AcAryakalpa paNDita ToDaramalajI viracita samyagjJAna-candrikA kI pIThikA ko purnasampAdita karake praznottaroM ke sAtha diyA hai, jisase pAThakoM ko samajhane meM aura sulabhatA hogii|
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ praznottara vibhAga meM guNasthAna prakaraNa ko samajhane meM sahayogI aise katipaya Avazyaka praznottara vizeSa saMzodhana ke sAtha aura jor3a diye gaye haiN| caudaha guNasthAnavAle tIsare adhyAya meM AmUlacUla parivartana karake guNasthAna-pravezikA meM jinakA saMketa mAtra kiyA thA, una saba binduoM ko jisaprakAra kakSA meM vistAra se par3hAtA hU~, usIprakAra sampUrNa viSaya dene kA prayAsa kiyA hai| isase kakSA meM na baiThanevAle bhI yadi svayaM ise akele meM par3heMge to bhI unheM viSaya sahaja avagata ho skegaa| uparokta tInoM adhyAyoM ke pazcAt mokSamArga hetu jina viSayoM ko samajhanA anivArya hai, aise viSaya - jaise jIva balavAna hai, karmabandha kA niyama Adi pariziSTa meM diye gaye haiN| ___isa aSTama saMskaraNa meM dhavalAgata guNasthAna kA aMza bhI jor3a diyA hai; jisameM 50 zaMkA-samAdhAna garbhita haiN| ina zaMkA-samAdhAnoM ko aMgrejI meM (1 se 50 taka) kramAMka diye gaye haiN| isa saMskaraNa kI bhASA kI zuddhatA kA zreya paM. zrI pravINajI zAstrI rAyapura ko jAtA hai| adhyAtmasambandhI matabheda rahate hue bhI AgarA nivAsI karaNAnuyoga rasika paM. zrI ratanalAlajI bainAr3A kA sahayoga hama bhUla nahIM skte| ina donoM vidvAnoM kA bhI hama AbhAra vyakta karate haiN| sabhI jijJAsu isake mAdhyama se apane pariNAmoM ko pahicAna kara AtmakalyANa kareM - yahI maMgala kAmanA hai| - bra. yazapAla jaina zrI ToDaramala smAraka bhavana, e-4, bApUnagara, jayapura patAze prakAzana saMsthA ghaTaprabhA (belagAMva -karnATaka) ke mahattvapUrNa prakAzana marAThI kannaDa vizeSa 9. Apa kucha bhI kaho saMsthA dvArA prakAzita 1. AcArya kuMdakuMdadeva 10. sUkti-sudhA chahaDhAlA (kannaDa), 2. NamokAra mahAmaMtra 11. zuddhAtma saurabha yogasAra (marAThI) ke 12. kauMDezaniMda kuMdakuMda 3. yogasAra 13. jinadharma-pravezikA oNDiyo kaiseTa bhI 4. paramAtmaprakAza hindI upalabdha haiN| 5. jinadharma-pravezikA 14. guNasthAna-vivecana 6. jinendra-aSTaka 15. jinadharma-pravezikA 16. kSatracUDAmaNi 7. yogasAra (paoNkeTa sAIja) 17. tattvavettA : DaoN. hukamacanda bhArilla 8. kArtikeyAnaprekSA 18. yogasAraprAbhRta-zataka prazna : jIva dravya kI paribhASA jAnane se kyA lAbha hote haiM ? uttara : jIva dravya kI paribhASA jAnane se hameM nimnalikhita lAbha hote haiM - 1. jIva dravya ke sUkSma-bAdara Adi bhedoM kA jJAna hone se jIvadayA kI preraNA milatI hai| kahA bhI hai - "jIva-jAti jAne binA dayA kahA~ se hoya" 2. jIva kA cAroM gati meM duHkhadAyI bhramaNa jAnane se manuSya paryAya kI durlabhatA samajha meM AtI hai aura svayameva hI vairAgyabhAva jAgRta hotA hai| 3. jIvadravya ke bheda-prabhedoM ko jAnane ke kAraNa jIvAdi saba dravya-guNaparyAyoM ko jAnanevAle kevalI bhagavAna ke sUkSma evaM vizAla jJAna kA bodha hotA hai evaM sarvajJatA ke prati zraddhA atyanta dRr3ha hotI hai| 4. jIvadravya ko jAnane se svayameva hI "maiM eka svataMtra jIvadravya haiM anya jIvadravyoM se eMva pudgalAdi dravyoM se merA kucha bhI saMbaMdha nahIM hai" - aisA bhedajJAna hotA hai| 5. jIva ko pudgala dravya se bhinna jAnate hI tattva kA sAra samajha meM AtA hai| isa sambandha meM AcArya pUjyapAda kahate haiM - "jIva judA pudgala judA, yahI tattva kA saar|" 6. jJAna evaM AnaMda kI nirantara vRddhi hotI hai| 7. isa vizva meM jIva dravya anaMta haiM evaM sabhI svataMtra haiM; aisA jAnane ke kAraNa maiM kisI jIva kA acchA-burA nahIM kara sakatA aura merA koI bhI kucha bigAr3a-sudhAra nahIM kara sakatA, aisI pratIti hotI hai| 8. isa vizva meM eka lokavyApaka brahmA hI cetana hai, aMguSTa mAtra AtmA hai, jagata meM jIva hI nahIM hai Adi mithyA mAnyatAoM kA nirAkaraNa hotA hai| 9. nijAtmarUpa kA jJAna hone se parakartRtva kA bhAva TUTatA hai| 10. jIva dravya ko jAnane ke kAraNa jIvatattva se jIvadravya bhinna hai aura jIvatattva hI dRSTi kA viSaya evaM dhyAna kA dhyeya hai; aisA nirNaya hotA hai evaM dharma pragaTa karane kA puruSArtha jAgRta hotA hai|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ Mi 26. 251.00 251.00 adhyAya pahalA samyagjJAnacaMdrikA-pIThikA __ (dohA) prastuta saMskaraNa kI kImata kama karanevAle dAtAroM kI sUcI 1. DaoN. vAsantI zAha, muMbaI 1000.00 2. zrImatI kusuma jaina dha. pa. zrI vimalakumArajI jaina, nIru kemikalsa, dillI 501.00 3. zrI zAntinAthajI sonAja, akalUja 501.00 4. zrI premacandajI jaina haiTavAle, naI dillI 251.00 5. zrI bAbUlAla totArAmajI jaina, bhusAvala 6. zrI mayUrabhAI ema siMghavI, muMbaI 7. zrImatI razmidevI vIrezajI kAsalIvAla, sUrata 251.00 8. zrImatI patAsIdevI indracandajI pATanI, lA~DanU 251.00 9. sva, RSabhakumAra jaina putrazrI surezakumArajI jaina, pir3AvA 251.00 10. zrImatI mainAdevI dha, pa. paM. siddhArthakumArajI dozI, ratalAma 11. bra. kusumatAI pATIla, kuMbhoja 251.00 12. DaoN. anUpajI jaina, indaura 251.00 13. zrI zAntilAlajI kAsalIvAlA, byAvara 251.00 14. zrImatI zrIkAMtAbAI dha.pa. pUnamacandajI chAbar3A, indaura 201.00 15. zrImatI nIlU dha.pa. rAjezakumAra manoharalAlajI kAlA, indaura / 16. zrImatI USA sAvalakara, nAgapura 201.00 17. zrImatI lIlAbAI vAkale, nAgapura 201.00 18. zrI madanalAlajI koThArI, binautA 201.00 19, guptadAna, haste vaibhavakumAra jaina, satyendrakumAra jaina, sahAranapura 201.00 20. zrI dhanyakumArajI ajamerA, indaura 21. zrImatI AzA vimalacandajI jaina, indaura 201.00 22. zrI lakSmIcandajI baMDI, udayapura 23. zrImatI maMjulA hemantajI baDajAtyA, indaura 200.00 24. zrImatI saritA jaina, indaura 200.00 25. sva. dhApUdevI dha.pa. sva. tArAcandajI gaMgavAla jayapura kI puNyasmRti meM 151.00 26. zrImatI pAnAdevI mohanalAlajI seThI, gohATI 101.00 kula rAzi : 6972.00 vandauM jJAnAnanda-kara, nemicanda gunnkNd| mAdhava-vandita vimala pada, puNya payonidhi naMda||1|| doSa dahana guna gahana ghana, ari kari hari arhNt| svAnubhUti-ramanI-ramana, jaga-nAyaka jayavaMta ||2|| siddha zuddha sAdhita sahaja, svarasa sudhArasa dhaar| samayasAra ziva sarvagata, namata hoU sukhakAra ||3|| jainI bAnI vividha vidhi, varanata vizva prmaan| syAtpada mudrita ahitahara, karahu sakala kalyAna ||4|| maiM namo nagana jaina jana, jJAna-dhyAna dhana lIna / maina mAna bina dAna dhana, ena hIna tana chIna ||5|| iha vidhi maMgala karana teM, saba vidhi maMgala hot| hota udaMgala dUri saba, tama jyoM bhAnu udyota||6|| aba maMgalAcaraNa karake zrImad gommaTasAra, jisakA apara nAma paMcasaMgraha grantha, usakI dezabhASAmaya TIkA karane kA udyama karatA huuN| yaha granthasamudra to aisA hai, jisameM sAtizaya buddhi-bala yukta jIvoM kA bhI praveza honA durlabha hai aura maiM maMdabuddhi (isa grantha kA) artha prakAzanerUpa isakI TIkA karane kA vicAra kara rahA huuN|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagjJAnacaMdrikA-pIThikA guNasthAna vivecana yaha vicAra to aisA huA, jaise koI apane mukha se jinendradeva ke sarva guNoM kA varNana karanA cAhe, kintu vaha kaise bane ? / 1. prazna : nahIM banatA hai to udyama kyoM kara rahe ho ? uttara : jaise jinendradeva ke sarva guNoM kA varNana karane kI sAmarthya nahIM hai; phira bhI bhakta puruSa bhakti ke vaza hokara apanI buddhi ke anusAra guNavarNana karatA hai; usIprakAra isa grantha ke sampUrNa artha kA prakAzana karane kI sAmarthya na hone para bhI anurAga ke vaza maiM apanI buddhi-anusAra (guNa) artha kA prakAzana kruuNgaa| 2. prazna : yadi anurAga hai, to apanI buddhi anusAra granthAbhyAsa karo; kintu maMdabuddhivAloM ko to TIkA karane kA adhikArI honA ucita nahIM hai? uttara : jaise kisI pAThazAlA meM bahuta bAlaka par3hate haiM, unameM koI bAlaka vizeSa jJAna rahita hai; phira bhI anya bAlakoM se adhika par3hA hai, to vaha apane se alpa par3hanevAle bAlakoM ko apane samAna jJAna hone ke liye kucha likha dene Adi ke kArya kA adhikArI hotA hai| usIprakAra mujhe vizeSa jJAna nahIM hai; phira bhI kAladoSa se mujha se bhI maMda buddhivAle haiM aura hoMge hI, unhIM ke liye mujha samAna isa grantha kA jJAna hone ke liye TIkA karane kA adhikArI huA huuN| 3. prazna : yaha kArya karanA hai - aisA to Apane vicAra kiyA; kintu jisaprakAra choTA manuSya bar3A kArya karane kA vicAra kare, to vahA~ para usa kArya meM galatI hotI hI hai aura vahA~ vaha hAsya kA sthAna bana jAtA hai| usIprakAra Apa bhI maMdabuddhivAle hokara isa grantha kI TIkA karane kA vicAra kara rahe haiM, to galatI hogI hI aura vahA~ hAsya kA sthAna bana jaayeNge| uttara : yaha bAta satya hai ki maiM maMdabuddhi hone para bhI aise mahAn grantha kI TIkA karane kA vicAra kara rahA huuN| vahA~ bhUla to ho sakatI hai; kintu sajjana hAsya nahIM kreNge| jisaprakAra dUsare bAlakoM se adhika par3hA huA bAlaka kahIM bhUla kare, taba bar3e jana aisA vicAra karate haiM ki bAlaka hai bhUla kare hI kare; kintu anya bAlakoM se bhalA hai, isaprakAra vicAra kara ve hAsya nahIM kreNge| usIprakAra maiM yahA~ kahIM bhUla jAU~ to vahA~ sajjana puruSa aisA vicAra kareMge ki vaha maMdabuddhi thA, so bhUle hI bhUle; kintu kitane hI atimaMdabuddhivAloM se to bhalA hI hai - aisA vicAra kara hAsya nahIM kreNge| 4. prazna : sajjana to hAsya nahIM kareMge; kintu durjana to kareMge hI ? uttara : duSTa to aise hI hote haiM, jinake hRdaya meM dUsaroM ke nirdoSa/bhale guNa bhI viparItarUpa hI bhAsate haiM; kintu unake bhaya se jisameM apanA hita ho, aise kArya ko kauna nahIM karegA ? 5. prazna : pUrva grantha to haiM hI, unhIM kA abhyAsa karane-karAne se hI hita hotA hai; maMdabuddhi se grantha kI TIkA karane kI mahaMtatA kyoM pragaTa karate ho? uttara : grantha kA abhyAsa karane se grantha kI TIkA racanA karane meM upayoga vizeSa laga jAtA hai, artha bhI vizeSa pratibhAsa meM AtA hai| anya jIvoM ko granthAbhyAsa karAne kA saMyoga honA durlabha hai aura saMyoga hone para bhI kisI jIva ko hI abhyAsa hotA hai| grantha kI TIkA banane se to paramparAgata aneka jIvoM ko artha kA jJAna hogaa| isaliye apanA aura anya jIvoM kA vizeSa hita hone ke liye TIkA karate haiM; mahaMtatA kA to kucha prayojana hI nahIM hai| 6. prazna : yaha satya hai ki isa kArya meM vizeSa hita hotA hai; kintu buddhi kI maMdatA se kahIM bhUla se anyathA artha likhA jAya, to vahA~ mahApApa kI utpatti hone se ahita bhI hogA ? uttara : yathArtha sarva padArthoM ke jJAtA to kevalI bhagavAna haiM, dUsaroM ko jJAnAvaraNa ke kSayopazama ke anusAra jJAna hai, unako koI artha anyathA bhI pratibhAse; kintu jinadeva kA aisA upadeza hai - "kudeva, kuguru, kuzAstroM ke vacana kI pratIti se va haTha se va krodha,
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 guNasthAna vivecana samyagjJAnacaMdrikA-pIThikA mAna, mAyA, lobha se va hAsya-bhayAdika se yadi anyathA zraddhA kare va upadeza de, to vaha mahApApI hai tathA vizeSa jJAnavAna guru ke nimitta binA va apane vizeSa kSayopazama binA koI sUkSma artha anyathA pratibhAsita ho aura vaha aisA jAne ki jinadeva kA upadeza aisA hI hai - aisA jAnakara koI sUkSma artha kI zraddhA kare va upadeza de, to usako mahat pApa nahIM hotaa| vahI isa gommaTasAra jIvakANDa grantha meM bhI AcAryazrI nemicandra ne kahA hai - sammAiTThI jIvo, uvai8 pavayaNaM tu sddhdi| saddahadi asabbhAvaM, ajANamANo guruNiyogA / / 27 / / 7. prazna : Apane vizeSa jJAnI se grantha kA yathArtha sarva artha kA nirNaya karake TIkA karane kA prArambha kyoM nahIM kiyA ? uttara : kAladoSa se kevalI-zrutakevalI kA to yahA~ abhAva hI hai aura vizeSa jJAnI bhI virale hI milate haiN| jo koI haiM, ve to dUra kSetra meM haiM, unakA saMyoga durlabha hai aura Ayu, buddhi, bala, parAkrama Adi tuccha raha gaye haiN| isaliye jitanA ho sakA, utane artha kA nirNaya kiyA; avazeSa jaise haiM, taise pramANa haiN| 8. prazna : Apane kahA vaha satya hai; kintu isa grantha meM jo bhUla hogI, usake zuddha hone kA kyA kucha upAya bhI hai ? uttara : eka upAya yaha karate haiM - jJAnI puruSoM kA pratyakSa to saMyoga nahIM hai; isaliye unako parokSa hI aisI vinatI karatA hU~ ki "maiM mandabuddhi hU~, vizeSa jJAna rahita hU~, avivekI hU~; zabda, nyAya, gaNita, dhArmika Adi granthoM kA vizeSa abhyAsa mujhe nahIM hai; ata: maiM zaktihIna hU~; phira bhI dharmAnurAga ke vaza hokara TIkA karane kA vicAra kiyA hai; usameM jahA~kahIM bhUla ho jAya, anyathA artha ho jAya, vahA~ mere Upara kSamA karake usa anyathA artha ko dUra karake yathArtha artha likhanA / isaprakAra vinatI karake jo bhUla hogI, usake zuddha hone kA upAya kiyA hai| 9. prazna : Apane TIkA karane kA vicAra kiyA, yaha to acchA kiyA hai; kintu aise mahAn grantha kI TIkA saMskRta meM hI cAhiye, bhASA meM to usakI gambhIratA bhAsita nahIM hogii| uttara : isa grantha kI 'jIvatattvapradIpikA' nAmaka saMskRta TIkA to pUrva meM hai hI; kintu vahA~ saMskRta, gaNita, AmnAya Adi ke jJAna rahita jo mandabuddhi haiM, unakA praveza nahIM hotA hai| yahA~ kAla-doSa se buddhi Adi ke tuccha hone se saMskRtAdi ke jJAnarahita jIva bahuta haiM, unhIM ko isa grantha ke artha kA jJAna karAne ke liye bhASA TIkA karatA huuN| ataH jo jIva saMskRtAdi sahita vizeSa jJAnavAna haiM, ve mUla grantha va saMskRta TIkA se artha dhAraNa kreN| jo jIva saMskRtAdi vizeSa jJAnarahita haiM, ve bhASA TIkA se artha grahaNa kareM aura jo jIva saMskRtAdi jJAnasahita haiM; parantu gaNitaAmnAyAdika ke jJAna ke abhAva se mUla grantha va saMskRta TIkA meM praveza nahIM pA sakate haiM, ve isa bhASA TIkA se artha ko dhAraNa karake mUla grantha va saMskRta TIkA meM praveza kareM tathA jo bhASA TIkA se mUla grantha va saMskRta TIkA se adhika artha ho sake, usako jAnane kA anya upAya bane vaha kreN| 10. prazna : saMskRta jJAnavAloM ko bhASA abhyAsa meM adhikAra nahIM hai| uttara : saMskRta jJAnavAloM ko bhASA bAMcane se to koI doSa Ate nahIM haiM, apanA prayojana jaise siddha ho vaise hI krnaa| pUrva meM ardhamAgadhI Adi bhASAmaya mahAgrantha the| jaba jIvoM kI buddhi kI mandatA huI taba saMskRtAdi bhASAmaya grantha bane / aba jIvoM kI buddhi kI vizeSa mandatA huI, usase dezabhASAmaya grantha karane kA vicAra huaa| saMskRtAdi grantha kA artha bhI bhASA dvArA hI jIvoM ko samajhAte haiN| yahA~ bhASA dvArA hI artha likhane meM AyA to kucha doSa nahIM hai| ___isaprakAra vicAra kara zrImad gommaTasAra dvitIya nAma paMcasaMgraha grantha kI jIvatattvapradIpikA nAmaka saMskRta TIkA ke anusAra 'samyagjJAnacandrikA' nAmaka yaha dezabhASAmayI TIkA karane kA nizcaya kiyA hai|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagjJAnacaMdrikA-pIThikA guNasthAna vivecana zrI arahantadeva, jinavANI, nirgrantha guruoM ke prasAda se tathA mUlagranthakartA zrI nemicandra Adi AcAryoM ke prasAda se yaha kArya siddha ho| aba isa zAstra ke abhyAsa meM jIvoM ko sanmukha karate haiM - he bhavya jIva! tuma apane hita kI vAMchA karate ho, to tumako jisaprakAra hita bane usaprakAra hI isa zAstra kA abhyAsa krnaa| AtmA kA hita mokSa hai| mokSa binA anya jo hai, vaha parasaMyogajanita hai, vinAzIka hai, duHkhamaya hai aura mokSa hI nijasvabhAva hai,avinAzI hai, anaMta sukhamaya hai| isalie tumheM mokSapada kI prApti kA upAya karanA caahie| mokSa ke upAya samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra haiN| inakI prApti jIvAdika kA svarUpa jAnane se hI hotI hai; use kahatA hU~ - jIvAdi tattvoM kA zraddhAna samyagdarzana hai| binA jAne zraddhAna kA honA AkAza ke phUla ke samAna hai| prathama jAne, phira vaisI hI pratIti karane se zraddhAna ko prApta hotA hai| isaliye jIvAdika kA jAnanA, zraddhAna hone se pUrva hI hotA hai, vahI unake zraddhAnarUpa samyagdarzana kA kAraNarUpa jaannaa| zraddhAna hone para jo jIvAdika kA jAnanA hotA hai, usIkA nAma samyagjJAna hai| zraddhAnapUrvaka jIvAdi ko jAnate hI jIva svayameva udAsIna hokara heya kA tyAga, upAdeya kA grahaNa karatA hai, taba samyakcAritra hotA hai; ajJAnapUrvaka kriyAkANDa se samyakacAritra nahIM hotA hai| isaprakAra jIvAdika ko jAnane se hI samyagdarzanAdi mokSa ke upAya kI prApti hotI hai - aisA nizcaya karanA caahie| isa zAstra ke abhyAsa se jIvAdi kA jAnanA yathArtha hotA hai| jo saMsAra hai, vaha jIva aura karma kA sambandharUpa hai tathA vizeSa jAnane se inake sambandha kA abhAva hotA hai, vahI mokSa hai| isaliye isa zAstra meM jIva aura karma kA hI vizeSa nirUpaNa hai| athavA jIvAdika SaT dravya, sapta tattvAdika kA bhI isameM yathArtha nirUpaNa hai, ata: isa zAstra kA abhyAsa avazya karanA / aba yahA~ aneka jIva isa zAstra ke abhyAsa meM aruci hone ke kAraNa viparIta vicAra pragaTa karate haiN| unako samajhAte haiM - aneka jIva kevala prathamAnuyoga, caraNAnuyoga, dravyAnuyoga kA hI pakSa karake isa karaNAnuyogarUpa zAstra ke abhyAsa kA niSedha karate haiN| 11. prazna : unameM se prathamAnuyoga kA pakSapAtI kahatA hai ki vartamAna meM jIvoM kI buddhi bahuta maMda hai, unako aise sUkSma vyAkhyAnarUpa zAstra meM kucha bhI samajha meM nahIM AtA; isaliye tIrthaMkarAdika kI kathA kA upadeza diyA jAya to ThIka se samajha leM aura samajhakara pApa se Darakara dharmAnurAgarUpa hoM; isaliye prathamAnuyoga kA upadeza kAryakArI hai| uttara : abhI sarva jIva to eka se nahIM haiM, hInAdhika buddhi dikha rahI hai; ata: jaisA jIva ho, vaisA upadeza denaa| athavA maMdabuddhi jIva bhI sikhAne se, abhyAsa karane se buddhimAna hote dikhAI de rahe haiN| isalie jo buddhimAna haiM, unako to yaha grantha kAryakArI hai hI aura jo mandabuddhi haiM, ve vizeSabuddhivAloM dvArA sAmAnya-vizeSarUpa guNasthAnAdika kA svarUpa sIkhakara isa zAstra ke abhyAsa meM pravartana kreN| 12. prazna : yahA~ maMdabuddhivAlA kahatA hai ki yaha gommaTasAra zAstra to gaNita samasyA kA varNana karanevAlA aneka apUrva kathana sahita hone se bahuta kaThina hai, aisA sunate Aye haiN| hama usameM kisa prakAra praveza kara sakate haiM ? uttara : bhaya na kro| isa bhASA TIkA meM gaNita Adi kA artha sugamarUpa banAkara kahA hai; ataH praveza pAnA kaThina nahIM rhaa| isa zAstra meM kathana kahIM to sAmAnya hai, kahIM vizeSa hai, kahIM sugama hai; kahIM kaThina hai| vahA~ yadi sarva abhyAsa bana sake, to acchA hI hai aura yadi na bana sake to apanI buddhi ke anusAra jitanA ho sake, utanA hI abhyAsa karo, apane upAya meM Alasya nahIM krnaa| tUne kahA - jIva prathamAnuyoga sambandhI kathAdika sunane se pApa se Darakara dharmAnurAgarUpa hotA hai| vahA~ donoM kArya - pApa se DaranA aura dharmAnurAgarUpa honA zithilatA
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 guNasthAna vivecana liye hote haiM / yahA~ puNya-pApa ke kAraNa-kAryAdika vizeSa jAnane se ve donoM kArya dRr3hatA liye hote haiN| ataH isakA abhyAsa krnaa| isaprakAra prathamAnuyoga ke pakSapAtI ko isa zAstra ke abhyAsa meM sanmukha kiyaa| 13. prazna : aba caraNAnuyoga kA pakSapAtI kahatA hai ki jo isa zAstra meM kathita jIva-karma kA svarUpa hai, vaha jaisA hai, vaisA hI hai, usako jAnane se kyA siddhI hotI hai ? yadi hiMsAdika kA tyAga karake vratoM kA pAlana kiyA jAya, upavAsAdika tapa kiye jAyeM, arahantAdika kI pUjA, nAmasmaraNa Adi bhakti kI jAya, dAna diyA jAyeM, viSaya-kaSAyAdika se udAsIna honA ityAdika jo zubha kArya kiye jAyeM, to Atmahita ho; isaliye unakA prarUpaka caraNAnuyoga kA upadeza karanA cAhie / uttara : usako kahate haiM ki - he sthUlabuddhi ! tUne vratAdi zubha kArya kahe, ve karaneyogya hI haiM; kintu ve sarva samyaktva binA aise haiM jaise aMka binA biMdI / jIvAdika kA svarUpa jAne binA samyaktva kA honA aisA hai jaise bA~jha kA putra / ataH jIvAdika kA svarUpa jAnane ke liye isa zAstra kA abhyAsa avazya karanA caahie| tathA tUne jisaprakAra vratAdika zubha kArya kahe aura unase puNyabaMdha hotA hai; aisA kahA vaha to ThIka hai, usIprakAra jIvAdika kA svarUpa jAnanerUpa jJAnAbhyAsa hai, vaha bhI sabase bar3A pradhAna zubha kArya hai / isI se sAtizaya puNyabandha hotA hai aura una vratAdika meM bhI jJAnAbhyAsa kI hI mukhyatA hai, use hI kahate haiM - jo jIva prathama, jIvasamAsAdi vizeSa jAnakara pazcAt yathArthajJAna karake hiMsAdika kA tyAgI banakara vrata dhAraNa kareM, vahI vratI hai| jIvAdika vizeSoM ko jAne binA kucha hiMsAdika ke tyAga se apane ko vratI mAne to vaha vratI nahIM hai| isaliye vrata pAlana meM bhI jJAnAbhyAsa hI pradhAna hai| tapa do prakAra kA hai - bahiraMga tapa aura antaraMga tapa / jisase zarIra kA damana ho, vaha bahiraMga tapa hai aura jisase mana kA damana ho, vaha antaraMga tapa hai; inameM bahiraMga tapa se antaraMga tapa utkRSTa hai| upavAsAdika to bahiraMga tapa haiM, jJAnAbhyAsa antaraMga tapa hai| siddhAnta meM bhI chaha prakAra ke antaraMga samyagjJAnacaMdrikA pIThikA 17 tapoM meM cauthA svAdhyAya nAma kA tapa kahA hai, usase utkRSTa vyutsarga aura dhyAna hI hai; isaliye tapa karane meM bhI jJAnAbhyAsa hI pradhAna hai| jIvAdi ke vizeSarUpa guNasthAnAdika kA svarUpa jAnane se hI arahaMta Adi kA svarUpa bhale prakAra pahicAnA jAtA hai tathA apanI avasthA pahicAnI jAtI hai; aisI pahicAna hone para jo antaraMga meM tIvra bhakti pragaTa hotI hai, vahI bahuta kAryakArI hai aura jo kula-kramAdika se bhakti hotI hai, vaha kiMcit mAtra hI phala detI hai| isalie bhakti meM bhI jJAnAbhyAsa hI pradhAna hai| dAna cAra prakAra kA hai| unameM AhAradAna, auSadhidAna, abhayadAna to tAtkAlika kSudhA ke duHkha ko yA roga ke duHkha ko yA maraNAdika bha duHkha ko hI dUra karate haiM; kintu jo jJAnadAna hai, vaha ananta bhava se cale A rahe duHkha ko dUra karane meM kAraNa hai| tIrthaMkara kevalI, AcAryAdika ke bhI jJAnadAna kI pravRtti mukhya hai| ataH jJAnadAna utkRSTa hai| isaliye jisake jJAnAbhyAsa ho to vaha apanA bhalA kara letA hai aura anya jIvoM ko bhI jJAnadAna detA hai| jJAnAbhyAsa ke binA jJAnadAna denA kaise ho sakatA hai ? isaliye dAna meM bhI jJAnAbhyAsa hI pradhAna hai| jaise janma se hI koI puruSa ThagoM ke ghara pahu~ca jAya, vahA~ vaha ThagoM ko apanA mAnatA hai| kadAcit koI puruSa kisI nimitta se apane kula kA aura ThagoM kA yathArtha jJAna karane se ThagoM se antaraMga meM udAsIna ho jAtA hai| unako para jAnakara sambandha chur3AnA cAhatA hai| bAhara meM jaisA nimitta hai| vaisA pravartana karatA hai aura koI puruSa una ThagoM ko apanA hI jAnatA hai; kisI kAraNa se ThagoM se anurAga karatA hai aura koI ThagoM se lar3akara udAsIna hotA hai, AhArAdika kA tyAga kara detA hai| vaise hI anAdi se saba jIva saMsAra ko prApta haiM, vahA~ karmoM ko apanA mAnate haiN| unameM se koI jIva kisI nimitta se jIva aura karma kA yathArtha jJAna karake karmoM se udAsIna hokara unako para jAnane lagA, unase sambandha chur3AnA cAhatA hai| bAhara meM jaisA nimitta hai, vaisI pravRtti karatA hai|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna vivecana isaprakAra jo jJAnAbhyAsa ke dvArA udAsInatA hotI hai, vahI kAryakArI hai| koI jIva una karmoM ko apanA jAnatA hai aura kisI kAraNa se koI zubha karmoM se anurAgarUpa pravRtti karatA hai, koI azubha karma ko duHkha kA kAraNa jAnakara udAsIna hokara viSayAdika kA tyAgI hotA hai| isaprakAra jJAna ke binA jo udAsInatA hotI hai, vaha puNya-phala kI dAtA hai, mokSakArya ko nahIM sAdhatI hai| isaliye udAsInatA meM bhI jJAnAbhyAsa hI pradhAna hai| isIprakAra anya bhI zubha kAryoM meM jJAnAbhyAsa ko hI pradhAna jAnanA / dekho ! mahAmuniyoM ke bhI dhyAna aura adhyayana - do hI kArya mukhya haiN| isaliye isa zAstra ke adhyayana dvArA jIva tathA karma kA svarUpa jAnakara svarUpa kA dhyAna krnaa| 14. prazna : yahA~ koI tarka kare ki koI jIva zAstra kA adhyayana to bahuta karatA hai aura viSayAdika kA tyAgI nahIM hotA, to usake zAstra kA adhyayana kAryakArI hai yA nahIM ? yadi hai, to mahanta puruSa kyoM viSayAdika to ? aura yadi nahIM tajeM to jJAnAbhyAsa kI mahimA kahA~ rahI ? uttara : zAstrAbhyAsI do prakAra ke haiM, eka lobhArthI aura eka dharmArthI / vahA~ jo jIva antaraMga anurAga ke binA khyAti, pUjA, lAbhAdika ke prayojana se zAstrAbhyAsa kare, vaha lobhArthI hai; vaha viSayAdika kA tyAga nahIM karatA / athavA khyAti, pUjA, lAbhAdika ke artha viSayAdika kA tyAga bhI karatA haiphira bhI usakA zAstrAbhyAsa kAryakArI nahIM hai| jo jIva antaraMga anurAga se Atmahita ke artha zAstrAbhyAsa karatA hai, vaha dharmArthI hai| prathama to jainazAstra hI aise haiM ki jo unakA dharmArthI hokara abhyAsa karatA hai, vaha viSayAdika kA tyAga karatA hI karatA hai; usakA to jJAnAbhyAsa kAryakArI hai hii| kadAcit pUrva karmodaya kI prabalatA se nyAyarUpa viSayAdika kA tyAga na ho sake, to bhI usake samyagdarzana-jJAna hone ke kAraNa jJAnAbhyAsa samyagjJAnacaMdrikA-pIThikA kAryakArI hotA hai; jisaprakAra asaMyata guNasthAna meM viSayAdika ke tyAga binA bhI mokSamArgapanA hotA hai| 15. prazna : jo dharmArthI hokara jainazAstroM kA abhyAsa karatA hai, usake viSayAdika kA tyAga na ho sake, aisA to nahIM banatA; kyoMki viSayAdika kA sevana pariNAmoM se hotA hai aura pariNAma svAdhIna hote haiN| uttara : pariNAma do prakAra ke haiM - eka buddhipUrvaka, eka abuddhipUrvaka / vahA~ jo pariNAma apane abhiprAya ke anusAra hoM, ve buddhipUrvaka aura jo pariNAma daiva (karma) nimitta se apane abhiprAya se anyathA (viruddha) hoM, ve abuddhipuurvk| jisaprakAra sAmAyika karate samaya dharmAtmA kA abhiprAya to aisA hotA hai ki maiM apane pariNAma zubharUpa rakhU, vahA~ jo zubha pariNAma hI hoM, ve to buddhipUrvaka haiM aura yadi karmodaya se svayameva azubha pariNAma hoM, ve abuddhipUrvaka jaannaa| usIprakAra dharmArthI hokara jo jainazAstroM kA abhyAsa karatA hai, usakA abhiprAya to viSayAdika ke tyAgarUpa vItarAgabhAva kI prApti kA hI hotA hai| vahA~ para vItarAgabhAva hotA hai, vaha buddhipUrvaka hai aura cAritramoha ke udaya se (udaya ke vaza hone para) sarAgabhAva hotA hai, vaha abuddhipUrvaka hai| ata: svavaza binA (paravaza) jo sarAgabhAva hote haiM, unase usakI viSayAdika kI pravRtti dikha rahI hai; kyoMki bAhyapravRtti kA kAraNa pariNAma hai| 16. prazna : yadi isIprakAra hai, to hama bhI viSayAdika kA sevana kareMge aura kaheMge - hamAre udayAdhIna kArya hote haiN| uttara : re mUrkha ! kahane se to kucha hotA nahIM, siddhi to abhiprAya ke anusAra hotI hai| isalie jainazAstroM ke abhyAsa ke dvArA apane abhiprAya ko samyakpa karanA / antaraMga meM viSayAdika sevana kA abhiprAya ho, to dharmArthI nAma nahIM paataa| isaprakAra caraNAnuyoga ke pakSapAtI ko isa zAstra ke abhyAsa meM sanmukha kiyaa|
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna vivecana ___21 17. prazna : aba dravyAnuyoga kA pakSapAtI kahatA hai ki isa zAstra meM jIva ke guNasthAnAdirUpa vizeSa aura karmoM ke vizeSa (bheda) kA varNana kiyA hai; kintu unako jAnane se to aneka vikalpa-taraMga utpanna hote haiM aura kucha siddhi nahIM hai| isalie apane zuddhasvarUpa ko anubhavanA athavA sva-para kA bhedavijJAna karanA, itanA hI kAryakArI hai| athavA inake upadezaka jo adhyAtma zAstra haiM, unhIM kA abhyAsa karanA yogya hai| uttara : he sUkSmAbhAsa buddhi ! tUne kahA vaha satya hai; kintu apanI avasthA dekhanA / yadi svarUpAnubhava meM tathA bhedavijJAna meM upayoga nirantara rahatA hai, to anya vikalpa kyoM karanA ? vahA~ hI svarUpAnanda sudhArasa kA svAdI hokara santuSTa honA; kintu nicalI avasthA meM vahA~ nirantara upayoga rahatA hI nahIM, upayoga aneka avalambanoM ko cAhatA hai| ata: jisa kAla vahA~ upayoga na lage, taba guNasthAnAdi vizeSa jAnane kA abhyAsa krnaa| tathA tUne kahA ki adhyAtma zAstroM kA hI abhyAsa karanA, so yogya hI hai; kintu vahA~ bhedavijJAna karane ke lie sva-para kA sAmAnyapane svarUpa nirUpaNa hai aura vizeSa jJAna binA sAmAnya jAnanA spaSTa nahIM hotaa| isalie jIva aura karmoM ke vizeSa acchI taraha jAnane se hI sva-para kA jAnanA spaSTa hotA hai| usa vizeSa jAnane ke liye isa zAstra kA abhyAsa karanA; kyoMki sAmAnyazAstra se vizeSazAstra nizcaya se balavAna hotA hai, vahI kahA hai - sAmAnya zAstrato nUnaM vizeSo balavAna bhavet / / 18. prazna : adhyAtmazAstroM meM to guNasthAnAdi vizeSoM se rahita zuddhasvarUpa kA anubhava karanA upAdeya kahA hai aura yahA~ guNasthAnAdi sahita jIva kA varNana hai; isalie adhyAtmazAstra aura isa zAstra meM to viruddhatA bhAsita hotI hai, vaha kaise hai ? uttara : naya do prakAra ke haiM - nizcayanaya aura vyavahAranaya / nizcayanaya se jIva kA svarUpa guNasthAnAdi vizeSa rahita, abhedavastu mAtra hI hai aura vyavahAranaya se guNasthAnAdi vizeSa sahita aneka prakAra haiN| vahA~ jo jIva sarvotkRSTa, abheda, eka svabhAva ko anubhavate haiM, samyagjJAnacaMdrikA-pIThikA unako to vahA~ zuddha upadezarUpa jo zuddhanizcayanaya hai, vahI kAryakArI hai| jo svAnubhavadazA ko prApta nahIM hue haiM tathA jo svAnubhavadazA se chUTakara savikalpadazA ko prApta hue haiM - aisA anutkRSTa jo azuddhasvabhAva, usameM sthita jIvoM ko vyavahAranaya prayojanavAna hai| vahI adhyAtmazAstra samayasAra gAthA-12 meM kahA hai - suddho suddhAdeso, NAdavvo prmbhaavdrsiihiN| vavahAradesidA puNa, je du aparame TThidA bhAve / / isa gAthA kI vyAkhyA ke artha ko vicAra kara dekhanA / suno ! tumhAre pariNAma svarUpAnubhava dazA meM to vartate nahIM aura vikalpa jAnakara guNasthAnAdi bhedoM kA vicAra nahIM karoge to tuma ito bhraSTaH tato bhraSTaH, hokara azubhopayoga meM hI pravartana karoge, vahA~ terA burA hI hogaa| aura suno ! sAmAnyapane se to vedAnta Adi zAstrAbhAsoM meM bhI jIva kA svarUpa zuddha kahate haiM, vahA~ vizeSa ko jAne binA yathArtha-ayathArtha kA nizcaya kaise ho? isaliye guNasthAnAdi vizeSa jAnane se jIva kI zuddha, azuddha evaM mizra avasthA kA jJAna hotA hai, taba nirNaya karake yathArtha ko aMgIkAra karanA / aura suno ! jIva kA guNa jJAna hai, so vizeSa jAnane se AtmaguNa pragaTa hotA hai, apanA zraddhAna bhI dRr3ha hotA hai| jaise samyaktva hai, vaha kevalajJAna prApta hone para paramAvagAr3ha nAma ko prApta hotA hai, isaliye vizeSoM ko jaannaa| 19. prazna : Apane kahA vaha satya; kintu karaNAnuyoga dvArA vizeSa jAnane se bhI dravyaliMgI muni adhyAtma zraddhAna binA saMsArI hI rahate haiM aura adhyAtma kA anusaraNa karanevAle tiryaMcAdika ko alpa jJAna hone para bhI yathArtha zraddhAna se samyaktva prApta ho jAtA hai tathA tuSamASabhinnaH itanA hI zraddhAna karane se zivabhUti nAmaka muni mukta hue haiN| ata: hamArI buddhi se to vizeSa vikalpoM kA sAdhana nahIM hotA / prayojanamAtra adhyAtma kA abhyAsa kreNge| uttara : dravyaliMgI jisaprakAra karaNAnuyoga dvArA vizeSa ko jAnatA hai,
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagjJAnacaMdrikA-pIThikA guNasthAna vivecana usIprakAra adhyAtmazAstroM kA jJAna bhI usako hotA hai; kintu mithyAtva ke udaya se (mithyAtva vaza) ayathArtha sAdhana karatA hai, to zAstra kyA kareM? zAstroM meM to paraspara virodha hai nahIM, kaise ? use kahate haiM - karaNAnuyoga ke zAstroM meM tathA adhyAtmazAstroM meM bhI rAgAdika bhAva, AtmA ke karma nimitta se utpanna kahe haiM; dravyaliMgI unakA svayaM kartA hokara pravartatA hai aura zarIrAzrita sarva zubhAzubha kriyA pudgalamayI kahI hai; kintu dravyaliMgI use apanI jAnakara usameM grahaNa-tyAga kI buddhi karatA hai| sarva hI zubhAzubha bhAva, Asrava-baMdha ke kAraNa kahe haiM; kintu dravyaliMgI zubhabhAvoM ko saMvara, nirjarA aura mokSa kA kAraNa mAnatA hai| zuddhabhAva ko saMvara-nirjarA aura mokSa kA kAraNa kahA hai; kintu dravyaliMgI use pahicAnatA hI nahIM aura (pragaTa) zuddhAtmasvarUpa ko mokSa kahA hai, usakA dravyaliMgI ko yathArtha jJAna hI nahIM hai| isaprakAra anyathA sAdhana kare, to usameM zAstroM kA kyA doSa hai ? tUne kahA ki tiryaMcAdika ko sAmAnya zraddhAna se kAryasiddhi ho jAtI hai| tiryaMcAdika ko bhI apane kSayopazama ke anusAra vizeSa jAnanA hotA hI hai| athavA pUrva paryAyoM meM (pUrvabhava meM) vizeSa kA abhyAsa kiyA thA, usI saMskAra ke bala se (vizeSa kA jAnanA) siddha hotA hai| jisaprakAra kisI ne kahIM para gar3A huA dhana pAyA, to hama bhI usI prakAra pAveMge; aisA mAnakara sabhI ko vyApArAdika kA tyAga karanA yogya nhiiN| usIprakAra kisI ko alpa zraddhAna dvArA hI kAryasiddhi huI hai, to hama bhI isaprakAra hI kArya kI siddhI kareMge, aisA mAnakara saba hI ko vizeSa abhyAsa kA tyAga karanA ucita nahIM; kyoMki yaha rAjamArga nahIM hai| rAjamArga to yahI hai - nAnAprakAra ke vizeSa (bheda) jAnakara tattvoM kA nirNaya hote hI kAryasiddhi hotI hai| tUne jo kahA ki merI buddhi se vikalpa sAdhana nahIM hotA; to jitanA ho sake, utanA hI abhyAsa kara / tU pApa kArya meM to pravINa hai aura isa abhyAsa meM kahatA hai 'merI buddhi nahIM hai', so yaha to pApI kA lakSaNa hai| isaprakAra dravyAnuyoga ke pakSapAtI ko isa zAstra ke abhyAsa meM sanmukha kiyaa| aba anya viparIta vicAravAloM ko samajhAte haiM - 20. prazna : zabdazAstrAdika kA pakSapAtI kahatA hai ki vyAkaraNa, nyAya, koza, chaMda, alaMkAra, kAvyAdika granthoM kA abhyAsa kiyA jAya to aneka granthoM kA svayameva jJAna hotA hai va paNDitapanA bhI pragaTa hotA hai| isa zAstra ke abhyAsa se to eka isI kA jJAna hotA hai va paNDitapanA vizeSa pragaTa nahIM hotA; ata: zabda-zAstrAdika kA abhyAsa krnaa| uttara : yadi tuma, loka meM hI paNDita kahalAnA cAhate ho, to tuma una hI kA abhyAsa kiyA karo aura yadi apanA (hitarUpa) kArya karane kI cAha hai, to aise jaina granthoM kA hI abhyAsa karane yogya hai / tathA jainI to jIvAdika tattvoM ke nirUpaNa karanevAle jo jaina grantha haiM, unhIM kA abhyAsa hone para paNDita maaneNge| 21. prazna : vaha kahatA hai ki maiM jaina granthoM ke vizeSa jJAna hone ke liye vyAkaraNAdika kA abhyAsa karatA huuN| uttara : aisA hai, to bhalA hI hai; kintu itanA hai ki jisaprakAra catura kisAna apanI zakti anusAra halAdika dvArA kheta ko alpa-bahuta samhAlakara samaya para bIja bove, to use phala kI prApti hotI hai| ___ usIprakAra tuma bhI yadi apanI zakti anusAra vyAkaraNAdika ke abhyAsa se buddhi ko alpa bahuta samhAlakara jitane kAla taka manuSya paryAya tathA indriyoM kI prabalatA ityAdika haiM, utane samaya meM tattvajJAna ke kAraNa jo zAstra haiM, unakA abhyAsa karoge, to tumheM samyaktva Adi kI prApti ho jaayegii| jisaprakAra ajJAnI kisAna halAdika se kheta ko saMvAratA-saMvAratA hI samaya khove aura samaya para bIja na bove to usako phala-prApti honevAlI nahIM, vRthA hI khedakhinna hogaa| usIprakAra tU bhI yadi vyAkaraNAdika dvArA buddhi ko saMvAratA-saMvAratA hI samaya khoyegA, to samyaktvAdika kI prApti honevAlI nahIM, vRthA hI khedakhinna hogaa|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna vivecana isa kAla meM Ayu, buddhi Adi alpa haiM, isalie prayojanamAtra abhyAsa karanA; zAstroM kA to pAra hai nahIM aura suna ! kucha jIva vyAkaraNAdi ke jJAna binA bhI tattvopadezarUpa bhASA zAstroM ke dvArA va upadeza sunakara tathA sIkhane se bhI tattvajJAnI hote dekhe jAte haiN| kaI jIva kevala vyAkaraNAdika ke hI abhyAsa meM janma gaMvAte haiM aura tattvajJAnI nahIM hote haiM - aisA bhI dekhA jAtA hai| aura suno ! vyAkaraNAdika kA abhyAsa karane se puNya utpanna nahIM hotA; kintu dharmArthI hokara unakA abhyAsa kare to kiMcit puNya hotA hai| tattvopadezaka zAstroM ke abhyAsa se sAtizaya mahAna puNya utpanna hotA hai, isalie bhalA to yaha hai ki aise tattvopadezaka zAstroM kA abhyAsa karanA caahie| isaprakAra zabda-zAstrAdika ke pakSapAtI ko isa zAstra ke sanmukha kiyaa| 22. prazna : artha/dhana kA pakSapAtI kahatA hai ki isa zAstra kA abhyAsa karane se kyA hotA hai ? sarvakArya dhana se banate haiN| dhana se hI prabhAvanA Adi dharma hotA hai; dhanavAna ke nikaTa aneka paNDita Akara rahate haiN| anya bhI sarva kAryoM kI siddhi hotI hai| ata: dhana paidA karane kA udyama karanA / uttara : re pApI ! dhana kucha apanA utpanna kiyA to hotA nahIM, bhAgya se hotA hai| isa granthAbhyAsa Adi dharmasAdhana se jo puNya kI utpatti hotI hai, usI kA nAma bhAgya hai / yadi dhana honA hai to zAstrAbhyAsa karane se kaise nahIM hogA ? yadi nahIM honA hai to zAstrAbhyAsa nahIM karane se kaise hogA ? dhana kA honA na honA to udayAdhIna hai, zAstrAbhyAsa meM kyoM zithila hotA hai ? aura suno ! dhana hai vaha to vinAzIka hai, bhaya-saMyukta hai, pApa se utpanna hotA hai va narakAdi kA kAraNa hai| jo yaha zAstrAbhyAsarUpa jJAnadhana hai, vaha avinAzI hai, bhayarahita hai, dharmarUpa hai, svarga-mokSa kA kAraNa hai| ata: mahaMta puruSa to dhanAdika ko chor3akara zAstrAbhyAsa meM hI lagate haiM aura tU pApI zAstrAbhyAsa ko chor3akara dhana paidA karane kI bar3hAI karatA hai, tU to anaMta saMsArI hai| samyagjJAnacaMdrikA-pIThikA tUne kahA ki prabhAvanAdika dharma bhI dhana se hote haiM; kintu vaha prabhAvanAdi dharma to kiMcit sAvadha kriyA saMyukta hai; isalie samasta sAvadha pApa rahita zAstrAbhyAsarUpa dharma hai, vaha pradhAna hai| yadi aisA na ho to gRhastha avasthA meM prabhAvanAdi dharma sAdhate the, unako chor3akara saMyamI hokara zAstrAbhyAsa meM kisalie lagate haiM ? zAstrAbhyAsa karane se prabhAvanAdi bhI vizeSa hotI hai| tUne kahA ki dhanavAna ke nikaTa paMDita bhI Akara rahate haiN| so lobhI paMDita ho aura avivekI dhanavAna ho, vahA~ to aisA hI hotA hai| zAstrAbhyAsavAloM kI to indrAdika bhI sevA karate haiN| yahA~ bhI bar3e-bar3e mahaMta puruSa dAsa hote dekhe jAte haiM; isalie zAstrAbhyAsavAloM se dhanavAnoM ko mahaMta na jaano| tUne kahA ki dhana se sarva kAryoM kI siddhi hotI hai (kintu aisA nahIM hai|) usa dhana se to isa loka saMbaMdhI kucha viSayAdika kArya isaprakAra se siddha hote haiM, jisase bahuta kAla taka narakAdika ke duHkha sahane par3ate haiM aura zAstrAbhyAsa se aise kArya siddha hote haiM ki jisase isa loka-paraloka meM aneka sukhoM kI paramparA prApta hotI hai| isalie dhana paidA karane ke vikalpa ko chor3akara zAstrAbhyAsa karanA aura aisA sarvathA na bane to saMtoSa pUrvaka dhana paidA karane kA sAdhana karake zAstrAbhyAsa meM tatpara rahanA / isaprakAra dhana paidA karane ke pakSapAtI ko zAstrAbhyAsa sanmukha kiyaa| 23. prazna : kAma-bhogAdika kA pakSapAtI kahatA hai ki zAstrAbhyAsa karane meM sukha nahIM hai, bar3appana nahIM hai; isalie jinake dvArA yahA~ hI sukha ho, aise jo strIsevana, khAnA, pahinanA ityAdika viSaya, unakA sevana kiyA jAya athavA jisake dvArA yahA~ hI bar3appana ho, aise vivAhAdika kArya kiye jaayeN| ___uttara : viSayajanita jo sukha hai, vaha duHkha hI hai; kyoMki viSaya-sukha to para-nimitta se hotA hai| pahale, pIche aura tatkAla hI AkulatA
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 guNasthAna vivecana sahita hai aura jisake nAza hone ke aneka kAraNa milate hI haiN| AgAmI kAla meM narakAdi durgati ko prApta karAnevAlA hai| aisA hone para bhI vaha terI cAha anusAra milatA hI nahIM, pUrva puNya se hotA hai, isalie viSama hai| jaise - khAja se pIr3ita puruSa apane aMga ko kaThora vastu se khujAte haiM; vaise hI indriyoM se pIr3ita jIva, unakI pIr3A sahI na jAya, taba kiMcit mAtra jinameM pIr3A kA pratikAra-sA bhAse, aise jo viSaya sukha, unameM jhaMpApAta karate haiM, vaha paramArtharUpa sukha hai hI nhiiN| zAstrAbhyAsa karane se jo samyagjJAna huA, usase utpanna Ananda, vaha saccA sukha hai| vaha sukha svAdhIna hai, AkulatA rahita hai, kisI ke dvArA naSTa nahIM hotA, mokSa kA kAraNa hai, isalie viSama nahIM hai| jisaprakAra yadi khAja kI pIr3A nahIM ho to sahaja hI sukhI hotA hai; usIprakAra jaba vahA~ indriyA~ pIr3A dene ke lie samartha nahIM hotI haiM, taba sahaja hI sukha ko prApta hotA hai| isalie viSaya sukha ko chor3akara zAstrAbhyAsa karanA / yadi sarvathA viSaya na chUTe to jitanA ho sake utanA chor3akara, zAstrAbhyAsa meM tatpara rhnaa| tUne vivAhAdika kArya meM bar3hAI honA kahI, vaha bar3hAI kitane dina rahegI? jisake lie mahApApAraMbha kara narakAdi meM bahuta kAla taka du:kha bhoganA hogaa| una kAryoM meM tujhase bhI adhika dhana lagAnevAle bahuta haiM; ata: vizeSa bar3hAI bhI honevAlI nahIM hai| zAstrAbhyAsa meM to aisI bar3hAI hotI hai ki jisakI sarvajana mahimA karate haiM, indrAdika bhI prazaMsA karate haiM aura paramparA se svarga-mokSa kA kAraNa hai| isalie vivAhAdika kAryoM kA vikalpa chor3akara zAstrAbhyAsa kA udyama rakhanA / sarvathA na chUTe to bahuta vikalpa nahIM karanA / isaprakAra kAma-bhogAdika ke pakSapAtI ko zAstrAbhyAsa ke sanmukha kiyaa| isaprakAra anya jIva bhI jo viparIta vicAra se isa grantha ke abhyAsa meM aruci pragaTa karate haiM, unako yathArtha vicAra karake isa zAstra ke abhyAsa meM sanmukha honA yogya hai| samyagjJAnacaMdrikA-pIThikA 24. prazna : yahA~ anyamatI kahate haiM ki tumane apane hI zAstra ke abhyAsa karane ko dRr3ha kiyA / hamAre mata meM nAnA yukti Adi sahita zAstra haiM; unakA bhI abhyAsa kyoM na karAyA jAya ? uttara : tumhAre mata ke zAstroM meM Atmahita kA upadeza nahIM hai| kahIM zRMgAra kA, kahIM yuddha kA, kahIM kAma-sevana Adi kA, kahIM hiMsAdika ke kathana haiN| ye to binA hI upadeza sahaja meM hI ho rahe haiM; ata: inako tajane se hita hotA hai| anyamata to ulaTA unakA hI poSaNa karatA hai| isalie usase hita kaise hogA? 25. prazna : vahA~ kahate haiM ki Izvara ne aisI lIlA kI hai, usako gAte haiM, to usase bhalA hotA hai| uttara : vahA~ kahate haiM ki yadi Izvara ko sahaja sukha nahIM hogA, taba saMsArIvat lIlA se sukhI huaa| yadi vaha sahaja sukhI hotA, to kisalie viSayAdi sevana yA yuddhAdi karatA ? kyoMki maMdabuddhi bhI binA prayojana kiMcit mAtra bhI kArya nahIM karate; isase jAnA jAtA hai ki vaha Izvara hama jaisA hI hai| usakA yaza gAne se kyA siddhi hogI? 26. prazna : vaha phira kahatA hai ki hamAre zAstroM meM tyAga, vairAgya, ahiMsAdika kA bhI to upadeza hai| uttara : vaha saba upadeza pUrvApara virodha sahita hai, kahIM viSaya poSate haiM, kahIM niSedha karate haiM; kahIM pahale vairAgya dikhAkara, pazcAt hiMsAdika kA karanA puSTa kiyA hai| vaha vAtulavacanavat pramANa kaise ho ? 27. prazna : vaha kahatA hai ki vedAnta Adi zAstroM meM to tattva kA nirUpaNa hai| uttara : unako kahate haiM - nahIM, vaha nirUpaNa pramANa se bAdhita hai, ayathArtha hai, usakA nirAkaraNa jainadarzana ke nyAyazAstroM meM kiyA hai, vahA~ se jAnanA; isalie anyamata ke zAstroM kA abhyAsa na karanA / isaprakAra jIvoM ko isa zAstra ke adhyayana meM sanmukha kiyaa| unako kahate haiM ......
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 guNasthAna vivecana "he bhavya jIvo ! zAstrAbhyAsa ke aneka aMga haiN| zabda yA artha kA bAMcanA yA sIkhanA, sikhAnA, upadeza denA, vicAranA, sunanA, prazna karanA, samAdhAna jAnanA, bArambAra carcA karanA ityAdi aneka aMga haiM, vahA~ jaise bane taise abhyAsa karanA / yadi sarva zAstroM kA abhyAsa na bane to isa zAstra meM sugama va durgama, aneka arthoM kA nirUpaNa hai; vahA~ jisakA bane usakA hI abhyAsa karanA; paraMtu abhyAsa meM AlasI nahIM honaa| dekho ! zAstrAbhyAsa kI mahimA ! jisake hone para jIva paramparA se AtmAnubhava dazA ko prApta hotA hai, jisase mokSarUpa phala prApta hotA hai| yaha to dUra hI raho, zAstrAbhyAsa se tatkAla hI itane guNa pragaTa hote haiM 1. krodhAdi kaSAyoM kI to maMdatA hotI hai| 2. paMcendriyoM ke viSayoM meM honevAlI pravRtti rukatI hai| 3. ati caMcala mana bhI ekAgra hotA hai| 4. hiMsAdi pA~ca pApa nahIM hote| 5. stoka (alpa) jJAna hone para bhI triloka ke tIna kAla saMbaMdhI carAcara padArthoM kA jAnanA hotA hai| 6. heya-upAdeya kI pahacAna hotI hai| 7. AtmajJAna sanmukha hotA hai| (jJAna Atmasanmukha hotA hai|) 8. adhika-adhika jJAna hone para Ananda utpanna hotA hai| 9. loka meM mahimA/yaza vizeSa hotA hai| 10. sAtizaya puNya kA baMdha hotA hai| itane guNa to zAstrAbhyAsa karane se tatkAla hI pragaTa hote haiM, isalie zAstrAbhyAsa avazya karanA / 28. prazna : he bhavya ! zAstrAbhyAsa karane ke samaya kI prApti mahAdurlabha samyagjJAnacaMdrikA-pIThikA dravya apekSA se to loka meM manuSya jIva bahuta thor3e haiM, tuccha saMkhyAtamAtra hI haiM aura anya jIvoM meM nigodiyA ananta haiM, dUsare jIva asaMkhyAta haiN| kSetra apekSA se manuSyoM kA kSetra bahuta stoka (thor3A hI) ar3hAI dvIpa mAtra hai aura anya jIvoM meM ekendriyoM kA kSetra sarva loka hai; dUsaroM kA kitane hI rAjU pramANa hai| kAla apekSA se manuSya paryAya meM utkRSTa rahane kA kAla stoka hai, karmabhUmi apekSA pRthaktva koTipUrva mAtra hai aura anya paryAya meM utkRSTa rahane kA kAla - ekendriyoM meM to asaMkhyAta pudgalaparAvartanamAtra aura anyoM meM saMkhyAta palyamAtra hai| bhAva apekSA se tIvra zubhAzubhapanese rahita aise manuSya paryAya ke kAraNarUpa pariNAma honA atidurlabha haiN| anya paryAya ke kAraNa azubharUpa vA zubharUpa pariNAma honA sulabha haiN| isaprakAra zAstrAbhyAsa kA kAraNa jo paryApta karmabhUmiyA manuSya paryAya, usakA durlabhapanA jaannaa| vahA~ uttama nivAsa, uccakula, pUrNa Ayu, indriyoM kI sAmarthya, nirogapanA, susaMgati, dharmarUpa abhiprAya, buddhi kI prabalatA ityAdi kI prApti honA uttarottara mahAdurlabha hai| yaha pratyakSa dikha rahA hai aura itanI sAmagrI mile binA granthAbhyAsa banatA nahIM hai / so tumane bhAgya se yaha avasara pAyA hai; isaliye tumako haTha se bhI tumhAre hita ke liye preraNA karate haiN| jaise ho sake vaise isa zAstra kA abhyAsa karo, anya jIvoM ko jaise bane vaise zAstrAbhyAsa karAo aura jo jIva zAstrAbhyAsa karate haiM, unakI anumodanA kro| pustaka likhavAnA vA par3hane-par3hAnevAloM kI sthiratA karanA, ityAdi zAstrAbhyAsa ke bAhyakAraNa, unakA sAdhana karanA; kyoMki unake dvArA bhI paramparA kAryasiddhi hotI hai va mahAna puNya utpanna hotA hai| isaprakAra isa zAstra ke abhyAsAdi meM jIvoM ko rucivAna kiyaa| * uttara : ekendriyAdi asaMjJI paryanta jIvoM ko to mana hI nahIM hai; nArakI vedanA se pIr3ita, tiryaMca viveka rahita, deva viSayAsakta; isalie manuSyoM ko aneka sAmagrI milane para hI zAstrAbhyAsa hotA hai| isa manuSya paryAya kI prApti hI dravya-kSetra-kAla-bhAva se mahAdurlabha hai|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya dUsarA mahattvapUrNa praznottara 1. prazna : karma kise kahate haiM? uttara : jIva ke moha-rAga-dveSarUpa pariNAmoM ke nimitta se svayaM pariNamita kArmANavargaNArUpa pudgala kI viziSTa avasthA ko karma kahate haiN| 2. prazna : kArmANavargaNA kise kahate haiM ? uttara : karmarUpa pariNamita hone yogya vargaNAoM ko kArmANa vargaNA kahate haiN| 3. prazna : karma ke mUla bheda kitane haiM ? uttara : karma ke mUla bheda ATha haiM - jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura aMtarAya / inameM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura aMtarAya ye cAra ghAtikarma haiM tathA vedanIya, Ayu, nAma aura gotra ye cAra aghAtikarma haiN| 4. prazna : moha kise kahate haiM ? uttara : paradravyoM meM jIva ko ahaMkAra-mamakArarUpa pariNAma kA honA, vaha moha hai| * dravya, guNa, paryAya saMbaMdhI mUr3hatArUpa pariNAma, vaha moha hai| * deva, guru, dharma, Apta, Agama aura padArthoM ke saMbaMdha meM ajJAnabhAva, vaha moha hai| viparIta mAnyatA, tattvoM kA azraddhAna, viparIta abhiprAya, parapadArthoM meM ekatva-mamatva-kartRtva-bhoktRtva evaM sukhabuddhi arthAt zarIra ko apanA svarUpa mAnanA, paMcendriya-viSayoM meM sukha mAnanA, anukUla-pratikUla saMyogoM meM iSTa-aniSTa buddhi rakhanA, svayaM ko para kA athavA para ko apanA kartAdhartA-hartA mAnanA ityAdi mithyAtvabhAva darzanamohanIya karma ke udaya ke samaya meM arthAt nimitta se honevAle jIva ke zraddhA guNa ke vikArI pariNAmoM ko moha kahate haiN| mahattvapUrNa praznottara 5. prazna : rAga kise kahate haiM ? uttara : kisI padArtha ko iSTa jAnakara usameM jIva ke prItirUpa pariNAma kA honA, vaha rAga hai| mAyA, lobha, hAsya, rati, tIna vedarUpa pariNAma aura parapadArthoM ke prati AkarSaNa, sneha, prema, mamatvabuddhi, bhoktRtvabuddhi, Asakti ityAdi cAritramohanIya karmodaya ke samaya meMarthAt nimitta se honevAle jIva ke cAritra guNa ke kaSAyarUpa pariNamana arthAt pariNAmoM ko rAga kahate haiN| 6. prazna : dveSa kise kahate haiM ? uttara : kisI padArtha ko aniSTa jAnakara usameM jIva ke aprItirUpa pariNAma kA honA, vaha dveSa hai| krodha, mAna, arati, zoka, bhaya, jugupsA aura parapadArthoM ke prati ghRNA, IrSyA, dveSa, jalana, droha, asUyA ityAdi cAritramohanIya karmodaya ke samaya meM arthAt nimitta se honevAle jIva ke cAritra guNa ke kaSAyarUpa pariNamana arthAt pariNAmoM ko dveSa kahate haiN| 7. prazna : karmoM kI kitanI avasthAe~ hotI haiM ? uttara : karmoM kI dasa avasthAe~ hotI haiM - 1) baMdha 2) sattA 3) udaya 4) udIraNA 5) utkarSaNa 6) apakarSaNa 7) saMkramaNa 8) upazAMta 9) nidhatti 10) nikAcita / 8. prazna : baMdha kise kahate haiM ? uttara : jIva ke moha-rAga-dveSarUpa pariNAmoM kA nimitta pAkara kArmANa vargaNAoM kA AtmapradezoM ke sAtha honevAle viziSTa paraspara ekakSetrAvagAharUpa saMbaMdha ko baMdha kahate haiN| 9. prazna : baMdha ke kitane bheda hote haiM ? uttara : baMdha ke cAra bheda hote haiM - 1) prakRti baMdha 2) pradeza baMdha 3) sthiti baMdha 4) anubhAga bNdh| 10. prazna : prakRti baMdha kise kahate haiM ? uttara : prakRti arthAt svabhAva jaise - nIma kA svabhAva kaDuA, gur3a
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ _____33 guNasthAna vivecana kA svabhAva mIThA hotA hai, usIprakAra karmoM ke apane-apane svabhAva ko prakRti baMdha kahate haiN| * karmarUpa pariNamita honeyogya pudgaloM kA jJAnAvaraNAdi mUla prakRtirUpa tathA usake bheda-uttaraprakRtirUpa pariNamana hone kA nAma prakRti baMdha hai| 11. prazna : pradeza baMdha kise kahate haiM ? uttara : jIva ke sAtha prati samaya jitane pudgala paramANu karmarUpa pariNamana karate haiM, unake pramANa arthAt saMkhyA ko pradeza baMdha kahate haiN| 12. prazna : sthiti baMdha kise kahate haiM ? uttara : jJAnAvaraNAdi karmarUpa pariNamita pudgala skaMdhoM kA AtmA ke sAtha ekakSetrAvagAhasthitirUpa kAlAvadhi ke baMdhana ko sthiti baMdha kahate haiN| 13. prazna : anubhAga baMdha kise kahate haiM ? uttara : jJAnAvaraNAdi karmoM ke rasa vizeSa ko athavA phala pradAna karane kI zakti vizeSa ko anubhAga baMdha kahate haiN| 14. prazna : sattva athavA sattA kise kahate haiM ? uttara : aneka samayoM meM baMdhe hue karmoM kA vivakSita kAla taka jIva ke pradezoM ke sAtha astitva hone kA nAma sattva athavA sattA hai| 15. prazna : udaya kise kahate haiM ? uttara : karma kI sthiti pUrI hote hI karma ke phala dene ko udaya kahate haiN| 16. prazna : udIraNA kise kahate haiM ? uttara : jIva ke pariNAmoM ke nimitta se karma kI sthiti pUrI hue binA hI karma ke udaya meM Akara phala dene ko udIraNA kahate haiN| .jIva ke pariNAmoM ke nimitta se karma ke udayAvalI ke bAhara ke niSekoM kA udayAvalI ke niSekoM meM A milanA udIraNA hai| * jisa karma kA udayakAla nahIM thA, usa karma ke udayakAla meM Ane ko udIraNA kahate haiN| * akAlapAka ko udIraNA kahate haiN| mahattvapUrNa praznottara 17. prazna : utkarSaNa kise kahate haiM ? uttara : jIva ke pariNAmoM kA nimitta pAkara karma ke sthiti-anubhAga ke bar3hane ko utkarSaNa kahate haiN| 18. prazna : apakarSaNa kise kahate haiM ? uttara : jIva ke pariNAmoM kA nimitta pAkara karma ke sthiti-anubhAga ke ghaTane ko apakarSaNa kahate haiN| 19. prazna : saMkramaNa kise kahate haiM ? uttara : vivakSita karma prakRtiyoM ke paramANuoM kA sajAtIya anya prakRtirUpa pariNamana hone ko saMkramaNa kahate haiN| jaise - vizuddha pariNAmoM ke nimitta se pUrvabaddha asAtA vedanIya prakRti ke paramANuoM kA sAtA vedanIyarUpa tathA sAtA vedanIya ke paramANuoM kA asAtA vedanIyarUpa pariNamana honaa| . isameM bhI itanI vizeSatA hai ki 1. mUla prakRtiyoM meM paraspara saMkramaNa nahIM hotaa| 2. cAroM AyuoM meM Apasa meM saMkramaNa nahIM hotaa| 3. mohanIya kA uttarabheda-darzanamohanIya kA cAritramohanIya meM saMkramaNa nahIM hotaa| 4. darzanamohanIya ke bhedoM meM evaM cAritramohanIyakarma ke bhedoM meM paraspara saMkramaNa hotA hai| 20. prazna : upazAMta kise kahate haiM ? uttara : jo karma udaya meM nahIM A sake. sattA meM rahe. vaha upazAMta kahalAtA hai| . sattAvirSe tiSThatA apanI-apanI sthiti ko dharai haiM jJAnAvaraNAdika karma kA dravya jA viSai, jAkI jAvat kAla udIraNA na hoya tAvat kAla upazAMta karaNa khie| * upazAMta karaNa AThoM karmoM meM hotA hai| * upazAMta avasthA ko prApta karma kA utkarSaNa, apakarSaNa aura saMkramaNa ho sakatA hai; kintu usakI udIraNA nahIM hotii| karmoM kI dasa avasthAoM meM upazAMtakaraNa hai| 21. prazna : upazama kise kahate haiM ? uttara : AtmA meM karma kI nijazakti kA kAraNavaza pragaTa na honA,
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahattvapUrNa praznottara guNasthAna vivecana upazama hai| jaise - kataka Adi dravya ke saMbaMdha se jala meM kIcar3a kA upazama ho jAtA hai| * pariNAmoM kI vizuddhatA se karmoM kI zakti kA anubhUta rahanA arthAt pragaTa na honA upazama hai| * upazama mAtra darzanamohanIya evaM cAritramohanIya meM hotA hai, anya kisI bhI karmoM meM nhiiN| * karmoM kI dasa avasthAoM meM upazama karaNa nahIM hai| *prazasta-aprazasta bheda upazAMta ke nahIM hai| 22. prazna : prazasta upazama kise kahate haiM ? uttara : (a) adha:karaNAdi dvArA upazama vidhAna se (anaMtAnabaMdhI catuSka binA) mohanIya karma kI jo upazamanA hotI hai, use prazasta upazama kahate haiN| ise aMtarakaraNarUpa upazama bhI kahate haiN| (ba) AgAmI kAla meM udaya Aneyogya karma paramANuoM ko jIvakata pariNAma vizeSa ke dvArA Age-pIche udaya meM Aneyogya hone ko aMtarakaraNarUpa upazama kahate haiN| aupazamika samyaktva meM darzanamohanIya kA prazasta upazama hI hotA hai| (ka) udaya, udIraNA, utkarSaNa, apakarSaNa, paraprakRtisaMkramaNa, sthitikANDakaghAta, anubhAgakANDakaghAta ke binA karmoM ke sattA meM rahane ko prazasta upazama kahate haiN| 23. prazna : aprazasta upazama kise kahate haiM ? uttara : aprazasta upazama kA dUsarA nAma sadavasthArUpa upazama bhI hai| * vartamAna samaya chor3akara AgAmI kAla meM udaya AnevAle karmoM kA sattA meM par3e rahane ko sadavasthArUpa upazama yA aprazasta upazama kahate haiN| .udaya kA abhAva hI aprazasta upazama hai| . anaMtAnubaMdhI kA aprazasta upazama hI hotA hai| jaise - sarvaghAtI prakRtiyoM kA kSayopazama dazA meM honevAlA sadavasthArUpa upazama / * jo karma tIna karaNoM ke binA hI sattA meM svayaM dabA huA rahe, use aprazasta upazama kahate haiN| . samyagdarzana ke samaya jo tIna karaNa hote haiM, ve darzanamohanIya karma ke upazama ke lie hote haiM, anaMtAnubaMdhI kaSAya ko dabAne ke lie nahIM; parantu anantAnubandhI kA sadavasthArUpa/aprazasta upazama apane Apa hotA hai| 24. prazna : nidhatti kise kahate haiM ? uttara : saMkramaNa aura udIraNA ke ayogya prakRtiyoM ko nidhatti kahate haiN| 25. prazna : nikAcita kise kahate haiM ? uttara : saMkramaNa, udIraNA, utkarSaNa aura apakarSaNa ke ayogya prakRtiyoM ko nikAcita kahate haiN| ye tInoM (upazAMta dravyakarma, nidhatti evaM nikAcita karma) prakAra ke karaNa dravya apUrvakaraNaguNasthAna paryaMta hI pAye jAte haiN| kyoMki anivRttikaraNa guNasthAna meM praveza karane ke prathama samaya meM hI sabhI karmoM ke tInoM karaNa yugapat vyucchinna arthAt naSTa ho jAte haiM / (karmakANDa gAthA : 450 evaM jayadhavalA pustaka : 13, pRSTha : 231, 676) 26. prazna : udayAvalI kise kahate haiM ? uttara : vartamAna samaya se lekara eka AvalI paryaMta kAla meM udaya Aneyogya niSekoM ko udayAvalI kahate haiN| 27. prazna : niSeka kise kahate haiM ? uttara : eka samaya meM udaya AnevAle karmaparamANuoM ke samUha ko niSeka kahate haiN| 28. prazna : kSaya kise kahate haiM ? uttara : karmoM kA AtmA se sarvathA dUra hone ko kSaya kahate haiN| .karmoM kA karmarUpa se nAza hone ko arthAta akarmarUpa dazA hone ko kSaya kahate haiN| 29. prazna : zreNI car3hane kA pAtra kauna hotA hai ? uttara : sAtizaya apramattavirata nAmaka saptama guNasthAnavartI munirAja zreNI car3hane ke pAtra hote haiN| .kSAyika samyagdRSTi apramatta munirAja, upazama athavA kSapakazreNI car3ha sakate haiM; parantu dvitIyopazama samyagdRSTi mAtra upazama zreNI car3ha sakate haiN| 30. prazna : zreNI kise kahate haiM ? uttara : cAritramohanIya kI anaMtAnubaMdhI catuSka binA zeSa 21 prakRtiyoM ke upazama vA kSaya meM nimitta honevAle jIva ke zuddha bhAvoM arthAt vRddhiMgata vItarAga pariNAmoM ko zreNI kahate haiN|
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 guNasthAna vivecana 31. prazna : zreNI ke kitane bheda haiM ? uttara : upazamazreNI va kSapakazreNI, isaprakAra do bheda haiN| 32. prazna : zreNI car3hane se kyA abhiprAya hai ? uttara : sAtaveM guNasthAna se Age munirAja krama se zuddha bhAvoM ko arthAt vItarAgatA ko bar3hAte hI jAte haiM; isI ko zreNI car3hanA kahate haiM / * sAtaveM guNasthAna se Age vRddhiMgata vItarAga pariNAmoM kI do zreNiyA~ haiM - 1. upazamazreNI va 2. kSapakazreNI hai| pratyeka zreNI ke cAra-cAra guNasthAna hote haiN| 33. prazna : upazamazreNI kise kahate haiM ? usake kauna-kauna se guNasthAna haiM ? uttara : jisameM cAritra mohanIya kI 21 prakRtiyoM ke upazama ke sAtha vItarAgatA bar3hatI jAtI hai, use upazamazreNI kahate haiN| AThavA~, nauvA~, dasavA~ aura gyArahavA~ ye cAra guNasthAna upazamazreNI ke haiN| 34. prazna : kSapakazreNI kise kahate haiM ? usake kauna-kauna se guNasthAna haiM ? uttara : jisameM cAritramohanIya kI 21 prakRtiyoM ke kSaya ke sAtha vItarAgatA bar3hatI jAtI hai, use kSapakazreNI kahate haiN| AThavA~, nauvA~, dasavA~ aura bArahavA~ ye cAra guNasthAna kSapakazreNI ke haiM / 35. prazna : mohanIya karma kise kahate haiM ? usake kitane aura kauna-kauna se bheda haiM ? uttara : jIva ke moha-rAga-dveSa Adi vikArI pariNAmoM ke hone meM jo karma nimitta hotA hai, use mohanIya karma kahate haiN| usake do bheda haiMdarzanamohanIya karma aura cAritramohanIya karma | 36. prazna: darzanamohanIya karma ke kitane aura kauna-kauna se bheda haiM ? uttara : baMdha kI apekSA darzanamohanIya karma eka hI prakAra kA hai; kintu sattva arthAt sattA aura udaya kI apekSA se usake tIna bheda haiM(1) mithyAtva (2) samyagmithyAtva (3) samyakprakRti / jaise - cakkI meM dale huye kodoM ke cAvala, kaNa aura bhUsI, isaprakAra tIna bheda hote haiM; usIprakAra prathamopazama samyaktvarUpI cakkI meM dale gaye darzanamohanIya karma ke tIna bheda hote haiN| mahattvapUrNa praznottara 37. prazna : mithyAtva darzanamohanIya karma kise kahate haiM ? uttara : sarvajJa praNIta mArga se vimukha hokara tattvArthazraddhAna meM nirutsuka, hitAhita vicAra karane meM asamartha, mithyAtva arthAt viparIta mAnyatArUpa pariNAma meM nimitta honevAle karma ko mithyAtva darzanamohanIya karma kahate haiN| 38. prazna : samyagmithyAtva darzanamohanIya karma kise kahate haiM ? uttara : prakSAlita kSINAkSINa madazaktivAle kodoM ke samAna mizra zraddhAna meM nimitta honevAle karma ko samyagmithyAtva arthAt mizra darzanamohanIya karma kahate haiN| 37 39. prazna : samyakprakRti darzanamohanIya karma kise kahate haiM ? uttara : kSAyopazamika samyaktva meM cala, mala, agAr3ha doSoM ke utpanna hone meM nimitta honevAle karma ko samyakprakRti darzanamohanIya karma kahate haiN| 40. prazna : cAritramohanIya karma kise kahate haiM ? uttara : samyagdarzana- jJAnapUrvaka rAga-dveSa kI nivRttimaya AtmasthiratArUpa cAritra kI apragaTatA meM nimitta honevAle karma ko cAritramohanIya karma kahate haiN| 41. prazna: cAritramohanIya karma ke kitane bheda haiM ? uttara : do bheda haiM- kaSAya aura nokaSAya / kaSAya ke solaha bheda haiM- anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha, apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha; pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha, saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha / nokaSAya ke nau bheda haiM- hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puruSaveda, npuNskved| (ye 9 nokaSAyeM anaMtAnubaMdhI Adi cAra bhedarUpa bhI hotI haiM arthAt inakA udaya una krodhAdi ke sAtha yathAsambhava hotA hai| khulAsA ke lie bhAvadIpikA pRSTha 49 se 70 kaSAyabhAva aMtarAdhikAra par3heM / ) 42. prazna: kaSAya karma kise kahate haiM ? uttara : amaryAda / vistRta saMsArarUpI karmakSetra ko jotakara AtmasvabhAva se viparIta laukika sukha aura duHkha Adi aneka prakAra ke dhAnya ke utpAdaka jIva ke vikArI pariNAmoM ko kaSAya kahate haiN| * AtmA ko duHkhI karanevAle, Akulita karanevAle, kasanevAle
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna vivecana pariNAmoM ko kaSAya kahate haiN| ina hI pariNAmoM ke samaya pUrvabaddha karmoM kA jo udaya nimitta hotA hai, use hI kaSAya karma kahate haiN| * ina kaSAya pariNAmoM ke samaya svayaM karmarUpa pariNamita navIna kArmANavargaNAoM ko kaSAya karma kahate haiN| 43. prazna : nokaSAya karma kise kahate haiM ? uttara :no = ISat, kiMcit, alpa / kiMcit kaSAya karma ko nokaSAya karma kahate haiN| 44. prazna : anaMtAnubaMdhI kaSAya karma kise kahate haiM ? uttara : anaMta + anubaMdhI = anNtaanubNdhii| anaMta = saMsAra arthAt mithyAtva pariNAma / anu = sAtha-sAtha / baMdhI = bNdhnevaalii| * mithyAtva pariNAma ke sAtha-sAtha baMdhanevAlI kaSAya ko anaMtAnubaMdhI kaSAya karma kahate haiN| jo kaSAya anaMta dravya, kSetra, kAla evaM bhAvoM se anubaMdha kare sambandha jor3e, use anantAnubandhI kaSAya kahate haiN| jaise - anyAya, anIti va avivekapUrvaka rAjyaviruddha, lokaviruddha va dharmaviruddha amaryAditarUpa se honevAle jIva ke kaSAya bhaav| * yaha kaSAya samyaktva aura cAritra donoM ke ghAta meM nimitta hotI hai| 45. prazna : apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya karma kise kahate haiM ? uttara : apratyAkhyAna + AvaraNa = aprtyaakhyaanaavrnn| a = kiMcit, ISat / pratyAkhyAna - tyAga arthAt kiMcit tyAga arthAt dezacAritra, saMyamAsaMyama / dravyavrata arthAt buddhipUrvaka zubhopayogarUpa bAhya vratoM kA grahaNa / bhAvavrata/cAritra arthAt do kaSAya caukar3I ke abhAva se vyakta honevAlI vItarAgatA / jaise - nyAya, nIti va vivekapUrvaka rAjyAdi ke aviruddha maryAdApUrvaka honevAle jIva ke akaSAyabhAva / AvaraNa = ddhknevaalaa| *jIva ke dezasaMyamarUpa cAritra pariNAmoM ko AvRtta karane arthAt Dhakane meM nimitta honevAle karma ko apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya karma kahate haiN| 46. prazna : pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya karma kise kahate haiM ? uttara : pratyAkhyAna + AvaraNa = prtyaakhyaanaavrnn| pratyAkhyAna = tyAga, mahAvrata, sakalasaMyama, sakalacAritra, saMyama / mahattvapUrNa praznottara dravyavrata arthAt buddhipUrvaka zubhopayogarUpa bAhya mahAvratoM kA grahaNa / bhAvavrata/cAritra arthAt tIna kaSAya caukar3I ke abhAva se vyakta honevAlI viitraagtaa| * jIva ke sakalasaMyamarUpa cAritra pariNAmoM ko AvRtta karane meM arthAt r3hakane meM nimitta honevAle karma ko pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya karma kahate haiN| 47. prazna : saMjvalana kaSAya karma kise kahate haiM ? uttara : sam + jvalana = saMjvalana, sam = acchI rIti se / jvalana = prakAzita honA / jIva ke sakalasaMyama pariNAmoM ke sAtha jo acchI taraha se prakAzita hotI hai, raha sakatI hai| (naSTa hotI hai, jalatI hai) * jo saMkalasaMyama pariNAmoM ke ghAta meM nimitta nahIM hotI hai; lekina sakalasaMyama ke sAtha rahatI hai, use saMjvalana kaSAya kahate haiN| * jIva ke yathAkhyAtacAritra pariNAmoM arthAt pUrNa vItarAga bhAva ke ghAta meM nimitta honevAle karma ko saMjvalana kaSAya karma kahate haiN| 48. prazna : kSayopazama kise kahate haiM ? uttara : vartamAnakAlIna sarvaghAti spardhakoM kA udayAbhAvIkSaya, bhaviSya meM udaya meM Aneyogya sarvaghAti spardhakoM kA sadavasthArUpa upazama aura vartamAnakAlIna dezaghAti spardhakoM kA udaya, ina tInarUpa karma kI avasthA ko kSayopazama kahate haiN| 49. prazna : udayAbhAvIkSaya kise kahate haiM ? uttara : jaba sarvaghAti spardhakoM kA udaya hotA hai, taba AtmA ke guNa kI tanika bhI abhivyakti nahIM hotI; isalie usa udaya ke abhAva ko udayAbhAvIkSaya kahate haiN| * AtmaguNoM (paryAyoM) kI kiMcit bhI abhivyakti na hone meM nimitta honevAle sarvaghAti-spardhakoM ke udaya ke abhAva ko udayAbhAvIkSaya kahate haiN| .sarvaghAti spardhaka anaMta guNe hIna ho-hokara arthAt udaya ke eka samaya pUrva dezaghAti spardhakoM meM pariNata hokara udaya meM Ate haiN| una sarvaghAti spardhakoM kA anaMtaguNahInatva hI kSaya kahalAtA hai| ise hI stibuka saMkramaNa kahate haiN| 50. prazna : sadavasthArUpa upazama kise kahate haiM ? uttara : vartamAna samaya ko chor3akara AgAmI kAla meM udaya AnevAle
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 guNasthAna vivecana karmoM ke sattA meM rahane ko sadavasthArUpa upazama kahate haiN| * udaya kA abhAva hI aprazasta upazama hai| anaMtAnubaMdhI kA aprazasta upazama hI hotA hai| 51. prazna : ghAtikarma kise kahate haiM ? uttara : jIva ke jJAnAdi anujIvI guNoM ke ghAta meM arthAt jJAnAdi guNoM kI paryAyoM ke vyakta na hone meM nimitta honevAle karma ko ghAtikarma kahate haiN| ATha karmoM meM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura aMtarAya karma ghAtikarma haiN| * yahA~ ghAti karmoM kA pariNamana do prakAra se hai - sarvaghAti va dezaghAti / 52. prazna : sarvaghAti karma kise kahate haiM ? uttara : jIva ke jJAnAdi guNoM ke arthAt paryAyoM ke pUrNataH ghAta meM nimitta honevAle karma ko sarvaghAti karma kahate haiN| 53. prazna : sarvaghAti prakRtiyA~ kauna-kaunasI aura kitanI haiM ? uttara : 1. kevalajJAnAvaraNa, 2. kevaladarzanAvaraNa, 3. nidrA, 4. nidrA-nidrA, 5. pracalA, 6. pracalA-pracalA, 7. styAnagRddhi, 8-11. anaMtAnubaMdhI catuSka, 12-15. apratyAkhyAnAvaraNa catuSka, 16-19. pratyAkhyAnAvaraNa catuSka, 20. mithyAtvadarzanamohanIya, 21. samyagmithyAtvadarzanamohanIya - ye 21 prakRtiyA~ sarvaghAti haiN| 54. prazna : dezaghAti karma kise kahate haiM ? uttara : jIva ke jJAnAdi guNoM ke ekadeza arthAt aMzataH ghAta meM nimitta honevAle karma ko dezaghAti karma kahate haiN| 55. prazna : dezaghAti prakRtiyA~ kauna-kaunasI aura kitanI haiM ? uttara : 1. matijJAnAvaraNa, 2. zrutajJAnAvaraNa, 3. avadhijJAnAvaraNa, 4. mana:paryaya-jJAnAvaraNa, 5. cakSudarzanAvaraNa, 6. acakSudarzanAvaraNa, 7. avadhi-darzanAvaraNa, 8. samyaktva-prakRti, 9-12. saMjvalana catuSka, 13-21. hAsyAdi nau nokaSAya, 22. dAnAntarAya, 23. lAbhAntarAya, 24. bhogAntarAya, 25. upabhogAntarAya aura 26. vIryAntarAya - ye 26 prakRtiyA~ dezaghAti haiN| 56. prazna : avibhAgI-praticcheda kise kahate haiM ? uttara : zakti ke avibhAgI aMza ko avibhAgI-praticcheda kahate mahattvapUrNa praznottara haiN| a = nahIM, vibhAga = aMza arthAt jisakA dUsarA aMza na ho sake, vaha avibhAgI hai| praticcheda = zakti kA aNsh| .dravya meM sabase choTA paramANu evaM kAlANa. kSetra kI apekSA AkAza kA eka pradeza, kAla kI dRSTi se sabase choTA samaya aura bhAva arthAt zakti kI apekSA sabase choTA aMza avibhAgI praticcheda hai| 57. prazna : varga kise kahate haiM ? uttara : samAna avibhAgI-praticchedoM ke samUha ko varga kahate haiN| cU~ki pratyeka paramANu meM anaMta avibhAga-praticcheda hote haiM, isalie pratyeka paramANu eka varga hai| 58. prazna : vargaNA kise kahate haiM ? uttara : samAna avibhAgI-praticchedoM se yukta vargoM ke samUha ko vargaNA kahate haiN| 59. prazna : spardhaka kise kahate haiM ? uttara : eka-eka avibhAgI-praticcheda se adhika vargoM ke samUharUpa vargaNAe~ jahA~ taka upalabdha hoM, una vargaNAoM ke samUha ko spardhaka kahate haiN| * aneka prakAra kI anubhAgazakti se yukta kArmANavargaNAoM ko arthAt karmasamUha ko spardhaka kahate haiN| * sarvaghAti prakRti meM saMpUrNa spardhaka sarvaghAti hI hote haiM, usameM dezaghAti spardhaka niyama se nahIM hote| isa kAraNa se sarvaghAti prakRti meM karma kA kSayopazama ghaTita nahIM hotA / udAharaNArtha - kevalajJAnAvaraNa karma / . dezaghAti prakRti meM spardhaka, sarvaghAti tathA dezaghAti donoM prakAra ke hote haiN| isa kAraNa se dezaghAti karmoM ke udaya-kAla meM karma kA kSayopazama ghaTita hotA hai aura jIva ke jJAnAdi anujIvI guNa kI paryAya pragaTa hotI hai| udAharaNArtha - matijJAnAvaraNAdi dezaghAti karma / 60. prazna : pUrvaspardhaka kise kahate haiM? uttara : anivRttikaraNa nAmaka nauveM guNasthAna ke pUrva pAye jAnevAle spardhakoM ko pUrvaspardhaka kahate haiN| 61. prazna : apUrvaspardhaka kise kahate haiM ? uttara : anivRttikaraNa guNasthAna ke pariNAmoM ke nimitta se anubhAga kSINa spardhakoM ko apUrvaspardhaka kahate haiN|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna vivecana 62. prazna : kRSTi (anukRSTi) kise kahate haiM ? uttara : karmoM ke anubhAga kA krama se hIna-hIna hone ko kRSTi athavA anukRSTi kahate haiN| arthAt anubhAga kA kRSa honA-ghaTanA so kRSTi hai| yaha kRSTi anivRttikaraNa guNasthAna ke pariNAmoM ke nimitta se hotI hai| 63. prazna : bAdarakRSTi kise kahate haiM ? uttara : apUrvaspardhaka se bhI vizeSa anubhAga kSINa spardhakoM ko bAdarakRSTi kahate haiN| arthAt saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha kA anubhAga ghaTanA - sthUla khaMDa honA, so bAdarakRSTi hai| 64. prazna : sUkSmakRSTi kise kahate haiM? uttara : bAdarakRSTi se bhI vizeSa anubhAga kSINa spardhakoM ko sUkSmakRSTi kahate haiN| 65. prazna : anukRSTiracanA kise kahate haiM ? uttara : Upara-nIce ke pariNAmoM meM anukarSaNa arthAt krama se hInahIna hone ko dikhAnevAlI racanA vizeSa ko anukRSTi racanA kahate haiN| 66. prazna : mArgaNA kise kahate haiM aura usake kitane bheda haiM ? uttara : kinhIM viziSTa paryAyoM arthAt bhAvoM ke AdhAra para jIvoM ke anveSaNa arthAt khoja ko mArgaNA kahate haiN| usake caudaha bheda haiM - gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, jJAna, saMyama, darzana, lezyA, bhavyatva, samyaktva, saMjJI aura aahaar| .mArgaNA prakaraNa meM vivakSita bhAva kA sadbhAva-asadbhAva donoM apekSita hote haiN| 67. prazna : samyaktvamArgaNA kise kahate haiM ? usake kitane bheda haiM ? uttara : samyagdarzana/zraddhAguNa kI makhyatA se jIvoM ke anveSaNa ko samyaktva-mArgaNA kahate haiN| usake chaha bheda haiN| mithyAtva, sAsAdana, mizra, aupazamikasamyaktva, kSAyopazamikasamyaktva aura kSAyikasamyaktva / (prathama tIna bhedoM kA svarUpa tatsaMbaMdhI guNasthAnarUpa hI hai; ata: guNasthAna adhyAya meM dekhiye|) "samyaktva ke to bheda tIna hI haiN| tathA samyaktva ke abhAvarUpa mithyAtva hai| donoM kA mizrabhAva so mizra hai| samyaktva kA ghAtaka bhAva mahatvapUrNa praznottara so sAsAdana hai| isaprakAra samyaktvamArgaNA se jIva kA vicAra karane para chaha bheda kahe haiN|" - mokSamArgaprakAzaka, pRSTha : 337 68. prazna : aupazamikasamyaktva kise kahate haiM? uttara : nija zaddhAtma sanmakha puruSArthI jIva ke pAMca. chaha yA sAta prakRtiyoM (darzanamohanIya tIna, anaMtAnubaMdhI catuSka) ke upazama ke samaya meM arthAt nimitta se honevAle zraddhAguNa ke samyak pariNamana ko aupazamika samyaktva kahate haiN| * anAdi mithyAdRSTi ke 5 prakRtiyoM kA aura sAdi mithyAdRSTi ke 7,6 yA 5 prakRtiyoM kA upazama hotA hai| * anAdi mithyAdRSTi jIva ko sarvaprathama aupazamika samyagdarzana hI pragaTa hotA hai| 69. prazna : kSAyopazamikasamyaktva kise kahate haiM ? uttara : nija zuddhAtmasanmukha puruSArthI jIva ke pUrvokta sAta prakRtiyoM ke kSayopazama ke samaya meM arthAt nimitta se honevAle zraddhAguNa ke samyak pariNamana ko kSAyopazamikasamyaktva kahate haiN| kSayopazama- anaMtAnabaMdhI 4 va mithyAtva tathA samyagmithyAtva ina 6 sarvaghAti prakRtiyoM ke udayAbhAvI kSaya aura sadavasthArUpa upazama tathA dezaghAti samyak prakRti darzanamohanIya kA udaya / 70. prazna : kSAyikasamyaktva kise kahate haiM ? uttara : nija zuddhAtmasanmukha puruSArthI jIva ke pUrvokta sAta prakRtiyoM ke sarvathA kSaya ke samaya meM honevAle tathA bhaviSya meM ananta kAlaparyanta rahanevAle zraddhAguNa ke samyak pariNamana ko kSAyikasamyaktva kahate haiN| kSAyika samyagdarzana hamezA kSAyopazamika samyaktvapUrvaka hI hotA hai aura bhaviSya kAla meM ananta kAlaparyanta kSAyikarUpa hI rahatA hai| 71. prazna : aupazamikasamyaktva ke kitane bheda haiM ? uttara : do bheda haiM, prathamopazamasamyaktva aura dvitIyopazamasamyaktva / 72. prazna : prathamopazamasamyaktva kise kahate haiM ? uttara : 'prathama' zabda kA artha pahalI bAra nhiiN| anAdi athavA sAdi mithyAdRSTi jIva ko jaba bhI aupazamika samyagdarzana pragaTa hotA hai, usako prathamopazama-samyaktva hI kahate haiN|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna vivecana 73. prazna : dvitIyopazamasamyaktva kise kahate haiM ? uttara : kSAyopazamikasamyaktva ke anaMtara zreNI car3hane ke lie jo aupazamika samyaktva hotA hai, use dvitIyopazamasamyaktva kahate haiN| .zreNI car3hane ke sanmukha sAtizaya saptama gaNasthAnavartI kSAyopazamika samyagdRSTi munirAja ke (anaMtAnubaMdhIcatuSka ke visaMyojana tathA) darzanamohanIya trika ke upazama ke samaya meM arthAt nimitta se honevAle zraddhAguNa ke samyak pariNamana ko dvitIyopazama-samyaktva kahate haiN| 74. prazna : visaMyojana kise kahate haiM ? uttara : anaMtAnubaMdhI catuSka ke apratyAkhyAnAvaraNa Adi bAraha kaSAya aura hAsyAdi nau nokaSAyakarmarUpa pariNamita hone ko visaMyojana kahate haiN| * yaha visaMyojanA kA kArya caturtha se saptama guNasthAna paryanta ke kisI bhI eka guNasthAna meM hotA hai| 75. prazna : jIva ke asAdhAraNa bhAva kise kahate haiM aura ve kitane prakAra ke haiM ? uttara : jIva ke atirikta anya dravyoM meM na pAye jAnevAle arthAt mAtra jIva meM hI pAye jAnevAle bhAvoM ko jIva ke asAdhAraNabhAva kahate haiN| ye aupazamika Adi pAMca prakAra ke haiM - 1. aupazamika bhAva : nijazuddhAtmasanmakha paruSArthI jIva ke mohanIya karma ke aMtarakaraNarUpa upazama ke samaya meM arthAt nimitta se honevAle zuddhabhAvoM ko aupazamikabhAva kahate haiN| 2. kSAyikabhAva : nijazuddhAtmasanmakha puruSArthI jIva ke karmakSaya ke samaya meM honevAle evaM bhaviSya meM anaMta kAla paryaMta rahanevAle zuddhabhAvoM ko kSAyikabhAva kahate haiN| 3. kSAyopazamikabhAva : karma ke kSayopazama ke samaya meM arthAt nimitta se honevAle jIva ke bhAvoM ko kSAyopazamikabhAva kahate haiN| 4. audayikabhAva : karmodaya ke samaya meM arthAt nimitta se honevAle jIva ke bhAvoM ko audayikabhAva kahate haiN| 5. pAriNAmikabhAva : pUrNata: karmanirapekSa arthAt karma ke upazama, kSaya, kSayopazama aura udaya se nirapekSa jIva ke pariNAmoM ko pAriNAmikabhAva kahate haiN| mahattvapUrNa praznottara 76. prazna : nimittakAraNa kise kahate haiM ? uttara : jo padArtha svayaM vivakSita kAryarUpa to na pariName; parantu kArya kI utpatti meM anukUla hone kA jisa para Aropa A sake, usa padArtha ko nimitta kAraNa kahate haiN| jaise - ghaTa kI utpatti meM kuMbhakAra, daNDa, cakra Adi / 77. prazna : nimitta-naimittika saMbaMdha kise kahate haiM ? uttara : jaba upAdAna svata: kAryarUpa pariNamatA hai, taba bhAvarUpa yA abhAvarUpa kisa ucita (yogya) nimitta kAraNa kA usake sAtha sambandha hai - yaha batAne ke lie usa kArya ko naimittika kahate haiN| isa taraha se bhinna padArthoM ke isa svatantra sambandha ko nimitta-naimittika sambandha kahate haiN| nimitta-naimittika sambandha paratantratA kA sUcaka nahIM hai, kintu naimittika ke sAtha kauna nimittarUpa padArtha hai; usakA jJAna karAtA hai| jisa kArya ko nimitta kI apekSA naimittika kahA hai, usI ko upAdAna kI apekSA upAdeya bhI kahate haiN| 78. prazna : AvalI kise kahate haiM ? uttara : jaghanya yukta asaMkhyAta samaya-samUha ko AvalI kahate haiN| 79. prazna : samaya kise kahate haiM ? uttara : eka AkAza ke pradeza se nikaTavartI anya AkAza ke pradeza paryaMta maMdagati se gamana karate hue paramANu ke gamana kAla ko samaya kahate haiN| yaha vyavahAra kAla kA sabase choTA aMza hai| 80. prazna : pradeza kise kahate haiM? uttara : eka paramANu se vyApta AkAzakSetra ko pradeza kahate haiN| * eka pradeza meM anaMta paramANuoM ko avagAhana dene kI zakti hai| 81. prazna : aMtarmuhUrta kise kahate haiM ? uttara : muhUrta meM se eka samaya kama zeSa kAla pramANa ko bhinna muhUrta kahate haiN| usa bhinna muhUrta meM se bhI eka samaya kama zeSa kAla pramANa ko aMtarmuhUrta kahate haiM; yaha utkRSTa aMtarmuhUrta hai| * jo muhUrta ke samIpa ho, use aMtarmuhUrta kahate haiN| * AvalI se adhika aura muhUrta se kama kAla ko aMtarmuhUrta kahate haiN| * eka muhUrta meM 3773 zvAsocchavAsa hote haiN| eka zvAsocchavAsa meM
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna vivecana asaMkhyAta AvalI hotI haiN| eka AvalI+ekasamaya yaha jaghanya aMtarmuhUrta hai| utkRSTa aMtarmuharta se eka samaya kama aura jaghanya se eka samaya adhika aise madhyama aMtarmaharta aMsakhyAta hote haiN| 82. prazna : muhUrta kise kahate haiM ? uttara : (do ghar3I)ar3atAlIsa miniTa ko muhUrta kahate haiN| 83. prazna : pUrva kise kahate haiM ? uttara : 70 lAkha 56 hajAra karor3a varSa kAla ko pUrva kahate haiN| 84. prazna : sAgara kise kahate haiM ? uttara : dasa kor3Akor3I addhApalyopama kAla ko sAgara kahate haiN| 85. prazna : asaMkhyAta kise kahate haiM? uttara : saMkhyAtIta kalpita rAzi meM se eka-eka saMkhyA ghaTAte jAne para jo rAzi samApta ho jAtI hai, usa rAzi ko asaMkhyAta kahate haiN| . jo saMkhyA pA~coM indriyoM kA arthAt mati-zrutajJAna kA viSaya hai, use saMkhyAta kahate haiN| * avadhijJAna aura mana:paryayajJAnagamya saMkhyA ko asaMkhyAta kahate haiN| * jisakI ginatI na ho sake, use asaMkhyAta kahate haiN| *saMkhyAtIta rAzi ko asaMkhyAta kahate haiN| 86. prazna : anaMta kise kahate haiM ? uttara : asaMkhyAta ke Upara kevalajJAnagamya saMkhyA ko anaMta kahate haiN| navIna vRddhi na hone para bhI saMkhyAta yA asaMkhyAtarUpa se kitanA bhI ghaTAte jAne para jisa saMkhyA kA aMta na Ave, use akSaya anaMta kahate haiM / (* jisa saMkhyA kA anta A jAye, use sakSaya anaMta kahate haiN|) 87. prazna : samudghAta kise kahate haiM ? uttara : mUla zarIra ko na chor3akara taijasa-kArmANarUpa uttara deha ke sAtha jIva-pradezoM ke zarIra se bAhara nikalane ko samudghAta kahate haiN| 88. prazna : samudghAta kitane aura kauna-kauna se haiM? uttara : samudghAta sAta prakAra kA hotA hai - vedanA, kaSAya, vikriyA, mAraNAntika, taijasa, AhAraka aura kevalI samadaghAta / 89. prazna : kevalI samudghAta kise kahate haiM ? uttara : apane mUla parama audArika zarIra ko chor3e binA Atma-pradezoM mahattvapUrNa praznottara ke daNDAdirUpa hokara zarIra se bAhara phailane ko kevalI samudghAta kahate haiN| 90. prazna : kevalI bhagavAna ke samudghAta kyoM hotA hai ? uttara : Ayukarma kI sthiti alpa ho aura zeSa tIna aghAtiyA karmoM kI sthiti Ayu kI apekSA adhika hone para, anya tIna karmoM kI sthiti Ayukarma ke samAna aMtarmuhUrta karane ke lie kevalI bhagavAna ke samudghAta hotA hai| 91. prazna : mAraNAntika samudghAta kise kahate haiM ? . uttara : maraNa ke aMtarmuhUrta pUrva navIna paryAya dhAraNa karane ke kSetra ko sparza karane ke lie AtmapradezoM ke bAhara nikalane ko mAraNAntika samudghAta kahate haiN| jinhoMne parabhava kI Ayu bAMdha lI hai, aise jIvoM ke hI mAraNAntika samudghAta hotA hai| 92. prazna : anAdi mithyAdRSTi jIva kise kahate haiM ? uttara : anAdikAla se Aja paryaMta jisa jIva ne mithyAtva kA nAza nahIM kiyA arthAt samyaktva kI prApti nahIM kI aise jIva ko anAdi mithyAdRSTi jIva kahate haiN| 93. prazna : sAdi mithyAdRSTi jIva kise kahate haiM ? uttara : eka bAra samyagdarzana pragaTa ho jAne para bhI puna: puruSArthahInatA se mithyAtvI ho jAnevAle jIva ko sAdi mithyAdRSTi jIva kahate haiN| 94. prazna : yoga kise kahate haiM ? uttara : karmoM ke grahaNa meM nimittarUpa jIva ke pradezoM kI parispandanarUpa paryAya ko yoga kahate haiN| 95. prazna : yoga ke kitane bheda haiM ? uttara : yoga ke do bheda haiM - 1. bhAvayoga, 2. dravyayoga / 96. prazna : bhAvayoga kise kahate haiM ? uttara : karma-nokarma ke yogya pudgalamaya kArmaNa vargaNAoM ko grahaNa karane meM nimittarUpa AtmA kI zaktivizeSa ko bhAvayoga kahate haiN| 97. prazna : dravyayoga kise kahate haiM ? uttara : bhAvayoga ke kAraNa se AtmA ke pradezoM kA jo sakampa honA, so dravyayoga hai| 98. prazna : anya apekSA yoga ke kauna-kaunase aura kitane bheda haiM ?
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 guNasthAna vivecana uttara : kaSAyayoga aura akaSAyayoga ye do bheda haiN| Alambana kI apekSA se manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga aise tIna bheda hote haiN| * manoyoga ke 4, vacanayoga ke 4 aura kAyayoga ke 7 aise nimitta kI apekSA se 15 bheda bhI hote haiN| * vAstavikarUpa se dekhA jAya to yoga eka hI prakAra kA hai| 99. prazna: gamanAgamana kA kyA artha hai ? uttara : gamana kA artha jAnA, Agamana kA artha hai AnA / - * jIva ke eka guNasthAna se dUsare guNasthAna meM jAne-Ane ke artha meM gamanAgamana zabda kA prayoga kiyA jAtA hai| (go.ka. kA. gAthA 556 se 559) 100. prazna : zubhopayoga kise kahate haiM ? uttara : jo upayoga arthAt jJAna-darzana, parama bhaTTAraka devAdhideva paramezvara aise arahaMta, siddha tathA sAdhu kI zraddhA karane meM va samasta jIva samUha kI anukaMpA kA AcaraNa karane meM pravRtta hai, vaha zubhopayoga hai| (pravacanasAra gAthA-157) 101. prazna : azubhopayoga kise kahate haiM ? uttara : jo upayoga arthAt jJAna-darzana parama bhaTTAraka devAdhideva paramezvara aise arahaMta, siddha tathA sAdhu ke atirikta anya unmArga kI zraddhA karane meM tathA viSaya, kaSAya, kuzravaNa, kuvicAra, kusaMga aura ugratA kA AcaraNa karane meM pravRtta hai, vaha azubhopayoga hai| (pravacanasAra gAthA - 15 kI TIkA ) 102. prazna : zuddhopayoga kise kahate haiM ? uttara : 1. jo upayoga arthAt jJAna-darzana paradravya meM madhyastha hotA huA paradravyAnusAra pariNati ke AdhIna na hone se zubha tathA azubharUpa azuddhopayoga se mukta hokara mAtra svadravyAnusAra pariNati ko grahaNa karatA hai, vaha zuddhopayoga hai| (pravacanasAra gAthA 159 kI TIkA) 2. iSTa-aniSTa buddhi ke abhAva jJAna hI meM upayoga lAgai, tAko zuddhopayoga kahie / sohI cAritra hai| (jayacaMdajI chAbar3A mokSapAhuDa 72 gAthA) 3. cittanirodha, zuddhopayoga, sAmya, svAsthya, samAdhi aura yoga ye sarva zabda eka hI artha ke vAcaka haiN| (padmanaMdi paMcaviMzatikA, gAthA - 64) mahattvapUrNa praznottara 4. upayogarUpa (jJAna - darzana) vItarAgatA ko zuddhopayoga kahate haiM / zuddhopayoga ke saMbaMdha meM atyaMta saMtulita aura spaSTa nimna bhAva paNDita ToDaramalajI ne mokSamArgaprakAzaka zAstra ke pRSTha 286 para diyA hai - "karaNAnuyoga meM to rAgAdi rahita zuddhopayoga yathAkhyAta cAritra hone para hotA hai, vaha moha ke nAza se svayameva hogA; nicalI avasthAvAlA (bArahaveM kSINamoha aura gyArahaveM upazAMta moha guNasthAna se nIce ke guNasthAnavAle) zuddhopayoga kA sAdhana kaise kare ? tathA dravyAnuyoga meM zuddhopayoga karane hI mukhya upadeza hai| isalie vahA~ chadmastha jisa kAla meM buddhigocara bhakti Adi va hiMsA Adi kAryarUpa pariNAmoM ko chor3akara (zrAvaka cauthe-pA~caveM guNasthAnavartI sAdhaka) AtmAnubhavanAdi kAryoM meM pravarte, usa kAla use zuddhopayogI kahate haiN| yadyapi yahA~ kevalajJAnagocara sUkSma rAgAdika haiM; tathApi usakI vivakSA yahA~ nahIM kI; apanI buddhigocara rAgAdika chor3atA hai, isa apekSA se use cauthe, paMcamAdi guNasthAnoM meM zuddhopayogI kahA hai|" mokSamArgaprakAzaka pRSTha kramAMka 285 para kahA hai....." dharmAnurAgarUpa pariNAma vaha zubhopayoga, pApAnurAgarUpa va dveSarUpa pariNAma vaha azubhopayoga aura rAga-dveSarahita pariNAma vaha zuddhopayoga / " 103. prazna : zuddha pariNati kise kahate haiM ? uttara : zuddha zabda kA artha moha, rAga, dveSa Adi vikArI bhAvoM se rahita aisA vItarAgarUpa pariNAma / * AtmA ke cAritra guNa kI zuddha paryAya ko zuddhapariNati kahate haiM / buddhipUrvaka zubhAzubha upayoga ke kAla meM upayoga rahita cAritra guNa kI vItarAga avasthA ko zuddha pariNati kahate haiM / * 104. prazna: adhaHkaraNAdi tIna karaNa kitane sthAna para hote haiM ? uttara : aupazamika evaM kSAyika samyaktva ke lie, anaMtAnubaMdhI kaSAya catuSka kI visaMyojanA ke lie aura cAritramohanIya ke 21 prakRtiyoM kI upazamanA tathA kSapaNA karane ke lie adhaHkaraNAdi tInoM karaNa hote haiN| (vizeSa khulAsA mithyAtva guNasthAna ke vibhAga ke anta meM dekheM / )
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna vivecana 105. prazna : kyA karmoM ke upazama, kSaya, kSayopazama ke nimitta se zuddha bhAva hote haiM athavA AtmA ke zuddha bhAvoM se karmoM ke kSayAdi hote haiM ? uttara : donoM kathana apanI-apanI apekSA se sahI haiN| pahalA kathana karma kI ora se kiyA gayA hai tathA dUsarA kathana jIva ke bhAvoM kI ora se kiyA gayA hai| . karma ke upazamAdi kArya aura jIva ke aupazamikAdika bhAva eka hI samaya meM hote haiM; isalie donoM kathanoM kA bhAva eka hI hai| . vAstavika dekhA jAya to pudgala karmoM meM utpAda-vyaya pudgala ke upAdAna se hotA hai aura Atma-pariNAmoM meM utpAda-vyaya AtmarUpa upAdAna se hotA hai| donoM kathana apanI-apanI apekSA se sahI haiN| * aparAdha mAtra jIva kA hai, pudgala arthAt karma kA nahIM / aparAdha kA abhAva bhI jIva hI karatA hai| isalie jIva ko hI upadeza diyA jAtA hai| 106. prazna : vigrahagati meM AtmA kauna-kauna se guNasthAnoM meM hotA hai? kina gaNasthAnoM ke pariNAmoM ke sAtha jIva parabhava meM jAtA hai? uttara : prathama, dvitIya evaM caturtha guNasthAna ke pariNAmoM ke sAtha jIva parabhava meM jAtA hai| arthAt vigraha gati meM ye tIna hI guNasthAna hote haiN| 107. prazna : kauna se guNasthAna meM jIva kI mRtyu nahIM hotI? uttara : tIsare, bArahaveM evaM terahaveM guNasthAna meM jIva kI mRtyu nahIM hotii| kahA bhI hai - mizra, kSINa, sajoga tIna meM marana na pAvai / .kSapaka zreNI ke kisI bhI guNasthAna meM maraNa nahIM hotaa| * upazama zreNI ke AThaveM guNasthAna ke prathama bhAga meM bhI maraNa nahIM hotaa| * pA~caveM guNasthAna se gyArahaveM guNasthAna paryaMta ke sarva guNasthAnoM meM jIva kA maraNa to ho sakatA hai; lekina pA~caveM se gyArahaveM guNasthAna paryaMta ke guNasthAnoM ke pariNAmoM ko sAtha lekara vigraha-gati meM nahIM jaataa| maraNa hote hI vigrahagati ke prathama samaya meM cauthA guNasthAna ho jAtA hai| 108. prazna : saMsAra meM kina-kina guNasthAnoM kA viraha nahIM hotA? uttara : pahalA, cauthA, pA~cavA~, chaThavA~, sAtavA~ aura terahavA~ ina guNasthAnoM kA saMsAra meM kabhI bhI viraha nahIM hotA arthAt ina guNasthAnoM meM jIva sadA vidyamAna rahate hI haiN| mahattvapUrNa praznottara 109. prazna : apratipAti guNasthAna kauna-kauna se haiN| uttara :bArahavA~, terahavA~, caudahavA~ evaM kSapakazreNI kA AThavA~, nauvA~ aura dasavA~ ye guNasthAna apratipAti haiN| arthAt ina guNasthAnoM se jIva nIce na jAkara Upara hI Upara car3hate haiN| girane kA nAma pratipAta aura nahIM girane kA nAma apratipAta kahalAtA hai| 110. prazna : guNasthAna ke jJAna se kyA lAbha hai ? uttara : 1)13 veM va 14 veM guNasthAnavartI hI arahaMta bhagavAna hote haiN| guNasthAnAtIta zuddha AtmA hI siddha paramAtmA kahalAte haiN| isataraha gaNasthAna ke jJAna se hI sacce arthAt vItarAga evaM sarvajJa bhagavAna kA pakkA nirNaya hotA hai| 2) terahaveM guNasthAnavartI arahaMta bhagavAna ke parama audArika zarIra ke sarvAMga se divyadhvani khiratI hai| divyadhvani se hI yathArtha tattva spaSTa hotA hai| divyadhvani kA viSaya hI sacce zAstra meM lipibaddha rahatA hai| ataH guNasthAna ke jJAna se hI sacce zAstra/tattva kI jAnakArI prApta hotI hai| 3) tIna kaSAya caukar3I ke abhAvapUrvaka vyakta vItarAgatA pragaTa karake pracura svasaMvedana ke AnaMda ke bhogI hI sacce guru hote haiN| aise guru chaThaveMsAtaveM guNasthAnavartI rahate haiM athavA ye mahApuruSa AThaveM guNasthAna se uparima guNasthAna meM bhI virAjate haiN| isalie guNasthAna ke jJAna se hI sacce sAdhu kA spaSTa jJAna hotA hai| 111. prazna : gaNasthAna ke jJAna se kyA mAtra deva, zAstra, guru kA hI yathArtha nirNaya hotA hai athavA hameM vyaktigata bhI kucha lAbha hotA hai ? uttara : kyoM nahIM ? deva-zAstra-guru ke sambandha meM bhI jo saccA niHzaMka nirNaya evaM yathArtha pratIti hotI hai, yaha bhI to hameM hI vyaktigata lAbha hotA hai, deva-zAstra-guru ko nhiiN| deva tathA guru ke guNasthAna kI jAnakArI ke sAtha hameM apanA svayaM kA guNasthAna kaunasA hai ? virAdhaka guNasthAna se sAdhaka guNasthAnoM kI prApti arthAt mokSamArga kI prApti kaise hogI? tathA hameM kyA karanA Avazyaka hai? - ina sabakA jJAna hotA hai|
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna bhUmikA adhyAya tIsarA guNasthAna vivecana guNasthAna : bhUmikA ____ anAdikAla se lekara Ajataka akSaya anaMta sarvajJa bhagavAna ho gaye haiN| abhI vartamAnakAla meM bhI videhakSetra meM lAkhoM sarvajJa bhagavAna vidyamAna haiM aura bhaviSya meM bhI anaMta jIva sarvajJa bhagavAna hoNge| una sarva anaMtAnaMta sarvajJa bhagavantoM kI alaukika divyadhvani meM jo vastusvabhAva kA varNana AyA hai, use gaNadhara deva ne cAra anuyogoM meM vibhakta kiyA haijo kramazaH isaprakAra hai 1. prathamAnuyoga, 2. karaNAnuyoga, 3. caraNAnuyoga, 4. dravyAnuyoga / cAroM anuyogoM ko sarala bhASA meM nimnaprakAra kaha sakate haiM - jina bhavya jIvoM ne dravyAnuyoga ke anusAra nija jJAyaka AtmA kA Azraya liyA hai, unake hI karaNAnuyogAnusAra karmoM ke upazamAdi hote haiN| unakA hI bAhA jIvana caraNAnuyoga ke anusAra sadAcAramaya ho jAtA hai aura ve hI prathamAnuyoga ke anusAra mahApuruSa kahalAte haiN| isataraha dravyAnuyoga dIpaka hai jo samyagjJAna ko Alokita kara anya tInoM anuyogoM ko prakAzita karane meM mukhya bhUmikA nibhAtA hai| (ratnakaraNDa zrAvakAcAra, dUsarA adhyAya) anuyogoM kI upayogitA - 1. apane ko vItarAgI banAnA ho to mahApuruSoM ko Adarza bnaaiye| 2.citta meM jJAna kA saurabha mahakAnA ho to karmasiddhAntako avlokiye| 3. apane jIvana ko pavitra banAnA ho to mahApuruSoM kA AcaraNa apnaaiye| 4. zraddhA meM niHzaMkatA lAnA ho to vastuvyavasthA ko jaaniye| yahA~ prakRta viSaya karaNAnuyoga hai aura vivakSita viSaya guNasthAna saMbaMdhI carcA hai| karaNAnuyoga se lAbha - 1. sUkSma paramANu Adi, aMtarita rAma-rAvaNAdi, dUravartI sumerU parvatAdi padArtha kA jJAtA koI avazya honA cAhie; kyoMki ve padArtha anumAna jJAna ke viSaya haiN| ata: jagata meM koI na koI sarvajJa avazya hai - aisA nirNaya hotA hai| 2.sarvajJa bhagavAna dvArA pratipAdita sUkSma tathApi buddhigamya padArthoM kA jJAna hotA hai evaM kramabaddhaparyAya /kramaniyamitaparyAya kA nirNaya hotA hai| 3. karaNAnuyoga ke abhyAsa se kaSAya kI maMdatA hotI hai evaM jJAna meM nirmalatA AtI hai| 4. jIvapariNAma aura karmabaMdhAdi ke nimitta-naimittika saMbaMdha kA yathArtha jJAna hotA hai aura kartA-karma saMbaMdhI bhrAMti kA nAza ho jAtA hai| 5. bhUmikA ke anusAra honevAle pariNAmoM kA aura tadanukUla zubhAzubha AcaraNa kA viveka jAgRta hotA hai| 6. yathApadavI nimittarUpa honevAle karmoM ke upazamAdi kA satya nirNaya ho jAtA hai| karmoM kI baMdha, sattA, udaya Adi dasa avasthAoM kA jJAna hotA hai| 7. bhaviSya meM honevAlI azuddhatA tathA aniSTa paryAyoM se bacane kI preraNA milatI hai| 8. kevalajJAnagamya sUkSma tathA AzcaryakAraka viSayoM kA jJAna hone se sarvajJa bhagavAna aura sarvajJasvabhAvI apane AtmA kI mahimA AtI hai| 9. karaNAnuyoga meM varNita caudaha guNasthAnoM; caudaha mArgaNA, caudaha, sattAvana, aTThANave aura cAra sau chaha jIvasamAsoM, karor3oM kula, 84 lAkha yoni Adi kA jJAna hone se jIvadayA kA bhAva utpanna hotA hai| cauMsaTha avagAhanA sthAna Adi anekAneka anupama viSayoM ke vizeSa jJAna se AnaMda hotA hai| (gommaTasAra jIvakANDa, gAthA : 77) 10. AtmasvarUpa ko bhUlakara mithyAtva, ajJAna evaM kaSAyoM ke AdhIna hone se dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAvarUpa saMsAra meM jIva duHkha
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna bhUmikA 54 guNasthAna vivecana bhoga rahA hai / yaha jAnakara apane bhUtakAlIna bhrama kA jJAna hone se saMsAra se bhaya utpanna hotA hai; bhogoM kI Asakti kama ho jAtI hai evaM vairAgyabhAva puSTa hotA hai| 11. naraka-nigodAdi ke du:khoM kI jAnakArI se bhI saMsAra, zarIra evaM bhogoM se viraktatArUpa mokSamArga prApta karane kA maMgala bodhapATha milatA hai aura jJAyaka AtmA ke Azraya kI bhAvanA utpanna hotI hai| ____ karaNAnuyoga ke zAstra meM kevalajJAnagamya sUkSma kathana hone se use ahetuvAda Agama bhI kahate haiM; kyoMki isameM pratipAdita pratyeka viSaya ke saMbaMdha meM hetu denA saMbhava nahIM hai| jaise - guNasthAna caudaha haiN| Apa pUchoge - guNasthAna caudaha hI kyoM haiM ? teraha athavA paMdraha kyoM nahIM haiM ? isakA uttara itanA hI hai ki anaMta sarvajJa bhagavaMtoM kI divyadhvani meM caudaha guNasthAnoM kA hI varNana AyA hai, ata: guNasthAna caudaha hI haiN| Agamagarbhita yukti to batA sakate haiM; paraMtu jaise dravyAnuyoga meM buddhigamya hetu yA tarka de sakate haiM, vaise karaNAnuyoga meM hetu yA tarka denA zakya nahIM hai| jainadharma parIkSA pradhAnI hai| - yaha kathana mAtra dravyAnuyoga kI apekSA se hai| anya tInoM anuyogo meM kevalIbhagavAna kI AjJA kI hI mukhyatA hai| prathamAnuyoga ke purANoM meM varNita zalAkA puruSa tresaTha hote haiM / bharataairAvata kSetra ke avasarpiNI ke caturtha tathA utsarpiNI ke tIsare kAla meM tIrthaMkara caubIsa hI hote haiN| videha kSetra meM hamezA bharata kSetra ke avasarpiNI ke cauthe kAla kI Adi jaisA kAla hI vartatA hai| vahA~ kama se kama bIsa tIrthaMkara sadA kAla vidyamAna rahate haiN| cakravartI bAraha hote haiM, ityAdi kathanoM kI parIkSA nahIM ho sktii| jaisI bhagavAna kI AjJA zAstra meM lipibaddha hai, vaisA hI mAnanA anivArya hai| karaNAnuyoga ke granthoM ke anusAra caudaha mArgaNAyeM, caudaha jIvasamAsa, merU parvata, asaMkhyAta dvIpa evaM samudra, naraka-svarga saMbaMdhI varNita duHkha tathA sukha kA svarUpa - ina sabakA AjJAnusAra hI zraddhAna karanA anivArya hai| caraNAnuyoga ke zAstroM ke anusAra AlU, pyAja, zakarakaMda, mUlI, lahasuna Adi jamIkaMda ke rAI jitane Tukar3e meM anaMta bAdara nigodiyA jIva haiM; ata: ve abhakSya haiN| jIvoM kI anantatA kI parIkSA kaise saMbhava hai ? yahA~ bhI AjJA hI zirodhArya hai| AjJAnusAra hI ina padArthoM kA tyAga karanA hamArA karttavya hai| dravyAnuyoga ke zAstroM ke anusAra paMcAstikAya, chaha dravya, sAta tattva, nava padArtha, hitakArI-ahitakArI bhAva, baMdhamArga, mokSamArga saMbaMdhI satyaasatya kA nirNaya apanI buddhi ke anusAra yukti/parIkSA dvArA kara sakate haiN| guNasthAna kI paribhASA jAnane ke pahale hI hamAre mana meM eka prazna utpanna hotA hai, jo nimna prakAra hai - 1. prazna : hameM guNasthAna meM praveza karanA hai yA guNasthAna ke jJAna meM ? uttara : sarva saMsArI jIvoM kA guNasthAna meM praveza to anAdi kAla se hai hI; kyoMki saMsArI jIva guNasthAna se rahita hotA hI nhiiN| saMsArI jIva kisI nA kisI guNasthAna meM niyama se rahatA hI hai, bhale vaha jJAnI ho athavA ajJAnI / mAtra siddha jIva hI guNasthAna se rahita hote haiM; kyoMki ve svabhAva sAdhanA se guNasthAnAtIta ho gaye haiN| isakA artha yaha huA ki siddha jIva vartamAna kAla meM guNasthAnAtIta ho gaye haiM; parantu ve bhI pahale saMsAra avasthA meM guNasthAnasahita hI the| pratyeka saMsArI jIva bhI AtmasvabhAva kI apekSA se to guNasthAnAtIta, trikAla, zuddha, sahajAnandamaya bhagavAna AtmA hI hai; parantu yaha adhyAtma kA viSaya hai, jo yahA~ guNasthAna ke kathana ke samaya gauNa hai; trikAlI AtmasvabhAva kI yahA~ abhI vivakSA nahIM hai| jahA~ jisakI vivakSA hotI hai, usakI hI carcA karanA vivakSita viSaya samajhane ke liye upayogI hotA hai| tAtparya yaha hai ki sarva saMsArI jIva guNasthAna sahita hI hote haiN| isalie hameM-Apako guNasthAna meM praveza nahIM karanA hai; apitu guNasthAna viSayaka jJAna meM praveza karanA hai|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 guNasthAna vivecana guNasthAna: paribhASA AcAryazrI nemicandra ne gommaTasAra gAthA 3 va 8 meM paribhASA nimnaprakAra dI hai - guNasthAna kI saMkheo oghotti ya, guNasaNNA sA ca mohajogabhavA / jehiM du lakhvijjante udayAdisu saMbhavehiM bhAvehiM / jIvA te guNasaNNA, NiddidvA savvadarasIhiM / moha aura yoga ke nimitta se jIva ke zraddhA aura cAritra guNa kI honevAlI tAratamyarUpa arthAt hInAdhika avasthA ko guNasthAna kahate haiN| anAdikAla se anaMta sarvajJa bhagavaMtoM ne anaMta jIvoM ke kalyANa ke lie anaMta bAra divyadhvani se parama satya / paramArtha vastuvyavasthA kA kathana kiyA hai| usI kA vivecana AcAryoM ne zAstra meM lipibaddha kiyA hai| usa vastuvyavasthA ke anusAra pratyeka vastu, dravya-guNa- paryAyamaya hai| ina dravyaguNa- paryAyoM ko chor3akara isa vizva meM anya kucha bhI nahIM hai| 2. prazna : vastuvyavasthA meM yaha guNasthAna kyA hai ? dravya, guNa yA paryAya ? uttara : jainatattvajJAna kI sAmAnya jAnakArI rakhanevAlA manuSya bhI yaha jAnatA hai ki dravya to jAti apekSA jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla - ye chaha hI haiN| unameM guNasthAna nAma kA koI dravya nahIM hai| dravya kI paribhASA ke anusAra bhI guNasthAna dravya nahIM ho sakatA; kyoMki guNoM ke samUha ko dravya kahate haiM - yaha dravya kI paribhASA sarva vidita hai| guNasthAna, guNoM kA samUha nahIM hai| ataH yaha spaSTa ho gayA ki guNasthAna dravya nahIM hai| guNasthAna, guNa bhI nahIM hai; kyoMki jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi jIva dravya ke guNa haiN| sparza, rasa, gaMdha, varNa ye pudgala dravya ke guNa haiM / dharmAdi dravyoM ke bhI gatihetutva Adi guNa haiN| una guNoM meM bhI 'guNasthAna' guNasthAna paribhASA 57 nAma kA koI guNa Agama meM nahIM kahA gayA hai| guNa kI paribhASA ke anusAra bhI guNasthAna guNa nahIM ho sakatA; kyoMki jo dravya ke saMpUrNa bhAgoM meM aura usakI sabhI avasthAoM meM rahate haiM, unheM guNa kahate haiN| guNasthAna kisI bhI dravya ke saMpUrNa bhAgoM meM aura usakI sabhI avasthAoM meM nahIM rahate haiN| isalie Agama pramANa tathA tarka se bhI yaha nirNaya ho hI jAtA hai ki guNasthAna kisI bhI dravya kA koI guNa nahIM hai / isaprakAra yaha svayameva siddha ho gayA ki guNasthAna mAtra paryAya hI hai| paryAya zabda kA artha pariNamana yA avasthA hai| Upara paribhASA meM avasthA ko guNasthAna kahate haiM - aisA AyA hI hai| tAtparya yaha nikalA ki guNasthAna saMsArI jIva dravya kI hI paryAya hai, siddha jIva dravya kI nahIM, tathA pudgala, dharmAdi pA~coM ajIva dravya kI bhI nahIM / guNasthAna saMsArI jIva dravya kI paryAya nizcita hone para bhI bheda vivakSA se guNasthAna jIva dravya ke kina-kina guNoM kI paryAya hai, isakI vizeSa carcA krama se hogI hI / graMthAdhirAja samayasAra zAstra meM to guNa aura paryAyoM ke bhedoM ko gauNa karake sAmAnya jIva dravya kI mukhyatA se carcA kI hai aura gommaTasAra graMtha meM dravya aura guNoM ko gauNa karake jIva dravya kI vikArI - avikArI paryAyoM kI mukhyatA se varNana kiyA hai| anya zabdoM meM kahA jAya to samayasAra ko trikAlI, eka, akhaMDa, bhagavAna AtmA kI carcA dRSTi kI apekSA se apekSita hai aura gommaTasAra ko karmasApekSa paryAya kI carcA apekSita hai| dravya kabhI paryAya ko chor3akara alaga nahIM ho sakatA aura paryAya kabhI dravya ko chor3akara alaga nahIM ho sakatI; yaha vAstavika vastuvyavasthA hai| dravya - paryAya ina donoM meM se mAtra eka kA svIkAra karanA to ekAMta mithyAtva hai| ataH dravya - paryAyamaya vastu kA yathArtha jJAna karanA pratyeka jijJAsu mumukSu kA karttavya hai / yahA~ mukhyatayA guNasthAnarUpa paryAya kI carcA hI iSTa hai|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna paribhASA guNasthAna vivecana paribhASA meM AyA huA "avasthA ko" yaha zabda hameM spaSTa batA rahA hai ki guNasthAna paryAya hI hai| "avasthA ko" isa zabda ke pahale 'tAratamyarUpa' zabda hai| isakA artha hotA hai hInAdhikatA / jaise acchA ke lie aMgrejI meM guDa kahate haiN| adhika acchA ke lie beTara aura sarvottama ke lie besTa zabda kA upayoga karate haiN| vaise hI saMskRta bhASA meM tara evaM tama zabdoM kA yathAsthAna upayoga kiyA jAtA hai| yahA~ tara tathA tama zabda kA saMbaMdha zraddhA aura cAritra guNa kI paryAyoM se hai| ina donoM guNoM kI honevAlI mithyA, mizra yA samyak aisI tAratamyarUpa avasthA arthAt paryAya ko guNasthAna kahate haiN| uparyukta kathana se yaha tAtparya samajhanA cAhie ki na jIva dravya ko guNasthAna kahate haiM aura na zraddhA tathA cAritra guNoM ko / guNasthAna to zraddhA aura cAritra guNa kI zuddhAzuddha paryAyoM ko kahate haiN| isase hameM yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki jIva dravya ko chor3akara pudgalAdi anya dravyoM se guNasthAna kA kucha saMbaMdha nahIM hai| jIva dravya ke hI mAtra zraddhA aura cAritra guNoM se guNasthAna kA sAkSAt saMbaMdha hai| itanA hI nahIM, zraddhA aura cAritra guNoM se bhI sIdhA saMbaMdha guNasthAna kA nahIM hai| guNasthAna kA saMbaMdha zraddhA tathA cAritra guNa kI avasthAoM/paryAyoM arthAt pariNAmoM se hai| abataka guNasthAna viSayaka vicAra karate samaya hamane saMsArI jIva dravya, usake zraddhA aura cAritra guNa tathA unakI honevAlI paryAyoM kA hI vicAra kiyaa| saMkSepa meM kahA jAya to mAtra upAdAna kAraNa kA hI ciMtana kiyaa| inameM nimitta ke saMbaMdha meM abhI kucha bhI nahIM batAyA hai; parantu nimitta ke saMbaMdha meM vicAra karanA bhI Avazyaka hai; kyoMki koI bhI kArya nimitta-upAdAna donoM ke yoga se hotA hai| ataH aba nimitta kA vicAra karate haiN| paribhASA ke prAraMbha meM hI moha aura yoga ke nimitta se aisA jo do kAraNoM kA ullekha kiyA hai, ve donoM nimitta kAraNa hI haiM aura guNasthAna' yaha kArya hai| jIvadravya ke zraddhA tathA cAritra guNa kA jo pariNamana hotA hai (yaha to upAdAna kAraNa hai) usa pariNamana meM mohanIya karma kA udaya, upazama, kSaya, kSayopazama tathA yoga (mana-vacana-kAya) ye donoM nimitta kAraNa haiN| AcArya zrI nemicandrasvAmI ne gommaTasAra jIvakANDa kI tIsarI gAthA meM guNasthAna kI paribhASA kahate hue likhA hai - mohajogabhavA arthAt moha aura yoga se utpanna honevAle ko guNasthAna kahate haiN| yahA~ AcAryadeva ne mAtra nimittabhUta kAraNoM kA hI ullekha kiyA hai; upAdAna kAraNa ko gauNa rakhA hai| guNasthAna ko hI saMkSepa, ogha aura jIvasamAsa kahate haiM; jo moha aura yoga se utpanna hote haiN| nimitta-pradhAna kathana paddhati se hameM yaha bhI samajha lenA cAhie ki vaktA kI vivakSA abhI nimitta kI mukhyatA se kathana karane kI hai| upAdAna kAraNa ko gauNa kiyA hai, ata: abhI nimittamalaka kathana kI apekSA se mohajogabhavA yaha paribhASA satya hI hai| mAtra yahA~ avivakSita viSaya ko gauNa hI rakhA gayA hai| guNasthAna ke bheda : guNasthAna ke caudaha bheda nimnalikhita haiM - 1. mithyAtva, 2. sAsAdanasamyaktva, 3. samyagmithyAtva/mizra, 4. aviratasamyaktva, 5. dezavirata, 6. pramattavirata, 7. apramattavirata, 8. apUrvakaraNa, 9. anivRttikaraNa, 10. sUkSmasAMparAya, 11. upazAMtamoha, 12. kSINamoha, 13. sayogakevalI, 14. ayogkevlii| caudaha guNasthAnoM ke nAma kramAnusAra siddhAnta-cakravartI AcAryazrI nemicaMdra racita gommaTasAra jIvakANDa kI nimnAMkita 9 va 10 kramAMka kI gAthAoM meM haiM - miccho sAsaNa misso, aviradasammo ya desavirado y| viradA pamatta idaro, apuvva aNiyaTTi suhumo y|| uvasaMta khINamoho sajogakevalijiNo ajogI y| caudasa jIva samAsA kameNa siddhA ya NAdavvA / / guNasthAna : vibhAjana moha aura yoga kI mukhyatA se guNasthAnoM kA vibhAjana - 1. pahale guNasthAna se cauthe guNasthAna paryaMta cAra guNasthAna darzanamohanIya karma ke udaya-anudaya kI mukhyatA se haiN|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna vibhAjana guNasthAna vivecana 2. pA~caveM se bArahaveM guNasthAna paryaMta ATha guNasthAna cAritra mohanIya karma ke udaya-anudaya kI mukhyatA se haiN| 3. terahavA~ guNasthAna kevalajJAna aura yoga ke sadbhAva kI mukhyatA se hai| 4. caudahavA~ guNasthAna kevalajJAna kA sadbhAva aura yoga ke asadbhAva kI mukhyatA se hai| bhinna-bhinna apekSAoM se guNasthAnoM kA vibhAjana - 5. avirata aura virata kI apekSA - prathama mithyAtva guNasthAna se lekara cauthe aviratasamyaktva guNasthAna paryaMta ke sarva jIva avirata hI haiN| pA~cavAM guNasthAna viratAvirata kA hai| chaThaveM pramattavirata se lekara apramattAdi Upara ke sabhI guNasthAnavI jIva virata hI haiN| 6. ajJAnI (mithyAtvI) aura jJAnI kI apekSA - prathama mithyAtva guNasthAna se lekara dUsare sAsAdana guNasthAnaparyaMta sarva jIva mithyA zraddhAna ke dhAraka hone se ajJAnI haiM; kyoMki unheM samyagdarzana nahIM hai| vizeSa itanA hai ki tIsare guNasthAnavartI ko mizra zraddhAnI evaM mizra jJAnI bhI kahA gayA hai| dUsare-tIsare guNasthAnavI jIva bhavya hone se unakA mokSa jAnA bhI nizcita hI hai| aviratasamyaktva nAmaka cauthe guNasthAna se ayogakevalI guNasthAna paryaMta sarva jIva niyama se jJAnI arthAt samyagjJAnI/yathArtha jJAnI haiM; kyoMki ye vastusvarUpa ko yathArtha jAnate haiM, unheM nija AtmA kA bhI jJAna tathA anubhava hai| jo sarvajJa ho gae haiM/arahaMta paramAtmA bana gae haiM, unake jJAna kA samyakpanA tathA cauthe aviratasamyaktva guNasthAnavartI avratI zrAvaka ke jJAna kA samyakUpanA samAna hai - ina donoM ke jJAna ke samyakapane meM kiMcit bhI aMtara nahIM hai| isI kAraNa se samyagdRSTi bhI zAstra kA yathArtha vaktA hai| usakA upadeza bhI samyaktva kI utpatti meM nimitta kahA gayA hai / yahA~ sarvajJa bhagavAna kevalajJAnI arthAt pUrNa jJAnI haiM aura cauthe guNasthAnavartI jIva samyagjJAnI hone para bhI alpajJa haiM, yaha jo aMtara hai; use mAnanA Avazyaka hI hai| 7. chadmastha aura sarvajJa kI apekSA - prathama gaNasthAna se lekara bArahaveM kSINamoha guNasthAna paryaMta ke bAraha guNasthAnavartI sarva jIva niyama se chadmastha hI haiN| mati, zruta, avadhi aura mana:paryaya jJAna ke dhAraka munirAja bhI niyama se chadmastha arthAt alpajJa hI haiN| terahaveM tathA caudahaveM guNasthAnavartI paramaguru arthAt arahaMta paramAtmA kevalajJAna ke dhAraka hote haiM; ata: ve sarvajJa hI haiN| sarvajJa jIva pUrNajJAnI hote haiN| kSAyopazamika jJAna kabhI pUrNa nahIM hotA hai aura kevalajJAna kabhI apUrNa nahIM hotA; aisA niyama hai| 8. zrAvaka kI apekSA - ekadeza dharmadhAraka sAdhaka jIva, aviratasamyaktvI aura dezavirata guNasthAnavI jIvoM ko zrAvaka kahate haiN| cauthe guNasthAnavartI asaMyamI haiM aura paMcamaguNasthAnavartI saMyamAsaMyamI haiN| 9. gurupada kI apekSA - tInaprakAra kA vibhAjana ho sakatA hai - (1) pramattApramatta guru - chaThaveM pramatta evaM sAtaveM svasthAna apramatta guNasthAnoM meM satata jhUlanevAle bhAvaliMgI saMta pramattApramatta guru haiN| (2) apramatta guru - sAtaveM sAtizaya apramattasaMyata aura apUrvakaraNa guNasthAna se lekara bArahaveM kSINamoha guNasthAnaparyaMta zreNI meM moha kI upazamanA yA kSapaNA karanevAle dhyAnArUr3ha mahAmunirAja apramatta guru haiN| (3) paramaguru - terahaveM tathA caudahaveM gaNasthAnoM meM kevalajJAnAdi kSAyika paryAyoM se tathA parama audArika zarIra sahita zobhAyamAna parama pavitra AtmA, jise arahaMta paramAtmA bhI kahate haiM; ve paramaguru haiN| 10. zreNI kI apekSA - zreNI do prakAra kI hai, upazamazreNI aura ksspkshrennii| ____ upazamazreNI ke (1) apUrvakaraNa (2) anivRttikaraNa (3) sUkSmasAmparAya (4) upazAMtamoha ye cAra guNasthAna haiN| upazamaka munirAja cAritra-mohanIya kA upazama karate haiM aura upazAMta moha guNasthAna se niyama se nIce girate haiN| kSapakazreNI ke (1) apUrvakaraNa (2) anivRttikaraNa (3) sUkSmasAmparAya aura (4) kSINamoha ye cAra guNasthAna haiN| kSapaka munirAja cAritra mohanIya kA
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna vibhAjana guNasthAna vivecana niyama se kSaya karake kevalI bhagavAna hokara siddha ho jAte haiN| 11. pramatta tathA apramatta bhAva kI apekSA - mithyAtva guNasthAna se lekara pramattasaMyata guNasthAna paryaMta chahoM guNasthAnavartI sarva jIva niyama se pramattabhAva sahita haiN| apramatta guNasthAna se lekara caudahaveM ayogakevalI guNasthAna paryaMta ke sarva AThoM guNasthAnavI manirAja apramattabhAva sahita haiN| 12. yoga aura ayoga kI apekSA - prathama mithyAtva guNasthAna se lekara terahaveM sayogakevalI guNasthAna paryaMta ke teraha guNasthAnavartI sarva jIva sayogI haiM aura mAtra caudahaveM ayogakevalI guNasthAnavartI arahaMta paramAtmA hI ayogI haiN| 13. rAgI aura vItarAgI kI apekSA se tIna bheda hote haiM - (1) mithyAtva, sAsAdana aura mizra paryaMta tInoM guNasthAnavartI jIva, vItarAgabhAva se rahita mAtra rAgAdi pariNAmavAle haiM, mokSamArga ke virAdhaka haiN| (2) cauthe aviratasamyaktva guNasthAna se lekara dasaveM sUkSmasAmparAya guNasthAna paryaMta ke sAtoM guNasthAnavartI jIva rAga tathA vItarAgarUpa mizra pariNAmoM ke dhAraka sAdhaka jIva haiN| (3) gyArahaveM guNasthAna upazAMtamoha se lekara ayogakevalI paryaMta ke cAroM guNasthAnavartI sarva mahApuruSa niyama se pUrNa vItarAga pariNAma ke dhAraka hI hote haiN| 14. duHkha aura sukha kI apekSA se cAra prakAra kA vibhAjana - (1) mithyAtva se mizra guNasthAna paryaMta ke sarva jIva niyama se duHkhI hI haiM; kyoMki mithyAdarzana, ajJAna aura asaMyama se jIva ko du:kha hI bhoganA par3atA hai| yathArtha vastusvarUpa ke jJAna se hI sukha kI prApti hotI hai| (2) cauthe aviratasamyaktva nAmaka guNasthAna se dasaveM sUkSmasAmparAya guNasthAna paryaMta sAta guNasthAnavartI sAdhaka jIva kathaMcit duHkhI bhI haiM aura kathaMcit sukhI bhI haiM / kaSAya ke sadbhAva ke kAraNa yathAsaMbhava duHkha hai aura yathAyogya kaSAya ke abhAva se utpanna vItarAgatA se yathAsaMbhava sukha bhI hai| (3) sattA rahate hue bhI kaSAya kA sarvathA udaya kA abhAva gyArahaveM upazAMtamoha meM tathA sattA aura udaya kI apekSA se bhI sarvathA abhAva bArahaveM kSINamoha guNasthAna meM hotA hai| ataH ye vItarAgI munIzvara pUrNa atIndriya sukhI haiN| (4) terahaveM tathA caudahaveM guNasthAnoM meM pUrNa vItarAgatA ke sAtha kevalajJAna bhI rahatA hai| isaliye ina donoM guNasthAnoM meM sukha anaMtarUpa se pariNamita hotA hai; ata: arahaMta bhagavAna anaMta sukhI haiN| 15. bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA kI apekSA bheda - (1) mithyAtva se tIsare mizra guNasthAna paryaMta tInoM guNasthAnavartI sarva jIva bahirAtmA hI haiN| inheM duHkhI, ajJAnI, virAdhaka aura saMsAramArgI hI jAnanA caahie| (2) cauthe aviratasamyaktva guNasthAna se lekara bArahaveM kSINamoha guNasthAna paryaMta nau guNasthAnavartI sarva jIva aMtarAtmA haiN| ye sarva samyagjJAnI, sAdhaka, mokSamArgI aura yathApadavI sukhI haiN| (3) terahaveM-caudahaveM guNasthAnavartI sayoga-ayogakevalI jineMdroM ko paramAtmA kahate haiN| ye kevalajJAnI anaMta sukhI to haiM hI aura zIghra hI siddha paramAtmA hokara avyAbAdha ananta sukha ko prApta karanevAle haiN| 16. azubhopayogI, zubhopayogI, zuddhopayogI kI apekSA - mithyAtva se tIsare mizra guNasthAna paryaMta tInoM guNasthAnavartI jIva mukhyata: azubhopayogI haiN| cauthe se lekara chaThaveM guNasthAna paryaMta ke tInoM guNasthAnavartI jIva mukhyataH zubhopayogI aura cauthe, pA~caveM guNasthAnavartI gauNarUpa se zuddhopayogI bhI haiN| sAtaveM se bArahaveM guNasthAna paryaMta ke sarva jIva bar3hate hue zuddhopayogI haiM evaM terahaveM tathA caudahaveM guNasthAna meM zuddhopayoga kA phala hai| eka apekSA se cauthe guNasthAna se lekara caudahaveM guNasthAna paryaMta ke gyAraha guNasthAnavartI sarva jIva dharmAtmA hI kahalAte haiN| 17. dhArmika-adhArmika kI apekSA - mithyAtva se lekara tIsare mizra guNasthAna paryaMta tIna guNasthAnavartI sarva jIva adhArmika hI haiN| cauthe aviratasamyaktva se lekara caudahaveM ayogakevalI guNasthAnaparyaMta gyAraha
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna vibhAjana guNasthAna vivecana guNasthAnavartI sarva jIva dhArmika hI haiM; kyoMki unake jIvana meM ratnatrayarUpa dharma hotA hai| inako krama se ayathArtha puruSArthI aura yathArtha puruSArthI bhI kaha sakate haiN| 18. mithyA-samyakcAritra kI apekSA - mithyAtva, sAsAdana aura mizra tInoM guNasthAnavartI jIva mithyAcAritravAna haiM; kyoMki ye jIva samyagdRSTi nahIM hote| cauthe aviratasamyaktva guNasthAna se lekara caudahaveM ayogakevalI guNasthAnaparyaMta ke sarva jIva samyakcAritravAna hote haiM; kyoMki ye sarva jIva samyagdRSTi haiN| jahA~ zraddhA samyak huI vahA~ jJAna evaM cAritra niyama se samyak arthAt yathArtha hI hote haiN| isaprakAra moha tathA yoga ke sadbhAva-asadbhAva kI apekSA se lekara mithyA tathA samyak cAritra kI apekSA paryaMta aThAraha apekSAoM se guNasthAnoM kA vibhAjana ho sakatA hai| 3. prazna : hama abhI vartamAna meM kisa guNasthAna meM haiM, yadi yaha jAnanA cAheM to kaise jAnA jA sakatA hai ? uttara : "amUrtika pradezoM kA puMja, prasiddha jJAnAdi guNoM kA dhArI anAdinidhana vastu Apa hai aura mUrtika pudgala dravyoM kA piNDa prasiddha jJAnAdikoM se rahita jinakA navIna saMyoga huA aise zarIrAdika pudgala para haiM; inake saMyogarUpa nAnA prakAra kI manuSya-tiryaMcAdika paryAyeM hotI haiM - una paryAyoM meM ahaMbuddhi dhAraNa karatA hai, sva-para kA bheda nahIM kara sakatA, jo paryAya prApta kare usa hI ko AparUpa mAnatA hai| tathA usa paryAya meM jJAnAdika haiM ve to apane guNa haiM aura rAgAdika haiM ve apane ko karmanimitta se aupAdhikabhAva hae haiM tathA varNAdika haiM vezarIrAdika pudgala ke guNa haiM aura zarIrAdika meM varNAdikoM kA tathA paramANuoM kA nAnAprakAra palaTanA hotA hai, vaha pudgala kI avasthA hai; so ina saba hI ko apanA svarUpa jAnatA hai, svabhAva-parabhAva kA viveka nahIM ho sktaa| tathA manuSyAdika paryAyoM meM kuTamba-dhanAdika kA sambandha hotA hai, ve pratyakSa apane se bhinna haiM tathA ve apane adhIna nahIM pariNamita hote tathApi unameM mamakAra karatA hai ki ye mere haiN| ve kisI prakAra bhI apane hote nahIM, yaha hI apanI mAnyatA se hI apane mAnatA hai / tathA manuSyAdi paryAyoM meM kadAcit devAdika kA yA tattvoM kA anyathA svarUpa jo kalpita kiyA usakI to pratIti karatA hai; parantu yathArtha svarUpa jaisA hai vaisI pratIti nahIM krtaa|" isaprakAra paNDitapravara zrI ToDaramalajI ne darzanamoha ke udaya se honevAle jIva ke pariNAmoM kA varNana mokSamArgaprakAzaka pRSTha 38 para kiyA hai| isake AdhAra se pAtra jIva apane sthAna kA nirNaya lene kA nimnAnusAra prayAsa kara sakatA hai - sarvaprathama hameM sva-AtmA aura para dehAdi kA lakSaNa-bheda se yathArtha nirNaya kara apane zubha-azubha tathA zuddha pariNAmoM ko jAnanA caahie| isake lie Agama kA abhyAsa, yukti kA avalambana aura paramparA guru ke upadeza kA AdhAra lekara nirNaya karanA caahie| 1. hama terahaveM-caudahaveM guNasthAnavartI pragaTa paramAtmA haiM; aisA bhrama hone kA to kisI ko avakAza hI nahIM; kyoMki apane meM se koI na to vItarAgI hai, na sarvajJa hai aura na anaMta sukhI bhii| 2. jo vastroM kA tyAga nahIM kara pAyA ho arthAt digaMbara sAdhu avasthA ko svIkAra nahIM kiyA ho, vaha chaThaveM guNasthAna se lekara bArahaveM guNasthAnavartI munirAja to hai hI nahIM; yaha bhI spaSTa nirNaya hai| 3. aba kevala prathama guNasthAna se lekara paMcama viratAvirata guNasthAna paryaMta pAMca guNasthAnoM meM apane guNasthAna ko khojane kI bAta zeSa raha jAtI hai| yadi jIvana meM ahiMsA Adi pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata va cAra zikSAvrata - ina bAraha prakAra ke zrAvakocita vratoM kA buddhipUrvaka svIkAra hI na ho to pA~cavAM viratAvirata guNasthAna bhI nahIM hai| yaha viSaya bhI hamArI samajha meM A hI rahA hai| ___ yadi kadAcit kisI ne bAhya meM aNuvrata Adi ko bhI svIkAra kiyA ho aura AtmAnubhUti/samyagdarzanapUrvaka anaMtAnubaMdhI aura apratyAkhyAnAvaraNa do kaSAya caukar3I ke abhAvapUrvaka vItarAgatArUpa AnaMda (sukha, dharma, saMvara, nirjarA, mokSamArga) kA anubhava kisI ko
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna vibhAjana guNasthAna vivecana hotA ho to pA~cavAM saMyatAsaMyata guNasthAna hai; aisA ni:saMkoca samajha lenA caahie| 4. yadi mAtra sacce deva-zAstra-guru kI hI niHzaMka zraddhA ho. jIvana meM sAtoM vyasanoM meM se koI vyasana na ho; anyAya, anIti, abhakSya kA tyAga ho; jIvana meM Agama kathita aSTamUlaguNoM kA sahajarUpa se pAlana ho aura mithyAtva tathA anaMtAnabaMdhI kaSAya pariNAma ke abhAvapUrvaka AtmAnubhUtirUpa atIMdriya Ananda kA svAda kisI ke jIvana meM AtA ho to apane ko caturtha guNasthAnavartI aviratasamyagdRSTi samajhanA caahie| ___ yadi deva-zAstra-guru kA bhI AgamAnusAra lakSaNa dRSTi se yathArtha aura hArdika nirNaya na ho to use samyaktva pragaTa karane kI pAtratA hI nahIM hai; taba phira samyaktva hone kA prazna hI upasthita nahIM hotA, vaha to gRhIta mithyAdRSTi hai| use Agama meM tIvra pApI, ajJAnI aura mUDha arthAt mUrkha kahA hai| 4. prazna : isa vivecana se hama mithyAtva guNasthAnavartI haiM, aisA laga rahA hai| aisI sthiti meM hameM samyaktva prApta karane ke liye kyA karanA cAhie? uttara : mithyAtva gaNasthAna nahIM cAhate ho to mithyAtva kA abhAva karake samyagdRSTi hone ke lie sAta tattvoM kA heya, jJeya tathA upAdeya buddhi se yathArtha nirNaya karane kA puruSArtha karanA caahie| yaha bhI eka apekSA samajha lenA cAhie ki ciMtA karane kI kucha AvazyakatA nahIM hai; kyoMki jIvana meM saccA nirNaya honA bhI bahuta mahattvapUrNa upalabdhi hai| isa viSaya ke vizeSa spaSTIkaraNa ke lie mokSamArgaprakAzaka graMtha kA pRSTha kramAMka 312 kA nimna aMza dekheM - "tathA isa avasara meM jo jIva puruSArtha se tattvanirNaya karane meM upayoga lagAne kA abhyAsa rakheM, unake vizuddhatA bar3hegI; usase karmoM kI zakti hIna hogI, kucha kAla meM apane Apa darzana moha kA upazama hogA; taba tattvoM kI yathAvat pratIti aayegii| so isakA to karttavya tattvanirNaya kA abhyAsa hI hai, isIse darzanamoha kA upazama to svayameva hotA hai; usameM jIva kA karttavya kucha nahIM hai| tathA usake hone para jIva ke svayameva samyagdarzana hotA hai| aura samyagdarzana hone para zraddhAna to yaha huA ki 'maiM AtmA hU~, mujhe rAgAdika nahIM karanA; parantu cAritramoha ke udaya se rAgAdika hote haiN| vahA~ tIvra udaya ho taba to viSayAdi meM pravartatA hai aura manda udaya ho taba apane paruSArtha se dharmakAryoM meM va vairAgyAdi bhAvanA meM upayoga ko lagAtA hai; usake nimitta se cAritra moha manda ho jAtA hai; - aisA hone para dezacAritra va sakalacAritra aMgIkAra karane kA puruSArtha pragaTa hotA hai| tathA cAritra ko dhAraNa karake apane puruSArtha se dharma meM pariNati ko baDhAye vahA~ vizaddhatA se karma kI zakti hIna hotI hai, usase vizuddhatA bar3hatI hai aura usa karma kI zakti adhika hIna hotI hai| isaprakAra kramase moha kA nAza kare taba sarvathA pariNAma vizuddha hote haiM, unake dvArA jJAnAvaraNAdika kA nAza ho taba kevalajJAna pragaTa hotA hai| pazcAt vahA~ binA upAya aghAti karma kA nAza karake zuddha siddhapada ko prApta karatA hai|" yadi koI jIva mithyAtva guNasthAnavartI ho aura bhrama se apane ko samyagdRSTi athavA paMcamAdi guNasthAnavartI mAnatA ho to vaha mokSamArga kA puruSArtha bhI nahIM kara sakatA; durlabha manuSya jIvana bhrama meM vyartha nikala jAtA hai| yadi yathArtha nirNaya hotA to acchA hI hai; usase Darane kI bAta hI kyA hai ? sacce upAya kA avalaMbana lenA zreSTha tathA zreyaskara hai| 5. prazna : mithyAtva guNasthAna ke abhAva karane kA saccA upAya kyA hai? uttara : jineMdra kathita tattvAnusAra sadAcArI jIvanayApana karate hue prathama sacce deva-zAstra-guru kA yathArtha jJAna kro| pazcAt adhyAtma zAstra ke adhyayana se AtmasvabhAva kA nirNaya krnaa| jise eka bAra nija zuddhAtmA kA nirNaya ho jAtA hai, vaha vyakti svayameva samyagdarzana Adi dharma pragaTa karane kI kalA bhI samajha letA hai| nija zuddhAtma svabhAva kA svIkAra honA hI samyagdarzana-jJAna-cAritra pragaTa karane kA saccA-sarala
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 guNasthAna vivecana guNasthAna vibhAjana tathA sugama evaM ekamAtra upAya hai| 6. prazna : mithyAtva aura anantAnubaMdhI kaSAya caukar3I kA nAza bhI to karanA cAhie nA ? uttara : ApakA yaha kahanA vyavahAranaya kI apekSA se satya hI hai| vAstavikarUpa se vicAra kiyA jAe to trikAlI nija zuddhAtmA kA Azraya lene para mithyAtvAdi karmoM kA nAza to svayameva ho hI jAtA hai; usameM jIva ko kucha karanA nahIM pdd'taa| jJAnAvaraNAdi karma to pudgala kI paryAya hai; usameM to jIva kucha kara hI nahIM sktaa| tattvanirNaya karanA, apanI zraddhA ko yathArtha rIti se samyakarUpa pariNamita karanA aura nija zuddhAtmA meM ramaNatArUpa cAritra pragaTa karanA -ye to jIvadravya kI avasthAyeM haiM. unheM jIva kara sakatA hai: kyoMki ye kArya jIva kI sImA meM Ate haiN| anya jIvoM kI avasthAyeM aura pudgalAdi dravyoM kI avasthAe~ jIva kI sImA meM nahIM Ate / ata: unameM jIva kucha bhI nahIM kara sktaa| 7. prazna : jaba yahA~ guNasthAna kI carcA prAraMbha kI hai to bIca-bIca meM yaha AtmA kI carcA kyoM/kahA~ se A jAtI hai ? sIdhI karaNAnuyoga sApekSa bAta karo na? uttara : bhAI ! Apa bhI thor3A zAMti se soco na ! tumheM AtmA kI carcA se itanI aruci kyoM hai ? are ! guNasthAna bhI to AtmA ke hI hote haiN| hama to soca-vicAra kara hI kaha rahe haiN| anuyoga ke anusAra kathana to hogA hI; isameM hamArA Apase athavA anya kisI se kucha bhI matabheda nahIM hai| kathana-paddhati ke kAraNa se kevalajJAna praNIta zAstra cAra anuyogoM meM vibhakta hai; cAroM anuyogoM kA tAtparya eka vItarAgatA hI hai / (paMcAstikAya, gAthA172) samyagdarzana pragaTa karane kA puruSArtha to mukhyatA se eka dravyAnuyoga meM kathita nija zuddha jJAyaka bhagavAna AtmA ke Azraya se hI hotA hai| bhinna-bhinna anuyogoM ke anusAra dharma pragaTa karane kA puruSArtharUpa upAya bhinna-bhinna nahIM hai, eka hI hai aura vaha hai trikAlI nija zuddhAtmA kA Azraya krnaa| ......"karaNAnuyoga ke anusAra Apa udyama kareM to ho nahIM sktaa| karaNAnayoga meM to yathArtha padArtha batAne kA mukhya prayojana hai| ..... Apa karmoM ke upazamAdi karanA cAheM to kaise hoMge? Apa to tattvAdi kA nizcaya karane kA udyama kreN| usase svayameva hI upazamAdi samyaktva hote haiM...... / (mokSamArgaprakAzaka, pRSTha-277) 8. prazna : samyagdarzana ke pUrva karaNalabdhi to cAhie nA ? Apa to usakI bAta hI nahIM karate? uttara : hA~ ! karaNalabdhi cAhie; yaha ApakA kahanA ThIka hai| samyagdarzana ke pUrva kSayopazama, vizuddhi, dezanA, prAyogya aura karaNa - ye pA~coM labdhiyA~ avazya hotI haiN| inameM karaNalabdhi sAdhakatama hotI hai| arthAt karaNalabdhi prApta hone para samyagdarzana niyama se pragaTa hotA hI hai| aisA niyama anya cAroM labdhiyoM ke sAtha nahIM hai| isa karaNalabdhi ke prApti kA upAya bhI eka trikAlI nija zuddhAtmA kA Azraya lenA hI hai, anya nhiiN| yahI upAya mokSamArga/ratnatraya kI prApti kA hai| jaise billI ko koI kaise bhI jamIna para pheMke, vaha niyama se apane cAroM pairo para hI khar3I hotI hai; vaise hI cAroM anuyogoM meM se kisI bhI anuyoga ko par3ho, sabhI meM samyagdarzana kI prApti kA upAya mAtra nija bhagavAna AtmA kA Azraya karanA hI batAyA hai| - aisA vicAra kiyA ki...vahA~ apane prayojanabhUta mokSamArgake, deva-guru-dharmAdika ke. jIvAditattvoM ke tathA nija-para ke aura apane ko ahitakArI-hitakArI bhAvoM ke ityAdi ke upadeza se sAvadhAna hokara aisA vicAra kiyA ki aho ! mujhe to ina bAtoM kI khabara hI nahIM, maiM bhrama se bhUlakara prApta paryAya meM hI tanmaya huA, parantu isa paryAya kI to thor3e hI kAla kI sthiti hai tathA yahA~ mujhe sarva nimitta mile haiM, isalie mujhe ina bAtoM ko barAbara samajhanA cAhie, kyoMki inameM to merA hI prayojana bhAsita hotA hai| aisA vicArakara jo upadeza sunA usake nirdhAra karane kA udyama kiyaa| - mokSamArgaprakAzaka, adhyAya-7, pRSTha-257
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ mithyAtva guNasthAna mithyAtva guNasthAna pahale guNasthAna kA nAma mithyAtva hai| yaha mithyAtva guNasthAna pratyeka jIva ko anAdikAla se svayaMsiddha hai| vartamAna meM siddhAlaya meM virAjamAna jitane bhI paramapUjya siddha bhagavAna haiM, ve sarva bhUtakAla meM isa mithyAtva guNasthAna meM hI the| isa mithyAtva kA nAza karake hI ratnatraya kI sAdhanA ke bala se ve saba siddhAlaya meM pahu~ce haiN| naye aparAdha ke binA hI jIva anAdikAla se hI viparIta zraddhAnI hai; paraMtu yaha jIva cAhe to vartamAna meM apane puruSArtha se viparIta zraddhAdi kA parihAra kara sakatA hai / ulTI mAnyatA kA tyAga karanA, isa manuSya ke hAtha meM hai| ulTI mAnyatA, viparIta zraddhA, mithyAtva, saMsAramArga, duHkhamArga - ina saba kA artha eka hI hai| 9. prazna : mithyAtva dazA meM jIva ke bhAva kaise hote haiM ? yaha spaSTa kIjie, jisase mithyAtva kA sahI svarUpa hama samajha sakeM aura usakA tyAga kara skeN| uttara : ajJAnI jIva anAdikAla se hI viparIta mAnyatA ko yathArtha mAnakara mithyAtva ko hI satata puSTa kara rahA hai tathA satsamAgama evaM sat zAstra kA adhyayana na karane se apanI galatI kA bhI use saccA jJAna nahIM hai| ata: mithyAtva chor3ane tathA chur3Ane ke abhiprAya se yahA~ subodha zabdoM meM mithyAtva pariNAma ko spaSTa karate haiN| 1. vItarAgI, sarvajJa, hitopadezI sacce deva ko chor3akara anya mohI rAgI-dveSI deva-deviyoM ko saccA deva mAnanA; sarvajJakathita sat zAstra se viparIta zAstra ko yathArtha zAstra mAnanA; chaThaveM-sAtaveM guNasthAna meM jhUlanevAle bhAvaliMgI digambara munirAja ko chor3akara anya bheSadhArakoM ko gurupane se svIkAra karanA, yaha saba gRhItamithyAtva hai| 71 2. apane se sarvathA bhinna dhana, dhAnya, dukAna, makAna, putra, mitra, kalatrAdi meM ekatvabuddhi ko evaM sAta tattvoM meM viparIta mAnyatA ko agRhIta mithyAtva kahate haiN| 3. hama jIva haiM, tathApi jIva se sarvathA bhinna jar3asvabhAvI zarIra ko apanA mAnanevAle bahirAtmA mithyAdRSTi haiN| 4. jIva jJAnAnaMdasvabhAvI hone para bhI use krodhAdi svabhAvamaya mAnanA mithyAtva hai| 5. jIva anAdi se hI amUrtika evaM jJAnAnandasvabhAvI hone para bhI use mUrtika, acetana, manuSyAdirUpa mAnanA mithyAtva hai| apane ko bhUla karake zarIrAdi para padArthoM meM ahaMkAra, mamakAra, kartRtva, bhoktRtva Adi bhramabhAva rakhanA - ye saba mithyAtva ke cihna haiN| 6. (i) puNya-pApa bhAva ko dharma mAnanA / (ii) maiM para jIvoM ko mAra sakatA hU~ athavA bacA sakatA huuN| (iii) para jIva mujhe mAra sakate haiM athavA bacA sakate haiN| (iv) maiM anya jIvoM ko sukhI-du:khI kara sakatA hU~ athavA anya jIva mujhe sukhI-du:khI kara sakate haiM athavA merA akalyANa kara sakate haiN| (v) deva va guru merA kalyANa va akalyANa bhI kara sakate haiN| (vi) vizva ke kucha padArtha acche haiM athavA kucha padArtha bure haiM - isataraha ke sarva ajJAnajanita vicAra niyama se tIvra mithyAtvarUpa hI haiM: kyoMki ye saba vastusvarUpa se viruddha haiN| AcArya zrI nemicandra svAmI ne gommaTasAra jIvakANDa gAthA 15 meM mithyAtva guNasthAna kI paribhASA nimnAnusAra dI hai - micchodayeNa micchattamasaddahaNaM tu tcc-atthaannN| eyaMtaM vivarIyaM, viNayaM sNsyidmnnnnaannN|| darzanamohanIya mithyAtva karma ke udaya ke samaya meM arthAt nimitta se honevAle jIva ke atattvazraddhAnarUpa bhAva ko mithyAtva guNasthAna kahate haiN| jIva ke mithyAtva pariNAma meM darzanamohanIya karma ke tIna arthAt mithyAtva, samyagmithyAtva evaM samyakprakRtirUpa bhedoM meM se mithyAtva
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna vivecana darzanamohanIya nAmaka dravyakarma kA udaya niyama se nimittarUpa rahatA hai arthAt jaba jIva mithyAtva pariNAma se pariNamita hotA hai, taba mithyAtva karma kA udaya nimittarUpa rahatA hI hai| isalie mithyAtvabhAva ko audayikabhAva bhI kahate haiM; lekina mithyAtva karma jIva ko mithyAdRSTi banAtA hai/karAtA hai - aisA nahIM hai| karma kA udaya to nimitta mAtra hI hai, aparAdha to svayaM jIva kA hI hai| AcAryazrI kundakunda ne 'samayasAra zAstra kI' gAthA 132 meM jIva ke aparAdha kA bodha karAte hue spaSTa zabdoM meM kahA hai - "jIvoM ke jo tattva kA ajJAna hai (vastusvarUpa se ayathArtha arthAt viparIta jJAna) vaha ajJAna kA udaya hai aura jIva ke jo tattva kA azraddhAna hai; vaha mithyAtva kA udaya hai|" jaba jIva apanA aparAdha dekhegA/jAnegA to apane aparAdha ko dUra karane kA prayAsa kregaa| ata: jo AtmA apanA doSa svIkAra karatA hai; vahI puruSArtha kara sakatA hai/karatA hai| jo karmoM kA hI doSa jAnatA/ mAnatA rahegA, vaha AtmA svAvalaMbanarUpa samyak puruSArtha kabhI kara nahIM skegaa| jo jIva, AtmA meM honevAle moha-rAga-dveSAdi vikArI bhAvoM kI utpatti meM karmoM ke udaya ko nimittarUpa se bhI nahIM mAnatA, usakI mAnyatA ke anusAra vibhAva hI jIva kA svabhAva ho jAyegA aura jo yaha mAna letA hai ki karma hI vikAra kA kartA hai, AtmA nahIM, ve bhI karmoM ke hI AdhIna ho gye| aise jIva sarvajJa bhagavAna ke upadeza kA yathArtha svarUpa na jAnane ke kAraNa jJAnI nahIM haiN| ata: jIva svayaM mithyAtva tathA krodhAdi vibhAva bhAvoM ko karanevAlA aparAdhI hai| hA~, jaba jIva aparAdha karatA hai, taba karma kA udaya usameM nimitta hotA hai, yahI satya mAnyatA hai, yahI upAdAnamUlaka kathana hai| zAstroM meM jahA~ nimitta kI mukhyatA hotI hai, vahA~ mithyAtva karma ke udaya se mithyAtva bhAva hotA hai, aisA kathana jinavANI meM milatA hai| prathamAnuyoga Adi tIna anuyogoM meM upAdAna kI mukhyatA se kiye gaye mithyAtva guNasthAna 73 kathana ati alpa haiM aura nimitta kI mukhyatA se kiye gaye kathana bahuta adhika haiN| isalie ajJAnI ko aisA bhrama ho jAtA hai ki nimitta arthAt karma hI jIva ko balajorI/jabaradastI se vikAra karAtA hai| ___ jIva apane vikArI athavA avikArI pariNAmoM ko karane meM pUrNa svataMtra hai, svAdhIna hai| AtmA balavAna hai, karma balavAna nahIM hai; isa mahattvapUrNa viSaya ko yahA~ prathama guNasthAna ke prakaraNa meM hI vistArapUrvaka spaSTa kara dete haiM, jisase Age ke sabhI guNasthAnoM meM yathAsthAna yathAyogya samajha lenA sulabha ho jaaegaa| karaNAnuyoga kI paddhati nimitta kI mukhyatA se kathana karane kI hotI hai| ata: usakI bhASA hI aisI hotI hai ki "mithyAtva karma ke udaya se/ nimitta kI balavattA se hI mithyAtva guNasthAna hotA hai|" dhyAna rahe, nimitta-naimittika saMbaMdha kI apekSA kathana to hotA hai, kArya nahIM hotA hai| koI bhI karma kisI bhI jIva ko jabaradastI se krodhAdi vikArabhAva nahIM karAtA hai| sadA vikArarUpa adharma aura avikArarUpa dharma karane meM jIva pUrNa svAdhIna hai, svataMtra hai, karmAdhIna nahIM hai| jaba karma ke udaya se jIva, nIce ke guNasthAnoM meM gayA yA vikArI ho gayA; aisA kathana par3hane meM va sunane meM Ave to samajha lenA cAhie ki jIva apane anAdi-kAlIna kusaMskAroM ke kAraNa puruSArthahInatA se hI patita haA hai, karma ne kucha nahIM kiyaa| mAtra usa kAla meM karma kA udaya upasthita thaa| jaba karma ke abhAva se vItarAgatA bar3ha gayI, jIva ne Upara ke guNasthAnoM ko prApta kiyA; aisA kathana mile to vahA~ yaha samajhanA cAhie ki jIva ne svabhAva ke AzrayarUpa viziSTa puruSArtha se nayA vizeSa dharma pragaTa kiyA hai| bheda - ekAnta, viparIta, vinaya, saMzaya, ajJAna - ye mithyAtva ke pAMca bheda haiN| mithyAtva ke pA~coM bhedoM kI paribhASAyeM saMkSepa meM nimnaprakAra haiM (1) jAti kI apekSA se jIvAdi chaha dravya athavA saMkhyA kI apekSA se anaMtAnaMta dravyoM meM se pratyeka dravya anaMta dharmAtmaka hone para athavA paraspara virodhI do dharmAtmaka hone para bhI unheM mAtra eka dharmAtmaka mAnanA, ekAMta mithyAtva hai| jaise - dravya nitya hI hai, athavA anitya hI hai|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 mithyAtva guNasthAna guNasthAna vivecana (2) puNya va zarIrAdi kI kriyAoM se hI mokSa hotA hai - aisA mAnanA viparIta mithyAtva hai| (3) saba yathArtha tathA ayathArtha deva-zAstra-guru hamAre lie vaMdanIya haiM, unakI pUjA, bhakti, vinaya karanA cAhie; aisA mAnanA vinaya mithyAtva hai| (4) vItarAgatA dharma hai yA puNya dharma hai, aise donoM prakAra ke kathanoM meM se kisI bhI eka pakSa kA nizcaya na honA; saMzaya mithyAtva hai| (5) na svarga hai, na naraka hai, na pApa hai, na puNya hai - isalie khAo, pio, maje meM raho; aisI mAnyatA kA nAma ajJAna mithyAtva hai| 2. agRhIta mithyAtva aura gRhIta mithyAtva aise do bheda mithyAtva ke haiN| mithyAtva karma ke udaya ke nimitta se sAtoM tattvoM ke viSaya meM anAdikAlIna viparIta mAnyatA ko agRhIta mithyAtva kahate haiN| jaise - anAdikAla se kAyA meM Atmabuddhi aura puNya meM dharmabuddhi / (1) agRhIta mithyAtva kA nAza karane ke lie jar3a-cetana aura svabhAva-vibhAva ke bhedajJAnapUrvaka nija zuddhAtmasvabhAva kA jJAna tathA bhAna honA atyaMta Avazyaka hai| vAstava meM to nirvikalpa rIti se nija zuddhAtmA kA svIkAra honA hI samyaktva kI prApti kA arthAt mithyAtva ke tyAga kA ekameva tathA yathArtha upAya hai| (2) anAdikAlIna agahIta mithyAtva kA poSaka kudeva-kuguru va kudharma kA sevana gRhIta mithyAtva hai| jaise - apanI matikalpanA se rAgI-dveSI devI-devatAoM ko kalyANakAraka mAna lenaa| ina donoM meM se prathama gRhIta mithyAtva kA tyAga karanA Avazyaka hai; kyoMki navIna arjita sthUla arthAt gRhItamithyAtva ke tyAga ke binA agahIta mithyAtva bhI nahIM chUTatA evaM anAdi sUkSma agRhIta mithyAtva ke tyAga ke binA samyaktva kI prApti bhI nahIM ho sktii| samyaktva se hI dharma kA prAraMbha hotA hai| gRhIta mithyAtva kA tyAga karanA manuSya ke apane AdhIna hai; kyoMki usako usane apane ajJAna bhAva se hI svIkAra kiyA hai| ata: apane jJAna bhAva se manuSya gRhIta mithyAtva ko chor3a bhI sakatA hai| rAgI-dveSI devI-devatAoM ko apanA hitakAraka yA ahitakAraka mAna lenA apanI hI ajJAnatA kA pradarzana hai| tarkazIla vyakti gRhIta mithyAtva ko sahaja hI chor3a sakatA hai| 3. kriyAvAdI, akriyAvAdI, ajJAnavAdI aura vainayika ke bheda se bhI mithyAtva ke cAra bheda haiM, inake hI uttara bheda 363 haiN| mithyAtva kA zabdArtha - mithyAtva zabda kA artha hai viparItatA, astypnaa| zraddhA, jJAna va cAritra guNa ke viparIta pariNamana ko hI yahA~ mithyAtva kahA hai| viparIta zabda kA artha ulTA arthAt vastusvarUpa se viruddha hai| pratyeka AtmA meM anaMta guNa haiM, unameM se mokSamArga meM zraddhA, jJAna va cAritra ye tIna guNa hI mukhya mAne gaye haiM; kyoMki inameM samyakpanA hone se mokSamArga pragaTa hotA hai aura inake hI viparIta pariNamana se ajJAnI ko anAdi kAla se saMsAramArga varta rahA hai| jahA~ akele hI zraddhAguNa kA samyak pariNamana huA, vahA~ anya jJAna, cAritra ina donoM guNoM kA athavA anaMta guNoM kA bhI niyama se samyak pariNamana ho jAtA hai| isI bhAva ko mokSamArgaprakAzaka graMtha ke sAtaveM adhyAya ke maMgalAcaraNa meM spaSTa kiyA hai, jo isaprakAra hai - isa bhavataru kA mUla ika, jAnaha mithyaabhaav|| tAko kari nirmUla aba, karie mokSa upAva / / 1 / / isa dohe meM prayukta mithyAbhAva zabda mithyAtva ke hI artha meM AyA hai; jo zraddhA, jJAna, cAritra - ina tInoM guNoM kI viparItatA ko prakAzita karatA hai| isIprakAra samyaktva zabda bhI zraddhA, jJAna va cAritra tInoM guNoM ke samyak pariNamana ke artha meM hI prayukta huA hai| cAritra apekSA vicAra - ___isa prathama mithyAtvaguNasthAna meM cAritraguNa kA pariNamana niyama se viparIta hI hotA hai; ata: yahA~ mithyAcAritra hI hai| zraddhA guNa ke viparIta pariNamana ke kAraNa se hI cAritraguNa kA pariNamana viparIta hotA hai| isakA artha zraddhA guNa kA viparIta pariNamana nimitta aura cAritraguNa kA viparIta pariNamana naimittika / isa apekSA se yaha kathana satya hone para bhI mAtra mithyA zraddhA ne hI cAritra ko mithyA nahIM banAyA hai|
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna vivecana mithyAcAritra ke pariNamana meM upAdAna kAraNa cAritra guNa kI apanI svayaM kI tatsamaya kI yogyatA bhI vaisI hI hotI hai| jaise - cAritra guNa ke saMbaMdha meM kahA hai, vaise hI jJAnAdi sabhI guNoM ke pariNamana meM bhI samajha lenA caahie| ___ kAla apekSA vicAra - mithyAtva kA kAla isakA artha hai, jitane samaya paryaMta jIva mithyAdRSTi banA rahatA hai, vaha mithyAtva kA kAla hai| 1. jaghanya kAla - mithyAtva kA jaghanya kAla aMtarmuharta tabhI bana sakatA hai, jaba koI samyagdRSTi samyaktva se cyuta hokara mithyAtvI ho jAtA hai aura aMtarmuhUrta kAla paryaMta mithyAtva pariNAma ke sAtha jIvana bitAkara punaH samyagdRSTi ho jAtA hai| isa aMtarmuhUrta kAla ko mithyAtva guNasthAna kA jaghanya kAla kahate haiN| isa guNasthAna meM koI jIva eka, do Adi samaya se lekara saMkhyAta, asaMkhyAta samaya paryaMta rahatA hI nhiiN| yadi mithyAtva meM AyA hai to use kama se kama eka aMtarmuhUrta kAla paryaMta rahanA anivArya hai; kyoMki mithyAtva se chUTakara puna: samyaktva prApta karane meM kama se kama eka aMtarmuhUrta kAla kA puruSArtha Avazyaka hai| 2. utkRSTa kAla - sAdi mithyAdRSTi kI apekSA yadi mithyAtva guNasthAna ke utkRSTa kAla kA vicAra kiyA jAya to mithyAtva guNasthAna kA utkRSTa kAla kiMcit nyUna arddhapudgala parAvartana mAtra hai| jaba kiMcit nyUna arddhapudgala parAvartana kAla meM se mAtra aMtarmuhUrta kAla zeSa raha jAtA hai, taba yaha jIva punaH puruSArtha karake samyaktva aura saMyama ko yugapat dhAraNa karake zreNI mAMDakara kevalajJAna prApta karake siddha bhagavAna ho jAtA hai; aisA niyama hai| 3. madhyama kAla - mithyAtva guNasthAna ke yathAyogya jaghanya kAla aMtarmuhUrta meM eka samaya, do, tIna, cAra Adi samaya milAkara aneka bheda ho sakate haiN| phira do, tIna, cAra aMtarmuhUrta aura unameM bhI eka, do Adi samaya milAkara madhyama kAla ke aneka prakAra ho sakate haiM / isataraha kiMcit nyUna arddhapudgala parAvartana kAla paryaMta jitane bhI kAla ke bheda ho sakate haiM, ve sarva mithyAtva guNasthAna ke madhyamakAla ke bheda samajhanA caahie| mithyAtva guNasthAna 4. anAdi-anaMta kAla - abhavya jIva ke mithyAtva bhAva kA kabhI nAza hI nahIM ho sakatA; isalie abhavyoM kI apekSA mithyAtva guNasthAna kA kAla anAdi-anaMta hai| nAnA bhavya jIvoM kI apekSA se bhI mithyAtva guNasthAna kA kAla anAdi-anaMta hai| anAdi kAla se bhI bhavya jIvoM ko mithyAtva guNasthAna hai aura bhavyoM se bhI kabhI saMsAra khAlI nahIM hogA; isa apekSA mithyAtva kA kAla ananta kahanA Agamasammata hai| 10. prazna : bhavyajIvoM ke mithyAtva kA kAla anaMta kaisA? uttara : Agama ke kathanAnusAra yaha saMsAra kabhI bhavyajIvoM se rahita nahIM hotaa| ata: nAnA bhavyajIvoM kI apekSA mithyAtva kA kAla anAdianaMta siddha hotA hai| dUsarI eka apekSA yaha bhI hai ki dUrAnudUra bhavya, abhavya ke samAna hI hote haiN| unheM kabhI mokSa yA mokSamArga prApta hotA hI nahIM hai| isalie bhI mithyAtva guNasthAna kA kAla anAdi-anaMta siddha hotA hai| 5. anAdi-sAMta kAla- eka bhavya jIva kI apekSA kAla anAdisAMta hai| isakA artha - koI bhavya jIva anAdi se mithyAtva guNasthAna meM rahatA hai; isa apekSA se bhavya jIva ke mithyAtva kA kAla anAdi ho gyaa| aba vaha bhavya jIva jaba apane nija zuddhAtmA kA Azraya karake samyaktvI hotA hai, taba usake mithyAtva kA nizcita hI nAza ho jAtA hai, isa apekSA se bhavya jIva ke mithyAtva kA kAla sAnta ho gyaa| isa taraha eka bhavyajIva ke mithyAtva kA kAla anAdi-sAnta siddha ho gyaa| 6. sAdi-sAMta kAla - sUkSmatA se socA jAye to pratyeka paryAya kA kAla eka samaya kA hI hotA hai; isa apekSA se mithyAtva pariNAma samaya-samaya badalatA hI rahatA hai| isa dRSTi se paryAya apekSA arthAt sUkSma RjusUtranaya kI apekSA mithyAtva pariNAma kA kAla eka samaya hI hai, isalie mithyAtva pariNAma sAdi sAnta bhI hai| gamanAgamana apekSA vicAra - gamana zabda kA artha hai jAnA aura Agamana zabda kA artha hai aanaa| jIva ke eka guNasthAna se dUsare guNasthAna meM jAne-Ane ke artha meM
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 guNasthAna vivecana gamanAgamana zabda kA prayoga kiyA gayA hai| sabhI guNasthAnoM meM gamanAgamana zabda kA artha aisA hI samajhanA caahie| gamana - 1. mithyAtva guNasthAnavartI dravyaliMgI munirAja yadi adhika se adhika puruSArtha karake sIdhe uparima guNasthAna meM jAyeMge to ve sAtaveM apramattasaMyata guNasthAna meM jA sakate haiN| arthAt prathama bAra meM hI ve Adhe guNasthAnoM ko pAra kara jAte haiM; kyoMki kula milAkara guNasthAna caudaha hI haiM aura unhoMne to prathama bAra meM hI sAtavA~ apramattavirataguNasthAna prApta kara liyA hai| sAdi yA anAdi mithyAdRSTi hone para bhI jo mithyAdRSTi dravyaliMgI munirAja hoM, ve apane nija zuddhAtmA ke Azraya karane kA viziSTa puruSArtha karane para evaM bAdhaka karmoM kA udayAbhAva hone se apramattasaMyata guNasthAna meM praveza karate haiN| ve sAtizaya puruSArthI munirAja prathama samaya meM to mithyAdRSTi the aura dUsare hI samaya meM mithyAtva karma tathA mithyAtva pariNAma kA nAza hone se usI samaya ve anaMtAnubaMdhI catuSka, apratyAkhyAnAvaraNa catuSka aura pratyAkhyAnAvaraNa catuSka karmoM kA udayAbhAvI kSaya hone ke kAraNa arthAt vItarAgatA vyakta hone se bhAvaliMgI munirAja ho jAte haiN| aba to inheM mAtra cAritramohanIya meM se saMjvalana kaSAya catuSka aura nau nokaSAya karma kA udaya tathA tajjanya pariNAma hI zeSa raha gayA hai| 2. koI prathama guNasthAnavartI dravyaliMgI munivara mithyAtva tathA tIna kaSAya caukar3I kA abhAva na hone para bhI nijazuddhAtmA ke dhyAnarUpa puruSArtha se isa mithyAtva guNasthAna se sIdhe viratAvirata guNasthAna meM bhI gamana kara sakate haiN| 3. athavA koI dravyaliMgI zrAvaka prathama guNasthAna se zuddha AtmA ke avalaMbana ke bala se sIdhe pA~caveM viratAvirata guNasthAnavartI ho jAte haiN| 4. koI dravyaliMgI munirAja, dravyaliMgI zrAvaka athavA avratI bhadra mithyAdRSTi jIva mithyAtva guNasthAna se aviratasamyaktva guNasthAna meM jA sakate haiN| mithyAtva guNasthAna 5. koI sAdi mithyAdRSTi dravyaliMgI munirAja, dravyaliMgI zrAvaka athavA bhadra mithyAdRSTi ho to ve mithyAtva guNasthAna se tIsare / mizra guNasthAna meM praveza kara sakate haiN| 11. prazna: Apane tIsare guNasthAna meM praveza karanevAle ke lie sAdi mithyAdRSTi, yaha vizeSaNa kyoM lagAyA ? kyA koI anAdi mithyAdRSTi tIsare guNasthAna meM praveza nahIM karegA ? uttara : anAdi mithyAdRSTi ke pAsa samyagmithyAtva darzanamoha karma kI sattA hI nahIM hai| ataH vaha tIsare guNasthAna meM praveza nahIM kara sakatA / samyaktva kI utpatti ke prathama samaya meM mithyAtva ke tIna Tukar3e hone kA niyama hai| 12. prazna : mithyAtva guNasthAna se koI jIva sAtaveM meM, koI pA~caveM meM, koI cauthe meM athavA koI tIsare guNasthAna meM gamana karate haiM, aisA bheda kyoM / kaise hotA hai ? uttara : pratyeka jIva kI apanI-apanI pAtratA bhinna-bhinna hotI hai, trikAlI zuddhAtmA kA Azraya karanerUpa puruSArthaM hInAdhika hotA hai, udaya meM AnevAle karma bhI bhinna-bhinna hI hote haiM, bhavitavya bhI svataMtra hotA hai; koI jIva kisI anya jIva ke, pudgalAdi ke athavA bhagavAna ke bhI AdhIna nahIM hai| isalie unakA guNasthAna meM gamanarUpa kArya bhI svataMtra rIti se paryAyagata yogyatA ke anusAra hotA rahatA hai| eka hI samavazaraNa arthAt dharmasabhA meM deva, manuSya, tiryaMca - tIna gati ke jIva eka hI tIrthaMkara bhagavAna kA upadeza sunate haiM; tathApi una zrotAoM meM bhI unakI apanI-apanI pAtratA ke anusAra hI ve mahAvratoM yA aNuvratoM ko grahaNa karate haiM, samyagdarzana kI prApti karate haiM tIsare guNasthAna ke pAtra banate haiM yA aMtaraMga meM tattva kA virodha karate haiN| isase hI pratyeka dravya, guNa aura paryAya kI svataMtratA siddha hotI hai| 13. prazna : dravyaliMgI munirAjoM ke kitane bheda haiM ? uttara : dravyaliMgI munirAjoM ke mukhyatA se tIna bheda hote haiN|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 mithyAtva guNasthAna guNasthAna vivecana (1) mithyAtva guNasthAnI dravyaliMgI, (2) caturtha guNasthAnavartI dravyaliMgI aura (3) paMcama guNasthAnavartI drvyliNgii| prathama, caturtha evaM paMcama guNasthAnavartI ko dravyaliMgI kahate haiM; isake lie dhavalA pustaka 4, pRSTha 208 para spaSTa khulAsA AyA hai, usakA avalokana kre| usakA saMkSepa meM kathana nimnAnusAra hai- "samAdhAna - yaha koI doSa nahIM; kyoMki yadyapi navagraiveyakoM meM dravyaliMgI mithyAdRSTi, asaMyatasamyagdRSTi aura saMyatAsaMyata jIva utpanna hote haiN| yahI viSaya trilokasAra gAthA 545 meM bhI AyA hai| vahA~ dravyaliMgI ko nigraMtha zabda dvArA kahA gayA hai| bhAvapAhuDa gAthA 22 meM - 105 kSullaka zrI sahajAnandajI varNI ne pravacanoM meM prathama guNasthAna se pA~cave guNasthAna paryaMta pA~coM guNasthAnoM meM dravyaliMgI munipane kA svIkAra kiyA hai| (pRSTha-303) sAsAdana guNasthAnavartI tathA mizra guNasthAnavartI ko bhI dravyaliMgI munirAja kaha sakate haiM; paraMtu ina donoM guNasthAnoM kA kAla ati alpa hone se dravyaliMgiyoM meM unako mukhyatA se nahIM liyA gayA hai| chaThaveM guNasthAnavartI ko jo dravyaliMga hotA hai; vaha dravyaliMga bhAvaliMga ke sAthavAlA hai| ata: unheM zAstra meM dravyaliMgI kI saMjJA nahIM dI gaI hai| kyoMki vaha dravyaliMga bhAvaliMga ke sAtha sumelavAlA hai| vAstavikarUpa se socA jAya to caudahaveM guNasthAna ke aMtima samaya paryaMta dravyaliMga rahatA hai| 14. prazna : pariNAmoM se jo jIva cauthe aura pA~caveM guNasthAnavartI haiM, ve jIva samyagdRSTi to haiM hI aura bAhya meM 28 mUlaguNoM kA niraticAra pAlana bhI karate haiM; tathApi Apane unheM dravyaliMgI kyoM kahA ? uttara : antaraMga meM arthAt pariNAmoM se caturtha guNasthAnavartI avirata samyagdRSTi evaM paMcama guNasthAnavartI aura bAhya meM 28 mUlaguNoM ke pAlana karanevAle bhAvaliMgI nahIM hote haiM; kyoMki unako AtmAnubhUtirUpa samyagdarzana ke sAtha tIna kaSAya caukar3I ke anudaya pUrvaka utpanna vItarAgatArUpa zuddhatA nahIM hotI; isalie unheM dravyaliMgI kahA hai| dravyaliMgI kA artha sarvatra mithyAdRSTi nahIM hotaa| 15. prazna : aise dravyaliMgI munirAja ke sAtha sacce zrAvaka ko kaisA vyavahAra rakhanA cAhie? ____uttara : yadi aTThAIsa mUlaguNoM kA AcaraNa AgamAnukUla ho to dravyaliMgI munirAja ke lie kSAyika samyagdRSTi tathA paMcama guNasthAnavartI zrAvaka namaskArAdi vinaya vyavahAra tathA AhAradAna Adi kriyAyeM hArdika pariNAmoM se kare; kyoMki namaskAra Adi vyavahAra hai aura munirAja kA vrata pAlana bhI vyavahAra hai| sUkSma aMtaraMga pariNAmoM kA patA laga bhI nahIM sakatA; kyoMki ve to kevalajJAnagamya hI hote haiN| vyavahArI janoM ke lie dravyaliMgI bhI pUjya haiN| (yogasAra-prAbhRta adhyAya 5 zloka 246, mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 283-284) Agamana - 1. pramattasaMyata guNasthAnavartI bhAvaliMgI saMta bhI anAdikAlIna kusaMskAroM ke puna: pragaTa hone para viparIta puruSArtha se nija zuddhAtmA kA avalaMbana chUTane se tathA nimittarUpa meM yathAyogya karmoM kA udaya Ane se sIdhe mithyAtva guNasthAna meM A sakate haiN| 2. paMcama guNasthAnavartI viratAvirata zrAvaka athavA paMcama guNasthAnavartI dravyaliMgI munirAja bhI apane hIna puruSArtharUpa aparAdha se tathA usI samaya nimittarUpa meM yathAyogya karmoM ke udaya se sIdhe mithyAtva guNasthAna meM A sakate haiN| 3. kSAyika samyagdRSTi ko chor3akara anya donoM - aupazamika tathA kSAyopazamika avirata samyagdRSTi jIva ke jaba zraddhA meM viparItatA AtI hai tathA usI samaya mithyAtva kA udaya Ane para ve jIva sIdhe mithyAtva guNasthAna meM A sakate haiN| 4. mizra guNasthAnavartI bhI mithyAtva meM A sakate haiN| 5. sAsAdana samyagdRSTi to mithyAtva guNasthAna meM Ate hI haiN| 16. prazna : mithyAtva guNasthAnavartI sAdhaka kisa sAdhanA dvArA avirata samyaktva Adi uparima guNasthAnoM ko prApta karate haiM ? uttara : mithyAdRSTi jIva sva-para bhedajJAnapUrvaka apane trikAlI nija zuddhAtmA ke AzrayarUpa mahAna apUrva puruSArtha se darzanamohAdi karma kA bhI abhAva hone se samyagdarzanAdi prApta kara lete haiN| isaprakAra mithyAtva guNasthAnavartI sAdhaka uparima guNasthAnoM ko prApta karate haiN|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 mithyAtva guNasthAna guNasthAna vivecana 17. prazna : munirAja pramattasaMyata guNasthAna se mithyAtva guNasthAna meM Ate hI kyA kapar3e pahana lete haiM ? kyA apane ghara meM cale jAte haiM ? athavA sarAgI devoM kI zraddhA karane lagate haiM ? uttara : bhAIsAhaba ! guNasthAna kI paribhASA kA Apa punaH avalokana karoge to jJAta hogA ki moha aura yoga ke nimitta se zraddhA aura cAritra gaNa kI avasthAoM/paryAyoM ko guNasthAna kahate haiN| vahA~ kapaDe ityAdi bAhya parigraha ko grahaNa karane kI bAta hI kahA~ se A gaI ? __aMdara hI aMdara arthAt mohodaya se abuddhipUrvaka zraddhA tathA cAritra guNoM ke pariNamana meM viparItatA A gayI hai| pariNAmoM kI zithilatA se guNasthAna gira gayA hai| tatkAla ve apane ko buddhipUrvaka saMbhAlane kA prayAsa karate haiN| dUsaroM ko kiMcit mAtra patA bhI na cala pAve, itane meM hI ve punaH sAtaveM guNasthAna meM bhI praviSTa hokara pUrva anubhUta apUrva AtmAnaMda kA rasAsvAdana bhI karane lagate haiN| ve mahApuruSa haiM, alaukika mahAmAnava haiN| aisI avasthA meM unheM kapaDe pahanane yA ghara jAne kA va khoTe devoM kI ArAdhanA meM saMlagna hone kA bhAva bhI nahIM aataa| koI sAdhAraNa sAikila savAra sAikila calAte-calAte jaba gira par3atA hai to turaMta uThane kI koziza karatA hai yA vahIM bistara lekara so jAtA hai kyA ? 18. prazna : apramattAdi uparima guNasthAna se sIdhe hI mithyAtva guNasthAnoM meM Agamana kyoM nahIM hotA? uttara : zuddhopayogarUpa apramatta guNasthAna se pramattasaMyata guNasthAna meM hI munirAja kA Agamana hotA hai| tadanantara hI aneka mArga se nicale guNasthAnoM meM gamana/patana hotA hai| zuddhopayoga pUrvaka zubhopayogarUpa chaThaveM guNasthAna kI prApti kA aisA hI niyama hai| pramattasaMyata se sIdhe mithyAtva guNasthAna meM hara eka munirAja kA AnA Avazyaka nahIM hai| chaThaveM se pA~caveM, cauthe, tIsare meM aura aupazamika samyagdRSTi pramattasaMyata ho to dUsare meM tathA kSAyikasamyaktvI na ho to pahale mithyAtva guNasthAna meM bhI A sakate haiN| kSAyika samyagdRSTi munirAja cauthe guNasthAna paryaMta hI A sakate haiM, isase nIce nhiiN| vizeSa apekSA vicAra : 1. ekendriya se asaMjJI paMcendriya paryaMta tathA labdhyaparyApta saMmUrcchana manuSya jIva mithyAdRSTi hI hote haiM aura ye samyagdarzana kI prApti bhI apane isa jIvana meM nahIM kara skte| 19. prazna : saMjJI jIva hI samyaktva ko prApta kara sakate haiM; aisA niyama kyoM hai ? isakA spaSTIkaraNa kreN| uttara : saMjJI jIva mana sahita hote haiN| mana ke mAdhyama se hI jIva hitAhita kA vicAra kara sakate haiM / tattva ke sUkSma vicAra se pragaTa honevAlA samyaktvarUpa mokSamArga mana ke binA nahIM ho sktaa| isa viSaya kA spaSTIkaraNa kArtikeyAnuprekSA gAthA 307 meM nimnaprakAra AyA hai| mUla gAthA tathA paNDita jayacaMdajI chAbar3AkRta artha isaprakAra hai - cadugadibhavvo saNNI, suvisuddho ja ra ga ma Na pa ja / / saMsArataDe NiyaDo, NANI pAvei sammattaM / / "pahale to bhavyajIva hove; kyoMki abhavya ko samyaktva nahIM hotA hai| cAroM hI gatiyoM meM samyaktva utpanna hotA hai; parantu mana sahita/saMjJI ko hI utpanna ho sakatA hai| asaMjJI ko utpanna nahIM ho sakatA hai| usameM bhI vizuddha pariNAmI ho zubhalezyA sahita ho, azubhalezyAoM meM bhI zubha lezyAoM ke samAna kaSAyoM ke sthAna hote haiM, unako upacAra se vizuddha kahate haiN| saMkleza pariNAmoM meM samyaktva utpanna nahIM hotA hai| jAgate hue ko hotA hai, soye huye ko nahIM hotA hai| paryApta ke hotA hai, aparyApta avasthA meM nahIM hotA hai| saMsAra kA taTa jisake nikaTa A gayA hai, jo 1-2. zubha lezyA ho to vardhamAna aura azubha lezyA ho to hIyamAna honA caahie| - dhavalA pustaka 6, pRSTha : 207
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 mithyAtva guNasthAna guNasthAna vivecana nikaTa bhavya ho, jisakA arddhapudgala parAvartana kAla se adhika saMsAra bhramaNa zeSa ho, use samyaktva utpanna nahIM hotA hai| jJAnI ho arthAt sAkAra upayogavAna ho, nirAkAra darzana upayogI ko samyaktva utpanna nahIM hotA hai| aise jIva ko samyaktva kI utpatti hotI hai|" 2. mithyAtva guNasthAnavartI sabhI jIva bahirAtmA hI haiN| AtmA ko AtmA na mAnakara zarIrAdi para vastuoM meM jo apanatvAdi karate haiM, unheM bahirAtmA kahate haiN| prathama tIna guNasthAnavartI jIva bahirAtmA hI haiN| bahirAtmA niyama se du:khI to haiM hI, unheM pApI bhI kahate haiN| 3. kudeva-kuguru-kuzAstra ke upAsaka sabhI gRhIta mithyAdRSTi hI hote haiN| rAgI-dveSI devI-devatAoM ke kisI bhakta kA vizeSa puNyodaya ho aura vacanAdi caturAI se bAhya meM kubheSa dhAraNa karake aneka logoM kA guru bana gayA ho; hajAroM aura lAkhoM bar3e dhanavAna, rAjAdika bhI usake anuyAyI ho gae hoM to bhI sarvajJa bhagavAna ke AjJAnusAra vaha mithyAdRSTi, pApI, bahirAtmA, saMsAramArgI hI hai; aise guru nAmadhArI logoM ke prabhAva meM AnA mithyAtvabhAva kA spaSTa poSaNa karanA hI hai|, ___ dayA, sajjanatA, paropakAra, dezasevA tathA sAmAjika kArya ityAdi laukika kAryoM se samAja meM zreSTha ho jAnA, yaza prApta kara lenA alaga bAta hai aura tattvajJa banakara mokSamArgI ho jAnA alaga bAta hai| AtmArthI, dharmamArgI kA laukika yaza-pratiSThA Adi se kucha bhI saMbaMdha nahIM hai| laukika meM atizaya mahAna vyakti mithyAdRSTi ho sakatA hai aura samAja meM jise koI pahicAnatA hI na ho, atizaya upekSita ho, vaha bhI mokSamArgI ho sakatA hai| saMkSepa meM itanA samajha lenA cAhie ki pUrvabaddha puNyodaya ke kAraNamAtra se koI dhArmika nahIM ho sktaa| 4. mithyAdRSTi manuSya garbhakAla sahita ATha varSa paryaMta mithyAtva naSTa karane meM asamartha rahatA hai| saMjJI, paMcendriya, paryApta tathA saMmUrchana tiryaMca aMtarmuharta paryaMta mithyAtva naSTa karane meM asamartha rahatA hai| deva nArakI bhI aMtarmuharta paryaMta mithyAtva naSTa karane meM asamartha rahate haiN| viziSTa kAla vyatIta hone para viziSTa pAtratA ke bAda puruSArtha pUrvaka samyagdarzana kI prApti kara sakate haiN| dhavalA pustaka1kA aMza (pRSTha 162-163) sAmAnya se guNasthAna kI apekSA mithyAdRSTi jIva haiN||9|| jinadeva saMpUrNa prANiyoM kA anugraha karanevAle hote haiM; kyoMki ve vItarAga haiN| 'mithyAdRSTi jIva haiM' yahA~ para mithyA, vitatha, vyalIka aura asatya ye ekArthavAcI nAma haiN| dRSTi zabda kA artha darzana yA zraddhAna hai| isase yaha tAtparya huA ki jina jIvoM ke viparIta, ekAnta, vinaya, saMzaya aura ajJAnarUpa mithyAtva karma ke udaya se utpanna huI mithyArUpa dRSTi hotI hai, unheM mithyAdRSTi jIva kahate haiN| jitane bhI vacana-mArga haiM utane hI naya-vAda arthAt naya ke bheda hote haiM aura jitane nayavAda haiM utane hI para-samaya (anekAnta-bAhya-mata) hote haiN| ___isa vacana ke anusAra mithyAtva ke pAMca hI bheda haiM yaha koI niyama nahIM samajhanA cAhie; kintu mithyAtva pAMca prakAra kA hai, yaha kahanA upalakSaNamAtra hai| athavA, mithyA zabda kA artha vitatha (khoTA) aura dRSTi zabda kA artha ruci, zraddhA yA pratyaya hai| isaliye jina jIvoM kI ruci asatya meM hotI hai unheM mithyAdRSTi kahate haiN| mithyAtva prakRti ke udaya se utpanna honevAle mithyAtvabhAva kA anubhava karanevAlA jIva viparIta-zraddhAvAlA hotA hai| jisaprakAra pittajvara se yukta jIva ko madhura rasa acchA mAlUma nahIM hotA hai; usIprakAra use yathArtha dharma acchA mAlUma nahIM hotA hai| ___ jo mithyAtva karma ke udaya se tattvArtha ke viSaya meM azraddhAna utpanna hotA hai athavA viparIta zraddhAna hotA hai, usako mithyAtva kahate haiN| usake saMzayita, abhigRhIta aura anabhigRhIta isaprakAra tIna bheda haiN|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ - adha:karaNAdi ke kArya - 1. anaMtAnubaMdhI kaSAya catuSka kI visaMyojanA ke samaya adha:karaNa, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa - ye tInoM karaNa niyama se hote haiN| 2. kSAyika samyaktva ke lie adha:karaNAdi tInoM karaNa hote hI haiN| ___3. upazamazreNI ke ArohaNa ke lie arthAt cAritra mohanIya karmoM kI upazamanA ke lie adha:karaNAdi tInoM karaNa hote hI haiN| sAtaveM sAtizaya apramattavirata guNasthAna meM adha:karaNa hotA hai tathA AThaveM aura navaveM guNasthAna ke nAma hI zeSa donoM karaNoM ke anusAra haiN| 4. kSapaka zreNI ke ArohaNa ke lie arthAt cAritra mohanIya karmoM kI kSapaNA/kSaya ke lie adha:karaNAdi tInoM karaNa hote haiN| 5. yadi prazamopazama samyaktva se mithyAtva guNasthAna meM Aye hue jIva ko kSAyopazamika samyaktva zIghra prApta karanA ho, to use adha:karaNa aura apUrvakaraNa ye do hI karaNa hote haiN| 6. dezacAritra arthAt dezavirata guNasthAna kI prApti ke lie adha:karaNa aura apUrvakaraNa - ye do hI karaNa Avazyaka haiN| mithyAtva guNasthAna se sIdhe pA~caveM dezavirata guNasthAna meM gamana karanevAle ko tInoM karaNa hote haiN| 7. sakalacAritra kI prApti ke lie bhI prathama va dvitIya do hI kAraNa hote haiN| mithyAtva se sIdhe aupazamika samyaktva ke sAtha apramattavirata guNasthAna meM praveza karanevAle ko adha:karaNAdi tInoM karaNa hote haiN| zreNI ke guNasthAnoM ke pahale cAritra ke lie alaga adha:karaNAdi karaNa nahIM hote / samyaktva ke lie jo adha:karaNAdi karaNa hote haiM, usI samaya yathAsaMbhava avirata samyaktva, dezacAritra yA sakalacAritra hote haiN| aupazamika cAritra tathA kSAyika cAritra ke lie hI zreNI ke ArohaNa kAla meM adha:karaNAdi tInoM karaNa hote haiN| isataraha uparyukta pA~ca sthAna para hI adha:karaNAdi tIna karaNa hote haiN| (AdhAra - labdhisAra evaM jayadhavalA prathama pustaka) sAsAdanasamyaktva guNasthAna dUsare guNasthAna kA nAma sAsAdanasamyaktva hai| yaha guNasthAna aupazamika samyaktva ke sAtha uparima guNasthAnoM se nIce girate samaya patana ke kAla meM prApta hotA hai| 20. prazna : yadi dUsarA sAsAdana guNasthAna mithyAtva ke bAda sIdhA prApta nahIM hotA to sAsAdanasamyaktva guNasthAna ko dUsare kramAMka para kyoM kahA hai? uttara : sAsAdana samyaktva guNasthAna ko dUsarA kramAMka prApta hone ke kAraNa nimnAnusAra haiM 1. sAsAdana pariNAma mithyAtva ke najadIka kA pariNAma hai| 2. sAsAdana guNasthAna se jIva niyama se mithyAtva meM hI praveza karatA hai| 3. sAsAdanasamyaktva pariNAma na to samyaktvarUpa hai aura na samyagmithyAtvarUpa hai; isalie use Upara ke cauthe yA tIsare guNasthAna meM nahIM rakha skte| 4. yaha pariNAma vyakta mithyAtvarUpa bhI nahIM hai; ata: pahale mithyAtva gaNasthAna meM bhI rakhA nahIM jA sktaa| ina saba kAraNoM se sAsAdanasamyaktva ko dUsare kramAMka meM hI rakhA gayA hai| sAsAdana guNasthAna to uparima guNasthAnoM se nIce girane para patana ke kAla meM hI hotA hai| samyagdarzanarUpI parvata zikhara se patita aura mithyAtvarUpI bhUmi kI ora nIce giranevAle jIva aupazamika samyagdRSTi hI hote haiN| aupazamika samyaktvarUpa zuddha paryAya ko chor3anerUpa jIva ke aparAdha se tathA anaMtAnubaMdhI kaSAyoM meM se kisI eka kaSAya ke udaya ke nimitta
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 guNasthAna vivecana se jIva ko sAsAdanasamyaktva guNasthAna prApta hotA hai| yahA~ mithyAtva darzanamohanIya karma kA udaya na hone para bhI jIva samyaktva se rahita ho gayA hai, yaha viSaya samajhanA mahatvapUrNa hai| 21. prazna : sAsAdanasamyaktva guNasthAna aupazamika samyaktvI ko hI kyoM hotA hai; kSAyika yA kSAyopazamika samyaktvI ko kyoM nahIM hotA ? uttara : jisa samyagdRSTi ke pAsa anaMtAnubaMdhI kaSAya kI sattA ho aura usakA udaya bhI ho to usI ko dUsarA sAsAdana guNasthAna banatA hai| kSAyika samyagdRSTi ke to anaMtAnubaMdhI kaSAyoM kA nAza hI ho cukA hai arthAt use anaMtAnubaMdhI kaSAya kI sattA hI nahIM hai, to use anaMtAnubaMdhI kA udaya kaise hogA ? ataH kSAyika samyagdRSTi ko dUsarA guNasthAna nahIM hotA / kSAyopazamika samyagdRSTi ko anaMtAnubaMdhI kaSAyoM kI sattA to hai; paraMtu unakA aprazasta upazama yA visaMyojanA huI hai, ata: anaMtanubaMdha udaya na hone se kSAyopazamika samyagdRSTi ko bhI dUsarA guNasthAna nahIM hotA / aupazamika samyagdRSTi ko mithyAtva kA aMtarakaraNarUpa upazama huA hai| isa kAraNa upazama kAla taka to kadAcit jIva aupazamika samyagdRSTi rahatA hai; aura upazama kAla meM se eka samaya yA chaha AvalI kAla zeSa rahane para kadAcit anaMtAnubaMdhI kI udaya / udIraNA hone se samyaktva kI virAdhanA ho jAne para use sAsAdanasamyaktva guNasthAna ho jAtA hai| isa sAsAdana samyagdRSTi jIva ko anaMtAnubaMdhI kaSAya karma ke udaya ke nimitta se anaMtAnubaMdhI kaSAya bhAva utpanna hone para usake samyaktva kI virAdhanA kahI gaI hai; parantu vaha abhI mithyAtva pariNAma ko prApta nahIM huA hai, ata: use sAsAdanasamyaktvI kahate haiM / sa + AsAdana = saasaadn| sa = sahita, AsAdana = virAdhanA, naash| isaprakAra sAsAdana zabda kA artha samyaktva kA nAza karanevAlA hotA hai| 22. prazna : samyaktva kA nAza huA hai; lekina mithyAtva pariNAma ko prApta nahIM huA hai, yaha kaise sambhava haiM ? yaha jIva bIca meM kahA~ aTakatA hai ? uttara : sAmAnyarUpa se dekhA jAe to jIva yA to mithyAdRSTi hotA hai sAsAdanasamyaktva guNasthAna yA smygdRsstti| paraMtu karaNAnuyoga zraddhAguNa kI chaha paryAyoM ko svIkAra karatA hai| jaise- (1) mithyAtva (2) sAsAdanasamyaktva (3) samyagmithyAtva (4) aupazamika samyaktva (5) kSAyopazamika samyaktva aura (6) kSAyika smyktv| isI kAraNa se sAsAdanasamyaktva aura samyagmithyAtva guNasthAnoM kI siddhi ho jAtI hai| AcArya zrI nemicandra ne gommaTasAra jIvakANDa gAthA 19 meM sAsAdanasamyaktva guNasthAna kI paribhASA nimnAnusAra dI hai - AdimasammattaddhA samayAdo chAvali tti vA sese| aNaaNNadarudayAdo NAsiyasammo tti sAsaNakkho so // prathamopazama samyaktva ke aMtarmuhUrta kAla meM se jaba jaghanya eka samaya yA utkRSTa chaha AvalI pramANa kAla zeSa rahe, utane kAla meM anaMtAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha meM se kisI eka kaSAya ke udaya meM Ane se samyaktva kI virAdhanA hone para zraddhA kI jo avyakta atattvazraddhAnarUpa pariNati hotI hai, usako sAsana yA sAsAdana guNasthAna kahate haiN| zrI guNadharAcArya aura zrI yativRSabhAcArya ke matAnusAra dvitIyopazama samyaktvI bhI dUsare guNasthAna meM Ate haiN| yahA~ paribhASA meM jo zraddhA kI avyakta atattvazraddhAnarUpa pariNati kI bAta kahI hai, use darzanamohajanita mithyAtvarUpa pariNati nahIM kaha sakate; kyoMki zraddhA kI viparIta pariNati avyakta hai / atattvazraddhAna kI pariNati vyakta hote hI mithyAtvI ho jAtA hai| aupazamika samyaktva kI virAdhanA hone para sAsAdana guNasthAna utpanna huA hai| 23. prazna : aupazamika samyaktva kI virAdhanA meM kisI karma kA udaya nimitta hai yA nahIM ? uttara: anaMtAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha meM se kisI eka kaSAya karma ke udaya ke nimitta se aupazamika samyaktva kI virAdhanA ho jAtI hai| 24. prazna: samyaktva kI virAdhanA / nAza to mithyAtva karma ke udaya se hotA hai; Apa anaMtAnubaMdhI kaSAya ke udaya se aupazamika samyaktva kI virAdhanA hotI hai, aisA kyoM kahate ho ?
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna vivecana uttara : samyaktva kI virAdhanA mithyAtva se hotI hai - yaha sAmAnya kathana hai| yahA~ karaNAnuyoga kI vivakSA se vizeSa kathana kiyA hai| karaNAnuyoga ke anusAra anaMtAnubaMdhI kaSAya kA udaya bhI samyaktva ke nAza meM nimitta hai| AcArya zrI vIrasenasvAmI ne dhavalA pustaka eka pRSTha 172 para anantAnubaMdhI kaSAya ko dvisvabhAvI kahA hai| arthAt anaMtAnubaMdhI kaSAya samyaktva aura samyaktvAcaraNa cAritra donoM ko ghAtane meM nimitta hai| isIkAraNa Upara anaMtAnubaMdhI ke bhI udaya se aupazamika samyaktva kI virAdhanA hotI hai - aisA kahA gayA hai| isa viSaya meM dhavalA kA mUla kathana isaprakAra hai - daMsaNa-caraNa guNaghAI cattAri aNaMtANubaMdhi payaDIo apratyAkhyAnAvaraNAdi kaSAya ke udaya-pravAha ko anaMta karanerUpa kArya anaMtAnubaMdhI kaSAya karatA hai| (dhavalA pustaka 6, pRSTha 43) anaMtAnubaMdhI kaSAya kA udaya kaba hotA hai ? isa taraha kAla kI apekSA se pUchA jAye to isa paribhASA meM hI usakA spaSTa uttara diyA gayA hai| jaba aupazamika samyaktva ke aMtarmuhUrta kAla meM se jaghanya eka samaya, do, tIna, cAra, pA~ca samaya athavA chaha AvalI kAla zeSa rahe aura anaMtAnubaMdhI kaSAya kA udaya Ave to sAsAdana guNasthAna hotA hai| sAsAdana guNasthAna ko sAsanasamyaktva bhI kahate haiN| sAsana kA zabdArtha isaprakAra hai| sa = sahita, asana = samyaktva kI virAdhanA / sa + asana = sAsana / sAsanasamyaktva = samyaktvavirAdhaka pariNAma / samayasAra nATaka caturdaza guNasthAnAdhikAra meM sAsAdana guNasthAna kA kathana 20 veM chaMda meM kiyA hai| usakA abhiprAya yaha hai "jisaprakAra koI bhUkhA manuSya zakkara milI huI khIra khAve aura vamana hone ke bAda usakA kiMcit mAtra svAda letA rhe| usIprakAra cauthe, pA~caveM, chaThaveM guNasthAna paryaMta caDhe hue kisI upazamI samyaktvI ko anaMtAnubaMdhI kaSAya kA udaya hotA hai to usI samaya vahA~ se mithyAtva meM giratA hai; usa giratI huI dazA meM jaghanya eka samaya aura sAsAdanasamyaktva guNasthAna adhika se adhika chaha AvalI taka jo bigar3e hue samyaktva kA kiMcit svAda milatA hai; vaha sAsAdana guNasthAna hai|" sAsAdana kI saMkSipta paribhASA kareM to samyaktva virAdhaka pariNAma hI sAsana guNasthAna hai| samyaktva virAdhaka jIva kI samyaktvarUpI ratnaparvatazikhara se patita mithyAtvarUpI bhUmi ke sanmukha dazA ko sAsana yA sAsAdana guNasthAna kahate haiN| ___ isa guNasthAna kI paribhASA meM jo samyaktva ko ratnaparvata kI upamA dI hai, usakA abhiprAya yaha hai ki jisaprakAra ratnaparvata aneka ratnoM ko utpanna karanevAlA aura unnata sthAna para pahu~cAnevAlA hai; usIprakAra samyaktva bhI kevalajJAnAdi aneka gaNaratnoM ko utpanna karanevAlA aura saba se unnata mokSasthAna para pahu~cAnevAlA hai| 25. prazna : sAsAdana guNasthAnavartI jIva viparIta abhiprAya se dUSita hai; isalie use sAsAdanasamyaktva nahIM kahanA caahie| uttara : yahA~ samyaktva kahane kA kAraNa mAtra yaha hai ki vaha pahale samyaktvI thA; isalie bhUtanaigamanaya kI apekSA use samyaktva kI saMjJA bana jAtI hai| vaha kAla bhI abhI samyaktva kA cala rahA hai evaM darzanamohanIya kA yahA~ upazama hI hai| jaise parIkSArthI ko pepara dene kA samaya tIna ghaMTe kA hai aura koI vidyArthI do ghaMTe meM pepara likhakara ghara calA jAya to bhI zeSa eka ghaNTA kAla pepara kA kAla hI kahA jaayegaa| cAritra apekSA vicAra - isa sAsAdana guNasthAna meM zraddhA yathArtha na hone se jJAna, cAritra Adi sarva guNoM kA pariNamana mithyArUpa hI hotA hai| cAritra Adi sarva guNa evaM jIvAdi dravya to svabhAva se anAdianaMta zuddha hI hai / guNoM meM evaM dravya meM mithyA athavA samyakpanA kA koI prazna hI nahIM hai| mithyA yA samyakpanA athavA zuddhatA yA azuddhatA to paryAya meM hI AtI hai, yaha paryAya dharma hai| yadi dravyoM yA guNoM meM mithyApanA athavA azuddhatA A jAya athavA svabhAva se dravya yA guNa azuddha ho to vaha unakA svabhAva ho jAyegA; taba phira unake zuddha hone kA koI upAya hI nahIM ho sktaa| ata:
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAsAdanasamyaktva guNasthAna guNasthAna vivecana anAdi se sarva dravya athavA pratyeka guNa svabhAva se zuddha hI haiM; aisA svIkAra karanA caahie| sarvajJa bhagavaMtoM kI divyadhvani meM dravya aura guNoM ko sadA zuddha hI kahA gayA hai| kAla apekSA vicAra - jaghanyakAla - isa guNasthAna kA jaghanya kAla mAtra eka samaya hai| arthAt koI jIva chaThaveM Adi guNasthAnoM meM se aupazamika samyaktva ke sAtha girakara isa sAsAdanasamyaktva guNasthAna meM A jAye to vaha kama se kama isa guNasthAna meM mAtra eka samaya raha sakatA hai| tadanaMtara vaha niyama se mithyAtva guNasthAna meM gamana karatA hai| utkRSTa kAla - yadi koI jIva isa sAsAdanasamyaktva gaNasthAna meM adhika se adhika kAla paryaMta rahegA to mAtra chaha AvalI paryaMta hI raha sakatA hai| tadanaMtara niyama se mithyAtva guNasthAna meM hI gamana karatA hai| ata: isakA utkRSTa kAla chaha AvalI hai| madhyama kAla-do, tIna, cAra, pA~casamaya Adiselekara eka AvalI, do AvalI, tIna, cAra, pA~ca AvalI adhika eka samaya, do samaya se lekara tIna, cAra, pA~ca aura Akhira kA eka samaya kama chaha AvalI paryaMta ke sarva bheda sAsAdanasamyaktva ke madhyama kAla ke bheda ho sakate haiN| gamanAgamana apekSA vicAra - gamana - sAsAdanasamyagdRSTi jIva niyama se nIce mithyAtva guNasthAna meM hI gamana karatA hai| mizra, aviratasamyaktva Adi Upara ke gaNasthAnoM meM sAsAdana samyagdRSTi kA gamana nahIM hotA; kyoMki usakA mukha hI mithyAtva kI ora ho gayA hai| isa kAraNa usakI paryAyagata pAtratA hI mAtra mithyAtva guNasthAna meM hI praveza karane kI hai| jaise per3a se phala nIce gira rahA ho to vaha nIce jamIna para niyama se giregA hI, bIca ke aMtarAla se vApisa per3a para nahIM jA sakatA hai| vaise sAsAdanasamyaktvI jIva samyaktva se chUTa gayA hai, mithyAtva ke abhimukha ho gayA hai| aba sAsAdana se hI uparima guNasthAnoM meM jAne kA use avasara nahIM hai| aba to mithyAdRSTi honA hI anivArya hai| phira mithyAtva guNasthAna se yathAsaMbhava Upara ke guNasthAnoM meM puna: puruSArtha karane se gamana karanA saMbhava hai| ___ Agamana - 1. aupazamika samyagdRSTi pramattasaMyata guNasthAnavartI bhAvaliMgI mahApuruSa sIdhe sAsAdanasamyaktva guNasthAna meM A sakate haiN| 2. aupazamika samyagdRSTi kA dezavirata guNasthAna se arthAt vratI zrAvaka avasthA se sIdhe sAsAdana samyaktvaguNasthAna meM AnA bana sakatA hai| 3. aupazamika samyagdRSTi kA aviratasamyaktva nAmaka cauthe guNasthAna se bhI sAsAdanasamyaktva guNasthAna meM AnA saMbhava hai; kyoMki aupazamika samyagdRSTi hI sAsAdanasamyaktvI ho sakate haiM, anya samyagdRSTi nahIM, yaha akATya niyama hai| vizeSa apekSA vicAra - 1. yadi sAsAdanasamyaktva guNasthAna meM rahate hue kisI jIva kA maraNa hotA hai, to vaha jIva maraNoparAnta narakagati meM nahIM jAtA hai| kyoMki sAsAdanasamyaktva kA kAla aupazamika samyaktva kA hI kAla hai aura samyagdRSTi jIva (baddhAyuSka na ho to) naraka jAtA hI nahIM hai - yaha niymhai| 2. tIrthaMkara aura AhArakadvika kI sattA sahita jIva sAsAdanasamyaktva guNasthAna meM jAtA hI nahIM hai| AhAraka zarIra aura AhAraka aMgopAMga nAmakarma - donoM ko AhArakadvika kahate haiN| AhAraka RddhidhArI chaThaveM guNasthAnavartI munirAja ko jinavANI ke adhyayana meM kisI prakAra kI zaMkA utpanna hone para athavA jinAlaya kI vaMdanA karane ke liye unake mastaka meM se eka hAtha pramANa svaccha, zveta, saptadhAturahita puruSAkAra putalA nikalatA hai; use AhAraka zarIra kahate haiN| chaThaveM guNasthAnavartI munirAjoM ko prayojanamata sAta tattva aura dravyaguNa-paryAya saMbaMdhI zaMkA nahIM hotI; kyoMki ina viSayoM kA yathArtha nirNaya to samyagdarzana kI prApti ke pUrva hI ho jAtA hai| jinavANI agAdha hai aura munirAjoM kA kSAyopazamika jJAna to sImita hI hotA hai, ataH aprayojanabhUta aneka viSayoM ke saMbaMdha meM prazna to ho hI sakate haiM, unake sahaja samAdhAna ke liye yaha prakriyA sampanna hotI hai|
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAsAdanasamyaktva guNasthAna guNasthAna vivecana AhArakadvika kI sattAvAle munirAja viziSTa pariNAma ke dhAraka hote haiN| ata: ve isa sAsAdanasamyaktva guNasthAna meM nahIM Ate, aisA samajhanA caahie| 3. dvitIya guNasthAnavI jIva ke sAsAdanasamyaktvarUpa bhAva/pariNAma ko pAriNAmika bhAva bhI kahate haiM; kyoMki jIva kA jo pariNAma karma ke udaya, upazama, kSaya aura kSayopazama kI apekSA se rahita hotA hai, use pAriNAmika bhAva kahate haiN| isa paribhASA ke anusAra sAsAdana samyaktvarUpa pariNAma darzanamohanIya karma ke udaya, upazama, kSaya aura kSayopazama kI apekSA ke binA hI hotA hai| ataH darzanamohanIyakarma kI apekSA isa dUsare guNasthAna ke bhAva ko pAriNAmika bhAva bhI kahate haiN| mithyAtva guNasthAna se lekara cauthe guNasthAna paryaMta ke cAra guNasthAna darzanamohanIya karma kI apekSA se haiN| dUsare guNasthAna meM darzanamohanIya ke udayAdi kI apekSA nahIM haiM, ataH darzanamohanIya karma kI apekSA yahA~ pAriNAmikapanA ghaTita hotA hai| jahA~ jisa apekSA se kathana kiyA ho, vahA~ usa apekSA se samajha lenA caahie| .sAsAdana guNasthAna kA kAla aupazamika samyaktva kA hI kAla hai| . mithyAtvadarzanamohanIya pariNAma ke nimitta se prathama guNasthAna meM bandhanevAlI solaha karma prakRtiyoM kA yahA~ bandha nahIM hotaa| * anantAnubandhI kaSAyarUpa audayika pariNAmoM se bandhaneyogya paccIsa prakRtiyoM kA yahA~ bandha hotA hai| __paMDitapravara ToDaramalajI kA sAsAdana guNasthAna saMbaMdhI sUkSma ciMtana bhI vizeSa mahattva rakhatA hai| ata: unake zabdoM meM hI hama Age de rahe haiM (pRSTha 336) "yahA~ prazna hai ki anantAnubandhI to cAritramoha kI prakRti hai, so cAritra kA ghAta kare, isase samyaktva kA ghAta kisa prakAra sambhava hai ? ___samAdhAna - anantAnubaMdhI ke udaya se krodhAdirUpa pariNAma hote haiM, kucha atattvazraddhAna nahIM hotA; isaliye anantAnubandhI cAritra hI kA ghAta karatI hai, samyaktva kA ghAta nahIM krtii| so paramArtha se hai to aisA hI; parantu anantAnubaMdhI ke udaya se jaise krodhAdika hote haiM vaise krodhAdika samyaktva hone para nahIM hote - aisA nimitta-naimittikapanA pAyA jAtA hai| jaise - trasapane kI ghAtaka to sthAvaraprakRti hI hai| parantu trasapanA hone para ekendriyajAtiprakRti kA bhI udaya nahIM hotA hai, isaliye upacAra se ekendriyaprakRti ko bhI trasapane kA ghAtakapanA kahA jAye to doSa nahIM hai| usIprakAra samyaktva kA ghAtaka to darzanamoha hai; parantu samyaktva hone para anantAnubaMdhI kaSAyoM kA bhI udaya nahIM hotA, isaliye upacAra se anantAnaMbaMdhI ke bhI samyaktva kA ghAtakapanA kahA jAye to doSa nahIM hai| yahA~ phira prazna hai ki anantAnabaMdhI samyaktva kA ghAta nahIM karatI hai to isakA udaya hone para samyaktva se bhraSTa hokara sAsAdana guNasthAna ko kaise prApta karatA hai? pRSTha -337 samAdhAna - jaise kisI manuSya ke manuSyaparyAya ke nAza kA kAraNa tIvra roga pragaTa huA ho, usako manuSyaparyAya kA chor3anevAlA kahate haiN| tathA manuSyapanA dUra hone para devAdiparyAya ho, vaha to roga avasthA meM nahIM huii| yahA~ manuSya hI kA Ayu hai| usIprakAra samyaktvI ke samyaktva ke nAza kA kAraNa anantAnubaMdhI kA udaya pragaTa haA, use samyaktva kA virodhaka sAsAdana khaa| tathA samyaktva kA abhAva hone para mithyAtva hotA hai, vaha to sAsAdana meM nahIM haa| yahA~ upazamasamyaktva kA hI kAla hai - aisA jaannaa| isaprakAra anantAnubaMdhI catuSTaya kI samyaktva hone para avasthA hotI nahIM, isaliye sAta prakRtiyoM ke upazamAdika se bhI samyaktva kI prApti kahI jAtI hai|" dhavalA pustaka 1 kA aMza (pRSTha 164) sAmAnya se sAsAdana samyagdRSTi jIva haiN||10|| samyaktva kI virAdhanA ko AsAdana kahate haiN| jo isa AsAdana se yukta hai, use sAsAdana kahate haiN| kisI eka anantAnubandhI kaSAya ke udaya se jisakA samyagdarzana naSTa ho gayA hai; kintu jo mithyAtva karma ke udaya se utpanna hue mithyAtvarUpa pariNAmoM ko nahIM prApta huA hai; phira bhI mithyAtva guNasthAna ke abhimukha hai, use sAsAdana kahate haiN|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAsAdanasamyaktva guNasthAna guNasthAna vivecana 1.zaMkA - sAsAdana guNasthAnavAlA jIva mithyAtva karma kA udaya nahIM hone se mithyAdRSTi nahIM hai, samIcIna ruci kA abhAva hone se samyagdRSTi bhI nahIM hai, tathA ina donoM ko viSaya karanevAlI samyagmithyAtvarUpa ruci kA abhAva hone se samyagmithyAdRSTi bhI nahIM haiN| inake atirikta aura koI cauthI dRSTi hai nahIM; kyoMki samIcIna, asamIcIna aura ubhayarUpa dRSTi ke AlambanabhUta vastu ke atirikta dUsarI koI vastu pAI nahIM jAtI hai| isaliye sAsAdana guNasthAna asatsvarUpa hI hai| arthAt sAsAdana nAma kA koI svatantra guNasthAna nahIM mAnanA cAhiye ? samAdhAna - aisA nahIM hai; kyoMki sAsAdana guNasthAna meM viparIta abhiprAya rahatA hai; isaliye use asadRSTi hI samajhanA caahiye| 2. zaMkA - yadi aisA hai to ise mithyAdRSTi hI kahanA cAhiye, sAsAdana saMjJA denA ucita nahIM hai ? samAdhAna - nahIM, kyoMki samyagdarzana aura svarUpAcaraNa cAritra kA pratibandha karanevAle anantAnubandhI kaSAya ke udaya se utpanna huA viparItAbhiniveza dasare gaNasthAna meM pAyA jAtA hai| isaliye dvitIya guNasthAnavartI jIva mithyAdRSTi hai| kiMta mithyAtvakarma ke udaya se utpanna huA viparItAbhiniveza vahA~ nahIM pAyA jAtA hai| isaliye use mithyAdRSTi nahIM kahate haiM; kintu sAsAdanasamyagdRSTi kahate haiN| 3. zaMkA - pUrva ke kathanAnusAra jaba vaha mithyAdRSTi hI hai to phira use mithyAdRSTi saMjJA kyoM nahIM dI gaI hai ? samAdhAna - aisA nahIM hai; kyoMki sAsAdana guNasthAna ko svatantra kahane se anantAnubandhI prakRtiyoM kI dvisvabhAvatA kA kathana siddha ho jAtA hai| vizeSArtha - sAsAdana guNasthAna ko svatantra mAnane kA phala jo anantAnubandhI kI dvisvabhAvatA batalAI gaI hai, vaha dvisvabhAvatA do prakAra se ho sakatI hai| eka to anantAnubandhI kaSAya samyaktva aura cAritra ina donoM kI pratibandhaka mAnI gaI hai aura yahI usakI dvisvabhAvatA hai| isI kathana kI puSTi yahA~ para sAsAdana guNasthAna ko svatantra mAnakara kI gaI hai| dUsare, anantAnubandhI jisaprakAra samyaktva ke vighAta meM mithyAtva prakRti kA kAma karatI hai, usaprakAra vaha mithyAtva ke utpAda meM mithyAtvaprakRti kA kAma nahIM karatI hai| isaprakAra kI dvisvabhAvatA ko siddha karane ke lie sAsAdana guNasthAna ko svatantra mAnA hai| darzanamohanIya ke udaya, upazama, kSaya aura kSayopazama se jIvoM ke sAsAdanarUpa pariNAma to utpanna hotA nahIM hai; jisase ki sAsAdana guNasthAna ko mithyAdRSTi, samyagdRSTi athavA samyagmithyAdRSTi kahA jaataa| tathA jisa anantAnubandhI ke udaya se dUsare guNasthAna meM viparItAbhiniveza hotA hai, vaha anantAnubandhI darzanamohanIya kA bheda na hokara cAritra kA AvaraNa karanevAlA hone se cAritramohanIya kA bheda hai| isaliye dUsare guNasthAna ko mithyAdRSTi na kahakara sAsAdanasamyagdRSTi kahA hai| 4. zaMkA - anantAnubandhI samyaktva aura cAritra ina donoM kA pratibandhaka hone se use ubhayarUpa (samyaktvacAritramohanIya) saMjJA denA nyAyasaMgata hai? samAdhAna - yaha Aropa ThIka nahIM; kyoMki yaha to hameM iSTa hI hai, arthAt anantAnubandhI ko samyaktva aura cAritra ina donoM kA pratibandhaka mAnA hI hai| phira bhI paramAgama meM mukhya naya kI apekSA isataraha kA upadeza nahIM diyA hai| sAsAdana guNasthAna vivakSita karma ke arthAt darzanamohanIya ke udaya, upazama, kSaya aura kSayopazama ke vinA utpanna hotA hai, isaliye vaha pAriNAmika hai| sAsAdana jo samyagdRSTi, vaha sAsAdanasamyagdRSTi hai| 5. zaMkA - sAsAdana guNasthAna viparIta abhiprAya se dUSita hai, isaliye usake samyagdRSTipanA kaise bana sakatA hai ? samAdhAna - nahIM; kyoMki pahale vaha samyagdRSTi thA, isaliye bhUtapUrva nyAya kI apekSA usake samyagdRSTi saMjJA bana jAtI hai| kahA bhI hai - samyagdarzanarUpI ratnagiri ke zikhara se girakara jo jIva mithyAtvarUpI bhUmi ke abhimukha hai, ataeva jisakA samyagdarzana naSTa ho cukA hai; paraMtu mithyAdarzana kI prApti nahIM huI hai, use sAsana arthAt sAsAdanaguNasthAnavartI samajhanA caahie|
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagmithyAtva (mizra) guNasthAna tIsare guNasthAna kA nAma samyagmithyAtva yA mizra hai| isa guNasthAna ke nAma se hI hamAre mana meM eka prazna utpanna hotA hai 26. prazna : jo loga sacce aura jhUThe - donoM prakAra ke deva, zAstra aura guru ko samAna mAnate haiM, ve hI samyagmithyAdRSTi haiM athavA anya haiM ? uttara : jo loga sacce aura jhUThe - deva, zAstra, guru ko samAna pUjanIya tathA kalyANadAyaka mAnate haiM; ve to sAkSAt gRhIta mithyAdRSTi hI haiM. unakA to mithyAtva guNasthAna hI hai| unheM to sacce deva, zAstra, guru kA bhI nirNaya nahIM hai, ve sacce jhUThe kA nirNaya karane ke lie vicAra bhI nahIM kara rahe haiN| unakA tIsarA guNasthAna nahIM ho sktaa| tIsarA guNasthAna to unheM hotA hai, jo eka bAra samyagdRSTi ho cuke haiN| jisa jIva ne eka bAra samyaktva prApta kiyA ho aura phira mithyAdRSTi ho gayA ho, use sAdi mithyAdRSTi kahate haiN| jaba anAdi mithyAdRSTi jIva aupazamika samyaktva kI prApti karatA hai to usa jIva ke mithyAtva ke tIna Tukar3e hone ke kAraNa darzanamohanIya karma tIna prakAra kA ho jAtA hai -1) mithyAtva 2) samyagmithyAtva 3) samyakprakRti / ata: jisake pAsa samyagmithyAtva darzanamohanIya karma kI sattA ho aura usakA udaya A jAya to hI use tIsarA guNasthAna hotA hai| 27. prazna : jisa jIva ko samyagmithyAtva karma kI sattA arthAt astitva evaM udaya na ho to kyA usa jIva ko tIsarA guNasthAna nahIM ho sakatA? uttara : jisa jIva ke pAsa samyagmithyAtva karma kI sattA/astitva hai; usa jIva ko samyagmithyAtva guNasthAna niyama se hotA hI hai - aisA samyagmithyAtva (mizra) guNasthAna kAraNa-kArya saMbaMdha to hai hI nhiiN| niyama aisA jarUra hai ki jisa-jisa jIva kI zraddhA meM samyak-mithyApanA AtA hai, use samyagmithyAtva darzanamohanIya karma kA udaya hotA hai| ____ jIva ke pariNAma meM karma kA udaya nimitta mAtra hai, karma jIva ke pariNAma ko karate-karAte haiM - aisA bilkula nahIM hai| yadi karma jIva ke pariNAma ko karAte ho to unheM balavAna kahanA saMbhava hotA; lekina karma meM aisI kucha zakti hI nahIM hai| ataH karma balavAna nahIM hai, jIva hI apane acche-bure pariNAmoM kA kartA hai| 28. prazna : eka jIva meM eka sAtha samyak aura mithyArUpa dRSTi saMbhava nahIM hai; kyoMki ina donoM dRSTiyoM kA eka jIva meM eka sAtha rahane meM virodha AtA hai| ye donoM dRSTiyA~ eka jIva meM kramazaH rahatI haiM; ata: inakA samyaktva aura mithyAdRSTi nAmaka guNasthAnoM meM antarbhAva ho jaayegaa| isalie samyagmithyAdRSTi nAmaka tIsarA gaNasthAna nahIM bntaa| uttara : nahIM, aisA nahIM hai| samIcIna aura asamIcInarUpa mizra zraddhA eka sAtha raha sakatI hai - aisI mizra zraddhAvAlA jIva samyagmithyAtvI hai| AtmA aneka dharmAtmaka hai; isalie AtmA meM aneka dharmoM kA sahAnavasthAna lakSaNarUpa virodha asiddha hai arthAt eka sAtha aneka dharmoM ke rahane meM koI bAdhA nahIM aatii| yadi kahA jAya kI AtmA aneka dharmAtmaka hai, yaha bAta hI asiddha hai, so bhI kahanA ThIka nahIM hai; kyoMki anekAnta ke binA usake arthakriyAkArIpanA nahIM bana sktaa| 29. prazna : jina dharmoM kA eka AtmA meM eka sAtha rahane meM virodha nahIM hai, ve raheM; parantu sampUrNa dharma to ekasAtha AtmA meM nahIM raha sakate ? uttara : aisA kauna kahatA hai ki paraspara virodhI aura avirodhI samasta dharmoM kA eka sAtha eka AtmA meM rahanA saMbhava hai ? yadi saMpUrNa dharmoM kA eka sAtha rahanA mAna liyA jAye to paraspara viruddha caitanya-acaitanya, bhavyatva-abhavyatva Adi dhamoM kA eka sAtha eka AtmA meM rahane kA prasaMga A jaayegaa|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna vivecana anekAMta kA artha yaha hai ki jina dharmoM kA jisa AtmA meM atyaMta abhAva nahIM hai, ve dharma usa AtmA meM kisI kAla aura kisI kSetra kI apekSA yugapata pAye jA sakate haiM, isaprakAra samIcIna aura asamIcInarUpa ina donoM zraddhAoM kA kramaza: eka AtmA meM rahanA saMbhava hai to kadAcit kisI AtmA meM eka sAtha bhI una donoM kA rahanA bana sakatA hai| yaha saba kathana kAlpanika nahIM hai; kyoMki mitrAmitranyAya se eka kAla meM aura eka hI AtmA meM mizrarUpa pariNAma ho sakate haiN| 100 jisaprakAra devadatta nAmaka kisI manuSya meM yajJadatta kI apekSA mitra aura caitra kI apekSA amitrapanA ye donoM dharma eka hI kAla meM rahate haiM, unameM koI virodha nhiiN| isItaraha samyaktva va mithyAtva kA mizrabhAva bhI AtmA meM rahatA hai| 30. prazna : pAMca prakAra ke bhAvoM meM se tIsare guNasthAna meM kaunasA bhAva hai ? uttara : tIsare guNasthAna meM kSAyopazamika bhAva hai| 31. prazna : mithyAdRSTi guNasthAna se samyagmithyAtva guNasthAna ko prApta honevAle jIva ke kSAyopazamika bhAva kaise saMbhava hai ? uttara : saMbhava hai; kyoMki vartamAna samaya meM mithyAtva karma ke sarvaghAti spardhakoM kA udayAbhAvI kSaya hone se aura samyagmithyAtva karma ke sarvaghAti spardhakoM kA udaya hone se samyagmithyAtva guNasthAna utpanna hotA hai; isalie vaha bhAva kSAyopazamika hI hai| (samyagjJAnacaMdrikA, pRSTha : 89) 32. prazna : tIsare guNasthAna meM samyagmithyAtva prakRti kA udaya bhI hai, phira vahA~ audayika bhAva kyoM nahIM kahA hai ? uttara : nahIM; kyoMki mithyAtva prakRti ke udaya se jisaprakAra samyaktva kA niranvaya pUrNa nAza hotA hai; usIprakAra samyagmithyAtva prakRti ke udaya se samyaktva kA niranvaya nAza nahIM pAyA jaataa| isalie tIsare guNasthAna meM audayika bhAva na kahakara kSAyopazamika bhAva kahA hai| samyagmithyAtva (mizra) guNasthAna 101 33. prazna : samyagmithyAtva kA udaya samyagdarzana kA niranvaya vinAza to karatA nahIM hai, phira usako sarvaghAti kyoM kahA ? uttara : aisI zaMkA ThIka nahIM hai; kyoMki vaha samyagdarzana kI pUrNatA kA pratibaMdhaka hai, isa apekSA se samyagmithyAtva ko sarvaghAti kahA hai| (vizeSa spaSTIkaraNa ke liye satprarUpaNA sUtra peja saMkhyA 13 va 14 dekhie / ) AcArya zrI nemicandrasvAmI ne gommaTasAra jIvakANDa gAthA 21 meM samyagmithyAtva guNasthAna kI paribhASA nimnAnusAra dI hai - sammAmicchudayeNa ya, jattaMtarasavvaghAdikajjeNa / Naya samma micchaM piya, sammisso hodi pariNAmo // samyagmithyAtva nAmaka darzanamohanIya karma ke udaya ke samaya meM arthAt nimitta se gur3a mizrita dahI ke svAda ke samAna honevAle jAtyantara pariNAmoM ko samyagmithyAtva guNasthAna kahate haiN| gur3a mizrita dahI ke svAda ke samAna kA artha gur3a kA svAda mIThA aura dahI kA svAda khaTTA hotA hai| donoM ke milane para mIThA-khaTTA milA huA svAda hotA hai| vaise hI jIva ke zraddhAguNa kI paryAya jaba samyak tathA mithyA donoMrUpa hotI hai, taba use na samyak kaha sakate haiM na mithyA / isalie zraddhAguNa kI jo mizrarUpa paryAya hotI hai, use samyagmithyAtva kahate haiM / jaba jIva ke zraddhAguNa kI mizrarUpa avasthA hotI hai, taba sahaja hI samyagmithyAtva nAmaka darzanamohanIya karma kA udaya bhI rahatA hai| jAtyaMtara zabda kA artha alaga hI jAti kA arthAt zraddhA na samyak hai aura na mithyA hai, isalie jAtyaMtara zabda kA prayoga kiyA hai| cAritra apekSA vicAra - samyagmithyAtva guNasthAna meM jIva kA cAritra mithyA hI hotA hai| cAritra guNa kI paryAya zraddhA guNa kI paryAya kA anusaraNa karatI hai| yadi zraddhA yathArtha nahIM hai to cAritra yathArtha nahIM ho sakatA hai, aisA niyama hai| tIsare guNasthAna meM zraddhA yathArtha nahIM hai; isalie cAritra bhI mithyA hI hai| -
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 guNasthAna vivecana sUkSmatA se aura vAstavikapane dekhA jAe to samyagmithyAtva guNasthAna meM cAritra aura jJAna - donoM zraddhA ke samAna mizra arthAt samyakmithyArUpa hI hote haiN| kAla apekSA vicAra - koI jIva isa samyagmithyAtva nAmaka tIsare guNasthAna meM AyegA to vaha aMtarmuhUrta kAla paryaMta rahegA hii| jaghanya kAla - sarva laghu aMtarmuhUrta kAla hai| utkRSTa kAla - sarvotkRSTa aMtarmuhUrta kAla arthAt isa guNasthAna ke jaghanya kAla se yaha utkRSTa kAla saMkhyAta guNA hai| (dhavalA pu. 4, pRSTha 344-45) gamanAgamana apekSA vicAra - gamana - 1. samyagmithyAtva guNasthAnavI jIva Upara ke mAtra aviratasamyaktva guNasthAna meM hI gamana karatA hai; anya kisI bhI Upara ke guNasthAnoM meM nhiiN| 2. yadi samyagmithyAtva guNasthAnavartI jIva nicale guNasthAna meM gamana karatA hai to vaha eka mAtra mithyAtva guNasthAna meM hI gamana karatA hai| sAsAdana guNasthAna meM nhiiN| Agamana - mizra guNasthAna meM sIdhe Agamana ke cAra mArga haiM - 1. pramattasaMyata guNasthAnavartI bhAvaliMgI saMta sIdhe samyagmithyAtva guNasthAna meM A sakate haiN| 2. paMcama guNasthAnavartI vratI zrAvaka kA sIdhe tIsare guNasthAna meM Agamana ho sakatA hai| 3. cauthe avirata samyaktva se bhI mizra guNasthAna meM AnA saMbhava hai| ye tInoM tIsare guNasthAna meM AnevAle aupazamika athavA kSayopazamika samyagdRSTi hI hone cAhie; kyoMki kSAyika samyagdRSTi tIsare guNasthAna meM nahIM Ate; kAraNa ki unake pAsa samyagmithyAtva darzanamohanIya karma kI sattA hI nahIM hai| samyagmithyAtva (mizra) guNasthAna 4. sAdi mithyAdRSTi, jinake samyagmithyAtva kI sattA arthAt astittva ho aura kadAcit udaya bhI Ave to ve isa tIsare guNasthAna meM Ate haiN| vizeSa apekSA vicAra - 1. samyagmithyAtva guNasthAna meM jIva kA maraNa nahIM hotA / yaha mizrarUpa zraddhA kA pariNAma hI khoTA hai / samyagdarzana sahita maraNa hotA hai| mithyAtva pariNAma ke sAtha to jIva anAdikAla se maratA hI AyA hai| lekina zraddhA kI mizra avasthA meM maraNa nahIM karatA arthAt yaha mizra pariNAma maraNa ke liye bhI yogya nahIM hai| 2. mizra guNasthAna meM mAraNAMtika samudghAta bhI nahIM hotA hai| maraNa ke aMtarmuhUrta pUrva navIna paryAya dhAraNa karane ke kSetra paryaMta AtmapradezoM ke taijasa-kArmANarUpa uttara zarIra ke sAtha bAhara nikalane ko mAraNAMtika samudghAta kahate haiN| mAraNAMtika samudghAta karanevAlA jIva navIna bhava ke kSetra/sthAna ko sparza karake vApisa mUla zarIra meM A jAtA hai| jinhoMne para bhava kI Ayu bAMdha lI ho, aise jIvoM ke hI mAraNAMtika samudghAta ho sakatA hai; jinhoMne parabhava kI Ayu nahIM bAMdhI ho, use mAraNAMtika samudghAta nahIM hotA hai| jisakA agale janma kA kSetra arthAta sthAna hI nizcita na ho, use mAraNAMtika samaghAta kaise hogA? ekeMdriyAdika kisI bhI baddhAyuSka jIva ko mAraNAMtika samudghAta ho sakatA hai, usake liye kucha khAsa vizeSatAoM kI AvazyakatA nahIM hai| 3. mizra zraddhAvAle samyagmithyAdRSTi jIva jaba taka isa tIsare guNasthAna meM haiM, taba taka unheM agale bhava ke Ayu karma kA baMdha nahIM hotA; kyoMki mizra avasthArUpa viparIta bhAva naye Ayukarma ke baMdha ke lie ayogya haiN| 4. yadi tIsare guNasthAna meM Ane ke pahale jIva ne mithyAtva pariNAma ke sAtha AyubaMdha kiyA ho to mithyAtva meM jAkara maraNa karatA hai aura yadi tIsare guNasthAna meM Ane ke pahale jIva ne samyaktva pariNAma ke sAtha AyubaMdha kiyA ho to vaha jIva samyaktva meM jAkara maraNa karatA hai| (vizeSa ke lie dekhie jIvakANDa gAthA 24 samyagjJAna caMdrikA / )
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 guNasthAna vivecana 5. asthira zraddhAvAna samyagmithyAdRSTi jIva munijIvana ke yogya saMyama ko athavA vratI zrAvaka ke yogya saMyamAsaMyama pariNAma ko prApta nahIM kara paataa| 6. tIrthaMkara nAmakarma kI sattA jisa jIva ko hai, ve jIva isa tIsare guNasthAna meM nahIM Ate / tIrthaMkara prakRti kI sattAvAle jIva eka aMtarmuhUrta mAtra ke liye mithyAtva guNasthAna meM to jA sakate haiM; parantu tIsare mizrasamyagmithyAtva guNasthAna meM nahIM jaate| dhavalA pustaka 1 kA aMza (pRSTha 167 se 171) sAmAnya se samyagmithyAdRSTi jIva haiM / / 11 / / dRSTi, zraddhA, ruci aura pratyaya ye paryAyavAcI nAma haiN| jisa jIva ke samIcIna aura mithyA donoM prakAra kI dRSTi hotI hai, usako samyagmithyAdRSTi kahate haiN| 6. zaMkA - jisataraha mithyAtva ke kSayopazama se samyagmithyAtva guNasthAna kI utpatti batalAI hai; usIprakAra vaha anantAnubandhI karma ke sarvaghAtI spardhakoM ke kSayopazama se hotA hai - aisA kyoM nahIM kahA? samAdhAna - nahIM; kyoMki anantAnubandhI kaSAya cAritra kA pratibandhaka hai, isaliye yahA~ usake kSayopazama se tRtIya guNasthAna nahIM kahA gayA hai| jo anantAnubandhI karma ke kSayopazama se tIsare guNasthAna kI utpatti mAnate haiM, unake mata se sAsAdana guNasthAna ko audayika mAnanA pdd'egaa| para aisA nahIM hai; kyoMki dUsare guNasthAna ko audayika nahIM mAnA gayA hai| athavA, samyak prakRti karma ke dezaghAtI spardhakoM kA udayakSaya hone se, sattA meM sthita unhIM dezaghAtI spardhakoM kA udayAbhAva lakSaNa upazama hone se aura samyagmithyAtva karma ke sarvaghAtI spardhakoM ke udaya hone se samyagmithyAtva guNasthAna utpanna hotA hai; isaliye vaha kSAyopazamika hai| yahA~ isataraha jo samyagmithyAtva guNasthAna ko kSAyopazamika kahA hai, vaha kevala siddhAnta samyagmithyAtva (mizra) guNasthAna ke pATha kA prArambha karanevAloM ke parijJAna karAne ke liye hI kahA hai| vAstava meM to samyagmithyAtva karma niranvayarUpa se Apta, Agama aura padArtha-viSayaka zraddhA ke nAza karane ke prati asamartha haiM; kintu usake udaya se sat-samIcIna aura asat-asamIcIna padArtha ko yugapata viSaya karanevAlI zraddhA utpanna hotI hai; isaliye samyagmithyAtva guNasthAna kSAyopazamika kahA jAtA hai| ___ yadi isa guNasthAna meM samyagmithyAtva prakRti ke udaya se sat aura asat padArtha ko viSaya karanevAlI mizra rucirUpa kSayopazamatA na mAnI jAve to upazamasamyagdRSTi ke samyagmithyAtva guNasthAna ko prApta hone para usa samyagmithyAtva guNasthAna meM kSayopazamapanA nahIM bana sakatA hai; kyoMki upazama samyaktva se tRtIya guNasthAna meM Aye hue jIva ke aisI avasthA meM samyakprakRti, mithyAtva aura anantAnubandhI ina tInoM kA udayAbhAvI kSaya nahIM pAyA jAtA hai| 7. zaMkA - upazama samyaktva se Aye hue jIva ke tRtIya guNasthAna meM samyak prakRti mithyAtva aura anantAnubandhI ina tInoM kA udayAbhAvarUpa upazama to pAyA jAtA hai ? samAdhAna - nahIM; kyoMki isataraha to tIsare guNasthAna meM aupazamika bhAva mAnanA pdd'egaa| 8. zaMkA - to tIsare guNasthAna meM aupazamika bhAva hI rahA Ave ? samAdhAna - nahIM; kyoMki tIsare guNasthAna meM aupazamika bhAva kA pratipAdana karanevAlA koI ArSavAkya nahIM hai| arthAt Agama meM tIsare guNasthAna meM aupazamika bhAva nahIM batAyA hai| dUsare, yadi tIsare guNasthAna meM mithyAtva Adi karmoM ke kSayopazama se kSayopazama bhAva kI utpatti mAna lI jAve to mithyAtva guNasthAna ko bhI kSAyopazamika mAnanA par3egA; kyoMki sAdi mithyAdRSTi kI apekSA mithyAtva
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 guNasthAna vivecana guNasthAna meM bhI samyakprakRti aura samyagmithyAtva karma ke udaya avasthA ko prApta hue spardhakoM kA kSaya hone se, sattA meM sthita unhIM kA udayAbhAva lakSaNa upazama hone se tathA mithyAtva karma ke sarvaghAti spardhakoM ke udaya hone se mithyAtva guNasthAna kI utpatti pAI jAtI hai| itane kathana se yaha tAtparya samajhanA cAhiye ki tIsare guNasthAna meM mithyAtva, samyakprakRti aura anantAnubandhI ke kSayopazama se kSAyopazamika bhAva na hokara kevala mizra prakRti ke udaya se mizrabhAva hotA hai| - gurubhakti kA anyathA rUpa - kitane hI jIva AjJAnusArI haiN| ve to - yaha jaina ke sAdhu haiM, hamAre guru haiM, isaliye inakI bhakti karanI - aisA vicAra kara unakI bhakti karate haiN| aura kitane hI jIva parIkSA bhI karate haiN| vahA~ yaha muni dayA pAlate haiM, zIla pAlate haiM, dhanAdi nahIM rakhate, upavAsAdi tapa karate haiM, kSudhAdi pariSaha sahate haiM, kisI se krodhAdi nahIM karate haiM, upadeza dekara auroM ko dharma meM lagAte haiM - ityAdi guNoM kA vicAra kara unameM bhaktibhAva karate haiM, parantu aise guNa to paramahaMsAdika anyamatiyoM meM tathA jainI mithyAdRSTiyoM meM bhI pAye jAte haiM, isaliye inameM ativyApsipanA hai| inake dvArA saccI parIkSA nahIM hotii| tathA jina guNoM kA vicAra karate haiM, unameM kitane hI jIvAzrita haiM, kitane hI pudgalAzrita haiM, unake vizeSa na jAnate hae asamAnajAtIya muniparyAya meM ekatvabuddhi se mithyAdRSTi hI rahate haiN| tathA samyagdarzanajJAna-cAritra kI ekatArUpa mokSamArga vaha hI muniyoM kA saccA lakSaNa hai. use nahIM pahicAnate; kyoMki yaha pahicAna ho jAye to mithyAdRSTi rahate nhiiN| isaprakAra yadi muniyoM kA saccA svarUpa hI nahIM jAneMge to saccI bhakti kaise hogI ? puNyabandha ke kAraNabhUta zubhakriyArUpa guNoM ko pahicAnakara unakI sevA se apanA bhalA honA jAnakara unameM anurAgI hokara bhakti karate haiN| - mokSamArgaprakAzaka, adhyAya-7, pRSTha-257 aviratasamyaktva guNasthAna cauthe guNasthAna kA nAma aviratasamyaktva hai| isa guNasthAna kI vistArapUrvaka carcA karane ke pahale cauthe guNasthAna meM darzanamohanIya karma kA kyA nimittapanA hai; usakA spaSTIkaraNa karate haiM - (1) yadi jIva aupazamika samyagdRSTi ho to darzanamohanIya kI tIna, do yA eka karma prakRti kA aura cAritramohanIya kI anaMtAnubaMdhI kaSAya catuSka karma prakRti kA - isataraha sAta, chaha athavA pAMca prakRtiyoM kA upazama rahatA hai| (2) yadi jIva kSAyopazamika samyagdRSTi ho to mithyAtva, samyagmithyAtva tathA anaMtAnubaMdhI kaSAya catuSka isataraha chaha karma prakRtiyoM kA kSayopazama arthAt sarvaghAti spardhakoM kA udayAbhAvI kSaya aura sadavasthArUpa upazama rahatA hai aura dezaghAti samyakprakRti darzanamohanIya karma kA udaya rahatA hai| itanA vizeSa hai ki anaMtAnubaMdhI kaSAya catuSka, mithyAtva evaM samyagmithyAtva ye chahoM prakRtiyA~ udayAvali meM to rahatI haiM; paraMtu udaya se eka samaya pUrva stibuka saMkramaNa dvArA yathAyogya anya prakRtiyoM meM saMkramita hokara udaya meM AtI haiN| (3) yadi jIva kSAyika samyagdRSTi ho to mithyAtvAdi tIna darzanamohanIya aura anaMtAnubaMdhI kaSAya catuSka kA kSaya rahatA hai| AcAryazrI nemicandra ne gommaTasAra jIvakANDa gAthA 29 meM avirata samyaktva guNasthAna kI paribhASA nimnAnusAra dI hai - No iMdiyesu virado, No jIve thAvare tase vaapi| jo saddahadi jiNuttaM, sammAiTThI avirado so||
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 guNasthAna vivecana jo pariNAma samyagdarzana se sahita ho, parantu indriya-viSayoM se aura trasa - sthAvara kI hiMsA se avirata ho arthAt ekadeza yA sarvadeza kisI bhI prakAra ke saMyama se rahita ho, usa pariNAma ko aviratasamyaktva guNasthAna kahate haiM / yahA~ cauthe guNasthAna meM samyaktva ke ghAtaka karmoM kA upazama, kSaya athavA kSayopazama ho gayA hai| ataH vyavahAra aura nizcaya donoM samyagdarzana pragaTa ho gaye haiN| mokSamArga kA prArambha, AMzika vItarAgatA, saMvara-nirjarA, saccAsukha, samyagjJAna- ye sabhI yahA~ aviratasamyaktva guNasthAna meM eka sAtha hI vyakta hote haiN| nizcaya samyagdarzana ke sAtha jahA~ zubha rAga arthAt puNya pariNAma ke viSaya sacce deva, zAstra tathA guru hote haiM, use hI vyavahAra samyagdarzana kahate haiN| ata: donoM samyagdarzana eka sAtha hI utpanna hote haiN| cauthe guNasthAna se hI tIrthaMkara nAmakarma kA baMdha prAraMbha hotA hai| tIrthaMkara nAmakarma ke baMdha kA kArya koI jIva nizcaya samyagdarzana ke abhAva meM kaise kara sakatA hai ? - sAdhaka ke jIvana meM vyavahAra (vyavahArAbhAsa) ke sAtha nizcaya ho bhI sakatA hai aura nahIM bhI ho aisA bhI sambhava hai, para nizcaya ke sAtha sAdhaka ko vyavahAra arthAt yathArtha vyavahAra to niyama se hotA hI hai; aisA hI vastusvarUpa sarvajJa bhagavAna ke pratipAdita Agama meM varNita hai| rahasyapUrNa ciTThI meM - mokSamArgaprakAzaka pRSTha kramAMka 344 para likhA hai - cauthe guNasthAna meM siddha samAna kSAyika samyagdarzana ho jAtA hai| ataH AgamAnusAra sarva kathana yathArtha jAnanA caahie| cauthe guNasthAna meM mAtra eka kaSAya caukar3I kA hI abhAva hai| usa kAraNa AMzika vItarAgatA bhI hai; lekina na to do kaSAya caukar3I kA abhAva hai aura na aNuvratoM kA grahaNarUpa rAga bhAva arthAt puNya pariNAma hai / ata: caturtha guNasthAnavartI jIva ke avirati hai / avirati kA spaSTIkaraNa - paMceMdriya aura mana ke viSayoM meM pravRtti aura SaTkAya jIvoM kI hiMsA se avirati - ye avirati ke bAraha bheda haiN| uparyukta avirati kA kiMcit bhI tyAga ina jIvoM ko nahIM hotA; parantu aviratasamyaktva guNasthAna 109 avirati meM pravRtti heyabuddhi se rahatI hai tathA Agama anusAra sadAcAra to avazya hotA hI hai| sparzanAdi pA~ca iMdriyoM ke viSaya sparza, rasa, gaMdha, varNa aura zabdoM meM pravRtta honA tathA yaza, prasiddhi Adi pAparUpa vikalpoM meM mana se pravRtti karanA; ise iMdriyoM aura mana ke viSayoM meM pravRtti kahate haiN| yaha pA~ca prakAra kI iMdriyoM aura mana se saMbaMdhita chaha bhedarUpa avirati ho gayI / avirata samyagdRSTi ke jIvana meM isaprakAra chaha prakAra kI avirati to pUrvasaMskAravaza heyabuddhi se rahatI hI hai| - pRthvIkAyika, jalakAyika, tejakAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika jIvoM ko pA~ca sthAvara kAya kahate haiM arthAt ekeMdriya jIvoM ko sthAvara kahate haiN| dviiMdriyAdi se lekara saMjJI paMceMdriya paryaMta ke sarva jIvoM ko trasa kahate haiN| pA~ca sthAvarakAya aura eka trasakAya isaprakAra SaTkAya jIva haiN| samyagdRSTi jIva ina chaha kAya jIvoM kI hiMsA ko na cAhate hue bhI unakI hiMsA se pUrva saMskAravaza evaM apanI kamajorI ke kAraNa virata nahIM hai| isataraha samyagdRSTi jIva indriya asaMyama aura prANI asaMyama ke kAraNa avirata hai| isa avirati meM apratyAkhyAnAvaraNakaSAya karma kA udaya bhI nimittarUpa rahatA hai| dekho pariNAmoM kI vicitratA ! samyagdarzana ho gayA hai, bIca-bIca meM yathAyogya kAlAvadhi vyatIta hone para AtmAnubhava bhI hotA hai| gRhIta tathA agRhIta mithyAtva kA abhAva to ho hI gayA hai| anaMtAnubaMdhI kaSAya caukar3I ke anudayapUrvaka AMzika vItarAgatA pragaTa ho gayI hai / jIvana anyAya, anIti aura abhakSya se rahita hai| anaMta saMsAra ko sAMta / sImita kiyA hai; tathApi bAraha prakAra kI avirati hote hue bhI mokSa kI sAdhanA karanevAlA sAdhaka ke puruSArtha kI kamI se yaha jIva iMdriyasaMyama aura prANIsaMyama ke abhAva ke kAraNa avirata hI hai| AcAryazrI nemicandra ne gommaTasAra jIvakANDa gAthA 26 meM aviratasamyaktva guNasthAna kI paribhASA nimnAnusAra bhI dI hai sattaNhaM uvasamado, uvasamasammo vayAdu khaiyo ya / bidiyakasAyudayAdo, asaMjado hodi sammo ya //
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 guNasthAna vivecana apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya karma ke udaya se asaMyata hone para bhI pA~ca, chaha yA sAta (anantAnubandhI kI cAra aura darzanamohanIya kI tIna) prakRtiyoM ke upazama, kSaya, kSayopazama kI dazA meM honevAle jIva ke aupazamika, kSAyika tathA kSAyopazamika bhAvoM ko aviratasamyaktva guNasthAna kahate haiN| prathama apratyAkhyAna' zabda kA artha kreNge| 'a' zabda kA artha kiMcit / 'pratyAkhyAna' zabda kA artha tyAga hai| jo kaSAyakarma kiMcit bhI tyAga na hone meM nimitta hai, use apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakarma kahate haiN| jaise - jIva jaba apane puruSArtha kI hInatA se kiMcit bhI arthAt aNuvratarUpa bhI saMyamAsaMyama bhAva pragaTa nahIM karatA athavA mahAvratarUpa saMyamabhAva bhI pragaTa nahIM karatA taba apratyAkhyAnAvaraNAdi kaSAya koM kA nimittarUpa se udaya rahatA hI hai| aise samyagdRSTi jIva ko aviratasamyagdRSTi kahate haiN| samyaktva apekSA vicAra - cauthe aviratasamyaktva guNasthAna meM nAnA jIvoM kI apekSA se aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyika - ye tInoM samyaktva raha sakate haiN| eka jIva ko eka samaya meM eka hI samyaktva rahatA hai| tInoM samyaktvoM meM yathArtha zraddhArUpa dharma kI apekSA se samAnatA hone para bhI anya apekSAoM se asamAnatA bhI hai| prathama samAnatA ko kahate haiM - 1. tInoM hI samyaktvI ke navIna karmoM ke baMdha kI apekSA se samAnatA hai; tInoM samyaktvoM meM 41 prakRtiyoM kA baMdha nahIM hotaa| 2. tInoM samyaktvI caturtha guNasthAnavartI hI haiN| aba asamAnatA ko kahate haiM- prathama kSAyika samyaktvI kI vizeSatA ko batAte haiM - 1. kSAyika samyaktva ke pahale do bAra trikaraNa pariNAma hote haiN| prathama trikaraNa pariNAma dvArA anaMtAnubaMdhI catuSka kA visaMyojana hotA hai, phira darzanamohanIya ke nAza ke lie trikaraNa pariNAma hotA hai| jabaki aupazamika samyaktva ke lie eka bAra hI trikaraNa pariNAma Avazyaka rahatA hai| aviratasamyaktva guNasthAna ___111 2. aupazamika samyaktvI ke samyaktva virodhI sAtoM prakRtiyoM kI sattA banI rahatI hai| evaM kAla bhI aMtarmuhurta mAtra hai, jabaki kSAyika samyaktvI ke samyaktva-virodhI sAtoM prakRti kI sattA nahIM hai aura kAla sAdi anaMta hai, ata: nitya hai| 3. kSAyika samyagdRSTi samaya-samaya prati guNazreNI nirjarA karatA hai| 4. pUrva meM manuSya yA tiryaMcAyu kA baMdha na hone kI dazA meM usI bhava meM athavA tIsare hI bhava meM mokSa prApta karatA hai| aba kSAyopazamika samyaktva kI apekSA asamAnatA ko kahate haiM - 1. isa samyaktva meM samyaktvamohanIya kA udaya hone se cala-mala agADha doSa hote haiN| 2. isake nAza hone meM dera nahIM lgtii| 3. yaha samyaktva palya ke asaMkhyAtaveM bhAga bAra chUTa sakatA hai| 4. isake lie trikaraNa pariNAma Avazyaka nahIM haiN| 5. kSAyopazamika samyaktva meM guNazreNI nirjarA nahIM hotI, isa kAraNa hI isa samyaktva ke sAtha zreNI car3hane kA apUrva puruSArtha nahIM ho sktaa| jo, jitanA aura jaisA bheda hai use bhI svIkAra karanA caahie| (upazama Adi kI paribhASAe~ praznottara vibhAga meM haiM, vahA~ avalokana kreN|) samyaktva kA kAla - aupazamika samyaktva kA jaghanya kAla tathA utkaSTa kAla bhI aMtarmaharta hI hai; tathApi jaghanya kAla se utkRSTa kAla saMkhyAta guNA adhika hai| aMtarmuhUrta kAla ke asaMkhyAta bheda haiM; isalie usake choTA aMtarmuhUrta, bar3A aMtarmuhUrta, madhyama aMtarmuhUrta aise aneka bheda haiN| ___kSAyozamika samyaktva kA jaghanya kAla mAtra aMtarmuhUrta hai aura utkRSTa kAla 66 sAgara hai| athavA eka aMtarmaharta kama eka 66 sAgara ke bAda eka aMtarmuhUrta ke lie mizra guNasthAna meM Akara punaH kSAyopazamika samyaktva ke sAtha 66 sAgara taka raha sakatA hai| yathAyogya aMtarmaharta adhika eka samaya, do samaya Adi se lekara aMtarmuhUrta kama 66 sAgara paryaMta bIca meM honevAle kAla ke sarva bheda kSAyopazamika samyaktva ke madhyamakAla ke prakAra ho sakate haiN|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna vivecana 34. prazna : prathama bAra aupazamika samyaktva ke hone ke bAda eka bAra mithyAtva meM jAnA anivArya hai kyA ? uttara : nahIM, prathama bAra aupazamika samyaktva hone para kucha jIva mithyAtva meM jA sakate haiM; kintu mithyAtva meM jAnA anivArya nahIM hai; kyoMki aupazamika samyaktva kA kAla pUrNa hone para jIva kSAyopazamika samyagdRSTi, samyagmithyAdRSTi, sAsAdana samyagdRSTi bhI ho sakate haiN| 112 isa viSaya ke vizeSa spaSTa khulAsA ke lie dhavalA pustaka 6, pRSTha 242 (1,9,8,9) gAthA 12 tathA jayadhavalA pustaka 12 gAthA 103 evaM 105 ko TIkA ke sAtha dekhie / yahA~ gAthA kramAMka 105 kA artha evaM TIkA kA anuvAda de rahe haiM - samyaktva ke prathama lAbha ke anantara pUrva pichale samaya meM mithyAtva hI hotA hai / aprathama lAbha ke anantara pUrva pichale samaya meM mithyAtva bhajanIya hai / / 11-105 / / yaha gAthA samyaktva ko grahaNa karanevAle jIva ke anantara pUrva pichale samaya meM kyA mithyAtva kA udaya hai athavA nahIM hai aisI pRcchA hone para usakA nirNaya karane ke lie AI hai / aba isakA artha kahate haiN| yathA- anAdi mithyAdRSTi jIva ke samyaktva kA jo prathama lAbha hotA hai usake 'anaMtaraM pacchado' arthAt anantarapUrva pichalI avasthA meM mithyAtva hI hotA hai; kyoMki usake prathama sthiti kA antima samaya prApta hone taka mithyAtva ke udaya ko chor3akara prakArAntara sambhava nahIM hai| 'laMbhassa apaDhamassa du' arthAt jo niyama se aprathama arthAt dvitIyAdi bAra samyaktva kA lAbha hai usake anantarapUrva pichalI avasthA meM mithyAtva kA udaya bhajanIya hai| kadAcit mithyAdRSTi hokara vedakasamyaktva yA upazamasamyaktva ko prApta karatA hai aura kadAcit samyagdRSTi hokara vedasamyaktva ko prApta karatA hai yaha ukta gAthA sUtra kA bhAvArtha hai| ( jayadhavalA pustaka 12, pRSTha 317) 35. prazna : jisane Aja hI samyaktva kI prApti kI hai aura jisane aneka varSoM se pahale samyaktva kI prApti kI hai ina donoM jIvoM kI zraddhA kI va cAritra kI zuddhi meM kucha aMtara hogA yA nahIM ? aviratasamyaktva guNasthAna 113 uttara : sAmAnya kathana kI apekSA se donoM ko mithyAtva aura anaMtAnubaMdhI eka hI kaSAya caukar3I ke anudayapUrvaka vyakta vItarAgatA samAna rahatI hai; tathApi zeSa tIna kaSAya caukar3I ke maMda, maMdatara, maMdatama udayAnusAra tathA vyaktigata puruSArtha ke anusAra aMtara bhI rahatA hai| cAritra apekSA vicAra - samyagdarzana akelA nahIM hotaa| usake sAtha jJAna aura cAritra bhI samyak hote hI haiM; itanA hI nahIM AtmA ke anya anaMta guNoM meM bhI AMzika zuddhatA pragaTa hotI hai| sarva guNAMza te samyaktva - aisA ullekha bhI Agama meM milatA hai| isakA bhAva yaha hai ki samyaktva hone para AtmA ke cAritra Adi anaMta guNoM meM samyakpanA niyama se ho jAtA hai| vratarUpa saMyama na hone se cauthe guNasthAnavartI jIva ko avirata kahA hai; phira bhI samyagdarzana kA avinAbhAvI anantAnubaMdhI ke abhAvapUrvaka honevAlA samyaktvAcaraNa / svarUpAcaraNa cAritra to hotA hI hai| aNuvratoM yA mahAvratoM kA pAlana na hone se caturtha guNasthAnavartI ko caraNAnuyoga asaMyamI kahatA hai| guNasthAna yaha viSaya karaNAnuyoga kA hai| aura karaNAnuyoga isa samyagdRSTi ko avirata hI kahatA hai| aba karaNAnuyoga kI hI anya apekSAoM se thor3A vicAra karate haiN| cAritramohanIya karma kI anaMtAnubaMdhI kaSAya caukar3I isa cauthe guNasthAna meM niyama se nahIM hai| isa kaSAya caukar3I ke abhAva se cAritra guNa meM AMzika nirmalatA yA alpa vItarAgatA yahA~ cauthe guNasthAna meM vyakta hotI hai / ata: cAritra kA bIja / aMza yahA~ pragaTa ho gayA hai| sUkSma viSayoM kA kathana karanevAle karaNAnuyoga zAstra kI dRSTi se satarka siddha hone se yahA~ cAritra pramANita hI hai| tathA isake bAdhaka kAraNa kA bhI abhAva hai| dravyAnuyoga kI apekSA bhI caturtha guNasthAna meM svarUpAcaraNa cAritra haihii| vastutaH to svarUpa meM AcaraNa karanA hI cAritra hai| isI viSaya ko AcArya zrI amRtacandra ne pravacanasAra graMtha kI gAthA kramAMka sAta kI TIkA meM spaSTa kahA hai - "svarUpa meM caraNa karanA ( ramanA ) so cAritra hai / svasamaya meM pravRtti karanA (apane svabhAva meM pravRtti karanA) aisA isakA artha hai|" AcArya zrI jayasena ne bhI kahA hai- zuddhacaitanya svarUpa meM caraNa / pravRtti / lInatA cAritra hai /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ aviratasamyaktva guNasthAna 115 114 guNasthAna vivecana AcArya kuMdakuMda ne ise hI 'samyaktvAcaraNa cAritra' nAma diyA hai| cauthe guNasthAna meM yadi AMzika vItarAgatA pragaTa ho gayI hai to cAritra to hai hii| samyagdarzana kA avinAbhAvI yA sahacArI hone se svarUpAcaraNa cAritra ko hI samyaktvAcaraNa cAritra nAma diyA gayA hai| siddhoM ko anaMta atIndriya sukha pragaTa ho jAtA hai| unake anaMta sakha kA anaMtaveM bhAgarUpa saccA sukha samyagdaSTi ko bhI pragaTa ho gayA hai: kyoMki usane anaMta saMsAra ko AtmasvabhAva ke yathArtha zraddhAna se sImita kara diyA hai| karaNAnuyoga kI apekSA se bhI anaMtAnubaMdhI cAritramohanIya karma kA anudayarUpa abhAva hone se arthAt pratibaMdhaka kAraNa kA abhAva hone se vItarAgatA kI abhivyaktirUpa cAritra siddha hotA hI hai| samyaktvAcaraNacAritra zabda kA prayoga AcArya zrI kuMdakuMda ne aSTapAhuDa graMtha ke cAritra pAhaDa kI gAthA 8 va 9 meM kiyA hai| svarUpAcaraNa cAritra zabda kA prayoga - dhavalA pustaka eka pRSTa 165 meM aura paNDita sadAsukhadAsajI kRta ratnakaraNDazrAvakAcAra meM aneka jagaha AyA hai| guru gopAladAsajI baraiyA ne jaina siddhAnta pravezikA ke kramAMka 222 prazna ke uttara meM svarUpAcaraNa cAritra diyA hai evaM prazna 223 ke uttara meM svarUpAcaraNa cAritra kI paribhASA batAI hai| kAla apekSA vicAra cauthe guNasthAna ke isa prakaraNa meM hI pahale samyaktva ke kAla kA varNana kiyA hai aura aba yahA~ aviratasamyaktva nAmaka cauthe guNasthAna ke kAla viSayaka spaSTIkaraNa kiyA jAtA hai| jaghanya kAla - cauthe guNasthAna kA jaghanya kAla aMtarmaharta hai| cAroM gatiyoM meM jIva samyaktva kI prApti kara sakatA hai| eka bhava se anya bhava meM samyaktva lekara jA bhI sakatA hai| yadi koI jIva ekadeza saMyama yA sarvadeza saMyama ke binA arthAt pA~caveM athavA chaThave-sAtaveM guNasthAna ke binA mAtra samyagdarzana sahita cauthe aviratasamyaktva guNasthAna meM kama se kama kAla rahe to vaha mAtra eka aMtarmuhUrta hI raha sakatA hai| eka aMtarmuhUrta se kama arthAt eka samaya, do, tIna, cAra samaya Adi athavA eka AvalI kAla paryaMta nahIM raha sakatA hai| yaha aviratasamyaktva caturtha guNasthAnavI jIva ke jaghanya kAla kA kathana huaa| utkRSTa kAla - sAdhika tetIsa sAgara hai| anuttaravAsI devoM meM eka samaya kama tetIsa sAgara paryaMta aviratasamyaktva arthAt cauthA guNasthAna rahatA hai| anuttaravAsI deva svarga se cyuta hokara pUrvakoTi varSa kI AyuvAle manuSyoM meM utpanna hote haiN| vahA~ para ve aMtarmuhUrta pramANa Ayu ke zeSa raha jAne taka aviratasamyagdRSTi hokara rahe to eka samaya kama tetIsa sAgara aura aMtarmuhUrta kama koTi pUrva kAla paryaMta cauthe guNasthAna kA utkRSTa kAla hotA hai| (dhavalA pustaka 4, pRSTha : 347-348) isa apekSA aviratasamyaktva kA utkRSTa kAla sAdhika tetIsa sAgara hotA hai| sAtaveM naraka meM nArakiyoM kI apekSA chaha aMtarmuhUrta kama tetIsa sAgara kAla aviratasamyaktva cauthe guNasthAna kA hai| dhavalA meM isakA spaSTIkaraNa isaprakAra hai - moha karma kI aTThAIsa prakRtiyoM kI sattA rakhanevAlA eka tiryaMca athavA manuSya mithyAdRSTi jIva sAtavIM pRthvI meM utpanna huaa| vaha chahoM paryAptiyoM se paryApta hokara (1) vizrAma letA huA (2) vizuddha hokara (3) vedaka samyaktva ko prApta huaa| aMtarmuhUrta kAla pramANa Ayukarma kI sthiti ke avazeSa rahane para puna: mithyAtva ko prApta huaa| (4) vahA~ AgAmI bhava kI Ayu ko bAMdhakara (5) aMtarmuharta kAla vizrAma lekara (6) niklaa| isaprakAra chaha aMtarmuharta kama 33 sAgara kAla paryaMta narakagati meM aviratasamyaktva guNasthAna rahatA hai| (dhavalA pustaka 4, pRSTha 359) manuSya tathA tiryaMca gati kI apekSA aviratasamyaktva guNasthAna kA kAla anukrama se sAdhika tIna palya evaM tIna palya hai| (sarvArthasiddhi pRSTha 41, 42) madhyama kAla - eka aMtarmuhUrta se lekara sAdhika tetIsa sAgara kAla ke bIca meM jitane bhI bheda ho sakate haiM, ve sarva aviratasamyaktva ke cauthe guNasthAna ke madhyama kAla ke prakAra samajhanA caahie|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 guNasthAna vivecana gamanAgamana apekSA vicAra - gamana - 1. koI avirata samyaktva guNasthAnavartI dravyaliMgI munirAja ho, yadi ve apane trikAlI nija zuddhAtmA kA viziSTa puruSArtha pUrvaka dhyAna karate haiM to ve turaMta agale samaya meM sAtaveM apramattasaMyata guNasthAna meM gamana karate haiM arthAt bhAvaliMgI manirAja bana jAte haiN| caturtha guNasthAna meM to eka kaSAya caukar3I ke abhAva se utpanna vItarAga pariNati sahita the aura sAtaveM meM jAte hI tIna kaSAya caukar3I ke abhAvapUrvaka vyakta mahAna vItarAgatA ke apUrva AnaMda kA rasAsvAdana karane lagate haiN| 36. prazna : kyA cauthe se sAtaveM guNasthAna meM jAnevAle munirAja ko yaha apUrva parivartana samajha meM AtA hai ? uttara : kyoM nahIM ? avazya samajha meM AtA hai| jo AtmA krodhAdi vibhAvabhAvoM kA anubhava kara sakatA hai to vahI AtmA cAritra guNa ke vyakta sukhada svabhAva pariNamana kA anubhava kyoM nahIM kara sakegA? yathA padavI vyakta vItarAgatA se utpanna AnaMda kA anubhava munirAja avazya karate hI haiN| unheM guNasthAna ko jAnane kA vikalpa nahIM hotA; ataH guNasthAna kA jJAna nahIM hotaa| 2. caturtha guNasthAnavartI dravyaliMgI munirAja athavA caturtha guNasthAnavartI vratI dravyaliMgI zrAvaka cauthe guNasthAna se dezavirata nAmaka paMcama guNasthAna meM bhI praveza/gamana kara sakate haiN| ____ pahale se cauthe guNasthAna meM praveza karanA ho athavA cauthe se Upara ke kisI bhI guNasthAna meM praveza karanA ho, to nija zuddhAtmA kA jJAna tathA dhyAna anivArya hai| zuddhopayoga pUrvaka hI caturtha guNasthAna meM va isase Upara ke guNasthAnoM meM jAnA sambhava hai| aisA hone para jahA~ jitane karmoM kA upazama, kSayopazama, kSaya honA hotA hai, ve sabhI kArya bhI eka sAtha apane Apa hI ho jAte haiN| 37. prazna : mithyAtva guNasthAna se sAtaveM aprattasaMyata guNasthAna meM aura cauthe avirata samyaktva guNasthAna se sAtaveM apramattasaMyata guNasthAna meM dravyaliMgI munirAja hI gamana karate haiM; aisA kyoM kahA ? koI bhI vratI aviratasamyaktva guNasthAna 117 yA avratI samyagdRSTi zrAvaka sAtaveM meM gamana karake chaThaveM guNasthAna meM Akara bAhya digambara munidIkSA dhAraNa kyoM nahIM kara sakate ? uttara : jaba tIna kaSAya caukar3I ke anudayarUpa abhAvapUrvaka vItarAgatA vyakta hotI hai, taba kapar3e pahanane kA rAga pariNAma hI nahIM rahatA aura rAgabhAva nahIM rahane se kapar3e Adi bAhya parigraha bhI nahIM rahate - yahI sumela hai| rAga pariNAma kapar3e pahanane kA kAma karAtA hai, jaba rAga hI naSTa ho gayA to kapar3e pahanegA kauna ? bAhya parigraha ke abhAvapUrvaka hI apramattapane kA sumela hai| aisA hI donoM meM sahaja nimitta-naimittika saMbaMdha hai| isalie sAtaveM apramattasaMyata guNasthAna kI prApti ke pahale hI kapar3e Adi sarva bAhya parigraha kA buddhipUrvaka tyAga pahale, cauthe athavA pA~caveM guNasthAna meM kaSAya ke maMda, maMdatara evaM maMdatama udaya meM ho hI jAtA hai| ata: dravyaliMgI munirAja hI sAtaveM guNasthAna meM gamana karate haiN| 38. prazna : Apake isa kathana se yaha spaSTa hotA hai ki dravyaliMga prathama hotA hai aura bhAvaliMga kI prApti bAda meM hotI hai| kyA Apa yahI kahanA cAhate haiM ? uttara : hA~, dravyaliMgapUrvaka hI bhAvaliMga hotA hai; aisA hI vastusvarUpa hai| 39. prazna : sAmAnya janoM ke lie to dravyaliMgapUrvaka bhAvaliMga hone kA niyama ThIka hai; para tIrthaMkara Adi mahApuruSoM ko to pahale bhAvaliMga ho jAtA hogA? uttara : nahIM, eka hoya tIna kAla meM, paramAratha kA paMtha / jinadharma meM to kisI viziSTa vyakti ke lie bhI mokSamArga yA mokSaprApti ke upAya meM kucha chUTa nahIM hai / vastusvarUpa to saba ke lie samAna hI hotA hai| jaise - vairAgya utpanna honepara tIrthaMkara honevAle yuvA mahAvIra ne bhI vana meM jAkara alaMkAra, mukuTa Adi AbhUSaNa aura vastroM kA buddhipUrvaka tyAga kiyA; kezaloMca karake digambara muni hue| isataraha dravyaliMga ko dhAraNa karake muni hokara ve dhyAna meM baiTha gaye aura zuddhopayoga meM apane nija zuddhAtmA kA dhyAna kara liyA, taba hI tIna kaSAya caukar3I ke abhAvapUrvaka apramattasaMyata guNasthAna ko prApta hue the aura bhAvaliMgI munirAja bane the|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ aviratasamyaktva guNasthAna 119 118 guNasthAna vivecana isataraha tIrthaMkara honevAle yuvaka mahAvIra ko bhI dravyaliMgapUrvaka hI bhAvaliMga haA hai| isataraha dravyaliMga aura bhAvaliMga kA paraspara sumela saba jIvoM ke lie anAdi se hai aura Age bhI anaMta kAla paryaMta rahegA; aisA samajhanA caahie| 40. prazna : tIrthaMkara to apanI ATha varSa kI umra meM hI paMcama guNasthAnavartI vratI zrAvaka ho jAte haiM; aisA hamane pArzvapurANa zAstra meM par3hA hai| usakA kyA tAtparya hai? uttara : pArzvapurANa prathamAnuyoga kA zAstra hai| vahA~ sthUlarUpa se sAmAnya kathana kiyA hai| vahA~ tIrthaMkara honevAle 8 varSa ke bAlaka kA bAhya AcaraNa paMcama guNasthAnavI vratI zrAvaka ke samAna hotA hai; yaha samajhAne kA bhAva hai| AcAryoM ne bAlaka tIrthaMkara ke Adarza jIvana ko prastuta karake sAdhaka jIvoM ko una jaise jIvana banAne ke lie preraNA dI hai| vastuta: bAta yaha hai ki tIrthaMkara Adi viziSTa padavI dhAraka mahApuruSoM ke aNuvratarUpa alpa puruSArtha nahIM hotaa| ve to sIdhe mahAvratoM ko hI aMgIkAra karate haiM; kyoMki unakA puruSArtha mahAna hI hotA hai| 41. prazna : AcAryazrI kundakunda ne aSTapAhUDa-bhAvapAhuDa ke gAthA 73 meM to prathama bhAvaliMga pragaTa karo, tadanaMtara dravyaliMga ke svIkAra karane kI preraNA dI hai| usakA kyA abhiprAya hai ? uttara : AcAryazrI ne usa gAthA meM samyagdarzana ko bhAvaliMga kahA hai| micchattAIM ya dosa caiUNaM kA artha hai mithyAtvAdi doSoM ko chor3akara / AcAryazrI ko vahA~samyagdarzana artha abhipreta hai / samyagdarzana ke binA munipane kA yathArtha puruSArtha pragaTa hI nahIM hotA; ata: anAdinidhana mArga to yahI hai ki pahale samyagdarzana pragaTa karanA aura tadanaMtara saMyama dhAraNa karanA / mithyAtva kI graMthi nikAlanA hI prathama dRSTi kI apekSA nigraMthatA hai| AcAryazrI kundakunda ne Naggo hI mokkhamaggo nagnatA hI mokSamArga hai; aisA spaSTa kahA hai| 42. prazna : phira AcAryazrI kundakunda ke vacanAnusAra bAhya nagnatA ko hI mokSamArga aura munipanA kyoM na mAna liyA jAya ? tIna kaSAya caukar3I ke anudayarUpa vItarAgatA kI kyA jarUrata hai ? uttara : Naggo hi mokkhamaggo yaha kathana vyavahAra naya kA hai; jo bAhya nimitta kI apekSA se sahI hone para bhI nizcaya kI apekSA rakhatA hai| eka hI naya ke viSaya ko svIkAra karane se mithyAtva kA prasaMga AtA hai| ata: zarIra kI nagnatA Adi 28 mUlaguNamaya dravyaliMga kA pAlana karanerUpa rAgabhAva arthAt puNyamaya pariNAma aura tIna kaSAya caukar3I ke anudaya se vyakta vItarAgabhAva - ina donoM ke sadbhAva se hI chaThaveM-sAtaveM guNasthAna kI bhUmikA banatI hai| aba cauthe guNasthAna se nIce ke guNasthAnoM meM gamana karane ke sambandha meM vicAra karate haiN| 3. caturtha guNasthAnavartI avirata samyagdRSTi ke samyagmithyAtva nAmaka darzanamohanIya karma kI sattA ho aura usakI nirmala zraddhA apane hI aparAdha se yA pUrva kusaMskAravaza mizra bhAvarUpa ho jAye to usIsamaya mizra karma kA udaya Ane se vaha tIsare mizra guNasthAna meM praveza karatA hai| 4. yaha caturtha guNasthAnavartI yadi aupazamika samyagdRSTi ho aura svayameva hI viparIta puruSArtha se use anaMtAnubaMdhI kaSAya pariNAma ho jAye to usIsamaya anaMtAnubaMdhI kaSAya karma kA udaya bhI svayameva AtA hai aura yaha jIva sAsAdanasamyaktva nAmaka dUsare guNasthAna meM gamana karatA hai| 5. yadi (kSAyika samyagdRSTi ko chor3akara) kisI aviratasamyagdRSTi kI pariNati mithyAtvabhAvarUpa ho jAye aura usIsamaya mithyAtva karma kA udaya bhI A jAve to vaha mithyAtva guNasthAna meM praveza karatA hai| Agamana - 1.sAdi yA anAdi mithyAdRSTi jIva zuddhAtmA ke Azraya se mithyAtva guNasthAna se sIdhe aviratasamyaktva guNasthAna meM A sakate haiN| 2. samyagmithyAtva guNasthAnavI jIvoM kA bhI zuddhAtmA ke Azraya se aviratasamyaktva guNasthAna meM Agamana ho sakatA hai| 3. dezavirata guNasthAnavI jIvoM kA apanI puruSArtha-hInatA se aviratasamyaktva guNasthAna meM AnA saMbhava hai| 4. chaThaveM guNasthAnavartI mahAmunirAja bhI apane puruSArtha kI kamI se sIdhe cauthe guNasthAna meM A sakate haiN|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 guNasthAna vivecana uparima guNasthAnoM se nIce ke guNasthAnoM meM Aye hue munirAja to tatkAla hI AtmAzrita dhyAna-magnatA kA vizeSa puruSArtha karake sAtaveM aprattasaMyata guNasthAna meM pahu~cakara pracura svasaMvadenarUpa viziSTa anupama AnaMda kA anubhava karate haiN| prayatna karane para bhI muni-dazA ke yogya chaThaveM-sAtaveM guNasthAnarUpa bhAvaliMga kI prApti nahIM hotI; to svayaM hI munibheSa/dravyaliMga kA tyAga karanA, yaha upAya nahIM hai| pratyeka aMtarmuhUrta meM hI nahIM yathArtha munipanA prApta karane ke lie buddhipUrvaka satata prayAsa karate hI rahanA ati Avazyaka hai| jaise AcArya vAriSeNa ke ziSya puSpaDAla ne prayAsa kiyA hai| AcArya ne bhI apane ziSya ko muni-pada meM sthira karane ke hI aneka upAya kiye haiN| Agama ke adhyayana se yaha bAta bhI spaSTa ho jAtI hai ki aneka digambara munirAja apane muni-jIvana arthAt manuSya jIvana ke aMtima samaya paryaMta dravyaliMgI munirAja hI bane rahate haiM aura agale bhava meM nava graiveyaka meM bhI janma le sakate haiM / nava graiveyaka meM dravyaliMgI munirAja janma lete haiM, yaha kathana Agama meM sarvatra milatA hai| isase hameM yahI nirNaya AgamAnusAra ucita pratIta hotA hai ki gRhIta vratoM kA tyAga karanA upAya nahIM hai| vratoM ke anusAra AMtarika jIvana dharmamaya banAnA kartavya hai| 43. prazna : ratnakaraNDazrAvakAcAra ke racayitA AcArya samantabhadra ne apane pUrva jIvana meM bhasmaka roga hone ke kAraNa aura AcArya AryanandI ne (kSatracUr3AmaNi meM ullekhita) bhI munipada kA tyAga kiyA hai; yaha viSaya zAstra meM AyA huA hai| ata: Apa ise spaSTa smjhaaie| uttara : unake jIvana kA udAharaNa lenA ho to AcArya samantabhadra ke prabhAvanA kArya kA evaM AcArya AryanandI ke mukti-prApta karanerUpa Adarza puruSArtha kA lenA caahie| munipada kA tyAga to aparihArya kAraNa se evaM guru ke upadeza se haA hai| jo jIvana sarvottama na ho usake anusaraNa kA vicAra apane manobhUmikA kI malinatA ko hI spaSTa karatA hai| ata: gRhIta vratoM ke tyAga kA vicAra karanA sahI mArga nahIM hai| vAstavika dekhA jAe to gRhIta vratoM ke nirdoSa pAlana ke sAtha nija zuddhAtmA ke dhyAna se bhAvaliMga pragaTa karane kA avirata prayAsa hI zreyaskara upAya hai| aviratasamyaktva guNasthAna 121 5. upazama zreNI kI apekSA upazama zreNI ke cAroM guNasthAnoM meM maraNa ho jAya to sIdhe cauthe guNasthAna meM Ate haiM arthAt maraNa ke aMta samaya paryaMta to zreNI kA vahI guNasthAna rahatA hai; kintu vigrahagati meM prathama samaya se hI cauthA guNasthAna ho jAtA hai| 44. prazna : sAdi vA anAdi koI bhI mithyAdRSTi manuSya kyA mithyAtva se aviratasamyaktva guNasthAna kI prApti kara sakatA hai yA usakI kucha viziSTa pAtratA Avazyaka hai? uttara : donoM mithyAdRSTiyoM ko samyaktva ke liye puruSArtha evaM pAtratA samAna hI hotI hai| hA~, itanA avazya hai ki jinakI pAtratA vizeSa hotI hai ve zIghra hI samyaktvarUpI ratna ko upalabdha kara sakate haiN| viziSTa kAraNoM se pAtratA ko prApta mithyAdRSTi hI aviratasamyaktva guNasthAna kI prApti kara sakatA hai; sarva athavA koI bhI mithyAdRSTi nhiiN| 45. prazna : aviratasamyaktva guNasthAna kI prApti ke lie pAtratA kA svarUpa kyA hai ? uttara : gRhIta mithyAtva kA pUrNa tyAga Avazyaka hai| rAgI-dveSI devI-devatAoM ko mAnane, pUjanevAle gRhIta mithyAdRSTi jIva ko cauthA avirata samyaktva guNasthAna prApta nahIM ho sktaa| vItarAgI, sarvajJa va hitopadezI deva hI sacce deva haiM; vItarAgatA kI poSaka vANI hI sacce zAstra haiM, chaThaveM-sAtaveM guNasthAna meM jhUlanevAle bhAvaliMgI digambara sAdhu hI guru haiM; aisA dRr3ha zraddhAvAna mithyAdRSTi hI samyagdRSTi hone ke lie pAtra haiN| sacce deva, zAstra, guru kI aMtaraMga-bahiraMga lakSaNa dRSTi se nirNayAtmaka jJAna-zraddhA ke binA koI kitanA hI prayAsa kare, vaha jIva aviratasamyaktva nAmaka cauthe guNasthAna ko prApta nahIM kara sktaa| deva, zAstra, guru - ina tInoM meM se kisI eka kA bhI yathArtha zraddhAna na ho to tInoM kA saccA zraddhAna nahIM hai| anyAya, anIti aura abhakSya ke bAhya tyAgamaya sadAcArI jIvana ke binA dharma samajha meM AnA bhI kaThina hai| jaina kulAcAra pAlana karanevAloM ko arthAt aSTa mUlaguNoM (madya, mAMsa, madhu - ina tIna makAra aura paMca udambara phaloM kA tyAgarUpa aSTamUlaguNoM) ko dhAraNa kie binA samyaktva kI prApti kI pAtratA bhI nahIM A sakatI hai|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ aviratasamyaktva guNasthAna 122 guNasthAna vivecana anyAya - jisa kAma ko sarakAra bhI ayogya mAnatI hai, daNDayogya samajhatI hai, manuSya ko jela meM DAlatI hai, deza se bAhara nikAla detI hai, phA~sI Adi kI sajA detI hai| aisA koI bhI kAma karanevAlA manuSya anyAyI hai aura vaha samyaktva kI prApti ke lie apAtra hai| anIti - jisa kAma ke kAraNa jaina samAja athavA jainetara samAja bhI manuSya kI niMdA kare, aisA kArya anIti kI koTi meM AtA hai| jaise - vRddha mAtA-pitA kI sevA nahIM karanA, dUsaroM kI niMdA karate rahanA, laukika nIti se viruddha AcaraNa rakhanA Adi / (adhika jAnakArI ke lie bhAvadIpikA zAstra kA audayika bhAvAdhikAra dekheM) abhakSya - jisa khAna-pAna kI jaina zAstroM meM sahamati nahIM hai| aise vastuoM ke bhakSaNa ko abhakSya kahate haiN| jaise - anaMtakAya jIva jisameM haiM; aise padArtha - pyAja, lahasuna, mUlI, AlU, zakarakaMda, gAjara Adi jamIkanda kA bhakSaNa, rAtribhojana karanA, anagAlita (anachanA) jalapAna Adi saba abhakSya kI koTi meM gine jAte haiN| isataraha anyAya, anIti aura abhakSya ke buddhipUrvaka tyAgI pAtra jIva ko samyaktva kI prApti ke adhikArI samajhanA caahie| saptavyasana aura tIvra hiMsAdi pApoM kA tyAga to nAmadhArI jaina bhI karatA hI hai / saptavyasanAdi ke tyAga ke lie jaina manuSya ko samajhAnA jaina manuSya kA apamAna karane jaisA hai| isa viSayaka mokSamArgaprakAzaka pRSTha 261 para atyaMta mArmika kathana AyA hai, use usa zAstra ke zabdoM meM hI dekhie - "..... kisI ko devAdika kI pratIti aura samyaktva yugapat hote haiM tathA vrata-tapa, samyaktva ke sAtha bhI hote haiM aura pahale-pIche bhI hote haiN| devAdika kI pratIti kA to niyama hai, usake binA samyaktva nahIM hotA; vratAdika kA niyama nahIM hai| bahuta jIva to pahale samyaktva; pazcAt hI vratAdika ko dhAraNa karate haiM, kinhIM ko yugapat bhI ho jAte haiN.....|" 46. prazna : aNuvratoM yA mahAvratoM kA svIkAra karanA samyaktva ke lie Avazyaka hai yA nahIM? 123 uttara : samyagdarzana prApta karane ke lie aNuvratoM athavA mahAvratoM kA pAlana karanA Avazyaka nahIM hai| hA~, yadi samyagdarzana ke pahale kadAcit bAhya vyavahAra vrata le lie hoM to unake pAlate huye bhI tattvaciMtana kI mukhyatA ho to samyagdarzana ho sakatA hai; parantu vratoM ke binA bhI avirata samyaktva guNasthAna kI prApti ho sakatI hai| vizeSa apekSA vicAra - 1.aviratasamyagdRSTi ko viziSTa prazasta rAga ke kAraNa hI tIrthaMkara prakRti nAmakarma kA baMdha prAraMbha hotA hai| darzanavizuddhi Adi solaha kAraNa bhAvanAoM se tIrthaMkara prakRti kA baMdha ho sakatA hai| ina solaha bhAvanAoM meM bhI mukhyarUpa se to eka darzanavizuddhi bhAvanA hI kAraNa hai| yaha eka bhAvanA ho aura anya pandraha bhAvanAe~ hInAdhika bhI hoM to bhI tIrthaMkara prakRti kA baMdha ho sakatA hai| yaha eka bhAvanA hI anya sabhI bhAvanAoM kI utpAdaka hai| saba jIvoM kA paramakalyANa ho, saba jIva mere samAna mokSamArgI hokara sukhI baneM - aisI samyagdarzanapUrvaka loka-kalyANa kI akhaMDa bhAvanA kA nAma hI darzanavizuddhi bhAvanA hai| cauthe guNasthAna se lekara sAtaveM guNasthAna taka kahIM bhI tIrthaMkara prakRti nAmakarma kA baMdhanA prArambha ho sakatA hai| AThaveM guNasthAna ke chaThaveM bhAgaparyaMta tIrthaMkara prakRti kA baMdha hotA hai; paraMtu udaya terahaveM-caudahaveM guNasthAnoM meM hI rahatA hai, jisakAraNa bAhya meM samavazaraNa kI prApti hotI hai| 2. isa aviratasamyaktva guNasthAna se hI jIva ko pAramArthika atIndriya sukha kA aMza pragaTa hotA hai| viparIta zraddhAnI arthAt prathama guNasthAna se tIsare samyagmithyAtva guNasthAna paryaMta tInoM guNasthAnavartI sarva jIva niyama se duHkhI hI haiN| pUrva puNyodaya ke udaya se kucha jIvoM ko bAhya anukUla vastuoM ke saMyoga meM sukha jaisA lagatA hai; paraMtu vaha saccA sukha nahIM hai| vItarAgatA/samatAbhAva hI saccA sukha hai / yaha sukha yathArtha zraddhA ke sAtha hI utpanna hotA hai| yathArtha zraddhA AtmAnubhavapUrvaka hI hotI
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 guNasthAna vivecana hai| AtmAnubhava ke lie anaMta sarvajJa bhagavaMtoM dvArA kathita devazAstra-guru, SaDdravya aura saptatattvoM ke bhedajJAnapUrvaka yathArtha jJAna aura zraddhAna kI bhI atyanta AvazyakatA hai| sAta tattvoM meM bhI "maiM bhagavAna AtmA anAdi-anaMta, sahaja, zuddha svarUpI hI hU~," aisI mAnyatA / zraddhA / pratIti hI samyagdarzana hai| 3. samyaktva prApti ke kAraNa hI jIva aMtarAtmA saMjJA ko prApta hotA hai| cauthe guNasthAna se lekara bArahaveM guNasthAna paryaMta ke sarva jIva aMta hI haiN| inameM bhI cauthe guNasthAnavartI jIva jaghanya aMtarAtmA haiN| pA~caveMchaThaveM guNasthAnavartI jIva madhyama antarAtmA haiM aura sAtaveM guNasthAna se lekara bArahaveM guNasthAnavartI mahAmunirAja uttama aMtarAtmA haiN| 4. 'aviratasamyaktva' isa nAma meM jo 'avirata' zabda hai, vaha aMta dIpaka hai arthAt prathama guNasthAna se lekara cauthe avirata guNasthAna paryaMta ke sarva jIva avirata hI haiN| jaise avirata mithyAtva, avirata sAsAdanasamyaktva aura avirata samyagmithyAtva; kyoMki mithyAtva se lekara cauthe guNasthAnaparyaMta ke sarva jIva sAmAnyatayA avirata hI haiM; tathApi pratyeka kI avirati meM mahAna antara hai| 5. mithyAtva se rahita hone ke kAraNa avirata samyagdRSTi ko zraddhA kI apekSA 'dRSTimukta' kahate haiN| mukti ke aneka bheda nimnaprakAra samajha sakate haiM 1) jisa jIva kI zraddhA yathArtha ho gayI, use dRSTimukta kahate haiN| 2) bAraha prakAra kI avirati se atIta hone ke kAraNa chaThaveM guNasthAnavartI munirAja aviratimukta haiN| 3) paMdraha pramAdoM se atIta hone ke kAraNa apramattasaMyata Adi Age ke cAra guNasthAnavartI jIvoM ko pramAdamukta kahate haiN| 4) upazAMta moha va kSINamoha guNasthAnavartI sarva jIvoM ko mohamukta kahanA yogya hai| 5) sayoga - ayoga kevaliyoM ko jIvanamukta kahanA svAbhAvika hai; inheM ISat siddha bhI kahate haiN| aviratasamyaktva guNasthAna 125 6) guNasthAnAtIta jIva dravyakarma, bhAvakarma aura nokarma se rahita hone ke kAraNa siddha jIvoM ko 'dehamukta' / sAkSAt mukta kahate haiN| aba kisI se mukta honA unheM zeSa nahIM rahA / mokSamArga arthAt mukta hone kA prAraMbha to samyagdarzana hone para cauthe guNasthAna se hotA hai| 6. bhavyatva zakti kI abhivyakti kA prAraMbha cauthe aviratasamyaktva guNasthAna se hI hotA hai| jo jIva mokSamArga (ratnatraya ) pragaTa karane kI zakti rakhatA hai, use bhavyajIva kahate haiN| cauthe guNasthAna meM mokSamArga prAraMbha hotA hai aura siddha avasthA meM bhavyatva zakti kA phala prApta hotA hai| isa apekSA se siddha avasthA meM bhavyatva zakti kA abhAva batAyA gayA hai| jaise - siddha avasthA kI prApti jIva ko niyama se nija zuddhAtmA ke dhyAna se hI hotI hai, vaise hI samyagdarzana kI utpatti bhI niyama se zuddhAtmA ke dhyAna se hI hotI hai| isI dhyAna ko zuddhopayoga kahate haiN| isa viSayaka jayasenAcArya kA kathana atyaMta spaSTa hai| samayasAra gAthA 320 kI tAtparyavRtti TIkA likhane ke bAda vizeSa khulAsA karate huye ve likhate haiM "usa hI pariNamana ko AgamabhASA se aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyika samyaktvabhAvarUpa kahA jAtA hai| aura usa hI pariNamana ko adhyAtmabhASA se zuddhAtmAbhimukha pariNAma, zuddhopayoga Adi nAmoM se kahA jAtA hai| " isase yaha artha sahaja hI phalita ho jAtA hai ki prathamopazama samyaktva, kSAyopazamika samyaktva athavA kSAyika samyaktva kI prApti zuddhopayoga meM hI hotI hai| AcAryazrI jayasena ke samayasAra ke uparyukta eka hI uddharaNa se yaha atyanta spaSTa ho jAtA hai ki - cauthe guNasthAna meM zuddhopayoga hotA hI hai| 47. prazna : samyagdarzana kI prApti ke lie zuddhAtmA ke dhyAna ko chor3akara kyA anya koI upAya bhI ho sakatA hai ? yA eka mAtra upAya zuddhAtmA kA dhyAna hI hai ?
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ aviratasamyaktva guNasthAna 127 126 guNasthAna vivecana uttara : jisaprakAra samyakcAritra kI utpatti aura usakI pUrNatA kA upAya eka nija zuddhAtmA kA dhyAna hI hai; usIprakAra samyagdarzana kI utpatti kA upAya bhI eka nija zuddhAtmA kA dhyAna hI hai, anya koI upAya nahIM hai| samyagdarzana aura samyakcAritra ye donoM bhAva AtmAzrita vItarAgasvarUpa hI haiM aura ina donoM kA nimittarUpa se bAdhaka karma bhI eka mohanIya-darzanamohanIya va cAritramohanIya hI hai| isalie inakI prApti kA upAya bhI eka AtmAzritapanA hI hai| isakAraNa samyagdarzana kI prApti kA upAya bhI eka nija zuddhAtmA kA dhyAna hI hai; anya nhiiN| dhavalA pustaka 1 kA aMza (pRSTha 171 se 174) sAmAnya se asaMyatasamyagdRSTi jIva haiM / / 12 / / jisakI dRSTi arthAt zraddhA samIcIna hotI hai, use samyagdRSTi kahate haiM aura saMyamarahita samyagdRSTi ko asaMyatasamyagdRSTi kahate haiN| ve samyagdRSTi jIva tIna prakAra ke haiM - kSAyikasamyagdRSTi, vedakasamyagdRSTi aura aupshmiksmygdRsstti| samyagdarzana aura samyakcAritra guNa kA ghAta karanevAlI cAra anantAnubandhI prakRtiyA~ aura mithyAtva, samyagmithyAtva tathA samyakprakRti ye tIna darzanamohanIya kI prakRtiyA~, isaprakAra ina sAta prakRtiyoM ke sarvathA vinAza se jIva kSAyikasamyagdRSTi kahA jAtA hai / tathA inhIM sAta prakRtiyoM ke upazama se jIva upazamasamyagdRSTi hotA hai| tathA jisakI samyaktva saMjJA hai aisI darzanamohanIya karma kI bhedarUpa prakRti ke udaya se yaha jIva vedakasamyagdRSTi kahalAtA hai| unameM kSAyikasamyagdRSTi jIva kabhI bhI mithyAtva ko prApta nahIM hotA hai, kisI prakAra ke saMdeha ko bhI nahIM karatA hai aura mithyAtvajanya atizayoM ko dekhakara vismaya ko bhI prApta nahIM hotA hai| upazama samyagdRSTi jIva bhI isI prakAra kA hotA hai; kintu pariNAmoM ke nimitta se upazama samyaktva ko chor3akara mithyAtva ko jAtA hai, sAsAdana guNasthAna ko bhI prApta karatA hai, samyagmithyAtva guNasthAna ko bhI pahu~ca jAtA hai aura vedakasamyaktva ko bhI prApta kara letA hai| (upazama samyagdRSTi ke uparyukta kathana se bhI yaha spaSTa ho jAtA hai ki upazama samyaktva kI prApti karanevAlA jIva niyama se mithyAtva ko hI prApta hotA hai, aisA nahIM hai| use cAra mArga hai, jise Upara AcArya zrI vIrasena ne spaSTa kiyA hai|) tathA jo vedakasamyagdRSTi jIva hai vaha zithilazraddhAnI hotA hai, isaliye vRddha puruSa jisaprakAra apane hAtha meM lakar3I ko zithilatApUrvaka pakar3atA hai, usIprakAra vaha bhI tattvArtha ke viSaya meM zithilagrAhI hotA hai, ataH kuhetu aura kudRSTAnta se use samyaktva kI virAdhanA karane meM dera nahIM lagatI hai| __pAMca prakAra ke bhAvoM meM se kina-kina bhAvoM ke Azraya se asaMyatasamyagdRSTi guNasthAna kI utpatti hotI hai ? isaprakAra pUchane para AcArya uttara dete haiM ki sAta prakRtiyoM ke kSaya se jo samyagdarzana utpanna hotA hai vaha kSAyika hai, unhIM sAta prakRtiyoM ke upazama se utpanna huA samyaktva upazamasamyagdarzana hotA hai aura samyaktva kA ekadeza ghAtarUpa se vedana karAnevAlI samyak prakRti ke udaya se utpanna honevAlA vedakasamyaktva kSAyopazamika hai| 9. zaMkA - cauthe guNasthAna se Age asaMyama kA abhAva kyoM nahIM kahA? samAdhAna - Age ke guNasthAnoM meM asaMyama kA abhAva isalie nahIM kahA; kyoMki Age ke guNasthAnoM meM sarva saMyamAsaMyama aura saMyama ye vizeSaNa pAye jAte haiN| isa sUtra meM jo samyagdRSTi pada hai, vaha gaMgA nadI ke pravAha ke samAna Age ke samasta guNasthAnoM meM anuvRtti ko prApta hotA hai| arthAt pA~caveM Adi samasta guNasthAnoM meM samyagdarzana pAyA jAtA hai|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ dezavirata guNasthAna pA~caveM guNasthAna kA nAma dezavirata hai| bAhya meM buddhipUrvaka aNuvrata grahaNa karane para aura antaraMga meM samyagdarzanapUrvaka anaMtAnubaMdhI va apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya caukar3I ke anudaya hone se dezacAritrarUpa AMzika vItarAga pariNAma pragaTa hone ke kAraNa paMcama guNasthAna hotA hai| ___mAtra vItarAgabhAva ko paMcama guNasthAna nahIM kahate, vItarAgatA ke avinAbhAvI bAhya aNuvratAdi pAlana karane kA rAga bhAva arthAt puNya pariNAma bhI isa guNasthAna ke svarUpa meM aMtargarbhita hai| 48. prazna : koI manuSya aNuvratAdi ko grahaNa kare aura use do kaSAya caukar3I ke abhAvapUrvaka vItarAgatA vyakta na ho to use pA~cavA~ guNasthAna hogA yA nahIM? uttara : nahIM hogA; kyoMki mAtra aNuvratAdi ke grahaNa karanerUpa rAga arthAt puNya pariNAma ko dezavirata guNasthAna nahIM kahate; kyoMki yaha mAnyatA vyavahArAbhAsarUpa hai| do kaSAya caukar3I ke anudaya se vItarAgatArUpa saccA dharma vyakta ho gayA ho aura usIsamaya aNuvratAdi ke pAlana karane kA zubha pariNAma bhI cala rahA ho to hI dezavirata guNasthAna hotA hai; kyoMki yahA~ vyavahAra-nizcaya kA sumela hai| aNuvratAdi yA mahAvrata pA~caveM athavA chaThaveM-sAtaveM guNasthAna ke utpAdaka kAraNa nahIM haiM; mAtra jJApaka kAraNa haiN| jJApaka kAraNa arthAt nimitta / nimitta ko utpAdaka kAraNa mAnanA mahAna ajJAna hai| AcArya zrI nemicandra ne gommaTasAra jIvakANDa gAthA 30 meM dezavirata guNasthAna kI paribhASA nimnAnusAra dI hai - paccakkhANudayAdo, saMjamabhAvo Na hodi nnvriNtu| thovavado hodi tado, desavado hodi paMcamao / / dezavirata guNasthAna pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya karma ke udaya kAla meM arthAt nimitta se pUrNa saMyamabhAva pragaTa nahIM hone para bhI samyagdarzanapUrvaka, aNuvratAdi sahita tathA do kaSAya caukar3I ke abhAvapUrvaka vyakta honevAlI vItarAga dazA ko dezavirata guNasthAna kahate haiN| ukta paribhASA meM "pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udaya kAla meM" aisA vAkya hai tathA Age kahA hai ki "pUrNa saMyamabhAva pragaTa nahIM hone para bhii|" ina kathanoM kA artha yaha huA ki pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udayakAla meM AMzika vItarAgatArUpa dezasaMyama hotA hai| aNuvratAdi zrAvaka ke zubhopayogarUpa vratoM ke pAlana kA bhAva pratyAkhyAnAvaraNa karma ke udaya kA kArya hai| yaha vicAraNIya hai ki aNuvratAdi ke pAlana kA bhAva audayika bhAva hai; jo karma ke udaya ke nimitta se hotA hai, vaha vItarAgabhAvarUpa nizcayadharma kaise ho sakatA hai ? jo karmodaya ke nimitta se hogA, vaha to zubha athavA azubhabhAvarUpa vibhAva hI hogA, vaha vItarAgabhAvarUpa dharma nahIM ho sktaa| vratapAlana ke zubha pariNAma va bAhya kriyA ko to upacAra se vyavahAra dharma kahA hai| ise vyavahAra dharma bhI isalie kahA hai ki isake sAtha meM do kaSAya caukar3I ke abhAvapUrvaka AMzika vItarAgarUpa nizcaya dharma hotA hai| cauthe guNasthAna se hI AMzika vItarAgatArUpa jJAnadhArA/dharmadhArA prAraMbha ho gaI hai; cauthe meM rAgadhArA arthAt karmadhArA vizeSa adhika thii| aba dezavirata guNasthAna meM vItarAgadhArA bar3ha gaI hai aura rAgadhArA cauthe guNasthAna kI apekSA hIna ho gayI hai| nAma apekSA vicAra - viratAvirata, saMyamAsaMyama, dezasaMyama, dezacAritra, ityAdianekanAmapA~caveM guNasthAna ke lie haiN| paMcama guNasthAnavartI trasa hiMsA se virata hai aura sthAvara hiMsA se avirata rahatA hai, ata: isakA viratAvirata nAma bhI sArthaka hai| bAraha prakAra kI avirati meM se AMzikarUpa se saMyama kA pAlana karate haiM aura zeSa asaMyama hai; aisA jisakA jIvana ho, use saMyamAsaMyamI kahate haiN|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 guNasthAna vivecana jo cAritra sakala cAritra nahIM hai, use dezacAritra kahate haiN| bheda - gyAraha pratimAoM kI apekSA dezavirata guNasthAna ke gyAraha upabheda haiM, jo isaprakAra haiM- darzanapratimA, vrata, sAmAyika, proSadha, sacittatyAga, divAmaithunatyAga yA rAtribhojanatyAga, brahmacarya, AraMbhatyAga, parigrahatyAga, anumatityAga aura uddiSTa tyAgapratimA / uddiSTatyAgapratimA ke bhI do bheda haiM- (1) eka vastradhArI zrAvaka ailaka aura (2) do vastradhArI zrAvaka kSullaka - ina pratimAoM kA sAmAnya svarUpa nATaka samayasAra ke caudahaveM adhikAra ke 58 veM chanda meM zAstrakAra ke zabdoM meM nimnAnusAra diyA hai - saMjama aMza jagyau jahA~, bhoga aruci pariNAma / udaya pratijJA kau bhayau, pratimA tAkau nAma / / saMyama kA aMza pragaTa honA, pariNAmoM kA bhogoM se virakta honA aura pratijJA kA udaya honA, isako pratimA kahate haiM / ukta dohe meM nimna tIna viSaya batAye gaye haiM (1) saMjama arthAt cAritra kA aMza pragaTa huA hai| do kaSAya caukar3I ke abhAvapUrvaka vyakta vItarAgatA hI yahA~ nizcaya cAritra hai| (2) viziSTa AMzika vItarAgatA vyakta hote hI usI samaya sparzanAdi pAMca iMdriyoM ke sparzAdi viSaya saMbaMdhI bhogoM se virakti / aruci kA bhAva utpanna huA / (3) pratijJA kA udaya arthAt paMceMdriyoM ke bhogoM se arucirUpa bhAva ke kAraNa bhoga kA tyAga karane ke lie buddhipUrvaka vrata lene kA jo zubhabhAva huA, vahI vyavahAra pratimA hai| jainadharma bhAvapradhAna hai| AtmA mAtra bhAva hI karatA hai; ataH bhAva ke anusAra kriyA meM bhI parivartana hue binA nahIM rahatA / (mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 279 dekhie) tathApi bAhya kriyA ke anusAra bhAva meM parivartana hone kA niyama nahIM hai| dezavirata guNasthAna 131 dohe meM vyakta tIna vizeSatAoM meM prathama do arthAt saMyama aura bhogoM se arucirUpa viraktatA kA bhAva to vItarAgatArUpa arthAt nizcayadharmarUpa hai aura pratijJA grahaNa karane kA pariNAma zubhabhAvarUpa audayikabhAva hai| pahalI pratimA kA nAma darzanapratimA hai aura gyArahavIM pratimA kA nAma uddiSTatyAgapratimA hai| ina donoM pratimAoM ke bAhya tyAga meM aMtara to bahuta hai; tathApi donoM kA guNasthAna pA~cavAM hI hai; kyoMki donoM meM do kaSAya caukar3I kA hI anudaya hai| darzanapratimAdhArI AtmAnubhavI samyagdRSTi zrAvaka mUlaguNoM meM tathA sapta vyasana ke tyAga meM aticAra nahIM lagAtA / devapUjA Adi SaT karmoM kA pAlana karatA hai| vaha mAtA-pitA, bhAI-bahina, patnI tathA bAlabaccoM ke sAtha ghara meM rahatA hai; nIti-nyAyapUrvaka vyApArAdi AraMbha kArya karake dhana kamAtA hai; heya buddhipUrvaka aruci se aneka bAra bhojana karatA hai; pariNAmoM meM utsAha nahIM hone para bhI bhUmikA ke anusAra laukika vyavahAra meM aneka prakAra ke suMdara kapar3e pahanatA hai; apanI pariNAmoM kI kamajorI tathA puNyodayAnusAra alpa yA adhika parigraha bhI rakhatA hai| gyArahavIM pratimAdhArI utkRSTa zrAvaka kSullaka aura ailaka to niyama se ghara chor3akara digambara munirAja ke saMgha ke sAtha vana - vasatikA Adi meM nivAsa karate haiN| vyApArAdi azubhopayogarUpa AraMbha - parigraha ke sarvathA tyAgI haiM; dhana rakhane kA bhAva bhI unake mana meM nahIM AtA hai; uddiSTa rahita dina meM eka bAra hI bhikSAvRtti se prAsuka bhojana karate haiM; dUdha, pAnI Adi peya bhojana ke samaya hI lete haiM; anya samaya meM nhiiN| kSullaka do - khaMDa vastra tathA kaupIna aura ailaka mAtra eka kaupIna kA hI upayoga karate haiN| pUrvokta prakAra pahalI aura gyArahavIM pratimAdhArI zrAvaka ke bAhya jIvana meM bahuta bar3A aMtara hone para bhI donoM ke mAtra do hI kaSAya caukar3I ke abhAvapUrvaka vItarAgatA hai; ataH donoM paMcama guNasthAnavartI hI haiN| 49. prazna : pahalI pratimAdhArI aura kSullaka-ailaka gyArahavIM pratimAdhArI ina donoM kI vyakta vItarAgatA / zuddhi / dharma eka samAna hI hai yA kucha bheda bhI hai ?
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 guNasthAna vivecana uttara : do kaSAya caukar3I ke anudayarUpa nimitta se inakA guNasthAna pA~cavAM hI hai; kyoMki do kaSAya caukar3I ke abhAva meM honevAlI vyakta vItarAgatArUpa pariNati/zuddhatA meM kucha antara nahIM; tathApi donoM kI vyakta vItarAgatA meM bahuta bar3A antara hai; kyoMki paMcama guNasthAnavartI sAdhakoM ke sUkSma pariNAmoM kI dRSTi se asaMkhyAta bheda haiN| una asaMkhyAta bhedoM ko gyAraha pratimAoM meM vibhakta kiyA hai| ina bhedoM kA mUla kAraNa trikAlI, sahaja, nijazuddhAtmA kI sAdhanArUpa puruSArtha kI hInAdhikatA hI hai| isa sAdhanA ke phalasvarUpa vizuddhi kA nimitta pAkara pratyAkhyAnAvaraNa tathA saMjvalana krodhAdi catuSka karmoM kA udaya tIvra, maMda, maMdatara, maMdatama hotA hai| isa udaya ke nimitta se zuddhi meM aMtara hotA hai| ataH donoM kI zuddhi, sukha, saMvara, nirjarA Adi meM bhI yathAyogya antara rahatA hai| 50. prazna : kSullaka aura ailaka meM mAtra bAhya kapar3e tathA kucha bAhya kriyAoM ke kAraNa hI bheda hai athavA vItarAgatA meM bhI kucha bheda hai ? uttara : kapar3erUpa parigraha aura AhAra-kriyA kI apekSA caraNAnuyoga sApekSa jo aMtara hai, vaha to spaSTa hai hii| sAtha hI vyakta vItarAgatA meM bhI aMtara hai| saMvara, nirjarA, sukha, zAMti, zuddhopayoga, zuddhapariNati Adi adhika mAtrA meM vyakta hone ke kAraNa/nimitta se hI ailaka ke kapar3e Adi bAhya parigraha meM kamI AyI hai| kSullaka ke jIvana meM ailaka kI apekSA vItarAgatA kama mAtrA meM pragaTa huI hai| ata: unake pAsa kapar3e adhika haiM aura bhojanAdi kI kriyA bhI bhinna hai| ailaka kI nija zuddhAtmA kI sAdhanA vizeSa balavatI ho gayI hai| isa nimitta se pratyAkhyAnAvaraNa va saMjvalana kaSAya catuSka karmoM kA udaya, maMda, maMdatara, maMdatama ho jAtA hai| ataH ailaka kI Atmika zuddhi kI vRddhi honA svAbhAvika hai| 51. prazna : eka zrAvaka ne Aja sAtavIM pratimA kA svIkAra kiyA hai aura anya kisI zrAvaka kI aneka varSoM se sAtavIM pratimA kI sAdhanA cala rahI hai; donoM meM kucha aMtara hai yA nahIM ? dezavirata guNasthAna 133 uttara : donoM sAdhakoM meM do dRSTi se antara ho sakatA hai| sAmAnya apekSA se vicAra kiyA jAya to aneka varSoM se sAtavIM pratimA kI sAdhanA karanevAle kI vItarAgatA vizeSa adhika honI cAhie; kyoMki unake pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya karma kA udaya maMda ho gayA hai aura saMjvalana kaSAya kA bhI sApekSa maMdodaya hotA hai| yadi Aja kA sAtavIM pratimAdhAraka vizeSa puruSArthI hai to vaha purAne sAtavIM pratimAdhAraka se bhI apanI paryAya kI yogyatA se adhika vItarAgatA pragaTa kara sakatA hai| vyakta vItarAgatA kA hInAdhika honA, yaha usa sAdhaka jIva ke nijazuddhAtmA ke AzrayarUpa puruSArtha para nirbhara hai| samyaktva apekSA vicAra - dezavirata nAmaka paMcama guNasthAnavartI zrAvaka ko aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyika - ina tInoM samyaktvoM meM se koI bhI eka samyaktva raha sakatA hai| cAritra apekSA vicAra - paMcama guNasthAnavartI vratI zrAvaka ko saMyamAsaMyama cAritra hotA hai| yahA~ apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya karmoM ke vartamAnakAlIna sarvaghAti spardhakoM kA udayAbhAvI kSaya, bhaviSya meM udaya Aneyogya sarvaghAti spardhakoM kA sadvasthArUpa upazama tathA pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya karma kA udaya rahatA hai; ata: paMcama guNasthAnavartI ko cAritramohanIya karma kA kSayopazama hotA hai| (dhavalA pustaka 1, pRSTha 175, 176) cauthe aviratasamyaktva guNasthAna meM anaMtAnubaMdhI ke anudaya se cAritra meM samyakpanA ho jAtA hai; kyoMki samyagdarzana ke sAtha jJAna aura cAritra - donoM samyak ho hI jAte haiN| dezavirata guNasthAna meM Upara cAritra mohanIya karma kA kSayopazama ghaTita karake dikhAyA gayA hai, lekina dezasaMyama cAritra ko kSAyopazamika cAritra nahIM kahate haiN| kSAyopazamika cAritra aisA nAma to sakala cAritra ko hI diyA jAtA hai / tattvArthasUtra graMtha ke dUsare adhyAya ke pAMcaveM sUtra meM kSAyopazamika bhAva ke aThAraha bheda batAye gaye haiN| unameM kSAyopazamika cAritra aura saMyamAsaMyamarUpa dezacAritra bhinna-bhinna ginAye gaye haiN|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 guNasthAna vivecana jaba bhAvaliMgI munirAja ke tIna kaSAya caukar3I ke abhAva ke kAraNa vItarAgatArUpa nizcaya cAritra pragaTa hotA hai, taba dezaghAtirUpa saMjvalana kaSAya evaM nau nokaSAyoM kA udaya rahatA hai| usa samaya hI kSAyopazamika cAritra ghaTita hotA hai| jaba jIva ke pariNAma/bhAvoM meM dezaghAti karma kA udaya nimitta rahatA hai, taba hI jIva ke kSAyopazamika bhAva pragaTa hotA hai; aisA niyama hai| yaha niyama kSAyopazamika bhAva ke aThAraha bhedoM meM bhI lAgU hotA hai| anaMtAnubaMdhI, apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakarma - ye tInoM sarvaghAti hone se inameM kSayopazama bhAva kI paribhASA pUrNatayA ghaTita nahIM hotii| anaMtAnubaMdhI aura apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA anudaya evaM pratyAkhyAnAvaraNa kA udaya hone se aupacArika kSAyopazamika mAnA gayA hai| - yahI kAraNa hai ki dezavirata guNasthAna meM kSAyopazamika cAritra nahIM kahA hai| kAla apekSA vicAra - jaghanya kAla - aMtarmuhUrta / manuSya yA tiryaMca jIva viratAvirata nAmaka guNasthAnavartI ho jAtA hai aura vaha isa paMcama guNasthAna meM rahatA hai to kama se kama aMtarmuhUrta kAla hI rahatA hai; isase kama kAla meM sAdhaka isa guNasthAna se anya guNasthAnoM meM gamana nahIM karatA hai| jaise - chaThaveM-sAtaveM guNasthAna se lekara upazamazreNI ke cAroM guNasthAnoM kA kAla maraNa kI apekSA eka, do samayAdi ho sakatA hai| sAsAdana kA kAla eka, do samayAdi ho sakatA hai; kintu paMcama guNasthAna kA kAla aMtarmuhUrta se kama ho hI nahIM sktaa| utkRSTa kAla - manuSya kI apekSA garbhakAla sahita ATha varSa va eka aMtarmuhUrta kama eka pUrvakoTi varSa hai tathA saMmUrcchana tiryaMca kI apekSA tIna aMturmuhUrta kama eka pUrvakoTi varSa hai| (dhavalA pustaka 4, pRSTha 366) madhyama kAla - yathAyogya aMtarmaharta jaghanya kAla meM eka. do. tIna Adi samayoM ko bar3hAte-bar3hAte eka aMtarmuhUrta kama pUrvakoTi varSa paryaMta jitane-jitane bheda hote haiM, ve sarva bheda dezavirati guNasthAna ke madhyama kAla ke bheda samajhanA caahie| dezavirata guNasthAna 52. prazna : saMmUrcchana jIva to asaMjJI hote haiM aura asaMjJI jIvoM ko jaba samyagdarzana hI nahIM hotA, to unako pA~cavA~ guNasthAna kaise ho sakatA hai ? uttara : saMmUrcchana jIva asaMjJI-saMjJI donoM hote haiM, yaha kathana svayaMbhUramaNa samudra meM nivAsa karanevAle saMmUrchana tiryaMcoM kI mukhyatA se hai| dhavalA pustaka 4, pRSTha 366 para isakA ullekha isaprakAra hai ki mohanIya karma kI 28 prakRtiyoM kI sattAvAlA tiryaMca yA manuSya mithyAdRSTi, saMjJI, paMcendriya saMmUrchana, paryApta maMDuka, maccha, kacchapa Adi tiryaMcoM meM utpanna hote haiN| gamanAgamana apekSA vicAra - gamana - 1. koI paMcama guNasthAnavartI dravyaliMgI munirAja pahale jitanA zuddhAtmA kA Azraya le rahe the, usase bhI vizeSa adhika rIti se nija zuddhAtmA kA Azraya lekara arthAt zuddhopayoga dvArA hI apramattavirata guNasthAna meM gamana karane se bhAvaliMgI munirAja ho jAte haiN| bhAvaliMgI paMcamaguNasthAnavartI zrAvaka ho athavA paMcamaguNasthAnavartI dravyaliMgI munirAja hoM, ve pA~caveM se - 2. cauthe guNasthAna meM athavA 3. tIsare guNasthAna meM athavA aupazamika samyaktva ke sAtha hoM to, 4. dUsare guNasthAna meM athavA pariNAmoM meM vizeSa adha:patana hone ke kAraNa sIdhe, 5. mithyAtva guNasthAna meM bhI gamana kara sakate haiN| Agamana - 1. pramattasaMyata guNasthAnavartI bhAvaliMgI munirAja sIdhe dezavirata meM A sakate haiN| 2. cauthe guNasthAnavartI dravyaliMgI munirAja athavA dravyaliMgI zrAvaka dezavirata guNasthAna meM A sakate haiN| 3. prathama guNasthAnavartI dravyaliMgI munirAja athavA dravyaliMgI zrAvaka bhI sIdhe isa dezavirata guNasthAna meM A sakate haiN|
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 vizeSa apekSA vicAra - 1. sarvArthasiddhi Adi eka bhavAvatArI devoM ke samyaktva, bAlabrahmacaryatva, dvAdazAMgajJAnatvAdi kI upasthiti meM tathA unake janasAmAnyavat paMca pApa, sthUla viSaya kaSAya, asi-masi Adi hiMsAjanya SaTkarma dikhAI nahIM dene para bhI aMtaraMga meM eka kaSAya caukar3I ke abhAva meM utpanna vItarAgatA hone se unheM dezasaMyama nahIM hai; paraMtu asaMyama hI hai aura manuSya, tiryaMcoM ke uparyukta bAhya pravRtti dikhAI dene para bhI aMtaraMga meM samyagdarzana sahita do kaSAya caukar3I ke anudaya meM utpanna vItarAgatA vidyamAna hone se dezasaMyama hai| guNasthAna vivecana isakA spaSTa artha yaha huA ki bAraha aMga ke jJAtA saudharma iMdra, laukAMtika deva athavA ahamiMdra deva jisa AtmAnaMda kA anubhava karake sukhI jIvana vyatItI karate haiM; unase bhI ati alpajJAna ke dhAraka, bhUmikA ke yogya bAhya hiMsAdi pApa se AMzika virata rahanevAle dezavratI manuSya-tiryaMca bhI adhika sukhI jIvana vyatIta karate haiN| (isa viSayaka spaSTIkaraNa ke lie mokSamArga prakAzaka kA pRSTha kramAMka 232 dekheM aura DaoN. hukamacaMdajI bhArilla likhita dharma ke dazalakSaNa ke 'uttama saMyama dharma' kA avalokana kreN|) sukha kA sIdhA saMbaMdha vyakta vItarAgatA se hai; bAhya pravRtti ke anusAra tyAga-grahaNa se nahIM hai| 2. svayambhUramaNa samudra meM pratikUla vAtAvaraNa meM bhI zuddhAtmAnubhavarUpa samyagdarzana sahita do kaSAya caukar3I ke abhAvapUrvaka vyakta vItarAgatArUpa dezacAritra hotA hai| isakAraNa asaMkhyAta tiryaMca bhI atIMdriya AnaMda kA anubhava karate hue paMcama guNasthAnavartI haiN| dharma (vItarAgatA) vyakta karane ke lie, dharma kI vRddhi karane ke lie athavA dharma kI paripUrNatA ke lie bAhya anukUlatA yA pratikUlatA akiMcitkara hai, yaha viSaya yahA~ spaSTa samajha meM A jAtA hai| bAhya pratikUla parikara dharma pragaTa karane ke kArya meM kucha bAdhaka hotA ho to naraka meM kisI bhI jIva ko samyaktva kI prApti nahIM honI dezavirata guNasthAna 137 cAhie; lekina asaMkhyAta nArakI samyaktva kI prApti karate haiN| nava graiveyaka paryaMta ke svarga ke saba devoM ko bAhya anukUlatA ke kAraNa samyagdarzana honA hI cAhie, aisA niyama nahIM bana sakatA; kyoMki aneka deva mithyAdRSTi pAye jAte haiN| upasarga yA pariSaha meM jakar3e hue sAdhu kI sAdhutA naSTa honI cAhie aura unako upasarga tathA pariSahajayI banakara kevalI hone kA avasara bhI nahIM milanA cAhie; tathApi aneka munirAja upasarga tathA pariSahajayI hokara aMtaronmukha puruSArtha karate hue kevalI hote haiM aura apanI atIndriya anantasukharUpa paryAya ko prati samaya pragaTa kara hI rahe haiN| dharma kI kriyA to AtmA kI apanI svAdhIna aura svataMtra kriyA hai, usakA bAhya anya dravyoM kI kriyA se kucha bhI saMbaMdha nahIM hai| 3. yahA~ saMyama zabda Adi dIpaka hai; kyoMki isa saMyamAsaMmaya guNasthAna se lekara upari sabhI guNasthAnoM meM saMyama niyama se pAyA hI jAtA hai| saMyama + asaMyama ina do zabdoM kI saMdhi se saMyamAsaMyama yaha eka zabda banA hai| 4. asaMyama zabda ko aMta dIpaka samajhanA cAhie; kyoMki paMcama guNasthAna se lekara Age ke guNasthAnoM meM asaMyama hotA hI nhiiN| ise samajhane ke lie prathama cAra guNasthAnoM ke sAtha asaMyama zabda jor3akara samajhanA upayogI ho jAtA hai| jaise mithyAtva asaMyama, sAsAdanasamyaktva asaMyama, mizra asaMyama Adi / - dhavalA pustaka 1 kA aMza (pRSTha 174 se 176) "sAmAnya se saMyatAsaMyata jIva haiM / / 13 / / jo saMyata hote hue bhI asaMyata hote haiM, unheM saMyatAsaMyata kahate haiN| 10. zaMkA - jo saMyata hotA hai vaha asaMyata nahIM ho sakatA hai aura jo asaMyata hotA hai vaha saMyata nahIM ho sakatA hai; kyoMki saMyamabhAva aura asaMyamabhAva kA paraspara virodha hai| isaliye yaha guNasthAna nahIM banatA hai| samAdhAna - virodha do prakAra kA hai, parasparaparihAralakSaNa virodha aura sahAnavasthA lakSaNa virodha / inameM se eka dravya ke ananta guNoM meM
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 guNasthAna vivecana paraspara parihAra lakSaNa virodha iSTa hI hai; kyoMki yadi guNoM kA eka dUsare kA parihAra karake astitva nahIM mAnA jAve to unake svarUpa kI hAni kA prasaMga AtA hai| parantu itane mAtra se guNoM meM sahAnavasthAlakSaNa virodha saMbhava nahIM hai| ____ yadi nAnA guNoM kA ekasAtha rahanA hI virodhasvarUpa mAna liyA jAve to vastu kA astitva hI nahIM bana sakatA hai; kyoMki vastu kA sadbhAva anekAnta-nimittaka hI hotA hai| jo arthakriyA karane meM samartha haiM, vaha vastu hai| parantu arthakriyA ekAnta pakSa meM nahIM bana sakatI hai| kyoMki artha kriyA ko yadi ekarUpa mAnA jAve to punaH punaH usI arthakriyA kI prApti hone se aura yadi anekarUpa mAnA jAve to anavasthA doSa Ane se ekAnta pakSa meM arthakriyA ke hone meM virodha AtA hai| pUrva ke kathana se caitanya aura acaitanya ke sAtha bhI anekAnta doSa nahIM AtA hai; kyoMki caitanya aura acaitanya ye donoM guNa nahIM haiN| jo sahabhAvI hote haiM, unheM guNa kahate haiN| parantu ye donoM sahabhAvI nahIM hai; kyoMki baMdharUpa avasthA ke nahIM rahane para caitanya aura acaitanya ye donoM ekasAtha nahIM pAye jAte haiN| dUsare viruddha do dharmoM kI utpatti kA kAraNa yadi samAna arthAt eka mAna liyA jAve to virodha AtA hai; parantu saMyamabhAva aura asaMyamabhAva ina donoM ko eka AtmA meM svIkAra kara lene para bhI koI virodha nahIM AtA hai; kyoMki una donoM kI utpatti ke kAraNa bhinna-bhinna hai| __ saMyamabhAva kI utpatti kAraNa trasahiMsA se viratibhAva hai aura asaMyamabhAva kI utpatti kA kAraNa sthAvara hiMsA se aviratibhAva hai| isaliye saMyatAsaMyata nAma kA pA~cavA~ guNasthAna bana jAtA hai| 11. zaMkA - audayika Adi pA~ca bhAvoM meM se kisa bhAva ke Azraya se saMyamAsaMyama bhAva paidA hotA hai ? dezavirata guNasthAna samAdhAna - saMyamAsaMyama bhAva kSAyopazamika hai; kyoMki apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke vartamAna kAlika sarvaghAtI spardhakoM ke udayabhAvI kSaya hone se aura AgAmI kAla meM udaya meM Ane yogya unhIM ke sadavasthArUpa upazama hone se tathA pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udaya se saMyamAsaMyamarUpa apratyAkhyAna-cAritra utpanna hotA hai| 12. zaMkA - saMyamAsaMyamarUpa dezacAritrake AdhAra se sambandha rakhanevAle kitane samyagdarzana hote haiM ? samAdhAna - kSAyika, kSAyopazamika aura aupazamika ye tInoM meM se koI eka samyagdarzana vikalpa se hotA hai; kyoMki unameM se kisI eka ke binA apratyAkhyAna cAritra kA prAdurbhAva hI nahIM ho sakatA hai| 13. zaMkA - samyagdarzana ke binA bhI dezasaMyamI dekhane meM Ate haiM ? samAdhAna - nahIM, kyoMki jo jIva mokSa kI AkAMkSA se rahita haiM aura jinakI viSaya-pipAsA dUra nahIM huI hai, unake apratyAkhyAna saMyama kI utpatti nahIM ho sakatI hai| kahA bhI hai - ___"jo jIva jinendradeva meM advitIya zraddhA ko rakhatA huA eka hI samaya meM trasa jIvoM kI hiMsA se virata aura sthAvara jIvoM kI hiMsA se avirata hotA hai, usako viratAvirata kahate haiN|" prazna : hamAre pAsa thor3I sampatti hai, to dAna kahA~ se kareM? uttara : bhAI ! vizeSa sampatti ho to hI dAna ho; aisI koI bAta nahIM aura tU use tere saMsAra kAryoM meM kharca karatA hai yA nahIM? to dharma kArya meM bhI ullAsapUrvaka thor3I sampatti meM se terI zaktipramANa kharca kr| dAna ke binA gRhasthapanA niSphala hai| are ! mokSa kA udyama karane kA yaha avasara hai| usameM sabhI rAga na chUTe to thor3A rAga to ghaTA / mokSa ke lie to sabhI rAga chor3anA par3egA / yadi dAnAdi dvArA thor3A rAga bhI ghaTAte tujhase nahIM banatA to tU mokSa kA udyama kisaprakAra karegA? - zrAvakadharmaprakAza, pRSTha : 114
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramattavirata guNasthAna pramattavirata guNasthAna chaThaveM guNasthAna kA nAma pramattavirata hai; yaha guNasthAna bhAvaliMgI munirAja kA hai| jaise dUsarA sAsAdana guNasthAna chaThaveM, pA~caveM yA cauthe guNasthAna se nIce girate/utarate samaya hI pragaTa hotA hai, vaise hI chaThavA~ pramattavirata guNasthAna bhI sAtaveM apramattavirata guNasthAna se nIce utarate samaya hI hotA hai; yaha sArvakAlika tathA sArvadezika niyama hai| jisaprakAra koI bhI jIva mithyAtva guNasthAna se sAsAdana guNasthAna meM nahIM AtA, usIprakAra mithyAtva gaNasthAna se lekara dezavirata taka ke nIce ke ina pA~coM guNasthAnoM se koI bhI jIva car3hakara isa pramattavirata chaThaveM guNasthAna meM kabhI bhI nahIM aataa| jaise dUsare guNasthAna kI prApti bar3appana kI nizAnI nahIM hai; vaise pramattavirata guNasthAna kI prApti bhI bar3appana kI nizAnI nahIM hai; tathApi chaThaveM guNasthAna meM AnA saptama guNasthAnavartI bhAvaliMgI manirAja kA anivArya aMga hai| chaThaveM guNasthAna meM Ane ko kAI bhI munirAja TAla nahIM skte| __dUsare guNasthAna kI apekSA isa chaThaveM guNasthAna kI yaha vizeSatA hai ki sAsAdana guNasthAna se jIva niyama se nIce ke mithyAtva guNasthAna meM gamana karatA hai; kintu pramattasaMyata guNasthAna se nIce ke kisI bhI guNasthAna meM gamana karane kA trikAla niyama nahIM hai| chaThaveM guNasthAna se nIce kisI bhI guNasthAna meM gamana kiye binA bhI ye bhAvaliMgI munirAja chaThaveM se sAtaveM meM aura sAtaveM se chaThaveM meM jAnA-AnA yA AnA-jAnA satata karate hue sAtizaya apramatta hokara zreNI mAMDakara siddha bhagavAna bhI ho sakate haiN| pramattasaMyata guNasthAna ke pariNAmoM kI arthAt zubhopayogarUpa bAhya mahAvratAdi kI upAdeyatA bhAvaliMgI munijanoM ko bilkula hI nahIM rahatI; kyoMki unakA mukhya lakSya to satata pUrNa zuddhatA ko prApta karane kA hI rahatA hai| ___chaThaveM guNasthAna meM bhAvaliMgI munirAja apramattasaMyata se Ate to pratyeka aMtarmuhUrta meM; lekina jaba-jaba chaThaveM meM Ate haiM to zIghra hI sAtaveM apramattasaMyata dazA meM hI jAne kA buddhipUrvaka puruSArtha karate haiM; pramatta dazA meM jame rahane kA nhiiN| anya zabdoM meM yaha kahA jA sakatA hai ki jise pramattasaMyata (zubhopayoga) kI mahimA A jAtI hai to vaha jIva niyama se mithyAtvI ho jAtA hai| zrAvaka athavA munirAja kisI bhI sAdhaka jIva ko apane trikAlI nija zuddhAtmA kI upAdeyatA chUTakara kisI bhI zubhAzubha pariNAma yA bAhya mana-vacana-kAyarUpa kriyA kI mahimA/upAdeyatA A jAtI hai to unakA mokSamArga niyama se chUTa jAtA hai; aisA nizcitarUpa se samajhanA caahie| tIna kaSAya caukar3I ke abhAva meM zuddha pariNatirUpavItarAgatA sadA hone para bhI 28 mUlaguNoM ke pAlana kA zubha pariNAma hI chaThavA~ guNasthAna hai| zrAvaka ke cauthe aviratasamyaktva guNasthAna meM aura pA~caveM dezavirata guNasthAna kI aneka pratimAoM meM zubha-azubha aura zaddha - ina tInoM upayogoM meM se adhika kAla to pUrva saMskAravaza azubhopayoga meM yA kadAcit zubhopayoga meM jAtA hai; paraMtu zrAvaka ke jJAna-zraddhA meM to trikAlI nija zuddhAtmA kI hI upAdeyatA rahatI hai tathA usakA hI Azraya (dhyAna) karane kA puruSArtha rahatA hai| zrAvaka mukhyatA se sAmAyika ke kAla meM svabhAva ke Azraya se zuddhopayoga kA hI prayAsa karate rahate haiM; paraMtu sAmAyika ke kAla ke atirikta samaya meM kadAcit azubhopayoga athavA buddhipUrvaka zubhopayoga ke bAhya kArya bhI karate hue dikhAI dete haiN| vaise hI bhAvaliMgI munirAja ke jIvana meM zuddhopayoga kI apekSA zubhopayoga kA kAla hamezA do guNA rahatA hai; tathApi unheM bahumAna/mahimA/upAdeyatA zubhopayoga kI aNumAtra bhI nahIM rahatI hai|
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 guNasthAna vivecana 53. prazna : jIva jisa pariNAma meM rahatA hai, use usa pariNAma kI mahimA AtI hai na? uttara : aisA bilkula nahIM hai / nArakI jIva tetIsa sAgara kAla paryaMta sAtaveM naraka meM rahatA hai aura pratyeka samaya meM narakagati ke du:khoM se chUTanA cAhatA hai| samyagdRSTi cakravartI 96 hajAra rAniyoM ke rAga aura chaha khaMDa ke parigraha pariNAmoM ke sAtha jIvana ko heya buddhise bitAte haiM; tathApi una saMyogoM aura saMyogIbhAvoM se chUTane kI chaTapaTAhaTa mana meM satata hI banI rahatI hai| samyagdRSTi saMyoga aura saMyogI bhAvoM meM jala se bhinna kamalavat rahate haiN| muktigata siddha jIva bhI bhUta kAla meM anAdikAla se mithyAtva ke kAraNa kusaMskAroM meM rahate Aye the; paraMtu unheM jaba mithyAtva Adi vikAroM se rahita apane sahaja zuddha AtmasvabhAva kI upAdeyatA utpanna huI taba hI ve samyagdRSTi huye the| kisI bhI mithyAdRSTi ko yadi samyagdRSTi honA hai to use bhI apane vartamAnakAla meM vidyamAna mithyAtva bhAva va usake viSaya ko buddhipUrvaka heya karake apane vyakta jJAna-zraddhAna meM mAtra trikAlI sahaja nija zuddhAtmasvabhAva kI hI mahimA kI svIkRti va pratIti karanA hI samyagdRSTi hone kA eka mAtra upAya hai| samyaktva kI utpatti kA anya koI upAya hai hI nhiiN| isI viSaya ko spaSTa samajhAne ke lie graMthAdhirAja samayasAra zAstra gAthA 186 dvArA AcAryazrI kuMdakuMda ne atyaMta subodha tathA maulika zabdoM meM Asanna bhavya jIvoM ko zuddha hone kI salAha dI hai| zaddha AtmA ko jAnatA haA/anubhava karatA huA jIva zuddha AtmA ko hI prApta karatA hai aura azuddha AtmA ko jAnatA huA/ anubhava karatA huA jIva azuddha AtmA ko hI prApta karatA hai| astu ! prakaraNa to pramattasaMyata guNasthAna kA cala rahA hai| AcAryazrI nemicandra ne gommaTasAra jIvakANDa gAthA 32 meM pramattavirata guNasthAna kI paribhASA nimnAnusAra dI hai - saMjalaNa-NokasAyANudayAdo saMjamo have jmhaa| malajaNaNapamAdo vi ya, tamhA hu pamattavirado so|| pramattavirata guNasthAna 143 jo (tIna kaSAya caukar3I ke abhAvapUrvaka) vItarAga pariNAma, samyaktva aura sakala vratoM se sahita ho; kiMtu saMjvalana kaSAya aura nau nokaSAya ke tIvra udaya nimitta, pramAda sahita ho, use pramattavirata guNasthAna kahate haiN| nAma apekSA vicAra - pramattasaMyata, virata, saMyama, sakalasaMyama, sakala cAritra ityAdi aneka nAma haiN| mokSasAdhaka munijIvana meM yaha pramattasaMyata guNasthAna niyama se hotA hI hai| aviratasamyaktva guNasthAna se sUkSmasAMparAya gaNasthAna paryaMta yathAyogya vItarAga pariNAma aura rAga pariNAma - donoM/mizrabhAva bhUmikAnusAra hote haiN| yadi koI aisA mAne ki chaThaveM guNasthAna meM mAtra vItarAga pariNAma hI rahatA hai, rAga nahIM athavA mahAvratAdi 28 mUlaguNoM ke pAlana kA rAga pariNAma hI rahatA hai, vItarAga pariNAma nahIM; to usakI donoM mAnyatAe~ ThIka nahIM haiN| yahA~ ke vItarAga pariNAma meM tIna kaSAya caukar3I kA anudaya nimitta hai aura vyakta audayika rAga pariNAma ke lie saMjvalana kaSAya caukar3I kA tIvra udaya nimitta hai| 54. prazna : pramattavirata guNasthAna meM saMjvalana kaSAya caukar3I aura nau nokaSAyoM kA udaya kahA, yaha to ThIka; parantu tIvra udaya kahane kA kyA kAraNa hai ? uttara : gommaTasAra jIvakANDa gAthA 45 meM apramatta guNasthAna kA svarUpa samajhAte hue AcAryazrI nemicandra ne kaSAya tathA nokaSAya kA maMda udaya kahA hai| apramattasaMyata 7 veM guNasthAna meM (zuddhApayogarUpa dhyAnAvasthA meM) kaSAya-nokaSAyoM kA udaya maMda hotA hai, isa apekSA dhyAnarahita zubhopayogarUpa pramattasaMyata chaThaveM guNasthAna meM tIvra udaya kahA hai; kyoMki munirAja saMjvalana kaSAya ke tIvra udaya se hI sahaja nIce chaThaveM guNasthAna meM Ate haiM; tathApi anaMtAnubaMdhI Adi tIna kaSAya caukar3I ke abhAva se zuddha pariNati satata rahatI hI hai| chaThaveM guNasthAna se lekara dasaveM sUkSmasAMparAya guNasthAna paryaMta kaSAya aura nokaSAyoM kA udaya nimnAnusAra rahatA hai|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 guNasthAna vivecana 1. pramattasaMyata meM saMjvalana tathA nokaSAyoM kA tIvra udaya hotA hai| 2. apramattasaMyata guNasthAna meM saMjvalana kaSAya caukar3I tathA nokaSAyoM kA maMda udaya rahatA hai| 3. apUrvakaraNa guNasthAna meM saMjvalana tathA nokaSAyoM kA maMdatara udaya rahatA hai| 4. anivRttikaraNa guNasthAna meM saMjvalana tathA nokaSAyoM kA maMdatama udaya hotA hai| 5. sUkSmasAMparAya guNasthAna meM mAtra sUkSma lobha kA hI udaya rahatA hai, anya kisI kaSAya-nokaSAyoM kA udaya nahIM rahatA; kyoMki zeSa saba kaSAyoM kI udaya-vyucchitti nauveM meM hI ho jAtI hai| vAstava meM to sAdhakarUpa munijIvana meM mAtra saMjvalana aura nokaSAyoM ke udaya kA hI khela hai| anya anaMtAnubaMdhI Adi tInoM kaSAyoM kA to bhAvaliMgI munijIvana meM udaya tathA tat janya pariNAmoM kA satata abhAva hI rahatA hai| munijIvana meM kaSAya to mAtra kaNikArUpa meM hI vidyamAna rahatI hai| (dekhiye, pravacanasAra gAthA 5, 246 va 254 kI tattvapradIpikA TIkA) prathama guNasthAna se lekara caudaha guNasthAnoM meM kaSAya ke svarUpa kA sAmAnya kathana nimnaprakAra hai - 1. mithyAtva se mizra guNasthAnaparyaMta ke tInoM guNasthAnoM meM kaSAya sumerUparvata ke samAna hai; kyoMki anaMtAnubaMdhI Adi cAroM kaSAyeM apane pUrNa vaibhava ke sAtha vidyamAna haiN| ve saMsAra ko bar3hAne kA hI kAma kara rahI haiN| 2. aviratasamyaktva gaNasthAna meM kaSAya mahAparvatarUpa raha jAtI hai: kyoMki anaMtasaMsAra kA kAraNa anaMtAnubaMdhI kA abhAva ho gayA hai| ataH kaSAyoM kI zakti AMzika kSINa ho gaI hai| 3. dezavirata guNasthAna meM kaSAya mAtra parvatarUpa raha jAtI hai; kyoMki udaya mAtra do kaSAya (pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana) caukar3I kA hI hai; aura ve bhI nAzonmukha ho gaI haiM; tathApi jIva ke puruSArtha kI kamI se unakA astittva hai| 4. pramattasaMyata se sUkSmasAMparAya guNasthAnaparyaMta, pA~coM guNasthAnoM meM sakalacAritra ke sadbhAva meM uttarottara naSTa hotA huA saMjvalana kaSAya tathA pramattavirata guNasthAna nokaSAyoM kA udaya yathAkhyAtacAritra meM tAratamyarUpa se bAdhaka hai| 5. upazAMta moha guNasthAna se lekara ayogakevalI guNasthAna paryaMta ke cAroM guNasthAnoM meM aura guNasthAnAtIta siddhAvasthA meM bhI mAtra vItarAga bhAva hI rahatA hai, kaSAyoM kA sarvathA abhAva hI hai| pramattasaMyata zabda kA spaSTIkaraNa - pramatta + saMyata = pramattasaMyata / pra = prakRSTa; matta = madayukta/asAvadhAna; saMyata = sNym| saMkala saMyamarUpa vItarAgatA pragaTa ho jAne se saMyata ho jAne para bhI saMjvalana kaSAya aura nokaSAyoM ke udayavaza vikathA Adi paMdraha pramAdoM meM heyabuddhi se pravRtti hone ke kAraNa svarUpa meM asAvadhAna vRtti ho jAne se pramattasaMyata hai| "kuzaleSu anAdaraH pramAdaH" (sarvArthasiddhi pRSTha 289) kuzala kAryoMAtmakalyANakArI kAryoM meM anAdara-asAvadhAnI pramAda hai| vikathA - strIkathA, bhojanakathA, rAjyakathA aura corakathA / kaSAyakrodha, mAna, mAyA, lobha / viSaya - sparzaneMdriyAdika ke sparza, rasa, gaMdha Adi 5 viSaya / nidrA aura sneha - ye paMdraha prakAra ke pramAda haiN| inake hI uttara bheda 37500 hote haiN| 55. prazna : kyA ye paMdraha pramAda bhAvaliMgI munirAja ke jIvana meM bhI hote haiM ? uttara : hA~, paMdraha pramAda chaThaveM bhAvaliMgI munirAja ke hI hote haiN| isakAraNa chaThaveM guNasthAna kA nAma hI pramattavirata hai| isakA vivaraNa - cAroM vikathAoM meM prathama krama svIkathA kA hai| jaba munirAja prathamAnuyoga kA zAstra likhate haiM athavA prasaMgavaza upadeza meM zrotAoM ko vairAgya poSaka kahAnI meM kisI cakravartI kI paTarAnI ke sauMdarya kA varNana karate haiM to unheM strIkathAjanya pramAda ho jAtA hai| caraNAnuyoga ke upadeza meM yaha padArtha bhakSya hai, zrAvaka ko khAneyogya hai, yaha padArtha abhakSya hai; aisA bhojana sambandhI kathana karane meM, likhane meM athavA vicArane meM athavA guru ke samakSa AhAracaryA ke samaya lage hue doSoM kI bAta karake prAyazcitta Adi dene-lene meM bhojanakathAjanya pramAda ghaTita hotA hai|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna vivecana zAstraracanA kA prAraMbha karate samaya athavA zAstra ke samApti ke samaya kisI deza yA rAjA kA ullekha karane kA bhAva A jAya to vaha rASTrakathA yA rAjakathAjanya pramAda ho jAtA hai| 146 prathamAnuyoga zAstra kI racanA karate samaya athavA upadeza dete samaya cora kI kathA dvArA tattva samajhAne ke kAraNa corakathA nAmaka pramAda hotA hai| AcArya mahArAja ko apane saMgha ke vyavasthita saMcAlana ke samaya kinhIM muni ziSyoM ke prati unakI bhUmikA ke anusAra saMjvalana kaSAyajanya krodhAdi utpanna hote hI rahate haiM; unheM ve kaise TAla sakate haiM ? vihAra karate samaya yA dhyAna ke lie baiThate athavA khar3e rahate samaya anukUla-pratikUla miTTI-kaMkar3Adi vastuoM ke sparza kA jJAna hotA hI rahatA hai| ghrANendriya se gaMdha kA jJAna hone para AhAra grahaNa karate samaya khaTTA-mIThA Adi rasa kA bhI jJAna hone se nija zuddhAtmA ke sAkSAt anubhava se cyuta ho jAne para hI paMceMdriyajanya pramAda ho jAte haiN| pichalI rayani meM kachu zayana kA nidrArUpa pramAda munijIvana meM ghaTatA hI hai| nidrA ke samaya utane kAla paryaMta arthAt yathAyogya aMtarmuhUrta kAla taka zuddhopayogarUpa dazA nahIM rahatI hai; yahI nidrA pramAda hai| sneha arthAt praNaya, eka munirAja ko anya sAdharmI munirAja ke prati prema / apanApana hotA hai, use sneha nAmaka pramAda kahate haiM; aise hI pramAda ke anya anya kArya munijIvana meM kadAcit paristhitivaza tathA heyabuddhi se hote rahate haiN| gRhastha jIvana ke samAna Alasya meM samaya bitAnA, so jAnA, gappeM lagAnA Adi azubhopayoga janita pramAda to muni ke jIvana meM saMbhava hI nahIM haiM, para Upara kahe anusAra pramAda ke sabhI prakAra muni-jIvana meM yathAkAla ghaTita ho sakate haiN| samyaktva apekSA vicAra - isa pramattasaMyata guNasthAna meM bhAvaliMgI mahAmunirAja ko aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyika samyaktva meM se koI eka samyaktva hotA hai| pramattavirata guNasthAna cAritra apekSA vicAra - isa chaThaveM guNasthAna meM kSAyopazamika cAritra hotA hai| vaha isaprakAra hai yahA~ pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya karma ke vartamAnakAlIna sarvaghAti spardhakoM kA udayAbhAvI kSaya, unake hI bhaviSya meM udaya meM Ane yogya sarvaghAti spardhakoM kA sadavasthArUpa upazama aura dezaghAti saMjvalana kaSAyakarma aura nau nokaSAyakarma kA tIvra udaya rahatA hai| isaprakAra cAritramohanIya karma kA kSayopazama ghaTita hotA hai| (dhavalA pustaka 1, pRSTha 177 ) nizcayanaya se to cAritra eka vItarAgabhAvasvarUpa hI hotA hai| use kSAyopazamika Adi nAma to karma kA nimitta jAnakara vyavahAranaya se hI * diye gaye haiM / munirAja ke jIvana meM tIna kaSAya caukar3I ke anudayapUrvaka vyakta vItarAgatA to nizcaya cAritra hai aura usI samaya saMjvalana kaSAyodaya se aTThAIsa mUlaguNoM ke pAlana kA jo zubharAga hotA hai, use nizcaya vItarAgabhAva kA sahacArI jAnakara vyavahAranaya se cAritra kahate haiN| isI kA kathana mokSamArga prakAzaka pRSTha 229 para nimnaprakAra kiyA hai - ..... sakala kaSAya rahita jo udAsIna bhAva, usI kA nAma cAritra hai / ..... jo cAritramoha ke dezaghAti spardhakoM ke udaya se mahAmaMda prazasta rAga hotA hai, vaha cAritra kA mala hai| kitane hI maMdakaSAyarUpa mahAvratAdi kA pAlana karate haiM; paraMtu use mokSamArga nahIM mAnate / kAla apekSA vicAra - 147 jaghanyakAla - eka samaya hai| koI munirAja dhyAnamaya apramatta guNasthAna se chUTakara zubhopayogarUpa chaThaveM guNasthAna meM praveza karate haiM aura vahA~ mAtra eka samaya kAla vyatIta hote hI unakI manuSyAyu pUrNa ho jAya to maraNa kI apekSA pramattasaMyata guNasthAna kA jaghanyakAla mAtra eka samaya ghaTita hotA hai| utkRSTakAla - pramattasaMyata guNasthAnavartI munirAja mAtra yathAyogya eka (madhyama) aMtarmuhUrta kAla paryaMta hI yahA~ rahate haiN| yaha guNasthAna tIna kaSAya caukar3I ke abhAvapUrvaka vyakta zuddha pariNati sahita zubhopayogarUpa
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 hai / guNasthAna vivecana munirAja zuddhopayogarUpa dhyAnAvasthA kI satata ruci rakhate haiM aura puruSArtha bhI ve vaisA hI karate haiM / ata: ve turaMta apramattavirata guNasthAna meM hI gamana kara haiN| yadi chaThaveM se sIdhe mithyAtva guNasthAna meM gamana kareMge to hI pramattavirata guNasthAnavartI munirAja kA sarvotkRSTa antarmuhUrta kAla hotA hai| madhyamakAla - jaise maraNa kI apekSA jaghanya kAla eka samaya siddha hotA hai; usIprakAra do, tIna, cAra Adi samaya, saMkhyAta samaya, eka AvalI AdirUpa bheda, jo yathAyogya eka aMtarmuhUrta ke bhItara hoMge, ve sarva bheda maraNa kI apekSA pramattasaMyata guNasthAna ke madhyamakAla ke ghaTita ho sakate haiN| pramattasaMyata guNasthAna ke aMtarmuhUrta kAla se apramattasaMyata guNasthAna kA kAla niyama se AdhA hotA hai| 56. prazna : chaThaveM guNasthAna kA jaba utkRSTa aMtarmuhUrta kAla samApta jAtA hai aura munirAja apramattasaMyata guNasthAna meM gamana karanerUpa puruSArtha nahIM kara pAte, to aisI sthiti meM ve munirAja chaThaveM guNasthAna meM kaba taka raha sakate haiM ? uttara : pramattasaMyata kA utkRSTakAla mAtra eka (madhyama) hI aMtarmuhUrta hai, usase adhika kAla kisI bhI paristhiti meM koI bhI munirAja pramattasaMyata guNasthAna meM raha sakate hI nhiiN| yadi chaThaveM ke aMtarmuhUrta kAla pUrNa hote hI tatkAla sAtaveM apramattasaMyata zuddhopayogarUpa dazA me gamana nahIM hotA hai to nIce ke pA~caveM Adi pA~coM guNasthAnoM meM se kisI na kisI eka guNasthAna meM ve gamana karate hI haiN| kSAyika samyaktva sahita pramattavirata guNasthAna ho to unakA patana cauthe se nIce nahIM hogA / pramattasaMyata guNasthAna meM mAtra eka aMtarmuhUrta hI raha sakate haiN| 57. prazna: kyA aMtarmuhUrta ke bhI aneka bheda haiM ? uttara : hA~, aMtarmuhUrta ke asaMkhyAta bheda haiN| asaMkhyAta samayoM kI eka AvalI hotI hai| eka AvalI kAla meM eka samaya aura jor3a dene se jaghanya aMtarmuhUrta hotA hai| isameM do, tIna, cAra Adi samaya jor3a pramattavirata guNasthAna 149 se aMtarmuhUrta ke bheda hote jAte haiN| isItaraha bheda karate-karate muhUrta arthAt ar3atAlIsa miniTa meM se do samaya kama taka bheda karate jAne se aMtarmuhUrta ke asaMkhyAta bheda ho jAte haiM- ye sarva aMtarmuhUrta ke hI bheda haiN| gamanAgamana apekSA vicAra - gamana - 1. pramattasaMyata guNasthAnavartI bhAvaliMgI munirAja apanA yathAyogya eka aMtarmuhUrta kAla vyatIta karane para hamezA abhyasta ho jAne ke kAraNa trikAlI nija sahajAnaMdamaya zuddhAtmA ke dhyAna dvArA zuddhopayoga pragaTa karake Upara ke ekameva apramattasaMyata guNasthAna meM hI gamana karate haiM; anya apUrvakaraNa Adi guNasthAnoM meM sIdhe gamana nahIM krte| 2. yadi chaThaveM se nIce kI ora gamana kareM to apanI puruSArtha kI hInatA se / apane aparAdha se aura anya guNasthAna ke lie yathAyogya karmoM ke udayAdi se pramattasaMyata guNasthAnavartI bhAvaliMgI munirAja sIdhe dezavira guNasthAna meM gamana kara sakate haiN| yahA~ Ate hI ve bhAvaliMgI munirAja pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakarma ke udaya meM paMcama guNasthAnavartI dravyaliMgI muni ho jAte haiN| 3. aMtarmuhUrta pahale jo tIna kaSAya caukar3I ke anudaya se bhAvaliMgI munirAja the, ve hI pUrva kusaMskAroM kI tIvratAvaza apane pariNAmoM meM hInatA Ane se agale aMtarmuhUrta meM chaThaveM se sIdhe apratyAkhyAnAdi kaSAya karma ke udaya meM aviratasamyagdRSTi ho jAte haiM arthAt caturtha guNasthAnavartI dravyaliMgI ho jAte haiN| 4. koI chaThaveM guNasthAnavartI sacce munirAja apanI vyakta pariNatirUpa vItarAgatA se cyuta hote haiM aura usIsamaya zraddhA meM samyakmithyApanArUpa pariNamita hokara mizra darzanamohanIya karma ke udaya ke nimitta se chaThaveM se sIdhe tIsare mizra guNasthAna meM gamana karate haiN| inako bhI dravyaliMgI kaha sakate haiN| 5. koI dvitIyopazama samyaktva sahita pramattasaMyata munirAja cAritra evaM samyagdarzana se cyuta hokara anaMtAnubaMdhI kaSAya pariNAma ke vyakta hone
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 151 150 guNasthAna vivecana se tathA usIsamaya anaMtAnubaMdhI kaSAya karma kA udaya bhI A jAne se dUsare sAsAdana samyaktva guNasthAna meM gamana karate haiM aura dravyaliMgI munirAja bana jAte haiN| tIsare evaM dUsare guNasthAna kA kAla alpa hone se inake sAtha dravyaliMgIrUpa vyavahAra gauNa rahatA hai| 6. koI pramattasaMyata guNasthAnavartI bhAvaliMgI munirAja chaThaveM se sIdhe mithyAtva aura anaMtAnubaMdhI kaSAya karma ke udaya hone se mithyAtva guNasthAna meM bhI gamana karate haiM arthAt jo pahale samaya meM bhAvaliMgI munirAja the, ve hI apane puruSArtha kI viparItatA ke kAraNa viziSTa vItarAgatArUpa dharma se cyuta ho jAne se prathama guNasthAnavartI dravyaliMgI munirAja ho jAte haiN| dekho, pariNAmoM kI vicitratA ! bAhya meM dravyaliMgarUpa munipanA to yathArtharUpa se vaisA kA vaisA hI hai; lekina aMdara meM na muniyogya dharma (zuddhatA) rahA, na vratI zrAvaka ke yogya, na samyagdRSTi ke yogya prinnaam| Agamana - isa pramattasaMyata guNasthAna meM Agamana mAtra apramattasaMyata se hI hotA hai| apUrvakaraNa Adi uparima kisI bhI guNasthAnoM se sIdhe chaThaveM guNasthAna meM Agamana nahIM hotaa| nIce ke pA~coM guNasthAnoM meM se bhI pramattasaMyata guNasthAna meM Agamana nahIM hotaa| sAtaveM zuddhopayogarUpa apramattasaMyata guNasthAna se hI zubhopayogarUpa chaThaveM guNasthAna meM Agamana kA niyama hai| 58. prazna : chaThaveM guNasthAna ko zubhopayogarUpa hI kyoM kahA? aura nIce kI ora patana hote samaya prApta hone vAlA guNasthAna bhI kyoM kahA? uttara : chaThaveM pramattasaMyata guNasthAna meM tIna kaSAya caukar3I kA anudaya hone se zuddha pariNatirUpa vItarAgatA to hai; parantu yahA~ para munirAja ke saMjvalana kaSAya ke tIvra udaya se buddhipUrvaka zubhopayogarUpa bhAva hai, ata: use zubhopayogarUpa kahA hai| munijIvana meM do hI upayoga mukhyatA se hote haiM - (1) zuddhopayoga aura (2) zubhopayoga / nirvikalpa dhyAnarUpa avasthA, jo apramattadazA hai; use zuddhopayoga pramattavirata guNasthAna kahate haiN| dhyAna se cyuta hone para savikalpa avasthA zubhopayogarUpa hai; yahI pramattasaMyata dazA hai| dhyAna se cyuta honA kaho athavA nIce kI ora patana kaho - donoM kA artha eka hI hai| sAtaveM kI apekSA chaThavA~ guNasthAna nimnastara kA hai; ata: vaha nIce kI ora patana hote samaya prApta hotA hai| nIce kI ora patana kA artha pramattasaMyata avasthA muni avasthA hI nahIM hai; athavA vaha bhraSTa muni avasthA hai - aisA bhI nahIM hai / munijIvana hI aisA hotA hai ki jisameM dhyAna rahita avasthA honA usakA vyavahArasvarUpa kahalAtA hai, use zubhopayoga bhI kahate haiM aura yaha zubhopayoga, zuddhopayoga se bhinna va nimnakoTi kA hai| 59. prazna : kyA chaThaveM guNasthAna meM ArtadhyAna bhI hotA hai ? uttara : hA~, chaThaveM guNasthAna meM ArtadhyAna hotA hai; parantu vaha mukhyarUpa se zubhabhAvarUpa hotA hai aura kadAcit azubhopayogarUpa bhI ho sakatA hai; tathApi vaha bhI heyabuddhi se hotA hai| 60. prazna : cauthe aviratasamyaktva aura pA~caveM dezavirata guNasthAnoM meM svAnubhUtirUpa zuddhopayoga hotA hai| cauthe, pA~caveM guNasthAnoM se bhI Upara ke chaThaveM guNasthAna meM mAtra zubhopayoga hI hotA hai, zuddhopayoga nahIM; yaha bAta kaisI ? uttara : cauthe guNasthAna meM samyagdarzanarUpa dharma kI utpatti hotI hai, vaha karaNalabdhi ke binA nahIM hotii| ata: cauthe guNasthAna kI utpatti ke pUrva mithyAtva avasthA meM hI jIva AtmadhyAna kA buddhipUrvaka prayAsa karatA hai aura bhedavijJAna se yathArtha tattvajJAna kI bhAvabhAsanApUrvaka zuddhopayoga ke kAla meM hI samyaktva kI utpatti hotI hai| ___ aviratasamyaktva guNasthAna meM zubha, azubha aura zuddha tInoM upayoga hote haiN| tathA jisaprakAra caturtha guNasthAna se zuddhopayoga ke sAtha paMcama guNasthAna meM Agamana hotA hai| vaise hI paMcama guNasthAnavartI dravyaliMgI munirAja zuddhopayoga se hI sAtaveM guNasthAna meM gamana karate haiN|
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 guNasthAna vivecana cauthe yA pA~caveM guNasthAnavartI sAdhaka jIva uparima guNasthAnoM meM gamana na karate hue bhI yathAsamaya zuddhopayoga kI prApti karate rahate haiM; kyoMki ye donoM guNasthAnavartI jIva mokSamArgI haiN| zuddhopayoga ke abhAva meM bhI unako zuddhapariNati satata banI rahatI hai aura zuddhapariNati ko TikAye rakhane ke lie tathA use bar3hAne ke lie evaM AnaMda kA bhoga karane ke lie bhI zuddhopayoga kA puruSArtha karate rahate haiN| ___yadi yathAyogya kAla ke pazcAt bhI zuddhopayoga nahIM hogA to unake cauthA yA pA~cavA~ guNasthAna bhI nahIM rahegA; unheM mithyAtva guNasthAna kI prApti ho jAvegI; yaha vastusvarUpa hai| isalie cauthe-pA~caveM guNasthAna meM jIva ke puruSArtha ke anusAra kadAcit azubhopayopayoga, zubhopayoga athavA zuddhopayoga hotA hai| ___chaThaveM guNasthAna kA svarUpa hI alaga DhaMga kA hai| isa guNasthAna kA svarUpa hI buddhipUrvaka zubhopayogarUpa hai| pramattasaMyata guNasthAnavartI zubhopayogI bhAvaliMgI munirAja yadi zuddhopayoga karate haiM to unakA guNasthAna sAtavA~ apramattasaMyata ho jAtA hai| zuddhopayoga se chUTate haiM/girate haiM, to ve hI apramatta munirAja pramattasaMyata arthAt zubhopayogI ho jAte haiN| kisI bhI jIva ko mokSamArgI bane rahane ke lie use vItarAgatA honA Avazyaka hai| vaha vItarAgatA do kAraNoM se jIva ke pAsa yA sAtha rahatI hai - eka to zuddhopayoga se aura dUsare zuddhapariNati se| chaThaveM guNasthAna meM vItarAgatArUpa mokSamArga arthAt zuddhapariNati zubhopayoga ke sAtha-sAtha satata rahatI avazya hai; para chaThavA~ guNasthAna bhAvaliMgI munirAja kA hone para bhI usakA svarUpa hI vyakta zubhopayogarUpa hai; isalie pramattasaMyata guNasthAna meM zubhopayoga hI hotA hai, zuddhopayoga nhiiN| sAtaveM guNasthAna meM aura usake Age ke bhI sabhI guNasthAnoM meM mAtra zuddhopayoga hI rahatA hai; anya koI upayoga hotA hI nhiiN| chaThaveM se munijIvana hai; isase yaha svayameva nirNaya ho jAtA hai ki munijIvana meM mAtra do hI upayoga haiM - eka zuddhopayoga aura dUsarA zubhopayoga / pramattavirata guNasthAna 153 hama dravyAnuyoga kI apekSA guNasthAnoM kA vibhAjana nimnaprakAra kara sakate haiM - (1) mithyAtva guNasthAna se tIsare mizra guNasthAnaparyaMta niyama se zubha aura azubhopayoga hI hote haiN| (2) cauthe tathA pA~caveM guNasthAnoM meM zubha, azubha aura zuddhopayoga - tIna upayoga raha sakate haiN| (3) chaThaveM guNasthAna meM mAtra shubhopyog| aura sAtaveM guNasthAna se lekara Age ke sarva guNasthAnoM meM mAtra zuddhopayoga hI rahatA hai| vizeSa apekSA vicAra - 1. pramattasaMyata yaha chaThavA~ guNasthAna zuddhapariNati sahita zubhopayogarUpa hai| yadyapi yaha dazA munijIvana meM avazyaMbhAvI hai, tathApi baMdhakAraka hai| nATaka samayasAra (mokSadvAra chanda 40) meM ise jagapaMtha kahA hai, jo nimnaprakAra se hai - tA kAraNa jagapaMtha ita, uta zivamAraga jor| paramAdI jaga ko dhukai, aparamAdi ziva ora / / artha - isalie pramAda saMsAra kA kAraNa hai aura anubhava mokSa kA kAraNa hai| pramAdI jIva saMsAra kI ora dekhate haiM aura apramAdI jIva mokSa kI tarapha dekhate haiN| mukti prApta karane ke pUrva anivArya guNasthAnoM ke saMbaMdha meM yahA~ thor3A vicAra karate haiM - 1. aneka jIva dUsare sAsAdana guNasthAna ko prApta kie binA bhI mokSa prApta kara sakate haiM; kyoMki jo jIva aupazamika samyaktva ke sAtha cauthe Adi Upara ke guNasthAnoM se patita hotA hai, vahI dUsare guNasthAna meM AtA hai| aise uparima guNasthAnoM se sAsAdana meM patita na honevAle aneka jIva mokSa jA sakate haiN| ata: dUsarA guNasthAna anivArya nahIM hai| 2. tIsarA guNasthAna bhI anivArya nahIM hai; isa tIsare guNasthAna meM praveza kie binA bhI mukti saMbhava hai; kyoMki yadi jIva pahale guNasthAna se hI cauthe meM AtA hai athavA pA~caveM, sAtaveM meM AtA hai to chaThaveMsAtaveM meM AtmAnaMda kA rasapAna karate-karate nIce gamana kie binA hI
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna vivecana mukti prApta kara sakatA hai| ata: tIsarA guNasthAna bhI anivArya nahIM hai| 3. cauthe aviratasamyaktvaguNasthAna kI prApti ke binA bhI jIva mokSa kI prApti kara sakatA hai; kyoMki anAdi mithyAtva guNasthAna se sIdhe sAtaveM apramatta meM Akara chaThaveM-sAtaveM meM jhUlate hue Age zreNI mAMDakara mukta ho sakatA hai| ata: mukti ke pUrva aviratasamyaktva cauthe guNasthAna kI anivAryatA nahIM hai| 4. yadi dravyaliMgI munirAja anAdi mithyAtva guNasthAna se hI sAtaveM apramatta saMyata meM jAte haiM aura chaThaveM-sAtaveM meM hajAroM bAra jhUlate hue zreNI mAMDakara mukti prApta kara sakate haiM to unheM pA~cavA~ dezavirata guNasthAna bhI anivArya nahIM hai| 5. yadi munirAja upazamazreNI para ArohaNa karate haiM to hI upazAMta moha nAmaka gyArahaveM guNasthAna kI prApti hotI hai| jo munirAja upazamazreNI para ArohaNa na karate hue mAtra kSapakazreNI para hI ArohaNa karate haiM to unheM upazAMtamoha guNasthAna kI prApti hotI hI nahIM; isalie gyArahavA~ guNasthAna bhI anivArya nahIM hai aura upazamazreNI ke prathama tIna guNasthAna bhI anivArya nahIM haiN| ___ isa taraha saMkSepa meM dUsarA, tIsarA, cauthA, pA~cavA~, gyArahavA~ - ina pA~coM guNasthAnoM ke binA to kadAcit jIva mukti prApta kara sakatA hai; lekina chaThaveM pramattasaMyata guNasthAna ke binA to koI jIva mukti prApta kara hI nahIM sakatA arthAt mithyAtva, pramattavirata, apramattavirata, kSapakazreNI ke cAroM guNasthAna, sayogakevalI aura ayogakevalI ina nava guNasthAnoM ke binA jIva mukta nahIM ho sktaa| 61. prazna : isa pramattasaMyata guNasthAna ko baMdhanakAraka, zubhopayogarUpa, jagapaMtha aura kathaMcit AkulatA utpAdaka jAnate hue bhI bhAvaliMgI munirAja isa guNasthAna meM kyoM Ate haiM ? uttara : 1. mokSaprApti kA krama kisI bhI jIva ke icchAnusAra nahIM pramattavirata guNasthAna 155 hotA, jaisA vastusvarUpa hai, usake anusAra hI hotA hai| vaha vastusvarUpa tathA krama anaMta sarvajJa bhagavaMtoM ne jAnA hai aura use divyadhvani meM kahA hai| ___ munijIvana meM sabase pahale zuddhopayogarUpa apramattavirata guNasthAna kI prApti hotI hai| tadanaMtara sAtaveM guNasthAna se hI sIdhe kSapakazreNI ArohaNa karake mukta hone kI vyavasthA nahIM hai| zuddhopayogarUpa apramattavirata dazA meM yathAyogya eka aMtarmuhUrta kAla vyatIta hote hI paryAyagata yogyatA ke kAraNa tathA yathAyogya karmodaya ke nimitta se zubhopayogarUpa pramattavirata guNasthAna meM AnA anivArya rahatA hai| muniavasthA meM mAtra eka aMtarmuharta rahakara hI mukti prApta karanevAle bharata Adi ko bhI chaThaveM guNasthAna meM AnA anivArya hI thA / aMtarmuhUrta meM mukti pAnevAle munirAja bhI zreNI-ArohaNa ke pahale taiyArI kI dazA meM to eka aMtarmuhUrta meM hajAroM bAra chaThaveM-sAtaveM guNasthAna meM jhUlate haiM arthAt unheM bhI chaThaveM guNasthAna meM AnA par3atA hai, ve AnA nahIM cAhate / mokSaprApti ke pahale kA vastugata krama hI aisA hai| Agama pramANa se vasta kA svarUpa samajhane se jJAna meM yathArthatA evaM nirmalatA kI prApti jarUra hotI hai| jagapaMtha kA artha saMsAra kA mArga hai arthAt chaThaveM guNasthAna kA zubhopayogarUpa bhAva arthAt zubhapariNAma baMdharUpa hone se saMsAramArga hai| jaise agni meM zItalatA kI khoja vyartha hai, vaise zubha meM vItarAgatArUpa mokSamArga DhU~DhanA vyartha hai| 2. AcAryakRta sabhI zAstra-lekhana, upadeza, dIkSA-zikSA Adi prazasta vyavahAra kArya isa chaThaveM pramattavirata guNasthAna meM hI hote haiN| munijIvana ke chaThaveM guNasthAnavartI mahAmunirAja ko saMjvalana kaSAya tathA hAsyAdi nau nokaSAyoM ke tIvra udaya meM niyama se heya buddhipUrvaka zubha pariNAma hote hI haiM; kyoMki munijIvana meM (sthUlarUpa se) azubhopayoga ke lie avakAza hI nahIM hai| ata: zubha pariNAma meM buddhipUrvaka honevAle kArya bhI mokSamArga ke anukUla hI honA caahie| vAstava meM to gRhastha-jIvana meM jo kucha zubha pariNAma yA puNyarUpa kArya hote haiM, ve saba apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoM ke maMda udaya meM hote haiM aura munijIvana meM zubha pariNAma athavA prazasta/
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 guNasthAna vivecana puNya kArya niyama se saMjvalana kaSAya aura nau nokaSAyoM ke yathAyogya tIvra udaya meM hI hote haiN| isa kAraNa zrAvaka jIvana se bhI munijIvana kitanA bhinna prakAra hai, isakA svayameva jJAna ho jAtA hai| jo pariNAma munIzvaroM ke lie heya haiM, usI pariNAma dvArA hI zrAvakoM kA mahAna upakAra hotA hai| hameM thor3A vicAra karanA cAhie ki jaba munirAja ke heyarUpa (zubha) pariNAma se bhI zrAvaka kA sahaja kalyANa hotA hai to vAstavika vItarAgatarUpa dharma se zrAvaka kA avinAzI kalyANa kyoM nahIM hogA ? avazya hI hogaa| 3. AhAraka Adi RddhiyoM kA vyavahAra dharma-prabhAvanA hetu kadAcit upayoga isa savikalpa avasthArUpa chaThaveM pramattasaMyata guNasthAna meM hI hotA hai; kyoMki apramattAdi Upara ke guNasthAna nirvikalpa zuddhopayogarUpa hI hai| Rddhi zabda kA artha hai - puNyodaya se arthAt vizuddhi se prApta kucha viziSTa vikasita zakti kI upalabdhi / jina munirAjoM ko Rddhi kI prApti ho gayI hai, unako una RddhiyoM kA upayoga karanA hI cAhie, aisA koI niyama nahIM hai; kyoMki munirAja RddhiyoM se atyaMta nirapekSa hote haiN| 4. chaThaveM guNasthAna ke nAma meM prayukta 'pramatta' zabda aMtadIpaka hai; kyoMki mithyAtva se lekara pramattasaMyata paryaMta sarva jIva niyama se pramAda kI bahulatAvAle hI hote haiM / ina sabhI ke sAtha 'pramatta' zabda kA prayoga bhI kiyA jA sakatA hai| jaise- pramatta mithyAtva pramatta sAsAdanasamyaktva, pramatta mizra, pramatta aviratasamyaktva, pramatta dezavirata; para bhASAvijJAna ke niyamAnusAra saMkSiptIkaraNa ke lie mAtra chaThaveM guNasthAna meM pramatta zabda kA prayoga huA hai| 62. prazna : chaThaveM sAtaveM guNasthAna meM jhUlate hue pracura svasaMvedana kA AnaMda kI gaTAgaTa ghUMTa pInevAle sarva bhAvaliMgI munirAja kI vyakta pramattavirata guNasthAna 157 vItarAgatA (nizcaya dharma) samAna hI hotI hai yA usameM bhI kucha bheda rahatA hai ? uttara : aTThAIsa mUlaguNoM ke pAlanarUpa bAhya vyavahAradharma to sarva munirAjoM (AcArya, upAdhyAya, sAdhu) kA samAna hI hotA hai| aMtaraMga meM nizcayadharmarUpa tIna kaSAya caukar3I ke anudaya se vyakta vItarAgatA bha sAmAnya apekSA se samAna hI hotI hai| (vizeSa spaSTIkaraNa paMcAdhyAyI adhyAya dUsarA zloka 639 se 643 dekheM / ) sUkSma pariNAmoM kI apekSA se vicAra kiyA jAya to vItarAgatA hIna - adhika bhI ho sakatI hai; kyoMki isakA nimitta kAraNa saMjvalana kaSAya caukar3I tathA nokaSAya karmoM kA tIvra athavA maMda udaya hai| isa kAraNa aneka varSoM se dIkSita munirAja kI vItarAgatA vizeSa adhika ho sakatI hai| isa vivakSA kI mukhyatA se aneka varSoM se dIkSita munirAjoM ko caraNAnuyoga bar3A mAnatA hai| yaha kathana bhI sApekSa hI samajhanA cAhie; kyoMki alpakAla ke dIkSita munirAja bhI nijazuddhAtmA ke dhyAnarUpa vizeSa puruSArtha se purAne munirAja se bhI adhika vItarAgatA pragaTa kara sakate haiN| yaha saba kArya pariNAmoM kI vicitratA aura puruSArtha kI vizeSatA se hote haiN| yahI kAraNa hai ki tIrthaMkara bananevAle AdinAtha munirAja eka hajAra varSa muni dazA meM sAdhanA karane ke bAda arahaMta bhagavAna ho sake / bAhubalI munirAja ko kevalajJAna kI prApti ke lie eka hI varSa paryApta rhaa| zrI mallinAtha munirAja ke lie arahaMta avasthA kI prApti mAtra chaha dina kI sAdhanA se hI ho gaI thii| aura bharata munirAja ne to kevala aMtarmuhUrta kI sAdhanA se hI kevalajJAna ko prApta kara liyA thA / (1) AcArya, upAdhyAya tathA sAdhu sAmAnya dRSTi se ina tInoM parameSThiyoM kI vItarAgatA samAna hone para bhI gaNadharAdi pada para AsIna sAdhu parameSThI kI zuddhi viziSTa hotI hai / (2) jina munirAjoM ko parihAravizuddhi Adi RddhiyA~ prApta huI haiM unakI tathA anaMtAnubaMdhI kaSAya
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 guNasthAna vivecana kI visaMyojanA karanevAle sAdhuoM kI zuddhi/vItarAgatA vizeSa hotI hai; phira bhI hotI to bhUmikA ke aMdara hii| 63. prazna : aTThAIsa mUlaguNoM meM se yadi munirAjoM dvArA eka-do mUlaguNoM kA pAlana na ho sake to unheM muni mAnA jAya yA nahIM ? uttara : anaMta tIrthaMkaroM ke parama satya upadeza ko AcAryoM ne zAstroM meM lipibaddha kiyA hai| aise paramazraddheya evaM ArAdhya zAstroM kI AjJA mAnanA hamArA kartavya hai; jinase ihaloka tathA paraloka meM jIva kA AtmakalyANa hotA hai| una zAstroM kI to AjJA hai ki 28 mUlaguNoM kA samagra rIti se pAlana karanA hI sacce sAdhu kA svarUpa hai| kadAcit pUrva saMskAravaza mUlaguNoM ke pAlana meM kucha aticAra bhI laga sakate haiN| yadi eka-do athavA tIna-cAra mUlaguNoM kA pAlana na ho to bhI sacce gurupane kI mAnyatA svIkRta hone lage, to phira 5-6 yA 7-8 mUlaguNoM ke abhAva meM bhI gurupane kI mAnyatA rUDha ho sakatI hai yA mAtra 4-5 mUlaguNoM ke pAlana se bhI gurupanA mAnane meM ApattI nahIM rahegI; koI nizcita niyama hI nahIM raha paayegaa| isalie aTThAIsa mUlaguNoM kA pAlana akhaMDa karanA hI saccA gurupanA hai| 'mUlaguNa' yaha zabda hI hameM batAtA hai ki gurupane ke mUlaguNa haiM arthAt inake binA gurupanA saMbhava hI nahIM hai, jaise jar3a ke binA vRkSa nahIM hotaa| isa taraha aTThAIsa mUlaguNoM kI anivAryatA Agama, tarka tathA yukti se bhI yathArtha siddha hotI hai| 1. jo koI aTThAIsa mUlaguNoM kA AgamAnusAra nirdoSa pAlana karate haiM, ve sacce guru haiM, aisI paribhASA caraNAnuyoga ke zAstroM kI mukhyatA se karanA ucita hI hai| sacce munipane ke viSaya ko anya apekSAoM se bhI hameM samajhanA Avazyaka hai| ataH kucha spaSTIkaraNa karate haiN| 2. anaMtAnubaMdhI Adi tIna kaSAya caukar3I ke anudaya ke kAla meM dhyAna rahita tathA zuddha pariNati sahita avasthA ke samaya munirAja pramattavirata guNasthAna 159 jisaprakAra ke bAhya AcaraNa meM pravRtta hote haiM; usa AcaraNa ko aTThAIsa mUlaguNa kahate haiN| 3. tIna kaSAya caukar3I ke anudaya ke kAla meM zuddhopayoga se chUTane para zubhopayoga kI bhUmikA meM munirAja kI jIvanacaryA ko aTThAIsa mUlaguNa kahate haiN| 4. saMjvalana kaSAya caukar3I ke yathAyogya tIvra udaya ke nimitta se munirAja jisaprakAra ke AcaraNa meM pravRtta hote haiM; use aTThAIsa mUlaguNa kahate haiN| 64. prazna : kyA pulAka Adi muni sacce muni nahIM hote ? pulAka muni kA kyA svarUpa hai ? uttara : "jo uttara guNoM kI bhAvanA se rahita hoM aura kisI kSetra yA kAla meM kisI mUlaguNa meM aticAra lagAveM tathA jinake alpa vizuddhatA ho, unheM pulAka muni kahate haiN|" jaise garmI kI Rtu meM jaMghA taka paira dho lenA aadi| "pulAka muni vaise to bhAvaliMgI samyagdRSTi munirAja hI hote haiM; parantu vratoM ke pAlana meM kSaNika alpadoSa ho jAte haiM, phira bhI yathAjAtarUpa hI haiN| (unheM tIna kaSAya caukar3I ke anudayapUrvaka bhAvaliMgapanA hotA hai|) unheM sAmAyika aura chedopasthApanA do saMyama hote haiN|" (adhika spaSTikaraNa ke lie sarvArthasiddhi, tattvArthavRtti, arthaprakAzikA Adi graMthoM ko dekheN|) dhavalA pustaka 1 kA aMza (pRSTha 176 se 178) sAmAnya se pramattasaMyata jIva haiM / / 14 / / prakarSa se matta jIvoM ko pramatta kahate haiM aura acchI taraha se virata yA saMyama ko prApta jIvoM ko saMyata kahate haiN| jo pramatta hote hue bhI saMyata hote haiM, unheM pramattasaMyata kahate haiN| 14. zaMkA - yadi chaThaveM guNasthAnavI jIva pramatta haiM to saMyata nahIM ho sakate haiM; kyoMki pramatta jIvoM ko apane svarUpa kA saMvedana nahIM ho
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 guNasthAna vivecana sakatA hai| yadi ve saMyata haiM to pramatta nahIM ho sakate haiM; kyoMki saMyamabhAva pramAda ke parihAra svarUpa hotA hai| samAdhAna - yaha koI doSa nahIM hai; kyoMki hiMsA, asatya, steya, abrahma aura parigraha ina pA~ca pApoM se viratibhAva ko saMyama kahate haiM, jo ki tIna gupti aura pA~ca samitiyoM se anurakSita haiN| vaha saMyama vAstava meM pramAda se naSTa nahIM kiyA jA sakatA hai| kyoMki saMyama meM pramAda se kevala mala kI hI utpatti hotI hai| 15. zaMkA - chaThaveM guNasthAna meM saMyama meM mala utpanna karanevAlA hI pramAda vivakSita hai, saMyama kA nAza karanevAlA pramAda vivakSita nahIM hai, yaha bAta kaise nizcaya kI jAya? samAdhAna - chaThaveM guNasthAna meM pramAda ke rahate hue saMyama kA sadbhAva anyathA bana nahIM sakatA hai, isaliye nizcaya hotA hai ki yahA~ para mala ko utpanna karanevAlA pramAda hI abhISTa hai| dUsare chaThaveM guNasthAna meM honevAlA svalpakAlavartI mandatama pramAda saMyama kA nAza bhI nahIM kara sakatA hai| kyoMki sakalasaMyama kA utkaTarUpa se pratibandha karanevAle pratyAkhyAnAvaraNa ke abhAva meM saMyama kA nAza nahIM pAyA jaataa| 16. zaMkA - pAMca bhAvoM meM se kisa bhAva kA Azraya lekara yaha pramattasaMyata guNasthAna utpanna hotA hai ? samAdhAna - saMyama kI apekSA yaha guNasthAna kSAyopazamika hai| 17. zaMkA - pramattasaMyata guNasthAna kSAyopazamika kisaprakAra hai ? samAdhAna - kyoMki vartamAna meM pratyAkhyAnAvaraNa ke sarvaghAtI spardhakoM ke udayakSaya hone se aura AgAmI kAla meM udaya meM AnevAle sattA meM sthita unhIM ke udaya meM na AnerUpa upazama se tathA saMjvalana kaSAya ke udaya se pratyAkhyAna (saMyama) utpanna hotA hai. isaliye kSAyopazamika hai| 18. zaMkA - saMjvalana kaSAya ke udaya se saMyama hotA hai, isaliye use audayika nAma se kyoM nahIM kahA jAtA hai ? samAdhAna - nahIM; kyoMki saMjvalana kaSAya ke udaya se saMyama kI utpatti nahIM hotI hai| pramattavirata guNasthAna 161 19. zaMkA - to saMjvalana kA vyApAra kahA~ para hotA hai? samAdhAna - pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke sarvaghAtI spardhakoM ke udayAbhAvI kSaya se (aura sadavasthArUpa upazama se) utpanna hue saMyama meM mala ke utpanna karane meM saMjvalana kA vyApAra hotA hai| saMyama ke kAraNabhUta samyagdarzana kI apekSA to yaha guNasthAna kSAyika, kSAyopazamika aura aupazamika bhAvanimittaka hai| 20. zaMkA - yahA~ para samyagdarzana pada kI jo anuvRtti batalAI hai usase kyA yaha tAtparya nikalatA hai ki samyagdarzana ke binA bhI saMyama kI upalabdhi hotI hai ? samAdhAna - aisA nahIM hai; kyoMki Apta, Agama aura padArthoM meM jisa jIva ke zraddhA utpanna nahIM haI tathA jisakA citta tIna mUr3hatAoM se vyApta hai, usake saMyama kI utpatti nahIM ho sakatI hai| 21. zaMkA - yahA~ para dravyasaMyama kA grahaNa nahIM kiyA hai, yaha kaise jAnA jAya? samAdhAna - nahIM; kyoMki bhale prakAra jAnakAra aura zraddhAna kara jo yamasahita hai use saMyata kahate haiN| saMyata zabda kI isa prakAra vyuaAtti karane se yaha digambara munirAja ke 28 mUlagaNakA grahaNa nahIM kiyA hai| 5 mahAvrata ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha mhaavrt| 5 samiti IryA, bhASA, eSaNA, AdAnanikSepaNa aura pratiSThApanA (utsarga smiti)| 5 indriyavijaya sparzanandriya, rasanendriya, ghrANendriya, cakSurendriya aura karNendriya vijy| 6 Avazyaka samatA, stuti, vaMdanA, pratikramaNa, AlocanA (athavA svAdhyAya), prtyaakhyaan| 7 itara guNa kezaluMcana, varakhatyAga, asnAna, bhUmizayana, adaMtadhovana, khar3e-khar3e bhojana, dina meM eka bAra alpa aahaar|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ apramattavirata guNasthAna sAtaveM guNasthAna kA nAma apramattasaMyata hai; yaha guNasthAna dhyAnastha munirAja kA hai| vicAra kiyA jAya to vAstavika munijIvana kA prathama guNasthAna to apramattasaMyata hI hai; kyoMki pramattasaMyata guNasthAna to apramattasaMyata se nIce girane ke bAda prApta hotA hai| jaba koI bhI sAdhaka bhAvaliMgI munirAja ho jAtA hai, taba mithyAtva, aviratasamyaktva athavA dezavirata guNasthAna se sIdhe isa apramattasaMyata guNasthAna meM Akara hI hotA hai| isa vivakSA kI mukhyatA se athavA pravacanasAra graMtha kI caraNAnuyoga cUlikA kI dRSTi se mokSamArgaprakAzaka ke prathama adhyAya meM sAdhu ke svarUpa kA vivecana karate samaya pRSTha tIna para AyA hai - jo virAgI hokara, samasta parigraha kA tyAga karake zuddhopayogarUpa munidharma aMgIkAra krke....| __yahA~ zuddhopayoga kI pramukhatA se apramattasaMyata guNasthAna ko hI samajhanA caahie| zreNI ArohaNa kI taiyArI arthAt apUrva aura alaukika puruSArtha sAtaveM kI sAtizaya apramatta dazA meM hI hotA hai| AcAryazrI amRtacaMdra aura AcAryazrI jayasena pravacanasAra gAthA kramAMka 79 kI TIkA meM isa zuddhopayoga ko hI athavA apramattasaMyata guNasthAna ko parama-upekSA lakSaNa paramasAmAyika kahate haiN| munirAja kI pratijJA aura Antarika bhAvanA to zuddhopayogarUpa apramattasaMyata guNasthAna meM hI rahane kI hotI hai; parantu puruSArtha kI kamajorIvaza unheM pramattavirata guNasthAna meM AnA par3atA hai| AcArya zrI nemicandra ne gommaTasAra jIvakANDa gAthA 45 meM apramattasaMyata guNasthAna kI karmodaya sApekSa paribhASA nimnAnusAra dI hai - apramattavirata guNasthAna saMjalaNaNokasAyANudao, maMdo jadA tadA hodi| apamattaguNo teNa ya, apamatto saMjado hodi| saMjvalana kaSAya tathA nau nokaSAyoM ke maMda udaya ke samaya meM arthAt nimitta se pramAdarahita honevAlI vItarAgadazA ko apramattasaMyata guNasthAna kahate hai| yahA~ dhyAnAvasthA hai, zuddhopayoga hai| isalie vyavahAra sakalasaMyama pAlane kA zubhavikalpa nahIM ho sktaa| munirAja buddhipUrvaka to nija zuddhAtmA meM magna haiN| isa kAraNa dhyAnajanya AtmAnaMda kA rasapAna karate rahate haiN| ___apramattavirata guNasthAna meM saMjvalana dezaghAti kaSAya karma aura hAsyAdi nau nokaSAya karmoM kA maMda udaya hai; jo munirAja ko pramAdabhAva utpanna karane meM samartha nahIM hai; parantu AtmA meM abuddhipUrvaka vibhAva pariNAma kA astittva banA rahatA hai| ina pariNAmoM ke nimitta se hIna sthiti-anubhAga vAlA nayA karmabaMdha bhI niyama se hotA hI hai| saMjvalanajanya maMda vibhAva pariNAma aura tIna kaSAya caukar3I ke anudayapUrvaka utpanna vItarAga pariNAma - ina donoM kI mizra dazA ko apramattasaMyata guNasthAna kahate haiN| vItarAgatA va rAga-dveSa donoM cAritra guNa kI paryAyeM haiN| moha va yoga ke nimittase AtmA ke zraddhA vacAritraguNoM meM honevAlI tAratamyarUpaavasthAoM ko guNasthAna kahate haiM / mAtra vItarAga pariNAmoM ko apramatta guNasthAna nahIM kahA / saptama guNasthAna meM sthita munirAja mAtra vItarAga pariNAmoM ke dhAraka nahIM haiN| unheM kaSAya-nokaSAya karmoM ke maMda udaya ke nimitta se abuddhipUrvaka maMda rAga-dveSa pariNAma bhI dhArAvAhIrUpa se calate hI rahate haiN| munirAja rAga-dveSa pariNAmoM kA buddhipUrvaka anubhava bhale na karate hoM - trikAlI nija zuddhAtmA kA hI anubhava karate hoM; lekina sAdhaka avasthA hone ke kAraNa AtmapariNAmoM meM vibhAva bhAvoM kA sadbhAva hai aura unake nimittabhUta karmoM kI sattA aura udaya bhI hai| saMjvalana kaSAya-nokaSAyoM ke maMda pariNAmoM ke nimitta se yathAyogya nayA karmabaMdha bhI hotA hai|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 guNasthAna vivecana __apramattasaMyata se lekara sUkSmasAMparAya paryaMta ke cAroM guNasthAnoM meM honevAle abuddhipUrvaka-vibhAva bhAva sAdhaka kI apanI buddhi dvArA pakar3a meM nahIM Ate arthAt unake jJAna meM spaSTa jJeya nahIM banate haiM; kyoMki ve kevalajJAnagamya sUkSma bhAva haiN| AcAryazrI nemicandra ne hI gommaTasAra jIvakANDa gAthA 46 meM svasthAna apramatta guNasthAna kI dhyAna kI mukhyatA se bhedasahita paribhASA nimnAnusAra bhI dI hai, jo vizeSa mahattvapUrNa hai - NaTThAsesapramAdo vayaguNasIlolimaMDio nnaannii| aNuvasamao akhavao jhANaNilINo hu apmtto|| jinake vyakta aura avyakta sabhI prakAra ke pramAda naSTa ho gaye haiM; jo vrata, guNa aura zIloM se maMDita haiM, jo niraMtara AtmA aura zarIra ke bhedavijJAna se yukta haiM, jo upazama aura kSapaka zreNI para ArUDha nahIM hue haiM aura jo dhyAna meM lavalIna haiM; unheM apramattasaMyata kahate haiN| isa gAthA se spaSTa hai ki sAtaveM guNasthAna meM munirAja ko niyama se dhyAna hotA hI hai, jise zuddhopayoga nAma se bhI kaha sakate haiN| kadAcit isI ko dharmadhyAna Adi nAma se anyatra kahA gayA ho to hameM bhramita hone kI AvazyakatA nahIM hai| nAma to anya ho sakate haiM; lekina sAtavA~ guNasthAna dhyAnAvasthA kA hai, yaha nirNayarUpa se hameM samajhanA caahie| bheda apekSA vicAra - sAtaveM guNasthAna ke do bheda haiM- 1.svasthAna apramatta, 2.sAtizaya aprmtt| 1. svasthAna apramatta (niratizaya apramatta) 1.sarvapramAda nAzaka, vrata-guNa-zIloM se sahita anupazamaka-akSapaka dhyAna meM lIna munidazA svasthAna apramatta hai| 2. jisa apramattasaMyata guNasthAna se munirAja niyama se chaThaveM pramattasaMyata guNasthAna meM jAte haiM, usa apramattasaMyata guNasthAna ko svasthAna yA niratizaya apramatta kahate haiN| apramattavirata guNasthAna 3. bhAvaliMgI munirAja sAtaveM-chaThaveM aura chaThaveM-sAtaveM guNasthAna meM satata gamanAgamana karate hI rahate haiM/jhUlate hI rahate haiN| aise kAla meM unheM prApta honevAle apramattasaMyata guNasthAna ko svasthAna yA niratizaya apramatta kahate haiN| 2.sAtizaya apramattasaMyata - 1. cAritramohanIya karma kI 21 prakRtiyA~ (apratyAkhyAnAvaraNa 4, pratyAkhyAnAvaraNa 4, saMjvalana 4 aura hAsyAdi 9 nokaSAya) ke upazama tathA kSaya meM nimitta adha:karaNAdi tIna karaNoM meM se prathama adha:pravRttakaraNa dazA sAtizaya apramattasaMyata hai| 2. jisa apramattasaMyata guNasthAna se vizeSa puruSArthI munirAja niyama se chaThaveM pramattasaMyata gaNasthAna meM nIce Ate hI nahIM, usa apramatta dazA ko sAtizaya apramattasaMyata kahate haiN| 3. jisa apramattasaMyata guNasthAna se vizeSa puruSArthI munirAja niyama se pramattasaMyata meM na jAkara Upara apUrvakaraNa guNasthAna meM hI jAte haiM arthAt zreNI para ArUr3ha hote haiM, use sAtizaya apramattasaMyata kahate haiN| zreNI to AThaveM apUrvakaraNa guNasthAna se hI prAraMbha hotI hai; tathApi zreNI kI pUrva taiyArI sAtizaya apramattavirata guNasthAna meM hI hotI hai| apramatta kA spaSTIkaraNa - ___ pUrvokta vikathAdi paMdraha pramAdoM kI abhAvarUpa dazA arthAt zuddhopayogarUpa avasthA ko hI apramattasaMyata guNasthAna kahate haiN| apramatta dazA kaho athavA pracura AtmAnaMda kI dazA kaho - donoM kA eka hI artha hai| pramattasaMyata guNasthAnavartI munijIvana kI apekSA isa apramattasaMyata/ AtmalInatArUpa avasthA ko sAvadhAna avasthA kahate haiN| jinAgama kI racanA karanA, dharmopadeza denA, svayaM dIkSArthI pAtra zrAvakoM ko munidIkSA denA Adi kArya karanA muni ke lie chaThaveM guNasthAna kI pramAda dazA hai| ___ kevalIpraNIta vItarAga dharma mahAna adbhuta aura AzcaryakArI hai| jina-jina viSayoM ko sarva jagata sarvottama mAnatA hai /kahatA hai; unhIM
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 guNasthAna vivecana kAryoM ko karanA pramAda yA AtmA kI asAvadhAnatA athavA munijIvana kA anuttama kArya hai, aisA kathana kevalI bhagavAna karate haiN| munipanA hI alaukika tathA anupama dazA hai| yahI dazA sAkSAt bhagavAna hone kA saccA ekamAtra upAya hai| sAdhu huA to siddha huA karanI rahI na koya yaha abhiprAya satya hai| sAdhu arthAt digambara muni haiM to manuSya-gati ke jIva; lekina vAstava meM ve calate-phirate siddha bhagavAna hI haiM; kyoMki munijIvana siddhadazArUpI parvata kI talahaTI hI hai| jaise siddha bhagavAna sAkSAt jJAtA-dRSTA ho gaye haiM; vaise hI digambara bhAvaliMgI saMta bhI apanI bhUmikA ke anusAra jJAtA-dRSTA hI rahate haiN| samyaktva apekSA vicAra - svasthAna apramatta munirAja ko to aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyika - ina tInoM samyaktva meM se koI bhI eka samyaktva raha sakatA hai; parantu sAtizaya apramatta munirAja ko dvitIyopazama samyaktva aura kSAyika samyaktva - ina donoM meM se hI koI eka rahatA hai| sAtizaya apramatta guNasthAnavartI munirAja ko to zreNI para ArohaNa karanA hai| kSAyopazamika samyaktva ke sAtha ve zreNI ArohaNa nahIM kara sakate; kyoMki kSAyopazamika samyaktva meM jo kevalajJAnagamya cala malaagADha doSa hote haiM, ve sUkSma doSa bhI zreNI ke ArohaNa kArya meM bAdhaka haiN| yadyapi ye doSa samyaktvarUpI dharma meM to vizeSa bAdhA utpanna nahIM kara pAte; lekina zreNI-ArohaNa ke alaukika kArya meM bAdhaka avazya hote haiN| ataH bAdhakapane ko dUra karane ke lie hI munirAja kA kSAyopazamika samyaktva hI aupazamika samyaktvarUpa se pariNamita ho jAtA hai| isa kAraNa aupazamika samyaktva meM kSAyika samyaktva jaisI nirmalatA A jAtI hai, isI samyaktva ko dvitIyopazama samyaktva kahate haiN| zreNI car3hane ke sanmukha sAtizaya saptama guNasthAnavartI kSAyopazamika apramattavirata guNasthAna samyagdRSTi jIva ke trikaraNapUrvaka anaMtAnubaMdhI kaSAya catuSka ke visaMyojana tathA darzana mohanIya trika ke upazama ke samaya honevAle zraddhA guNa ke samyak pariNamana ko dvitIyopazama samyaktva kahate haiN| (upazama zreNIvAle ke lie anaMtAnubaMdhI kA visaMyojana ho athavA na bhI ho koI niyama nahIM hai|) cAritra apekSA vicAra - ___isa apramattasaMyata sAtaveM guNasthAna meM kSAyopazamika cAritra hotA hai| vaha kSAyopazamikapanA nimna prakAra ghaTita hotA hai - pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya karma ke vartamAnakAlIna sarvaghAti spardhakoM kA udayAbhAvI kSaya, unake hI bhaviSya meM udaya Aneyogya spardhakoM kA sadavasthArUpa upazama aura dezaghAti saMjvalana kaSAya tathA hAsyAdi nau nokaSAyoM kA maMda udaya hotA hai| ____ munijIvana meM vyakta/pragaTa vItarAgabhAva to nizcaya cAritra hai aura vItarAgatA ke sAtha usI samaya abuddhipUrvaka rAga pariNAma, vaha vyavahAra cAritra hai| nizcaya cAritra to mokSamArgasvarUpa hone se usase saMvara-nirjarA satata hote rahate haiM; usIsamaya jo abuddhipUrvaka kaSAyarUpa pariNamana hai, vaha vyavahAra cAritra hai, usase Asrava-baMdha bhI hote rahate haiN| kAla apekSA vicAra - jaghanya kAla - koI pramattasaMyata gaNasthAnavartI bhAvaliMgI saMta zubhopayoga kA abhAva karake zuddhopayogarUpa apramattasaMyata guNasthAna meM mAtra eka samaya hI raheM aura tatkAla hI manuSyAyu kA kSaya ho jAya to dhyAnAvasthA meM hI maraNa hotA hai| isaprakAra maraNa kI apekSA se hI mAtra eka samaya ghaTita ho jAtA hai| jaba upazamaka munirAja zreNI se utarate samaya apUrvakaraNa guNasthAna se nIce sAtaveM apramattasaMyata guNasthAna meM Ate haiM; taba apramattasaMyata meM mAtra eka samaya raha pAye aura tatkAla manuSyAyu kA kSaya ho jAya to maraNa kI apekSA mAtra eka samaya ghaTita ho jAtA hai|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 guNasthAna vivecana utkRSTa kAla - yadi apramattasaMyata guNasthAnavartI munirAja kA maraNa nahIM hotA hai to ve yathAyogya eka aMtarmuhUrta kAla paryaMta isa sAtaveM guNasthAna meM rahate haiN| sAtaveM guNasthAna kA utkRSTa kAla yathAyogya eka aMtarmuhUrta hai| madhyama kAla - chaThaveM guNasthAna se Upara apramattasaMyata meM jAne kI apekSA tathA apUrvakaraNa guNasthAna se nIce apramattasaMyata meM Ane kI apekSA bhI vicAra karate haiM aura maraNa kI vivakSA se bhI socate haiM to do, tIna, cAra Adi samayarUpa kAla se lagAkara yathAyogya aMtarmuhUrta kAla paryaMta bIca ke jitane bhI bheda haiM; ve saba apramattasaMyata ke madhyama kAla ke hI bheda haiN| gamanAgamana apekSA vicAra - gamana - 1. sAtizaya apramattasaMyata munirAja kA Upara kI ora gamana mAtra apUrvakaraNa guNasthAna meM hI hotA hai / 2. svasthAna apramattasaMyata munirAja kA gamana nIce pramattasaMyata guNasthAna meM hI hotA hai| 3. yadi upazamazreNI se nIce patana kAla meM koI munirAja apramattasaMyata guNasthAna meM Aye haiM to unakA gamana bhI pramattasaMyata guNasthAna meM hI hotA hai| 4. chaThaveM se sAtaveM meM Aye hoM athavA AThaveM se sAtaveM guNasthAna meM Aye hoM to bhI yadi dhyAnamagna munirAja kA zuddhopayoga ke kAla meM hI maraNa ho jAtA hai to una munirAja kA gamana vigrahagati ke samaya cauthe avirata samyaktva guNasthAna meM hI hotA hai| Agamana - 1. sAdiyA anAdi mithyAtva guNasthAnavartI dravyaliMgI munirAja kA mithyAtva se sIdhe apramattasaMyata guNasthAna meM Agamana ho sakatA hai| 2. aviratasamyaktva guNasthAnavartI dravyaliMgI munirAja kA sIdhe apramattasayaMta guNasthAna meM Agamana saMbhava hai| 3. dezavirati guNasthAnavartI dravyaliMgI munirAja kA sIdhe apramattasaMyata guNasthAna meM Agamana ho sakatA hai| apramattavirata guNasthAna 169 4. pramattasaMyata guNasthAnavartI bhAvaliMgI saMtoM kA Agamana sAtaveM apramattasaMyata meM to hamezA hotA hI hai| 5. upazamazreNI se nIce kI ora patana karanevAle apUrvakaraNa guNasthAna se apramattasaMyata meM AnA hotA hai| vizeSa apekSA vicAra - sAtizaya apramatta guNasthAna meM cAra Avazyaka kArya hote haiM / 1. samaya - samaya prati AtmA meM anaMtaguNI vizuddhi hotI rahatI hai| pahale samaya meM jitanI mAtrA meM vizuddhi hai, usase anaMtaguNI nayI viziSTa vizuddhi dUsare samaya meM ho jAtI hai| dUsare samaya kI vItarAgatA se tIsare samaya kI vItarAgatA anaMtaguNI bar3hatI hai; aisA krama aMtarmuhUrta kAla paryaMta lagAtAra calatA rahatA hai| vizuddhi yA vizuddhatA meM vRddhiMgata vItarAga pariNAma aura ghaTatA huA kaSAya kA aMza - donoM garbhita haiN| ise mizradhArA bhI kahate haiN| jaise - kisI AdamI ko Aja pahale dina dasa rupaye kA lAbha huA hai| vaha dasa rupayoM kA lAbha pratyeka dina dasa guNA bar3hatA rahatA hai to use sAtaveM dina kitanA lAbha hotA hai, isakA nirNaya kara lete haiN| isI se vItarAgatA meM anaMtaguNI vRddhi kA anumAna ho jAtA hai| (1) pahale dina kA lAbha mAtra dasa rupayA kA hai| (2) dUsare dina kA lAbha dasaguNA arthAt 10 hna 10 = 100 rupaye | (3) tIsare dina kA lAbha 100 10 = 1000 rupaye / (4) cauthe dina kA lAbha 1000hna 10 = 10000 rupaye / (5) pA~caveM dina kA lAbha 10000 hna 10 = 100000 rupaye | (6) chaThaveM dina kA lAbha 1 lAkha hna 10 = 10 lAkha rupaye / (7) sAtaveM dina kA lAbha 10 lAkha hna 10 = 1 karor3a rupaye / vyApAra meM yadi kisI ko roja dasa guNA lAbha hotA hai to usa vyApArI ko sAtaveM dina hI 1 karor3a rupayoM kA lAbha ho jAtA hai|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 guNasthAna vivecana yahA~ apramattasaMyata guNasthAna meM to prati samaya anaMtaguNI vItarAgatA bar3hatI hI jAtI hai| yadi sAtizaya apramattasaMyata munirAja ke yathAyogya mAtra eka aMtarmuhUrta kAla ke asaMkhyAta samayoM meM samaya-samaya prati anaMtaguNI vItarAgatA bar3hatI jAtI hai to vaha vItarAgatA Age kitanI bar3ha sakatI hai, isakA sAmAnya bodha hameM Agama pramANa se ho jAtA hai| anaMta kA pratyakSa jJAna to mAtra sarvajJa bhagavAna ko hI hotA hai| vItarAgatA ke anaMtaguNI vRddhi kA evaM kaSAya ke uttarottara hAnI/hIna hIna hone kA yaha krama jIva jaba jaka pUrNa vItarAgatArUpa nahIM pariNamatA hai taba taka arthAt 11veM yA 12 veM guNasthAna paryaMta lagAtAra calatA hI rahatA hai| isake phalasvarUpa svabhAva meM vizeSa magnatA aura pracura atIndriya Ananda kA bhoga munipravara karate rahate haiN| 65. prazna : bArahaveM guNasthAna se Age vItarAgatA meM anaMtaguNI vRddhi kyoM nahIM hotI? uttara : bArahaveM guNasthAna ke prathama samaya meM hI vItarAgatA paripUrNa pragaTa ho gayI hai to aba Age bar3hane ke lie kucha avakAza bacA hI nahIM hai / ata: pUrNa vItarAga hone para anaMtaguNI vizuddhirUpa pUrNa vItarAgatA satata akhaMDa aura avicalarUpa se anantakAlaparyaMta banI hI rahatI hai| 66. prazna : sthitibaMdha kise kahate haiM ? uttara : jJAnAvaraNAdi karmarUpa pariNamita pudgala skaMdhoM kA AtmapradezoM ke sAtha ekakSetrAvagAha sthitirUpa kAlAvadhi ke baMdhana ko sthitibaMdha kahate haiN| 2. sthitibaMdhApasaraNa hotA hai| pratyeka saMsArI jIva ko apanIapanI bhUmikAnusAra moha-rAga-dveSa pariNAmoM ke nimitta se pratyeka samaya meM nayA karma kA baMdha hotA hI rahatA hai| isa sAtizaya apramatta guNasthAnavartI munirAja ko viparIta mAnyatArUpa mithyAtva to hai hI nhiiN| vaha to cauthe guNasthAna se hI nahIM rhtaa| ata: darzanamohanIya ke nimitta se to nayA karmabaMdha hotA hI nhiiN| apramattavirata guNasthAna apramattasaMyata munirAja ke rAga-dveSa pariNAma bhI atyaMta hIna ho gaye haiN| agale aMtarmuhUrta se to ye munirAja zreNI para hI ArUr3ha honevAle haiM tathA vartamAna kAla meM vItarAgatA samaya-samaya prati bar3ha hI rahI hai| ata: nayA honevAlA karmabaMdha uttarottara kama sthiti lekara baMdhatA rahatA hai, ise hI sthitibaMdhApasaraNa kahate haiN| jaise kisI ko pahale aMtarmuhUrta meM sau varSa ke karma kA sthitibaMdha huA thaa| use hI dUsare aMtarmuhUrta meM 90 varSa kA sthitibaMdha hotA hai| tIsare aMtarmuharta meM 80 varSa kA sthitibaMdha hotA hai| cauthe aMtarmuharta meM 70 varSa kaa| isataraha naye karma kA sthitibaMdha kama kAlAvadhi kA hI hotA rahatA hai; use sthiti-baMdhApasaraNa kahate haiN| karmabaMdha meM jIva kA rAga-dveSa bhAva, nimitta mAtra hai aura nayA karma baMdha svayameva apane kAraNa se hIna sthitivAlA baMdhatA jAtA hai| isameM sAtizaya apramatta guNasthAnavartI munirAja kA buddhipUrvaka kucha kartavya nahIM hai| isalie sarvajJa kathita sahaja nimitta-naimittika saMbaMdha samajhanA bahuta mahattvapUrNa hai| ___ AcArya amRtacaMdra ke puruSArthasiddhyupAya, zloka 12 meM yaha viSaya atyaMta spaSTa rIti se AyA hai, jo isaprakAra hai - jIva ke kiye hae rAgAdi pariNAmoM kA mAtra nimitta pAkara kArmANa vargaNAoM ke pudgala skaMdha AtmA meM apane Apa hI jJAnAvaraNAdi karmarUpa pariNamana kara jAte haiN| 67. prazna : nimitta-naimittika saMbaMdha kise kahate haiM ? uttara : jaba upAdAna svata: kAryarUpa pariNamatA hai. taba bhAvarUpa yA abhAvarUpa kisa ucita (yogya) nimitta kAraNa kA usake sAtha sambandha hai - yaha batAne ke lie usa kArya ko naimittika kahate haiN| isa taraha se bhinna padArthoM ke isa svatantra sambandha ko nimitta-naimittika sambandha kahate haiN| nimitta-naimittika sambandha paratantratA kA sUcaka nahIM hai, kintu naimittika ke sAtha kauna nimittarUpa padArtha hai; usakA jJAna karAtA hai| jisa kArya ko nimitta kI apekSA naimittika kahA hai, usI ko upAdAna kI apekSA upAdeya bhI kahate haiM / (yaha saMbaMdha do dravyoM - upAdAna evaM nimitta kI eka samayavartI vartamAnakAla kI paryAyoM meM hI banatA hai|)
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna vivecana 3. prazasta prakRtiyoM kA anubhAga samaya-samaya anaMtaguNA bar3hA hai / prazasta prakRti kA artha hai sAtA vedanIya Adi puNya prakRti / isa viSaya ko samajhane ke lie hama pahale yaha nirNaya kareM ki puNyakarma kA baMdha zrAvaka ko adhika hotA hai yA munirAja ko / zrAvaka ke jIvana meM bAhya puNyakriyA adhika hotI hai, kyoMki pUjA, pratiSThA, vidhAna, dAna, paropakAra, yAtrAdi sarva puNya kriyAyeM zrAvaka hI to karatA hai| 172 munijIvana meM puNyarUpa bAhya kriyAkANDa ke lie avakAza nahIM hai; kyoMki puNya kriyAe~ AraMbhamUlaka hotI haiM aura munirAja to AraMbha ke tyAgI haiM; tathApi munijIvana meM puNya bhAva adhika hotA hai| isakA mUla kAraNa munimahArAja kI kaSAyoM kI maMdatA arthAt vizeSa vizuddhatA hI hai / jahA~ kaSAyoM kI adhika maMdatA hotI hai, vahA~ puNya kA anubhAga baMdha adhika hotA hai, aisA svAbhAvika niyama hai| sAtizaya apramattasaMyata avasthA meM virAjamAna munirAja kI vItarAgatA to vizeSa hai hI aura pratisamaya anaMtaguNI bar3ha bhI rahI hai| usake sAtha hI sAtha vidyamAna saMjvalana kaSAya uttarottara ati-ati maMda hotI jA rahI hai| isa kAraNa nayA puNyakarma kA baMdha to alpa sthiti aura adhika anubhAga vAlA hotA hI hai; lekina pUrvabaddha prazasta (puNya) prakRtiyoM kA anubhAga bhI pratisamaya anaMtaguNA bar3hatA arthAt utkarSita hI hotA rahatA hai| 4. aprazasta (pApa) prakRtiyoM kA anubhAga samaya-samaya prati anaMtaguNA ghaTatA hai / munirAja kI vItarAgatA kA bar3hanA, kaSAya kA satata maMda hote jAnA ina vizuddha pariNAmoM ke nimitta se sattA meM sthita tathA naye pApa karmoM kA anubhAga ghaTanA bhI svayameva hotA jAtA hai| jaise gur3a mIThA hotA hai, zakkara mIThI hotI hai aura mizrI bhI mIThI hotI hai; tathApi ina tInoM ke mIThepana meM aMtara hotA hai| vaise hI karmoM kI phaladAna zakti meM bhI alaga-alaga bar3hatI huI athavA ghaTatI huI vizeSatAe~ hotI haiM, use hI anubhAga baMdha samajhanA caahie| dekho, prakRti kI vicitratA ! mithyAdRSTi jIva aMtaraMga kI ruci puNya cAhatA hai; lekina use puNya milatA nahIM, ulaTA puNya kI cAha apramattavirata guNasthAna 173 se pApa kI hI prApti hotI hai| samyagdRSTi puNya cAhatA nahIM arthAt puNya ko heya mAnatA hai to bhI use sAtizaya puNya kA baMdha hotA rahatA hai| zreNI ke sanmukha yA zreNI para ArUr3ha sAdhaka ke dharma to vizeSa bar3hatA hI jAtA hai, sAtha hI puNya kA anubhAga bhI prati samaya anaMtaguNA bar3hate jAnA aura usI samaya pApa kA anubhAga bhI pratisamaya anaMtaguNA ghaTate rahanA ye kArya svayameva tathA satata hote rahate haiN| Upara likhita (1) prati samaya anaMtaguNI vizuddhi (2) sthiti baMdhApasaraNa ( 3 ) prazasta prakRtiyoM kA anubhAga anaMtaguNA bar3hanA aura 4. aprazasta prakRtiyoM kA anubhAga anaMtaguNA ghaTanA - ye cAroM Avazyaka kArya sAtizaya apramatta guNasthAna meM prAraMbha ho jAte haiM aura Age AThaveM, navaveM aura dasaveM guNasthAnoM meM bhI hote hI rahate haiN| 68. prazna : upazAMta moha Adi Age ke cAroM guNasthAnoM meM ye Upara likhita cAroM Avazyaka kArya kyoM nahIM hote ? uttara : isake nimnAnusAra tIna kAraNa haiM - (1) upazAMta moha Adi Age ke cAroM guNasthAnoM meM navIna karmoM kA baMdha honA hI ruka gayA hai, ataH sthiti kama hone kA kAma hI nahIM rahA / (2) upazAMta moha Adi Age ke cAroM guNasthAnoM meM munirAja pUrNataH vItarAgI ho gaye haiM; isa kAraNa ina Avazyaka kAryoM ke lie avakAza hI nahIM hai| (3) kaSAya-nokaSAyoM kA abhAva hI ho gayA hai, isa kAraNa anubhAga ghaTane-bar3hane kA kucha kAma hI nahIM rahA / isIlie cAroM Avazyaka kArya gyArahaveM Adi guNasthAnoM meM hote hI nahIM / 5. sAtaveM guNasthAna ke nAma meM apramatta zabda AyA hai, vaha Adi dIpaka hai; kyoMki isa sAtaveM guNasthAna se lekara Upara ke sabhI guNasthAna apramatta hI hote haiN| apramatta dazA arthAt dhyAnAvasthA, zuddhopayoga, AtmalInatA, zuddhAtmA kI asti kI masti meM magnatA aise aneka nAma haiN|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 apramattavirata guNasthAna guNasthAna vivecana apramattasaMyata guNasthAna se lekara Age ke guNasthAnoM meM nivAsa karanevAle sarva mahAmunirAja abhUtapUrva atIndriya AtmAnanda kA pracuratA se rasapAna karate haiN| 6. uparima samayavartI jIvoM ke pariNAmoM se nimna samayavartI jIvoM ke pariNAmoM kI sadRza-sthiti ko adha:pravRttakaraNa kahate haiN| samajha lo, sAtizaya apramatta guNasthAnavartI do munirAja haiN| eka munirAja ko solahaveM samaya meM Ane vAlA zuddha pariNAma paMdrahavA~ samaya bIta jAne para solahaveM samaya meM huaa| anya munirAja ko vizeSa puruSArtha dvArA mAtra cAra samaya vyatIta hone para hI solahaveM samaya ke yogya/sadRza zuddha pariNAma ho gyaa| isaprakAra uparima samayavartI jIva ke pariNAmoM se nimna (adha:) samayavartI jIva ke pariNAmoM kI sadRzatA ghaTita huI; ise hI adhaHpravRttakaraNa kahate haiM / uparokta bhinna samayavartI pariNAmoM kI sadRzatA ko anukRSTi racanA bhI kahate haiN| 7. cAritra mohanIya karma ke upazama tathA kSaya ke prasaMga meM apUrvakaraNa ke sanmukha zuddhopayoga pariNAmoM ko adha:pravRttakaraNa kahate haiN| 8. sAtaveM apramattasaMyata guNasthAna meM maraNakara vigrahagati ke samaya cauthA guNasthAna ho jAtA hai| athavA maraNa ke pahale sAtaveM guNasthAna se girakara chaThaveM, pA~caveM, cauthe , dUsare evaM pahale guNasthAnoM meM se kisI bhI eka guNasthAna meM Ane para maraNa ho sakatA hai; parantu yaha niyama nahIM hai ki sAtaveM guNasthAnavAle cauthe guNasthAna meM hI Akara maraNa kareM; kyoMki sAtaveM guNasthAna meM bhI maraNa ho sakatA hai| dhavalA pustaka 1 kA aMza (pRSTha 179 se 180) sAmAnya se apramattasaMyata jIva haiM / / 15 / / pramattasaMyatoM kA svarUpa pahale kaha Aye haiM, jinakA saMyama pramAda sahita nahIM hotA hai; unheM apramattasaMyata kahate haiM arthAt saMyata hote hue jina jIvoM ke pandraha prakAra kA pramAda nahIM pAyA jAtA hai, unheM apramattasaMyata samajhanA caahiye| 22. zaMkA - bAkI ke saMpUrNa saMyatoM kA isI apramattasaMyata guNasthAna meM antarbhAva ho jAtA hai, isaliye zeSa saMyataguNasthAnoM kA abhAva ho jAyegA? samAdhAna - aisA nahIM hai; kyoMki jo Age kahe jAnevAle apUrvakaraNAdi vizeSaNoM se yukta nahIM hai aura jinakA pramAda naSTa ho gayA hai aise saMyatoM kA hI yahA~ para grahaNa kiyA hai| isaliye Age ke samasta saMyataguNasthAnoM kA inameM antarbhAva nahIM hotA hai| 23. zaMkA - yaha kaise jAnA jAya ki yahA~ para Age kahe jAnevAle apUrvakaraNAdi vizeSaNoM se yukta saMyatoM kA grahaNa nahIM kiyA gayA haiM ? samAdhAna - nahIM; kyoMki yadi yaha na mAnA jAya, to Age ke saMyatoM kA nirUpaNa bana nahIM sakatA hai, isaliye yaha mAlUma par3atA hai ki yahA~ para apUrvakaraNAdi vizeSaNoM se rahita kevala apramatta saMyatoM kA hI grahaNa kiyA gayA hai| vartamAna samaya meM pratyAkhyAnAvaraNIya karma ke sarvaghAtI spardhakoM ke udayakSaya hone se aura AgAmI kAla meM udaya meM AnevAle unhIM ke udayAbhAvalakSaNa upazama hone se tathA saMjvalana kaSAya ke manda udaya hone se pratyAkhyAna kI utpatti hotI hai, isaliye yaha guNasthAna bhI kSAyopazamika hai|
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 177 apUrvakaraNa guNasthAna apUrvakaraNa nAma kA yaha AThavA~ guNasthAna zreNI ke guNasthAnoM meM prathama guNasthAna hai| 69. prazna : zreNI kise kahate haiM ? uttara :cAritramohanIya karma kI (anaMtAnubaMdhI catuSka rahita) 21 prakRtiyoM ke upazama yA kSaya ke nimitta se vRddhiMgata honevAle jIva kI vizuddhi ko/vItarAga pariNAmoM ko zreNI kahate haiN| zreNI ke do bheda haiM - upazamazreNI aura ksspkshrennii| 70. prazna : upamazazreNI aura kSapakazreNI kI kyA paribhASA hai ? uttara : jisameM cAritra mohanIyakarma ke 21 prakRtiyoM ke upazama ke sAtha vizuddhi/vItarAgatA uttarottara bar3hatI jAtI hai, use upazamazreNI kahate haiN| AThavA~, nauvA~, dasavA~ aura gyArahavA~ ye cAra guNasthAna upazamazreNI ke haiN| jisameM cAritramohanIya karma kI 21 prakatiyoM ke kSaya ke sAtha vItarAgatA/vizuddhi uttarottara bar3hatI jAtI hai, use kSapakazreNI kahate haiN| AThavA~, nauvA~, dasavA~ aura bArahavA~ ye cAra guNasthAna kSapakazreNI ke haiN| 71. prazna : cAritramohanIya kI 21 prakRtiyoM kI kSapaNA (kSaya) karanevAle kSapaka munirAja sUkSmasAMparAya guNasthAna se kyA upazAMta moha guNasthAna ko lAMghakara kSINamohI ho jAte haiM ? uttara : nahIM, yahA~ lAMghakara jAne kI bAta hI nahIM hai| kSapaka munirAja cAritramohanIya karma kA kSaya karate hue uttarottara vItarAgatA bar3hAte hue use pUrNa karate haiM arthAt sUkSmasAMparAya guNasthAna meM zeSa sUkSma lobha kaSAya karma kA bhI kSaya karake sIdhe kSINamoha nAmaka bArahaveM guNasthAna meM pahu~ca jAte haiN| isalie unake mArga meM upazAMtamoha guNasthAna ke Ane kA prazna hI nahIM hai| kSaya karanevAle ke mArga meM karmoM ke upazama ke sthAna kaise A sakate haiM ? donoM kA svarUpa eka-dUsare se bhinna hI hai| apUrvakaraNa guNasthAna AcAryazrI nemicandra ne gommaTasAra jIvakANDa gAthA 50 meM apUrvakaraNa guNasthAna kI paribhASA nimnAnusAra dI hai - aMtomuhatta kAlaM, gamiUNa adhApavattakaraNaM tN| paDisamayaM sujjhaMto, apuvvakaraNaM smmilliyi|| adhaHpravRttakaraNa saMbaMdhI aMtarmuhUrta kAla pUrNa kara prati samaya anaMtaguNI zuddhi ko prApta hue pariNAmoM ko apUrvakaraNa guNasthAna kahate haiN| isameM anukRSTi racanA nahIM hotii| isa guNasthAna kA pUrA nAma "apUrvakaraNa praviSTa zuddhisaMyata' hai| uparima samayavartI jIva ke pariNAma aura nimna samayavartI jIva ke pariNAmoM meM samAnatA kA honA, use anukRSTi kahate haiN| aisI samAnatA apUrvakaraNa guNasthAna meM nahIM ho sakatI; kyoMki apUrvakaraNa guNasthAna meM jIva ke pratyeka samaya ke pariNAma pUrva samaya kI apekSA apUrvaapUrva hI hote haiM; arthAt yahA~ eka samaya ke pariNAmoM kI samAnatA dUsare samaya ke pariNAmoM ke sAtha kabhI ho hI nahIM sktii| bheda apekSA vicAra - upazamaka apUrvakaraNa aura kSapaka apUrvakaraNa - aise do bheda haiN| apUrvakaraNapraviSTa zuddhisaMyata saMbaMdhI spaSTIkaraNa - zabdArtha - a = nahIM, pUrva = pahale, apUrva = atyanta navIna, karaNa = pariNAma; arthAt pUrva meM kabhI bhI pragaTa nahIM hue hoM aise atyanta navIna zuddha pariNAma / praviSTa = praveza prApta, zuddhi = zuddhopayoga, saMyata = zuddhAtmasvarUpa meM samyaktayA lIna / - cAritramohanIya karma kI 21 prakRtiyoM ke upazama yA kSaya meM nimitta honevAle, pUrva meM aprApta, viziSTa vRddhiMgata, zuddhopayoga pariNAma yukta jIva apUrvakaraNa praviSTa zuddhisaMyata hai| samyaktva apekSA vicAra - ___ apUrvakaraNa guNasthAna meM dvitIyopazama samyaktva aura kSAyika samyaktva ina donoM samyaktvoM meM se munirAja ko koI eka samyaktva rahatA hai| dvitIyopazama samyagdRSTi munirAja to upazama zreNI para hI ArUr3ha hote haiM
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 guNasthAna vivecana aura kSAyika samyagdRSTi munirAja upazama athavA kSapaka ina donoM zreNiyoM meM se kisI bhI eka zreNI para ArohaNa kara sakate haiN| 72. prazna : dvitIyopazama samyagdRSTi munirAja kSapaka zreNI nahIM car3hate; isakA kyA kAraNa hai ? uttara : puruSArtha kI kamI ke kAraNa jina munirAjoM ne yathArtha zraddhA meM bAdhaka darzanamohanIya karmoM kA sattA meM se sarvathA nAza nahIM kiyA ho, unheM cAritramohanIya karma kA nAza karane kA ugra puruSArtha kahA~ se aura kaise ho sakatA hai ? arthAt nahIM ho sktaa| vAstavika sthiti yaha hai ki dvitIyopazama samyagdRSTi ke pAsa abhI darzanamohanIya karma kI sattA hai; isa kAraNa kucha viziSTa kAla samApta ho jAne para ve munirAja kadAcit nIce ke guNasthAnoM meM girakara mithyAdRSTi bhI ho sakate haiN| apane puruSArtha kI kamI ke kAraNa, pUrva saMskAravaza va sattA meM rahe hue karma kA udaya Ane para kiMcit nyUna arddhapudgala parAvartana paryaMta saMsAra meM paribhramaNa bhI kara sakate haiN| jina munirAja kI zraddhA bhaviSya meM kiMcit mAtra bhI malina hone kI saMbhAvanA hai, una munirAja kI vartamAnakAlIna paryAya meM cAritramohanIya karma kA kSaya karane kI yogyatA nahIM hotI / Upara ke vivecana se hameM yaha nirNaya ho jAtA hai ki zraddhA kI kisI bhI prakAra kI aMzamAtra bhI kamI athavA usake bAdhaka karma kI sattA bhI cAritra kI nirmalatA meM aura pUrNatA meM bAdhaka hotI hai| isalie prathama zraddhA kI nirmalatA ke lie apratihata puruSArtha kI AvazyakatA hotI hai| zraddhA kI kSAyikarUpa paripUrNa nirmala dazA pragaTa hone para hI cAritra kI pUrNatA karane kA puruSArtha jAgRta hotA hai| cAritra arthAt sarvotkRSTa dharma, mukti kI prApti kA sAkSAt kAraNarUpa dharma karane ke liye athavA vizeSa vikasita karane ke liye athavA pUrNa karane ke liye sarvaprathama, dharma kA mUla jo samyagdarzana hai, vaha kSAyikarUpa honA hI cAhie; aisA sarvathA niyama hai| isalie dvitIyopazama samyaktvI munirAja kI kSapakazreNI car3hane kI vartamAna kAla meM yogyatA nahIM hotI hai| apUrvakaraNa guNasthAna 179 darzanamohanIya karma kA pUrNa nAza hone para hI cAritramohanIya karma ke nAza hone kA krama hai| sarvajJa bhagavaMtoM ne kevalajJAna se jise jAnA hai, paramparA se prApta usI jJAna ko digambara munirAjoM ne zAstra meM lipibaddha kiyA hai| 73. prazna : munirAja ko dvitIyopazama samyagdRSTi honA hI nahIM cAhie, ve aisA jaghanya kArya karate hI kyoM haiM ? uttara : karmoM kA upazama karanA athavA kSaya karanA yaha kAma na kisI munirAja kA hai aura na kisI bhI zrAvaka kA hai; kyoMki karma jar3a haiM aura ve AtmA se atyaMta bhinna haiN| munirAja nija zuddhAtmA meM ramaNa karanerUpa kArya ( cAritra) karate rahate haiN| usake nimitta se karmoM meM unakI apanI svayaM kI yogyatAnusAra jo avasthA honI hotI hai, vaha hotI rahatI hai| mujhe kSAyika samyaktva karanA hai, isa cAha se kisI ko bhI kSAyika samyaktva prApta nahIM hotA, mukti bhI nahIM hotI hai| eka dravya dUsare dravya kA acchA-burA athavA dUsare dravya meM kucha hera-phera kara hI nahIM sakatA; aisA niHzaMka nirNaya karanA caahie| 74. prazna: karaNAnuyoga ke kathana ke samaya bIca-bIca meM adhyAtma kA viSaya kyA khIra meM kaMkar3a jaisA nahIM lagatA ? use chor3akara bAta karo na ! uttara : are bhAI ! tumane yaha kyA bAta kara dI ? karaNAnuyoga meM adhyAtma kaMkar3a jaisA nahIM zakkara jaisA hai| jaise- zakkara binA khIra, khIra sI nahIM lagatI; vaise hI adhyAtma binA karaNAnuyoga kI apekSA samajha meM nahIM aatii| eka dravya dUsare dravya kA kucha bhI nahIM karatA; sarvadravya svAdhIna tathA svataMtra evaM svayaM pariNamanazIla hai| yaha to sarvajJa kathita vastu-vyavasthA kA mUla prANa arthAt sarvasva hai| yaha mAtra adhyAtma kA hI viSaya nahIM hai, cAroM anuyogoM kA mUla AdhAra hai| isake binA jIvana meM dharma hone kI bAta to jAne do, dharma samajhane kI pAtratA bhI nahIM A sktii|
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ apUrvakaraNa guNasthAna ___181 guNasthAna vivecana 75. prazna : Apane Upara 73veM prazna ke uttara meM kahA - "karmoM kI apanI-apanI yogyatAnusAra upazamAdika kArya hote haiM" isakA artha kyA hai ? uttara : pudgalamaya jJAnAvaraNAdi AThoM hI karmoM meM acetanapanA samAna hone para bhI pariNamana svabhAva ke kAraNa pratyeka karma kI pariNamana karane kI apanI-apanI svataMtra yogyatA hotI hai| vizeSa spaSTIkaraNa nimnAnusAra hai - 1.'kSayopazama' to mAtra jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura aMtarAya - ina cAra ghAti karmoM meM hI hotA hai| anya cAra aghAti karmoM meM nahIM tathA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa evaM aMtarAya - ina tInoM karmoM kA kSayopazama anAdi se nigoda jIvoM meM bhI niyama se pAyA jAtA hai| 2. aMtarakaraNarUpa/prazasta upazama anantAnubaMdhI ko chor3akara darzanamohanIya tathA cAritramohanIya karmoM meM hI hotA hai| anya sAtoM karmoM meM nhiiN| 3. sadavasthArUpa yA aprazasta upazama mAtra cAroM ghAti karmoM meM hI hotA hai, anya cAroM aghAti karmoM meM nhiiN| 4. visaMyojanA mAtra anaMtAnubaMdhI kaSAyoM kI hotI hai; anya kisI bhI karma meM yA apratyAkhyAnAvaraNa Adi kaSAyoM kI bhI nahIM hotii| 5. saMkramaNa bhI sabhI karmoM meM nahIM hotaa| jaise - Ayukarma ke cAroM bhedoM kA paraspara meM saMkramaNa nahIM hotaa| darzanamohanIya aura cAritramohanIyameM bhI paraspara saMkramaNa nahIM hotaa| mUla karmoM meM saMkramaNa nahIM hotaa| sajAtIya prakRti ke uttara bhedoM meM saMkramaNa hotA hai| jaise - sAtA kA asAtAvedanIya meN| mithyAtva kA mizra meM aura mizra kA samyaktva prakRti meM; anaMtAnubaMdhI cAroM kaSAyoM kA 12 kaSAya aura 9 nokaSAyoM meM; apratyAkhyAnAvaraNa evaM pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoM kA anya kaSAyanokaSAyoM meM aadi| 6. Ayukarma ko chor3akara jJAnAvaraNAdi sAtoM karmoM kA niraMtara baMdha hotA hai| kadAcit kisI ko eka aMtarmuhurta kAla paryaMta AThoM karmoM kA bhI baMdha hotA hai| 7. darzanamohanIya karma ke tIna bhedoM meM se mAtra mithyAtva karma kA hI baMdha hotA hai; mizra aura samyaktva prakRti - ina donoM kI sattA hotI hai aura inakA udaya bhI hotA hai; parantu niyama se baMdha nahIM hotaa| 8. mithyAtva karma kA kSaya svamukha se nahIM hotaa| mithyAtva karma mizrarUpa pariNamita hotA hai| mizra darzanamohanIya karma samyakprakRtirUpa se pariNamita hotA hai| tadanantara samyakprakRti karma udaya meM Akara svamukha se naSTa hotA hai| isI krama se mithyAtva kA nAza hotA hai| 9. anaMtAnubaMdhI kaSAya karma kA bhI svamakha se kSaya nahIM hotA. usakA visaMyojanA dvArA hI abhAva hotA hai| vAstava meM vicAra kiyA jAya to visaMyojanA kA artha sarva saMkramaNa hI hai; tathApi visaMyojita anaMtAnubaMdhI kaSAya caukar3I kadAcit phira se saMyojita bhI ho sakatI hai, isalie use visaMyojanA kahA hai| anya cAritramohanIya prakRtiyoM meM visaMyojanA nahIM hotii| 10. Ayukarma kA baMdha niraMtara nahIM hotaa| bhujyamAna Ayu karma (sthitibaMdha) ke do bhAga vyatIta ho jAne para tIsare bhAga ke prathama aMtarmuhUrta meM (Ayu 60 varSa kI ho to 40 varSa vyatIta hone para) prathama apakarSa kAla hotA hai| usameM navIna Ayu karma kA baMdha na ho to zeSa Ayu ke tribhAga meM dasarA apakarSa kAla hotA hai, usameM Ayukarma kA baMdha ho sakatA hai| yadi usameM bhI na ho to isI prakAra krama se ATha tribhAga meM se kisI nA kisI eka apakarSa kAla meM Ayukarma kA baMdha ho sakatA hai| yadi AThoM apakarSa kAloM meM Ayu kA baMdha na ho to maraNa ke aMtarmuhUrta pUrva Ayukarma kA baMdha avazya hotA hI hai| yaha vyavasthA karmabhUmiyA~ manuSya aura tiryaMca jIvoM kI haiN| deva aura nArakiyoM meM Ayu ke aMtima chaha mAsa meM ATha apakarSa kAla kA niyama hai| athavA jise prathama apakarSa meM yA dvitIyAdi apakarSa kAla meM AyubaMdha hogA to zeSa apakarSakAloM meM usI-usI kA baMdha ho sakegA, hotA hI hai; aisA niyama nhiiN| bhogabhUmI ke jIvoM ko Ayu ke aMtima nava mAsa zeSa rahe, taba ATha apakarSoM meM Ayu ke baMdha kA niyama hai| (samyagjJAnacandrikA bhAga-2 pUrvArddha pR. 19)
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 guNasthAna vivecana 11. jIva ke prati samaya meM honevAle pariNAmoM ko nimitta kara karmoM meM apanI-apanI yogyatA se - 1. prakRtibaMdha bhinna-bhinna hI hotA hai| 2. pradezabaMdha pratyeka karma kA alaga-alaga hotA hai 3. sthitibaMdha bhI niyama se bhinna-bhinna hI aura 4. anubhAga baMdha bhI alaga-alaga hI hotA hai| cAritra apekSA vicAra - ____ apUrvakaraNa guNasthAna meM upazamaka ko aupazamika cAritra aura kSapaka ko kSAyika cAritra hotA hai| vaha isaprakAra - yadyapiapUrvakaraNa guNasthAnavartI munirAja ne kisI bhI cAritramohanIya karma kA upazamana yA kSaya nahIM kiyA hai; tathApi upazamanazakti se samanvita apUrvakaraNa zramaNa ke aupazamika cAritrabhAva ke astittva ko mAnane meM koI virodha nhiiN| (vizeSa spaSTIkaraNa ke lie dekhie-dhavalA pustaka 5, pRSTha kra. 205 gommaTasAra jIvakANDa gAthA 14; gommaTasAra karmakANDa gAthA 20 kI TIkA evaM bhAvadIpikA pRSTha 226-234) 76. prazna : upazama tathA kSapakazreNI ke Arohaka (car3hanevAle) ko aupazamika aura kSAyikacAritra kyoM kahA? jabaki yaha kArya to upazAMta moha aura kSINamoha guNasthAna meM hotA hai| uttara : ApakA kahanA sahI hai| upazAMta moha guNasthAna meM pUrNa aupazamika cAritra hotA hai aura kSINamoha guNasthAna meM pUrNa kSAyika cAritra hotA hai; kyoMki vahIM cAritramohanIya karma kA pUrNa upazama yA kSaya hotA hai| yahA~ jo abhI kahA hai, yaha kathana paramasatya hone para bhI AThaveM guNasthAna ke prathama samaya meM aupazamika cAritra aura kSAyikacAritra Agama meM upacAra se kahA hai| isa upacAra kathana kA kAraNa bhI nimnaprakAra hai - jo mahAmunIzvara upazama apUrvakaraNa guNasthAna ke prathama samaya meM praveza kara cuke haiM, ve niyama se (yadi AThaveM se gyArahaveM guNasthAna paryaMta bIca meM maraNa na ho to) kramapUrvaka tIna hI aMtarmuhUrtarUpa guNasthAnoM meM uttarottara zuddhi kI vRddhi karate hue upazAMtamohI ho jAte haiM; isalie apUrvakaraNa ke prathama samaya meM hI aupazamika cAritra hai; aisA Agama meM kahA hai| kSapaka apUrvakaraNa guNasthAnavartI mahAmunIzvara ke pAsa to usa upazamaka se bhI adhika puruSArtha hai; kyoMki kSapaka ko to maraNa hone kA apUrvakaraNa guNasthAna 183 bhI apavAda nahIM hai| kSapaka apUrvakaraNa guNasthAnavartI mahAmunirAja AThaveM ke prathama samaya se ve mAtra yathAyogya tIna aMtarmuhUrta ke bAda nizcita hI kSAyika cAritravaMta ho jAte haiN| isakAraNa apUrvakaraNa guNasthAna ke prathama samaya se hI kSAyika cAritra upacAra se kahane meM kucha bhI Apatti nahIM hai| vAstavikarUpa se socA jAya to jaise chaThaveM-sAtaveM guNasthAna meM kSAyopazamika cAritra ghaTita hotA hai, vaise hI dasaveM sUkSmasAMparAya guNasthAna ke aMtima samaya paryaMta bhI kSAyopazamika cAritra hI ghaTita hotA hai| kAla apekSA vicAra - jaghanyakAla - yadi koI munIzvara upazamaka apUrvakaraNa guNasthAna meM kama se kama kAla raheMge to mAtra eka hI samaya raha sakate haiN| jaise - koI mahAmunirAja upazAMtamoha guNasthAna se utarate samaya nIce apUrvakaraNa guNasthAna meM mAtra eka samaya hI raha sake aura una mahAmunirAja ke manuSyAyu kA kSaya ho gayA, to maraNa kI apekSA apUrvakaraNa guNasthAna kA jaghanya kAla eka samaya ghaTita hotA hai| 77. prazna : Apane yaha kathana kSapaka apUrvakaraNa guNasthAnavartI munirAja ke Upara kyoM ghaTita nahIM kiyA ? uttara : bhAI ! kSapakazreNI para ArUr3ha munirAja kA maraNa hotA hI nahIM, yaha akATya niyama hai; kyoMki ve apratihata puruSArtha ke bala se karmoM kA uttarottara kSaya karate hue kSapakazreNI para ArohaNa kara rahe haiM aura zIghra pUrNa vItarAgatA ko prApta kreNge| ataH kSapaka munirAja ke lie maraNa kI apekSA jaghanya eka samaya nahIM ghaTatA; isalie nahIM ghttaayaa| 78. prazna : AThaveM upazamaka apUrvakaraNa meM AnevAle sAtizaya apramattasaMyata guNasthAnavartI munirAja ko kyoM nahIM liyA ? uttara : upazamazreNI car3hanevAle munirAja AThaveM guNasthAna ke pahale bhAga meM marate hI nahIM haiM - aisA kathana Agama meM AyA hai| ataH AThaveM upazamaka apUrvakaraNavAle munirAja ko nahIM liyaa|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 guNasthAna vivecana 79. prazna : isa AThaveM upazamaka apUrvakaraNa meM na maranerUpa niyama kI kyA AvazyakatA hai? uttara : karaNAnuyoga zAstra ke pratyeka kathana kA kAraNa/hetu nahIM de sakate: kyoMki karaNAnayoga zAstra ahetuvAda Agama hai, isalie jaisA hai, vaisA sarvajJa bhagavaMtoM ne kahA hai, Apa bhI usako AjJAnusAra mAna lo| zreNI car3hane ke tIvra puruSArtharUpa pariNAma meM maraNa nahIM hotA, yaha kAraNa bhI kaha sakate haiN| utkRSTakAla - yathAyogya eka hI aMtarmuhUrta hai| yadi upazamaka apUrvakaraNa guNasthAnavartI munirAja adhika se adhika kAla isa gaNasthAna meM raheMge to mAtra eka aMtarmuhUrta hI rheNge| kSapaka apUrvakaraNa guNasthAna kA kAla bhI yathAyogya aMtarmuhUrta hI hai| isakA jaghanya-utkRSTa kAla, aisA bheda hI nahIM hai| madhyamakAla - upazamaka apUrvakaraNa guNasthAna kA maraNa kI apekSA se do, tIna, cAra Adi samayoM se lekara yathAyogya aMtarmuhUrta kAla paryaMta bIca ke honevAle kAla ke sarva bheda madhyamakAla ke ho sakate haiN| gamanAgamana apekSA vicAra - gamana - 1. upazamaka yA kSapaka apUrvakaraNa guNasthAnavartI munirAja Upara kI ora niyama se anivRttikaraNa guNasthAna meM gamana karate haiN| 2. upazamaka apUrvakaraNa guNasthAnavartI munirAja zreNI se utarate samaya niyama se apramattasaMyata guNasthAna meM gamana karate haiN| 3. yadi AThaveM guNasthAnavartI munirAja kA AThaveM guNasthAna meM maraNa hotA hai to tatkAla hI vigraha gati ke pahale samaya meM hI ve cauthe aviratasamyaktva guNasthAna meM hI gamana karate haiN| car3hate samaya upazamaka apUrvakaraNa ke prathama bhAga meM maraNa na hone kA niyama hai; anya bhAga meM car3hate samaya bhI maraNa ho sakatA hai| utarate samaya upazamaka anivRttikaraNa se nIce apUrvakaraNa guNasthAna meM kisI bhI samaya maraNa ho sakatA hai| Agamana :- 1. upazamaka apUrvakaraNa guNasthAna meM Agamana nIce ke sAtaveM apramattasaMyata guNasthAna se hI hotA hai| apUrvakaraNa guNasthAna 185 2. upazamazreNI se utarate samaya Upara ke upazamaka anivRttikaraNa guNasthAna se bhI AThaveM guNasthAna meM Agamana hotA hai| 3. kSapaka apUrvakaraNa guNasthAna meM Agamana mAtra apramattasaMyata guNasthAna se hotA hai; Upara ke kisI bhI guNasthAna se nahIM; kyoMki kSapaka nIce utarate hI nahIM; ve to niyama se arahaMta banakara siddha hI ho jAte haiN| vizeSa apekSA vicAra - 1. sAtizaya apramattavirata guNasthAna meM adhaHpravRttakaraNa ke nimitta se jo cAra Avazyaka batAye gaye haiM, ve sarva Avazyaka isa apUrvakaraNa guNasthAna meM bhI nirantara hote hI rahate haiN| unako isa AThaveM guNasthAna ke saMbaMdha meM dubArA dekhane kA kaSTa kreN| 2. pUrvabaddha karmoM kA asaMkhyAtaguNA sthitikAMDaka ghAta hotA hai| sAtizaya apramatta guNasthAna meM adhaHpravRttakaraNa ke nimitta se naye baMdhanevAle karmoM kA uttarottara alpa sthitibaMdha hotA hai; isI kArya ko sthitibaMdhApasaraNa kahate haiN| apUrvakaraNa ke kAraNa pUrvabaddha karmoM kA sthitikAMDaka ghAta hotA hai| yahA~ rahasya kI bAta yaha hai ki kisI bhI karma kI sthiti (puNya ho yA pApa) kama honA sAdhaka ke liye acchA hI hai; kyoMki adhika sthitibaMdha kA artha saMsAra meM adhika samaya paryaMta rahakara janma-maraNa kI cakkI meM pisate rahanA hai| alpa sthitibaMdha meM to jIva kA maMdakaSAyarUpa bhAva kAraNa hai; parantu sthitikAMDaka ghAta meM to vRddhiMgata vItarAga pariNAma ke sAtha rahanevAlA maMda kaSAyarUpa vizuddhabhAva nimitta kAraNa haiN| sAtaveM guNasthAna se AThaveM guNasthAna meM vItarAgatA bar3ha gayI hai| sthitibaMdhApasaraNa kA bhAva yaha hai ki jaise sAmane, lar3ane ke liye Aye hue zatruoM ko apanI sAmarthya se balahIna karate rahane ke samAna hai aura sthitikAMDaka ghAta kA bhAva yaha hai ki jaise soye huye athavA lar3ane ke lakSya se vismata hae balavAna zatruoM ko sAvadhAna karake athavA zatrutA kA smaraNa dilAkara unake sAtha apane vizeSa sAmarthya se lar3ate hue una zatruoM ko yathA zIghra unakI zakti kSINa karate hue jIta lene ke samAna hai|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ge Ge Ge Ge Ge Ge Ge 186 guNasthAna vivecana sthitikAMDaka ghAta samajhane ke liye nakze kI madada lete haiN| lakIra pUrvabaddha karma ke sthAna para hai| lakIra ke UparI bhAga ke bagala meM eka cauka dikhAyA hai, jo bahata varSoM ke bAda udaya meM Ane yogya sattA meM par3e hue karmoM kA puMja hai| usa karmapuMja se nIce kI ora jAtA huA bANa dikhAyA hai| isakA artha bahuta varSoM ke bAda udaya meM Ane yogya karmoM ko vizuddha pariNAmoM ke nimitta hone se kama varSoM meM udaya Ane yogya viziSTa pramANa se arthAt uparitana vibhAga meM sthita karmoM kI sthiti ghaTakara adhaHstana ke vibhAga meM mila gaye, isI ko sthiti-kAMDakaghAta kahate haiN| 3. pUrvabaddha azubha karmoM kA asaMkhyAtaguNA anubhAga kAMDakaghAta hotA hai| vRddhiMgata vItarAgatA aura maMdakaSAyarUpa pariNAmoM ke kAraNa Upara sthitikAMDakaghAtasamajhAyA hai| nakze se bhI samajhAne kA prayAsa kiyA hai| jisa pApakarma kA jitanA sthitikAMDakaghAta hotA hai, usa mAtrA meM usa pApakarma kA r anubhAga niyama se kama hotA hai; aisA karma zAstra kA niyama hai| pahale samaya meM udaya meM AnevAle pApakarmoM meM jitanA anubhAga hai, usase agale-agale samaya meM udaya meM AnevAle una karmoM kA asaMkhyAta guNA anubhAga ghaTakara phaladAna zakti kI hInatA honA, asaMkhyAtaguNA anubhAgakAMDakaghAta hai| adhika anubhAgavAle karmaparamANuoM kA nIce kama anubhAgavAle karmaparamANurUpa viziSTa pramANa se zaktihIna honA hI anubhAgakAMDaka ghAta hai| anubhAga adhika aura karma-paramANu kama tathA anubhAga kama evaM karmaparamANu adhika, aisA hI anubhAga baMdha aura pradezabaMdha kA svarUpa hai| 4. apUrvakaraNa pariNAmoM ke nimitta se pUrvabaddha karmoM kI guNazreNI nirjarA kA prAraMbha huA hai| pahale samaya meM jitane karmoM kI nirjarA hotI hai, dUsare samaya meM unase asaMkhyAtaguNe adhika karmoM kI nirjarA hotI hai, use asaMkhyAtaguNInirjarA kahate haiN| pahale to pUrvabaddha sattA ke karmoM meM jIva ke pariNAmoM ke nimitta se svayameva karmoM kI guNazreNI racanA hotI hai| tadanaMtara phira guNazreNI apUrvakaraNa guNasthAna ___187 nirjarA kA prAraMbha hotA hai| nakze se isa viSaya ko spaSTa karate haiN| pAsa ke nakze meM 1 se lekara 7 paryaMta saMkhyA krama se dikhAI gayI hai| ____eka kramAMka kI jo pahalI Ar3I lakIra hai, usase dvitIya kramAMka kI lakIra caur3AI meM adhika hai arthAt pahale samaya 7 meM jitane karmoM kI nirjarA hotI hai, unase " asaMkhyAta guNI adhika karmoM kI nirjarA dvitIya samaya meM hotI hai| dvitIya samaya meM 3 jitane karma nirjarita hokara jhar3a jAte haiM, tRtIya 2 samaya meM unase asaMkhyAta guNe adhika karma ' jharate rahate haiN| aisA hI krama aba bhaviSya meM akhaMDarUpa se bArahaveM gaNasthAna ke aMtima samaya paryaMta calatA hI rhegaa| ise hI guNazreNI nirjarA kahate haiN| guNazreNI kI racanA honA aura guNazreNIrUpa nirjarA hote rahanA yaha krama jIva ke buddhiMgata zuddha pariNAmoM se svayameva hotA hI rahatA hai| isameM apane sahaja svabhAva ke Azraya se niraMtara zuddhi kI vRddhi karate rahanA; yaha to jIva kA kArya hai aura karmoM kI nirjarA honA yaha pudgala meM honevAlA kArya hai| karmoM kI nirjarA kA upAdAna karttA pudgala dravya hai, jIva nhiiN| 80. prazna : zreNI para ArUr3ha munirAja ke vItarAga pariNAmoM meM pratisamaya jaba anaMtaguNI vRddhi ho rahI hai, taba karmoM kI nirjarA bhI asaMkhyAta guNI ke sthAna para anaMtaguNI kyoM nahIM hotI? uttara : zreNI para ArUr3ha munirAja ke pariNAmoM meM vizuddhi anaMtaguNI pAI jAtI hai, vaha avibhAgI praticchedoM kI apekSA se hai aura karmoM kI nirjarA samayaprabaddha pramANa se hotI hai| eka saMsArI jIva ke adhika se adhika asaMkhyAtAsaMkhyAta samayaprabaddha pramANa hI karma kA sattva pAyA jAtA hai to nirjarA anaMtaguNA kaisI hogI ? eka samaya meM utkRSTa se asaMkhyAta samayaprabaddha kI hI nirjarA hotI hai, usase adhika nahIM hotI; ataH nirjarA kA pramANa asaMkhyAtaguNA hI hotA hai isalie anaMtaguNI nirjarA nahIM hotii|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna vivecana yadi karmoM kI nirjarA anaMtaguNI hogI to alpakAla meM hI munirAja ke AThoM karmoM kA kSaya ho jAyagA aura mukti bhI ho jaayegii| isakA artha sAtizaya apramatta guNasthAna ke kucha samayoM meM hI AThoM karma nikala jAyeMge / yadi alpakAla meM hI munirAja siddha bhagavAna ho jAyeMge to guNasthAna mAtra sAta hI rheNge| terahaveM guNasthAna arahaMta avasthA meM honevAle vihAra, divyadhvani se honevAlA upadeza Adi ke liye avakAza hI nahIM rahegA; sarvajJa kathita vyavasthA hI bigar3a jaayegii| 188 isase do dravyoM ke pariNamana kI svataMtratA svayameva spaSTa ho hI jAtI hai| jIva dravya meM pratisamaya uttarottara anaMtaguNI vizuddhatA kI vRddhi ho rahI hai; vaha apanI svataMtra yogyatA (upAdAna) se aura usI samaya vizuddhatA kA nimitta pAkara sattA meM par3e hue karmapariNata kArmANa vargaNArUpa pudgalaskaMdhoM kI asaMkhyAtaguNI nirjarArUpa kArya svayameva ho rahA hai, vaha bhI pudgala kI apanI svataMtra yogyatA se I kisI kA pariNamana kisI ke AdhIna nahIM hai| jIvAdi sarva anaMtAnaMta dravyoM kA pariNamana apane-apane meM pUrNa svataMtra evaM svAdhIna hai| 5. guNasaMkramaNa arthAt aneka azubha prakRtiyA~ zubha prakRtiyoM meM badala jAtI haiN| 81. prazna : saMkramaNa kise kahate haiM ? uttara : vivakSita karma prakRtiyoM ke paramANuoM kA sajAtIya anya prakRtirUpa pariNamana hone ko saMkramaNa kahate haiN| jaise jIva ke vizuddha pariNAmoM ke nimitta se pUrvabaddha asAtA veda prakRti ke paramANuoM kA sAtAvedanIya ke rUpa meM pariNamita honA / isameM bhI itanI vizeSatA hai ki 1. mUla prakRtiyoM meM paraspara saMkramaNa nahIM hotA / 2. cAroM Ayu karmoM meM Apasa meM saMkramaNa nahIM hotA / 3. mohanIya karma kA uttara bheda darzanamohanIya kA cAritramohanIya karma meM saMkramaNa nahIM hotA / 4. darzanamohanIya ke bhedoM meM evaM cAritramohanIyakarma ke bhedoM meM paraspara saMkramaNa hotA hai| apUrvakaraNa guNasthAna 189 isa prakaraNa meM rahasyamaya bAta yaha hai ki jIva ke moha-rAga-dveSa bhAvoM ke nimitta se pUrvabaddha karma binA badale jaise ke taise hI sattA meM bane raheM aura usIrUpa se udaya meM Akara jIva ko phala deM; aisA niyama nahIM hai / jIva ke pariNAmAnusAra sattA ke karmoM meM parivartana svayameva hotA hI rahatA hai; kyoMki jIva ke pariNAma satata badalate rahate haiM / ataH pUrvabaddha pApa karmoM kI ciMtA se vyagra / Akulita hone kI bilakula bhI AvazyakatA nahIM hai| jaise - kisI dhanavAna manuSya ne 25 varSa pUrva atyaMta utsAha aura dharmabhAvanA se lAkhoM rupaye jinabimba pratiSThA, graMtha prakAzanAdi vyavahAra dharma kAryoM meM kharca kiye the| usake usa puNya pariNAma ke anusAra vizeSa puNyakarma kA baMdha bhI usIsamaya svayameva huA thaa| vartamAnakAla meM usI dhanavAna manuSya ke pUrva kAla meM ba~dhe hue kisI pApa karma ke udaya se daridratA A gayI hai| aba vaha soca rahA hai ki yadi maiM 25 varSa pUrva lAkhoM rupaye dharmakAryoM meM kharca nahIM karatA to acchA rahatA, Aja garIbI nahIM aatii| vartamAnakAlIna isa viparIta cintana arthAt azubhabhAva se pUrvabaddha puNyakarma prathama to tatkAla kSINa / hIna ho jAte haiM; phira yadi azubha vicAroM kI prabalatA rahegI to puNyakarma saMkramita hokara pApakarmarUpa ho jAtA hai; ise saMkramaNa kahate haiN| isIprakAra pApa kA saMkramaNa puNya meM bhI ho jAtA hai| 6. bhinna-bhinna samayavartI jIvoM ke pariNAma asamAna hI hote haiN| jaise:- adhaH pravRttakaraNa meM bhinna-bhinna samayavartI jIvoM ke pariNAma samAna bhI ho sakate haiM; kintu isa apUrvakaraNa guNasthAna meM pariNAma samAna nahIM hote| apUrvakaraNa guNasthAnavartI jIvoM ke bhinna-bhinna samayavartI ke pariNAma uttarottara bhinna-bhinna hI hote haiM aura samAna samayavartI jIvoM ke pariNAma samAna bhI hote haiM aura asamAna bhI hote haiN|
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 guNasthAna vivecana dhavalA pustaka1kA aMza (pRSTha 180 se 184) apUrvakaraNa praviSTa zaddhi saMyatoM meM sAmAnya se upazamaka aura kSapaka ye donoM prakAra ke jIva haiM / / 16 / / ___karaNa zabda kA artha pariNAma hai aura jo pUrva arthAt pahale nahIM hue unheM apUrva kahate haiN| isakA tAtparya yaha hai, ki nAnA jIvoM kI apekSA Adi se lekara pratyeka samaya meM krama se bar3hate hue asaMkhyAta-lokapramANa pariNAmavAle isa guNasthAna ke antargata vivakSita samayavartI jIvoM ko chor3akara anya samayavartI jIvoM ke dvArA aprApya pariNAma apUrva kahalAte haiN| arthAt vivakSita samayavartI jIvoM ke pariNAmoM se bhinna samayavartI jIvoM ke pariNAma asamAna arthAt vilakSaNa hote haiN| isa taraha pratyeka samaya meM honevAle apUrva pariNAmoM ko apUrvakaraNa kahate haiN| ___isameM diye gaye apUrva vizeSaNa se adhaHpravRtta-pariNAmoM kA nirAkaraNa kiyA gayA hai, aisA samajhanA cAhiye; kyoMki jahA~ para uparitana samayavartI jIvoM ke pariNAma adhastana samayavartI jIvoM ke pariNAmoM ke sAtha sadRza bhI hote haiM aura visadRza bhI hote haiM aise adhaHpravRtta meM honevAle pariNAmoM meM apUrvatA nahIM pAI jAtI hai| 24. zaMkA - kSapaNanimittaka pariNAma bhinna haiM aura upazamananimittaka pariNAma bhinna haiM, unameM ekatva kaise ho sakatA hai? samAdhAna - nahIM, kyoMki kSapaka aura upazamaka pariNAmoM meM apUrvapane kI apekSA sAmya hone se ekatva bana jAtA hai| 25. zaMkA - pA~ca prakAra ke bhAvoM meM se ina guNasthAna meM kaunasA bhAva pAyA jAtA hai? samAdhAna - kSapaka ke kSAyika aura upazamaka ke aupazamika bhAva pAyA jAtA hai| anivRttikaraNa guNasthAna anivRttikaraNa nAma kA yaha navavA~ guNasthAna hai| zreNI ke guNasthAnoM meM isakA dUsarA kramAMka hai| siddha bhagavAna anaMta haiM / guNoM kI apekSA eka siddha bhagavAna dUsare kisI bhI siddha bhagavAna se choTe athavA bar3e nahIM hote| sabhI siddha bhagavAna samAna hI hote haiN| tattvArthasUtra ke dasaveM adhyAya kA nauvA~ sUtra bhedadarzaka hai - kSetrakAlagatiliMgatIrthacAritrapratyekabuddhabodhitajJAnAvagAhanAntarasaMkhyAlpabahutvataH saadhyaaH| kSetra, kAla, gati Adi bAraha apekSAoM se siddha jIvoM meM bhUtakAla meM honevAlI vizeSatAoM kI apekSA bhUtanaigamanaya se bheda bhI batAye gaye haiN| vartamAna meM dharma pariNAma kI/vItarAga pariNAma kI athavA anaMta catuSTaya kI dRSTi se athavA siddhoM ke ATha guNoM kI mukhyatA se vicAra karane para to siddhoM meM paraspara tilatuSamAtra bhI aMtara yA bheda nahIM hai| isa abheda arthAt ekarUpatA kA sahI dRSTi se prAraMbha nauveM anivRttikaraNa guNasthAna ke prathama samaya se hI hotA hai| isalie isa DhAIdvIpa ke kisI bhI kSetra meM koI bhI munirAja bhale hI ve upazamaka hoM athavA kSapaka hoM, ve yadi isa anivRttikaraNa guNasthAna ke prathama samaya meM praveza karate haiM, to unakA dharmarUpa pariNAma samAna hI hotA hai| saMkSepa meM aisA bhI kaha sakate haiM ki anivRttikaraNa guNasthAna ke samAna 11veM, 12veM, 13veM aura 14veM guNasthAna paryaMta ke sarva utkRSTa sAdhakoM meM ghAti-aghAti karmodaya se audayika bhAvoM meM to paraspara cAhe jitanA bheda ho sakatA hai; lekina unameM paraspara vItarAgatA arthAt dharmapariNAma, sukha, zAMti meM sabakI niyama se samAnatA hI rahatI hai| isakA artha - nauveM guNasthAna ke prathama samayavartI eka munirAja kI
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 anivRttikaraNa guNasthAna guNasthAna vivecana vItarAgatA aura anya jitane bhI nauveM guNasthAna ke prathama samayavartI munirAja haiM - una saba kI vItarAgatA samAna hI hotI hai| isItaraha 10veM, 11veM, 12, 13, 14veM guNasthAnavartI sAdhakoM kI apane-apane guNasthAnoM meM vItarAgatA, sukha Adi kI paraspara meM samAnatA hI rahatI hai| isI viSaya kA khulAsA dhavalA pustaka 1, pRSTha 187-188 para nimnaprakAra diyA hai 26. "zaMkA -kSapaka kA svatantra guNasthAna aura upazama kA svatantra guNasthAna, isataraha alaga-alaga do guNasthAna kyoM nahIM kahe gaye haiM ? samAdhAna - nahIM; kyoMki isa guNasthAna ke kAraNabhUta anivRttirUpa pariNAmoM kI samAnatA dikhAne ke liye una donoM meM ekatA kahI hai| arthAt upazamaka aura kSapaka ina donoM meM anivRttirUpa pariNAmoM kI apekSA samAnatA hai| kahA bhI hai - antarmuhUrtamAtra anivRttikaraNa ke kAla meM se kisI eka samaya meM rahanevAle aneka jIva jisaprakAra zarIra ke AkAra, varNa Adi rUpa se paraspara bheda ko prApta hote haiM; usIprakAra jina pariNAmoM ke dvArA unameM bheda nahIM pAyA jAtA hai, unako anivRttikaraNa pariNAmavAle kahate haiM aura unake pratyeka samaya meM uttarottara anantaguNI vizuddhi se bar3hate hue eka se hI (samAna vizuddhi ko liye hue) pariNAma pAye jAte haiN| tathA ve atyanta nirmala dhyAnarUpa agni kI zikhAoM se karma-vana ko bhasma karanevAle hote haiN|" 82. prazna : ghAti-aghAti karmodaya se audayika tathA kSAyopazamika bhAvoM meM bheda ho sakatA hai, yaha kaise? uttara : anivRttikaraNa guNasthAnavartI aneka munirAjoM kA zarIra choTA, bar3A, patalA yA moTA ho sakatA hai| una munIzvaroM ke zarIra kA varNa kAlA, gorA ho sakatA hai| ve munirAja umra kI dRSTi se yuvA athavA vRddha bhI hote haiN| una munirAjoM ke audayika bhAva jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura aMtarAya kamoM ke kSayopazamAnusAra vartamAna jJAna ke vikAsa meM paraspara aMtara bhI ho sakatA hai arthAt unameM koI do jJAnadhArI, koI tIna jJAnadhArI athavA koI cAra jJAnadhArI bhI ho sakate haiM / gyAraha aMga aura caudaha pUrva ke dhAraka zrutakevalI-rUpa mahAna jJAnI athavA mAtra aSTa pravacanamAtRkA ko jAnanevAle atyalpa jJAna ke dhArakapane se anivattikaraNa ke dharmarUpa pariNAmoM kI samAnatA meM kucha bhI bheda yA aMtara nahIM hotaa| ___ AcArya zrI nemicandra ne gommaTasAra jIvakANDa gAthA 57 meM anivRttikaraNa guNasthAna kI paribhASA nimnAnusAra dI hai - hoMti aNiyaTTiNo te, paDisamayaM jessimekkprinnaamaa| vimalayarajhANahuyavahasihAhiM giddaDDhakammavaNA || atyaMta nirmala dhyAnarUpI agni zikhAoM ke dvArA, karma-vana ko dagdha karane meM samartha, pratyeka samaya ke eka-eka sunizcita vRddhiMgata vItarAga pariNAmoM ko anivRttikaraNa guNasthAna kahate haiN| vRddhiMgata zuddhopayogarUpa dhyAna kA prAraMbha sAtaveM apramattasaMyata guNasthAna se huA hai| ataH nauveM guNasthAna meM dhyAna atyanta nirmala honA svAbhAvika hI hai| dhyAna ko agni kI nahIM, agni-zikhAoM kI upamA dI hai, jo atyanta upayukta hai| agni meM to uSNatA hotI hai; lekina dAhya vastu ko vizeSa rIti se jalAne kA kAma agni kI zikhA hI karatI hai| zikhA agni ke mAno hAtha haiN| dAhya vastu ko apane kabje meM lene kA kAma zikhAoM dvArA hI hotA hai| tadanaMtara dAhya vastu ko agni jalAtI hai| aSTa karmoM meM mukhyatA se cAritramohanIya karma ko vana kahA hai, jisako nirmala dhyAnarUpI agnizikhA jalAtI hai| vAstava meM to yaha mAtra nimitta-naimittika saMbaMdha kI apekSA asadbhUta vyavahAranaya se kathana karane kI paddhati hai| satya vastusthiti to yaha hai ki jaba mahAmunirAja antaronmukhI puruSArtha ke bala se vItarAgabhAva ko
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 guNasthAna vivecana vizeSa bar3hAte haiM, vItarAgatA uttarottara puSTa hotI jAtI hai, taba usake nimitta se pUrvabaddha cAritramohanIya karma ke spardhaka apane Apa sthitikANDakaghAta, anubhAgakANDakaghAta, saMkramaNAdi hokara nirantara akarmarUpa se pariNamita hote jAte haiN| isI kArya ko "dhyAnarUpI agnizikhAoM ne karmavana ko jalA diyA" ina alaMkArika zabdoM meM AcAryadeva ne kahA hai| kArmaNavargaNAyeM jIva ke moha-rAga-dveSa kA nimitta pAkara svayaM karmarUpa se pahale pariNamita huI thiiN| aba jIva ke vItarAgabhAva ke nimitta hone se karmarUpa pariNamita kArmaNavargaNAyeM svayameva akarmarUpa / kArmaNavargaNArUpa badala rahI haiN| anivRttikaraNa guNasthAna ke yathAyogya aMtarmuhUrta kAla ke jitane samaya haiM, isa guNasthAnavartI mahAmunirAja ke pariNAma bhI utane hI haiM aura uttarottara viziSTa zuddhatA sahita haiN| pratyeka samaya kA eka-eka pariNAma sunizcita hai| samajha lIjie navaveM guNasthAna kA kAla cAra samaya kA hai to isake pariNAma bhI cAra hI haiN| bharata kSetra ke eka tIrthaMkara munirAja haiM, eka airAvata kSetra ke RddhidhArI munIzvara haiM aura eka videha kSetra ke sAmAnya digaMbara saMta haiM- ye tInoM anivRttikaraNa guNasthAna ke prathama samaya meM praveza karate haiM to tInoM ke pariNAma eka samAna hI hote haiN| dUsare, tIsare, athavA cauthe samaya meM bhI una tInoM ke pariNAma pratyeka samaya ke paraspara samAna samAna hI hote haiN| mAno ina saba sAdhaka bhavyAtmAoM ne apane sahaja jJAnAnaMda eka sAmAnya svabhAva kA Azraya lekara ananta siddhoM ke samAna hone ke lie hI maMgalAcaraNa kiyA ho / nauveM guNasthAna kA pUrNanAma "anivRttikaraNa - bAdarasAMparAya-praviSTa -zuddhisaMyata" hai| bheda apekSA vicAra zreNI kI apekSA isake tatsaMbaMdhI do bheda haiM - upazamaka anivRttikaraNa aura kSapaka anivRttikaraNa / anivRttikaraNa guNasthAna 1. munirAja ke jisa vItarAga pariNAma ke nimitta se cAritramohanIya karma kI 21 prakRtiyoM ke upazamana ke kArya kI taiyArI apUrvakaraNa guNasthAna ke prathama samaya se prArambha hotI hai aura tadanantara navaveM guNasthAna ke aMtima samaya paryaMta mAtra sUkSma lobha kaSAya ko chor3akara 20 kaSAyoM evaM samagra nokaSAyoM kA pUrNa upazama ho jAtA hai; usa vItarAga pariNAma ko upazamaka anivRttikaraNa guNasthAna kahate haiN| 195 2. munirAja ke jisa vItarAga pariNAma ke nimitta se cAritra mohanIya karma kI 21 prakRtiyoM ke kSaya ke kArya kI taiyArI AThaveM apUrvakaraNa guNasthAna ke prathama samaya se prArambha hotI hai aura tadanantara navave guNasthAna ke aMtima samaya paryaMta mAtra sUkSma lobhakaSAya ko chor3akara 11 kaSAyoM evaM 9 nokaSAyoM kA pUrNa kSaya ho jAtA hai; usa vItarAga pariNAma ko kSapaka anivRttikaraNa guNasthAna kahate haiN| anivRttikaraNa bAdarasAMparAya praviSTa zuddhisaMyata kA spaSTIkaraNa zabdArtha - a + nivRtti = anivRtti / a = nahIM / nivRtti = bheda, karaNa = pariNAma | anivRttikaraNa = bhedarahita, sunizcita samAna pariNAma / - bAdara = sthUla | sAMparAya = kaSAya / praviSTa = praveza prApta | zuddhi = zuddhopayoga / saMyata = zuddhAtmasvarUpa meM samyaktayA lIna / cAritramohanIya karma kI 21 prakRtiyoM ke upazama tathA kSaya meM nimitta honevAle saMjvalana kaSAya ke maMdatama udayarUpa sthUla kaSAya ke sadbhAva meM sunizcita uttarottara viziSTa vRddhiMgata, svarUpalIna zuddhopayoga pariNAma yukta jIva anivRttikaraNabAdarasAMparAyapraviSTazuddhisaMyata hai / samyaktva apekSA vicAra - dvitIyopazama aura kSAyika samyaktva ina donoM samyaktvoM meM se yahA~ eka samyaktva rahatA hai| yadi munirAja upazamaka anivRttikaraNa guNasthAnavartI hoM to unheM dvitIyopazama samyaktva aura kSAyika samyaktva ina donoM meM se koI eka samyaktva rahatA hai| yadi munirAja kSapaka anivRttikaraNa guNasthAnavAle hoM to unheM kSAyika samyaktva hI rahatA hai|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 guNasthAna vivecana cAritra apekSA vicAra - ___ anivRttikaraNa guNasthAna meM upazamaka munirAja ko aupazamika cAritra aura kSapaka munirAja ko kSAyika cAritra hotA hai; kyoMki isa guNasthAna meM cAritramohanIya karma ke 20 (sUkSma lobha ko chor3akara) prakRtiyoM kA upazama yA kSaya ho jAtA hai| (vizeSa khulAsA ke lie dekhe-dhavalA pustaka 5, pRSTha kra. 205; gommaTasAra jIvakANDa gAthA 14, gommaTasAra karmakANDa gAthA 20 kI TIkA evaM bhAvadIpikA pRSTha : 229-234) upazama tathA kSapaka zreNI kA Arohaka hone se yahA~ kramazaH aupazamika aura kSAyika cAritra kahA gayA hai| (AThaveM guNasthAna ke Age kA sarva prakaraNa yahA~ pUrNa rIti se lAgU hotA hai, use yahA~ punaH avalokana kiijie)| isa anivattikaraNa gaNasthAna kA cAritramohanIya ke upazama yA kSaya karane meM viziSTa yogadAna nimnAnusAra hai sUkSmatA se jaba hama socate haiM taba yaha viSaya spaSTa ho jAtA hai ki pratyeka zreNI ke guNasthAna to cAra-cAra hI haiM, tathApi pratyeka zreNI ke aMta ke guNasthAna arthAt upazAMtamoha aura kSINamoha pariNAmoM ne cAritra mohanIyakarma ke upazama yA kSaya karane kA kAma to kucha kiyA nhiiN| nIce ke tInoM guNasthAnoM ke pratyeka samaya ke zuddha bhAvAnusAra cAritramohanIya ke upazama yA kSaya kA prAraMbha huA aura usake phalasvarUpa pUrNa bhI huaa| tadanaMtara gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAna meM pUrNa vItarAgatA apane Apa pragaTa ho gayI hai| apUrvakaraNa guNasthAna ne cAritramohanIya karma kA upazama yA kSaya karane kA prAraMbha to kiyA; parantu kinhIM vizeSa prakRtiyoM kA upazama yA kSaya nahIM ho sakA / kSaya prAraMbha karane kA zreya kaho athavA bahumAna kaho, milA to apUrvakaraNa ko hI; tathApi vahA~ pratyakSa meM kisI bhI cAritramohanIya kA pUrNa upazama yA kSayarUpa kucha kArya nahIM huaa| aba bAta AtI hai anivRttikaraNa kii| bAraha kaSAyoM meM se mAtra sUkSma lobha ko chor3akara gyAraha kaSAyoM kA aura nau nokaSAyoM kA bhI pUrNa upazama yA pUrNa kSaya karane kA viziSTa mahatvapUrNa kArya to mAtra eka anivRttikaraNa pariNAma se hI huA hai| anivRttikaraNa guNasthAna 197 ataH nauveM guNasthAnavartI vItarAga pariNAma ne zreNI ke anya tInoM guNasthAnoM kI apekSA vizeSa mahatvapUrNa kAma huA hai; yaha bAta svayaM spaSTa hotI hai| isa dRSTi se anivRttikaraNa guNasthAna asAdhAraNa hai| kAla apekSA vicAra - jaghanyakAla - 1. koI mahAmunIzvara upazamaka anivRttikaraNa guNasthAna meM maraNa kI apekSA se mAtra eka hI samaya rahate haiN| jaise koI mahAmunirAja sUkSmasAmparAya guNasthAna se nIce utarate samaya nIce anivRttikaraNa guNasthAna meM mAtra eka samaya vyatIta karate hI unake manuSyAyu kA kSaya ho jAya to maraNa kI apekSA anivattikaraNa gaNasthAna kA jaghanya kAla eka samaya ghaTita hotA hai| 2. athavA upazamaka apUrvakaraNa guNasthAna se Upara car3hate samaya koI munirAja anivRttikaraNa guNasthAna meM ArUr3ha hue aura mAtra vahA~ eka samaya raheM aura tatkAla manuSyAyu kA kSaya ho jAya to bhI nauveM guNasthAna kA jaghanya kAla eka samaya ho sakatA hai| utkRSTakAla - yathAyogya mAtra eka aMtarmuhUrta / yadi upazamaka anivRttikaraNa guNasthAnavartI isa nauveM guNasthAna meM adhika se adhika kAla raheMge to yathAyogya eka aMtarmuhUrta kAla paryaMta hI rheNge| kSapaka anivRttikaraNa munirAja ke jaghanya yA utkRSTa kAla kA prasaMga hI nahIM AtA; kyoMki unakA to na patana hotA hai na mrnn| isalie jaghanya athavA utkRSTa kAla nahIM hai| jise jaghanya kAla hotA hai, use hI utkRSTa kAla kA vyavahAra hotA hai| madhyamakAla - upazama anivRttikaraNa guNasthAna kA do, tIna, cAra, pA~ca Adi samaya se lekara yathAyogya aMtarmuharta kAla ke bIca kA kAla nauveM guNasthAna kA madhyamakAla hai; vaha bhI maraNa kI hI apekSA se gamanAgamana apekSA vicAra - gamana - 1. upazamaka athavA kSapaka anivRttikaraNa guNasthAnavartI munirAja Upara kI ora sUkSmasAparAya guNasthAna meM hI gamana karate haiN| 2. upazama zreNI se utarate samaya anivRttikaraNa guNasthAnavartI munirAja
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 guNasthAna vivecana upazama apUrvakaraNa guNasthAna meM hI gamana karate haiN| 3. yadi upazamaka anivRttikaraNa guNasthAnavartI munirAja kA AyukSaya ke kAraNa maraNa hotA hai to ve vigrahagati ke prathama samaya meM niyama se cauthe avirata -samyaktva guNasthAna meM hI gamana karate haiN| Agamana - 1. upazamaka anivRttikaraNa meM Agamana nIce ke upazamaka apUrvakaraNa guNasthAna se hI hotA hai| 2. upazama zreNI se nIce utarate samaya meM dasaveM upazamaka sUkSmasAMparAya guNasthAna se hI isa nauveM guNasthAna meM Agamana hotA hai| 3. kSapaka anivRttikaraNa guNasthAna meM Agamana mAtra kSapaka apUrvakaraNa guNasthAna se hotA hai| vizeSa apekSA vicAra - 1. anaMtaguNI vizuddhi Adi sarva Avazyaka kArya isa anivRttikaraNa guNasthAna meM aSTama guNasthAnavata hI hote haiM; unheM yahA~ bhI lagA lenaa| 2. cAritramohanIya karma bAdarakRSTi se sUkSmakRSTirUpa ho jAtA hai| isa kRSTikaraNa se sUkSmalobha kaSAya ke binA zeSa sarva gyAraha kaSAyeM aura hAsyAdi sarva nau nokaSAyoM kA sarvathA upazama yA kSaya ho jAtA hai| 83. prazna : kRSTikaraNa kise kahate haiM ? uttara : krama se kaSAyoM ko kRSa/hIna karane ko kRSTikaraNa kahate haiN| arthAt anubhAga/phala pradAna karane kI zakti kA uttarottara kama-kama hote jAnA hI kRSTikaraNa hai| yaha ati viziSTa mahattvapUrNa kArya anivRttikaraNa guNasthAna meM hI hotA hai| 84. prazna : bAdarakRSTi kise kahate haiM? uttara : (anivRttikaraNa nAmaka nauveM guNasthAna ke pUrva pAye jAnevAle spardhakoM ko pUrva spardhaka kahate haiN| anivRttikaraNa ke nimitta se anubhAga kSINa spardhakoM ko apUrvaspardhaka kahate haiN|) apUrvaspardhaka se bhI anaMtaveM bhAga anubhAga kSINa spardhakoM ko bAdarakRSTi kahate haiN| arthAt saMjvalana krodha, mAna, mAyA aura lobha kaSAyoM ke anubhAga ko ghaTAnA/kSINa karanA hI bAdarakRSTi hai| bAdara zabda kA artha hai anivRttikaraNa guNasthAna sthUla arthAt bar3e-bar3e Tukar3e krnaa| 85. prazna : sUkSmakRSTi kise kahate haiM ? uttara : bAdarakRSTi se bhI anantaveM bhAga anubhAga kSINa spardhakoM ko sUkSmakRSTi kahate haiN| vastu-vyavasthA kI adbhutatA tathA sUkSmatA to dekho ! kSapaka anivRttikaraNavAle mahAmunirAja aba mAtra yathAyogya do aMtarmuhUrta samApta hote hI (arthAt dasavA~ aura bArahavA~ guNasthAna kA samaya vyatIta karate hI) sarvajJa bhagavAna/arahaMta bananevAle haiM; tathApi unheM abhI bhI AThoM karmoM kI sattA maujUda hai; unameM se eka bhI karma kA pUrNa nAza nahIM huA hai| mohanIya karma naSTonmukha hai; tathApi sUkSmalobha apane sAmarthya se apane astitva kI jAnakArI mahAmunirAja ko bhI mAno gaurava se dikhA rahA hai| jaise - bujhatA huA dIpaka anta meM bhabhaka kara bujha jAtA hai| anya jJAnAvaraNAdi sAtoM karma apanI-apanI sthiti anusAra sattA meM haiM; phira bhI una sAtoM karmoM kI nirjarA to uttarottara yathAkrama tathA yathAsthAna cAlU hai hii|| 3. bhinna samayavartI jIvoM ke pariNAma sunizcita, visadRza tathA ekasamayavartI jIvoM ke pariNAma sunizcita, sadRza hote haiN| 4. anivRttikaraNa bAdara sAMparAya guNasthAna ke nAma meM jo bAdara zabda AyA hai, vaha aMtadIpaka hai| pahale gaNasthAna se lekara isa gaNasthAna paryaMta ke sarva jIva bAdara kaSAya sahita haiN| jaise mithyAtva bAdara sAMparAya, sAsAdanasamyaktva bAdara sAmparAya, mizra bAdara sAMparAya Adi / dhavalA pustaka 1 kA aMza (pRSTha 184 se 187) anivRtti bAdara sAMparAyika praviSTa zuddhi saMyatoM meM upazamaka bhI hote haiM aura kSapaka bhI hote haiM / / 16 / / sAMparAya zabda kA artha kaSAya hai aura bAdara sthUla ko kahate haiN| isaliye sthUla kaSAyoM ko bAdara-sAMparAya kahate haiN| aura anivRttirUpa bAdara sAMparAya ko anivRttibAdarasAMparAya kahate haiN| una anivRtti bAdara sAparAyarUpa pariNAmoM meM jina saMyatoM kI vizuddhi praviSTa ho gaI hai, unheM
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna vivecana 200 anivRtti-bAdarasAMparAya-praviSTa-zuddhisaMyata kahate haiN| aise saMyatoM meM upazamaka aura kSapaka donoM prakAra ke jIva hote haiN| una saba saMyatoM kA milakara eka anivRttikaraNa guNasthAna hotA hai| 27. zaMkA - jitane pariNAma hote haiM, utane hI guNasthAna kyoM nahIM hote haiM? samAdhAna - nahIM; kyoMki jitane pariNAma hote haiM, utane hI guNasthAna yadi mAne jAya to vyavahAra hI nahIM cala sakatA hai| isaliye dravyArthika naya kI apekSA niyata-saMkhyAvAle hI guNasthAna kahe gaye haiN| 28. zaMkA - isa sUtra meM saMyata pada kA grahaNa karanA vyartha hai ? samAdhAna - yaha koI doSa nahIM hai, kyoMki saMyama pA~coM hI guNasthAnoM meM saMbhava hai, isameM koI vyabhicAra doSa nahIM AtA hai| isaprakAra jAnane kA dUsarA koI upAya nahIM hone se yahA~ saMyama pada kA grahaNa kiyA hai| 29. zaMkA - 'pamattasaMjadA' isa sUtra meM grahaNa kiye gaye saMyata pada kI yahA~ anivRtti hotI hai aura usase hI ukta artha kA jJAna bhI ho jAtA hai, isaliye phira se isa pada kA grahaNa karanA vyartha hai ? samAdhAna - yadi aisA hai, to saMyata pada kA yahA~ punaH prayoga mandabuddhi janoM ke anugraha ke liye samajhanA caahiye| 30. zaMkA - yadi aisA hai, to upazAntakaSAya Adi guNasthAnoM meM bhI saMyata pada kA grahaNa karanA cAhiye ? samAdhAna - nahIM; kyoMki dazaveM guNasthAna taka sabhI jIva kaSAyasahita hone ke kAraNa, kaSAya kI apekSA saMyatoM kI asaMyatoM ke sAtha sadRzatA pAI jAtI hai, isaliye nIce ke dazaveM guNasthAna taka mandabuddhijanoM ko saMzaya utpanna hone kI saMbhAvanA hai; ataH saMzaya ke nivAraNa ke liye saMyata vizeSaNa denA Avazyaka hai; kintu Upara ke upazAntakaSAya Adi guNasthAnoM meM mandabuddhijanoM ko bhI zaMkA utpanna nahIM ho sakatI hai; kyoMki vahA~ para saMyata kSINakaSAya athavA upazAntakaSAya hI hote haiM, isaliye bhAvoM kI apekSA bhI saMyatoM kI asaMyatoM se sadRzatA nahIM pAI jAtI hai| ataeva yahA~ para saMyata vizeSaNa denA Avazyaka nahIM hai| sUkSmasAmparAya guNasthAna sUkSmasAMparAya nAma kA yaha dasavA~ guNasthAna hai| cAritramohanIya karma kA sAkSAt upazama yA kSaya karanevAlA viziSTa sAmarthyavAna guNasthAna hai| 86. prazna : yaha sUkSmasAMparAya guNasthAna balavAna yA viziSTa sAmarthyavAna kisa apekSA kahA gayA hai ? uttara : dasaveM guNasthAna ko balavAna kahane kI vivakSA yaha hai ki sUkSmalobha kA upazama yA kSaya karane kI zakti na apUrvakaraNa meM hai aura na anivRttikaraNa meM hI hai| dasaveM sUkSmasAMparAya meM hI sUkSmalobha kA nAza karane kI sAmarthya hai; ataH ise balavAna kahA hai| uparokta kathana saMjvalana kaSAya kI apekSA se hai aura saMjvalana lobha kaSAya niyama se svodayI prakRti hone se anta meM hI naSTa hotI hai; yaha bhI smaraNa meM rakhanA Avazyaka hai| 87. prazna : saMjvalana krodha, mAna, mAyA aura sthUlalobha, kyA sUkSmalobha se balahIna haiM ? uttara : hA~, haiM hI; kyoMki sUkSmalobha se pahale nauveM guNasthAna meM hI saMjvalana krodhAdi kA upazama yA kSaya ho jAtA hai| 88. prazna : kyA saMjvalana kaSAyoM se bhI anaMtAnubaMdhI Adi kaSAyeM balahIna haiM ? ise spaSTa kreN| uttara : kabaDDI khela ke udAharaNa se isa prazna kA uttara jaldI samajha meM A sakatA hai| khela meM jo pahale AuTa/bAhara ho jAtA hai, use kamajora khilAr3I mAnA jAtA hai aura jo khela ke anta taka jamA rahatA hai, use balavAna va catura mAnA jAtA hai|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 guNasthAna vivecana saMjvalana kaSAya anta taka naSTa nahIM hotI, dasaveM guNasthAna taka jamI rahatI hai; isa apekSA use balavAna kahA jAya to koI doSa nahIM hai| vaise to anaMtAnubaMdhI ko hI balavAna mAnA jAtA hai; kyoMki vaha ananta saMsAra kA anubaMdha karAtI hai aura mithyAtva kI sahacAriNI hai| cAritramohanIya karma kI 25 prakRtiyoM meM se jisa karma kA nAza (upazama yA kSaya) pahale hotA hai, use anya karmoM kI apekSA balahIna mAnA hai| isa yukti ke AdhAra se saMjvalana kaSAyoM ke pahale anaMtAnubaMdhI Adi kaSAyoM kA upazama yA kSaya ho jAtA hai; isa kAraNa ve anaMtAnubaMdhI Adi kaSAyeM saMjvalana kaSAyoM se balahIna siddha ho jAtI haiN| jaba jIva nijazuddhAtmasanmukha hotA hai, taba adha:karaNa Adi pariNAmoM dvArA aupazamika samyagdarzana prApta karatA hai| usIsamaya darzanamoha upazamita hotA hai aura anaMtAnubaMdhI kaSAya catuSka kA bhI svayameva aprazasta upazama ho jAtA hai| darzanamoha ko maratA huA jAnakara mAno anantAnubandhI svataH mara jAtI haiN| vizeSa itanA hai ki kSAyika samyagdarzana kI prApti ke samaya adhaHkaraNAdi trikaraNa pariNAmapUrvaka hI anaMtAnubaMdhI kaSAya caukar3I anya 21 kaSAya, 9 naukaSAyoM meM visaMyojita ho jAtI hai| yahA~ anaMtAnubaMdhI ke visaMyojana ke lie svataMtra puruSArtha apekSita hai| apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa - AThoM kaSAyakarma eka sAtha saMjvalana kaSAya catuSka tathA puruSavedarUpa meM apane ko parivartita karake samApta ho jAte haiN| saMjvalana Adi cAroM kaSAyeM eka sAtha naSTa nahIM hotii| krodha karma, mAna meM badalatA hai; mAna, mAyA karmarUpa ho jAtA hai; mAyA, lobha meM saMkramita hotI hai; mAtra lobha kaSAyakarma kisI anyarUpa nahIM hotaa| ataH saMjvalana lobha kA bhI aMza jo sUkSmalobha vaha adhika balavAna hai; jo sabase aMta meM naSTa hotA hai| sUkSmasAmparAya guNasthAna 203 89. prazna : isa yukti se to cAritramohanIya karma se bhI darzanamohanIya karma hIna zaktivAlA siddha ho jAtA hai| uttara : hA~, ApakA kahanA sahI hai| yadi darzanamohanIya karma cAritramohanIya karma se zaktihIna nahIM hotA to munirAja darzanamohanIya kA upazama yA kSaya karake cAritramohanIya ke upazama yA kSaya ke liye zreNI ke kAla meM kaTibaddha kyoM aura kaise hote? isalie mokSamArgI, sAdhaka, AtmArthI jIva jaba karmoM se lar3anA prAraMbha karatA hai; taba AThoM karmoM meM se mohanIya karma se hI sabase pahale lar3anA prAraMbha karatA hai| mohanIya karmoM meM bhI darzanamohanIya se yuddha karake use hI sabase pahale parAjita karatA hai aura svayaM vijayI arthAt samyaktvI hotA hai| ataH darzanamohanIya karma svayaM zaktihIna siddha ho jAtA hai| 90. prazna : karaNAnuyoga meM to tarka, hetu, yukti ke lie avakAza hI nahIM haiM; yahA~ to jinendra bhagavAna kI AjJA hI mukhya rahatI hai| Apa karaNAnuyoga ke viSaya meM tarka kA upayoga kyoM kara rahe ho? uttara : karaNAnuyoga zAstra meM tarka nahIM calatA, yaha bAta saca hai; para samajhane-samajhAne ke liye AcAryoM ne bhI Agama-garbhita yuktiyoM kA upayoga kiyA hai| svayaM AcAryoM ne yukti se aneka viSaya samajhAye haiN| AcArya zrI vIrasena ne to karaNAnuyoga ke zAstra dhavalAdi TIkA meM zaMkAsamAdhAna kI paddhati se hI samajhAyA hai| yahA~ bhI jo spaSTIkaraNa cala rahA hai vaha saba Agama kI maryAdA meM hI cala rahA hai| 91. prazna : AThoM karmoM meM mohanIya karma aura mohanIya meM bhI darzanamohanIya balavAna hai; aisA kathana zAstra meM AyA hai| use Apa AjJA se pramANa maano| uttara : hameM zAstra kA pratyeka vAkya pramANa hai| moha aura moha meM bhI darzanamoha karma balavAna hai; yaha sarva viSaya hama zatapratizata svIkArate haiN| yahA~ hama itanA mAtra spaSTa karanA cAhate haiM ki "darzanamohanIya karma balavAna
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUkSmasAmparAya guNasthAna 205 204 guNasthAna vivecana hai" aisA batAne meM anukampAvAna AcArya mahArAja kisa rahasya kI bAta kahanA cAhate haiM, isa para hameM gaMbhIratA se vicAra karanA caahie| 92. prazna : isameM ati gaMbhIra soca-vicAra kI kyA jarUrata hai ? soca-vicAra ke lie avakAza hI kahA~ hai ? spaSTa zabdoM meM AcAryoM ne zAstra meM batAyA hai ki - "darzanamohanIya karma balavAna hai|" use zata pratizata mAna lenA hI hamArA paramakarttavya hai| basa ! bAta samApta ho hI gyii| phira bAla kI khAla nikAlane meM kyA lAbha hai ? uttara : darzanamohanIya karma ko balavAna batAne kA kathana vyavahAra-naya kA hai; isakA artha darzanamohanIya karma balavAna nahIM hai; aisA samajha lenA caahie| zAstra ke artha karane kI saccI paddhati yahI hai| isI viSaya ko mokSamArgaprakAzaka pRSTha kramAMka 250 tathA 251 para nimnAnusAra kahA hai - vyavahAranaya se jo nirUpaNa kiyA ho, use asatyArtha mAnakara usakA zraddhAna chodd'naa| ....... vyavahAranaya svadravya-paradravya ko aura unake bhAvoM ko aura kAraNa kAryAdika ko kisI ko kisI meM milAkara nirUpaNa karatA hai; so aise hI zraddhAna se mithyAtva hotA hai; isalie usakA tyAga krnaa| ___ vyavahAranaya kI mukhyatA liye vyAkhyAna hai, use aise hai nahIM, nimittAdi kI apekSA upacAra kiyA hai - aisA jAnanA / karma ko balavAna batAkara jIva ko adhika balavAna hone kI preraNA dene kA AcAryoM kA bhAva hai; na ki jIva ko puruSArthahIna banAne kaa| jaise - loka meM apanI senA ko yuddha kI taiyArI karane kA utsAha dilAnA ho to senApati yA rAjA zatru ke zaurya kI jAnakArI detA hai; vaha zatru se bhayabhIta hone ke liye nahIM, apanI zakti bar3hAne ke liye; vaise hI yahA~ karmoM ke saMbaMdha meM samajhanA caahie| anaMta saMsAra kA kAraNa mithyAdarzana hai aura mithyAtva karma kI utkRSTa sthiti sattara kor3Akor3I sAgara kI hai, jo sarva karmoM kI apekSA bhI bahuta adhika hai| anAdikAla se Aja taka aura bhaviSya meM bhI vizva meM anaMta jIva anaMta duHkha bhogate A rahe haiM aura bhogeMge; yaha saba mithyAtva kA hI pratApa hai| saMsAra ke sarva duHkhoM kA mUla bIja mithyAtva hI hai| tIna sau tiresaTha viparIta matoM ke pracAra-prasAra kA hetu mithyAtva hI hai; isa apekSA se darzanamoha mahA balavAna hai| mithyAtva kA nAza hote hI anaMta saMsAra sAnta/maryAdita hotA hai aura apunarbhava/mukti ke lie maMgala prasthAna ho jAtA hai| jJAna tathA cAritra samyagdarzana ke hI anugAmI haiM; isa apekSA ko surakSita rakhate hue yahA~ carcA cala rahI hai|| 93. prazna : darzanamoha tathA cAritramoha - ina donoM meM se pahale udayanAza kisakA hotA hai ? uttara : mithyAtva kA nAza anaMta puruSArtha se hotA hai aura sabase pahale udayanAza bhI mithyAtva kA hI hotA hai| samyaktva kI apekSA cAritra arthAt AtmasthiratA kA puruSArtha anaMtaguNA adhika hai| yadyapi cAritramohanIya kA udayanAza mithyAtva ke udayanAza ke sAtha hI prArambha ho jAtA hai; parantu pUrNa udayanAza aura sattvanAza dasaveM guNasthAna ke aMtima samaya meM hI hotA hai; yahA~ yaha vivakSA hai| vAstava meM cauthe, pA~caveM Adi Age ke pratyeka guNasthAna ko prApta karane kA puruSArtha bhI uttarottara anaMta-anaMtaguNA hai| bhale hI zraddhA cauthe guNasthAna meM kSAyika ho jAya to bhI cAritra meM usase bhI anaMtaguNA puruSArtha Avazyaka hai| samyaktva meM pratIti kA puruSArtha aura cAritra meM sthiratA/ramaNatA kA puruSArtha hotA hai|| AcAryazrI nemicandra ne gommaTasAra jIvakANDa gAthA 60 meM sUkSmasAmparAya guNasthAna kI paribhASA nimnAnusAra dI hai - aNulohaM vedaMto, jIvo uvasAmago va khavago vaa| so suhamasAMparAo, jaharakhAdeNUNao kiNci||
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUkSmasAmparAya guNasthAna 206 guNasthAna vivecana dhule hue kausuMbhI vastra kI sUkSma lAlimA ke samAna sUkSma lobha kA vedana karanevAle upazamaka athavA kSapaka jIvoM ke yathAkhyAta cAritra se kiMcit nyUna vItarAga pariNAmoM ko sUkSmasAMparAya guNasthAna kahate haiN| kausuMbhI vastra lAla raMga kA hotA hai| usa vastra ko pAnI se dho lene para usakI lAlimA kama ho jAtI hai| usa dhule hue kausuMbhI vastra kI lAlimA ke samAna sUkSmalobha pariNAma kA vedana munirAja karate haiM arthAt sUkSmalobha kaSAya karma ke udaya se mahAmunirAja ko abuddhipUrvaka uttarottara hIna-hIna sukSmalobha pariNAma hotA rahatA hai| vaise to sAtaveM apramatta guNasthAna se hI munirAja nija sahajAnaMdamaya zuddhAtmA kA vedana/anubhavana karate haiM; tathApi pUrNa vItarAgatArUpa yathAkhyAta cAritra kI kamI kA digdarzana karAne ke uddezya se sUkSmalobha kA vedana karane vAle aisA kathana azuddhanizcayanaya se AcAryazrI nemicaMdra ne isa gAthA meM kiyA hai| ise hI adhyAtma kI apekSA vyavahAranaya kA kathana kahate haiN| apratyAkhyAnAvaraNa krodhAdi cAra kaSAya, pratyAkhyAnAvaraNa krodhAdi cAra kaSAya aura saMjvalana krodha, mAna aura mAyA ye kula milAkara 11 kaSAya aura hAsyAdi 9 nokaSAyoM ke anudayapUrvaka vyakta honevAlA vItarAga pariNAma dasaveM guNasthAna kA yathArtha svarUpa nahIM hai| vaha vItarAgatA sUkSmalobha ke sAtha ho to dasavA~ guNasthAna hotA hai; kyoMki dasaveM guNasthAna kA nAma hI sUkSmasAMparAya hai| sAMparAya zabda kA artha kaSAya hotA hai| 94. prazna : yadi sUkSma lobha ko gauNa kiyA jAya to kyA kucha doSa hai ? uttara : yadi sUkSma lobha ko gauNa kiyA jAya to dasaveM guNasthAna meM hI pUrNa vItarAgatA kA svIkAra karanA anivArya ho jAyagA aura phira caudaha guNasthAnoM kI jagaha guNasthAna teraha hI raha jAyeMge, jo Agama ko mAnya nahIM hai| karaNAnuyoga meM kevalI bhagavAna kI AjJA kI pradhAnatA rahatI hai, isakA bhI dhyAna rakhanA Avazyaka hai| dasaveM guNasthAna kA pUrNa nAma "sUkSmasAMparAya praviSTazuddhisaMyata hai|" bheda apekSA vicAra - zreNI kI apekSA isake do bheda haiM - 1. upazamaka sUkSmasAMparAya 2. kSapaka suukssmsaapraay| 1. jisa vItarAga pariNAma meM mAtra sUkSmasAMparAyarUpa kalaMka arthAt rAga zeSa hai aura anya sarva kaSAya-nokaSAyoM kA sarvathA upazama ho gayA hai; use upazamaka sUkSmasAMparAya guNasthAna kahate haiN| 2. jisa vItarAga pariNAma meM mAtra sUkSmasAMparAya rUpa kalaMka arthAt rAga zeSa hai aura anya sarva kaSAya-nokaSAyoM kA sarvathA kSaya arthAt nAza ho gayA hai; use kSapaka sUkSmasAMparAya guNasthAna kahate haiN| sUkSmasAparAya praviSTazuddhisaMyata saMbaMdhI spaSTIkaraNa : sUkSma = atyanta hIna anubhAga / sAmparAya = kaSAya / praviSTa = praveza prApta / zuddhi = zuddhopayoga / saMyata = zuddhAtmasvarUpa meM samyaktayA lIna / ___ atyanta hIna anubhAga sahita lobhakaSAya ke vedana sahita, viziSTa vRddhiMgata; zuddhAtmasvarUpa meM lIna, zuddhopayoga pariNAma yukta jIva, sUkSmasAMparAya praviSTazuddhisaMyata haiN| samyaktva apekSA vicAra - dvitIyopazama aura kSAyika samyaktva, ina donoM samyaktvoM meM se koI bhI eka samyaktva yahA~ rahatA hai| yadi munirAja upazamaka sUkSmasAMparAya guNasthAnavartI haiM to unheM dvitIyopazama samyaktva aura kSAyika samyaktva - ina donoM meM se koI eka samyaktva rahatA hai| yadi munirAja kSapaka sUkSmasAMparAya guNasthAnavartI haiM to unheM niyama se kSAyika samyaktva hI rahatA hai| cAritra apekSA vicAra - sUkSma sAmparAya guNasthAna meM upazamaka ko aupazamika cAritra aura kSapaka ko kSAyika cAritra hotA hai| isa hI cAritra ko sUkSmasAmparAya cAritra bhI kahate haiM; kyoMki yahA~ mAtra sUkSma lobha kaSAya kA udaya evaM tadanusAra sUkSma lobha pariNAma hotA hai| (vizeSa ke lie dekheM - dhavalA pustaka
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna vivecana 5, pRSTha 205; gommaTasAra jIvakANDa gAthA 14, gommaTasAra karmakANDa gAthA 820 kI TIkA evaM bhAvadIpikA pRSTha 226, 234 / ) vRddhiMgata samyagcAritra meM utpanna sUkSmAtisUkSma doSa ko batAnevAle guNasthAna kA nAma sUkSmasAMparAya guNasthAna hai| isa dasaveM se Age ke guNasthAnoM meM cAritra kI apekSA se doSoM kI bAta hI nahIM; kyoMki upazAMta moha Adi sarva guNasthAna sarvathA vItarAgarUpa hI haiN| sAtaveM guNasthAna se lekara Age ke guNasthAnoM meM cAritra saMbaMdhI vRddhi kA svarUpa kucha viziSTa hI hai; kyoMki unake bAhya pravRtti meM kucha parivartana dikhAI nahIM detA; tathApi aMtaraMga meM uttarottara vizeSarUpa se cAritra bar3hatA hI jAtA hai| bar3hate hue cAritra kI tathA lobha kaSAya kI aMtima kar3I kA nAma sUkSmasAMparAya hai| dasaveM guNasthAna ke sUkSmasAMparAyarUpa doSa ko mAtra AgamapramANa se jAna sakate haiM; dUsarA kucha bAhyakriyA Adi upAya nahIM hai| 208 kAla apekSA vicAra - jaghanyakAla - yadi koI mahAmunIzvara upazamaka sUkSmasAMparAya guNasthAna meM kama se kama raheMge to mAtra eka samaya raha sakate haiM; vaha bhI maraNa kI apekSA / jaise - 1. koI mahAmunirAja upazAMtamoha guNasthAna se nIce utarate samaya sUkSmasAMparAya guNasthAna meM eka samaya raheM aura tatkAla manuSya Ayu kA kSaya ho jAya to maraNa kI apekSA sUkSmasAMparAya guNasthAna kA jaghanyakAla eka samaya ho sakatA hai| 2. upazamaka anivRttikaraNa guNasthAna se Upara car3hate samaya koI munirAja sUkSmasAMparAya guNasthAna meM mAtra eka samaya ArUr3ha hue aura tatkAla manuSya Ayu kA kSaya ho jAya to bhI sUkSmasAMparAya guNasthAna kA jaghanya kAla eka samaya ghaTita ho sakatA hai| utkRSTa kAla - sUkSmasAMparAya guNasthAna kA utkRSTa kAla yathAyogya eka aMtarmuhUrta hai / yadi upazamaka sUkSmasAMparAya guNasthAnavartI munirAja adhika se adhika isa dasaveM guNasthAna meM raheM to yathAyogya mAtra eka aMtarmuhUrta raha sakate haiN| sUkSmasAmparAya guNasthAna 209 kSapaka sUkSmasAMparAya guNasthAna kA utkRSTa kAla to yathAyogya eka hI aMtarmuhUrta hai| kSapaka kA jaghanyakAla yA madhyamakAla hotA hI nahIM / madhyamakAla - upazamaka sUkSmasAMparAya guNasthAna kA do samaya, tIna, cAra, pA~ca Adi samayoM se lekara yathAyogya eka aMtarmuhUrta kAla ke bIca kA kAla dasaveM guNasthAna kA madhyamakAla ho sakatA hai; vaha bhI maraNa kI apekSA / gamanAgamana kI apekSA vicAra - gamana - 1. upazamaka sUkSmasAMparAya guNasthAnavartI mahAmunirAja Upara kI ora upazAMtamoha guNasthAna meM hI gamana karate haiN| 2. upazamazreNI se utarate samaya sUkSmasAMparAya munirAja hI dasaveM guNasthAna se nIce navaveM anivRttikaraNa guNasthAna meM gamana karate haiN| 3. yadi upazamaka sUkSmasAMparAya guNasthAnavartI munirAja kA maraNa ho jAya to vigrahagati ke samaya unakA cauthe guNasthAna meM hI gamana hotA hai| 4. kSapaka sUkSmasAMparAya guNasthAnavartI mahAmunirAja kSINamoha guNasthAna meM hI gamana karate haiN| 95. prazna : kSapaka sUkSmasAMparAya guNasthAnavartI munirAja upazAMta moha guNasthAna meM gamana kyoM nahIM karate ? uttara : cAritramohanIya karma kA kramazaH kSaya arthAt nAza karate-karate pUrNa vItarAgatA ko alpakAla meM prApta kreNge| ataH ve niyama se kSINamoha guNasthAna meM hI gamana karate haiM; gyArahaveM upazAMtamoha guNasthAna meM nahIM / kSapaka zreNI ke guNasthAnoM meM upazama zreNI kA 11 vA~ guNasthAna nahIM AtA; kyoMki kSapaka aura upazamaka kA mArga paraspara niyama se bhinna hai| Agamana - 1. upazamaka sUkSmasAMparAya guNasthAna meM Agamana nIce ke upazamaka anivRttikaraNa guNasthAna se hI hotA hai| 2. zreNI se utarate samaya Upara ke upazAMtamoha guNasthAna se bhI sUkSmasAMparAya guNasthAna meM Agamana hotA hai| 3. kSapaka sUkSmasAMparAya guNasthAna meM Agamana mAtra kSapaka anivRttikaraNa guNasthAna se hotA hai|
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUkSmasAmparAya guNasthAna 211 210 guNasthAna vivecana vizeSa apekSA vicAra - 1. anaMtaguNI vizuddhi Adi Avazyaka kArya aSTama guNasthAnavata isa sUkSmasAMparAya guNasthAna meM bhI satata hote hI rahate haiN| 2. dasaveM guNasthAna ke nAma ke anusAra hI dasaveM meM sUkSmalobha kaSAya kA udaya rahatA hai aura udaya ke nimitta se abuddhipUrvaka sUkSmalobha pariNAma bhI hotA rahatA hai; tathApi sUkSmalobharUpacAritramohanIya vibhAva pariNAma se cAritra mohanIya krodha, mAna, mAyA, lobha athavA hAsyAdi 9 nokaSAyoM meM se kisI kA bhI navIna karmabaMdha nahIM hotA / 96. prazna : sUkSmalobhakaSAya nAmaka dravyakarma ke udaya se sUkSmalobharUpa pariNAma bhI munirAja ke hotA hai| aisI sthiti meM kama se kama sUkSmalobha kA to baMdha honA hI cAhie na ? Apa navIna karmabaMdha na hone kI bAta kyoM aura kisa AdhAra se karate ho? uttara : lobharUpa kaSAya pariNAma atyaMta sUkSma hai, jaghanya hai; isalie cAritramohanIya karma kA baMdha nahIM hotaa| sUkSma lobhakarma ke udayAnusAra abuddhipUrvaka sUkSma lobha kA jaghanya pariNAma hotA hai| jaba moha pariNAma jaghanya hotA hai taba navIna mohakarma kA baMdha nahIM hotA; aisA karmabaMdha kA eka aTala niyama hai| yadi jaghanya bhAvarUpa sUkSma lobha hone para bhI navIna sUkSma lobha karma kA navIna baMdha bhI hotA rahegA to kabhI jIva ko mukti hogI hI nhiiN| agara sUkSma lobha se bhI sUkSma lobha kA baMdha mAneMge to sUkSma lobha kA udaya AtA rahegA aura sUkSma lobha kA baMdha hotA rahegA to jIva ko kabhI mukti milegI hI nhiiN| isa ati mahatvapUrNa viSaya ko paMcAstikAya gAthA 103 kI TIkA meM spaSTa kiyA hai| "jo karmabaMdha kI paraMparA kA pravartana karAne vAlI rAgadveSa pariNati ko chor3atA hai, vaha puruSa, vAstava meM jisakA sneha (rAgAdirUpa cikanAhaTa) jIrNa hotA hai, aisA jaghanya sneha (sparzaguNa kI paryAyarUpa cikanAhaTa / jisaprakAra jaghanya cikanAhaTa ke sanmukha vartatA huA paramANu bhAvI baMdha se parAGmukha hai; usI prakAra jisake rAgAdi jIrNa ho jAte haiM aisA puruSa bhAvI baMdha se parAGmukha hai|) guNa ke sanmukha vartate hue paramANu kI bhA~ti bhAvI baMdha se parAGmukha vartatA huA, pUrva baMdha se chUTatA huA, agnitapta jala kI duHsthiti samAna jo duHkha usase parimukta hotA hai|" (dekhie tattvArthasUtra adhyAya 5 kA sUtra kramAMka 34) isalie dasaveMguNasthAna meM atyanta sUkSmarUpalobha pariNAma hone se kisI bhI prakAra kA nayA kaSAya va nokaSAya mohakarma kA karmabaMdha nahIM hotA hai| 3. sUkSmalobha pariNAma se mohakarma kA baMdha to nahIM hotA hai; tathApi isI abuddhipUrvaka sUkSmalobha pariNAma se jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, aMtarAya - ina tInoM ghAti karmoM tathA sAtAvedanIya Adi kA aMtarmuharta pramANa sthiti kA alpa anubhAga sahita baMdha to hotA hI hai| dekho, pariNAma aura karma baMdha kI vicitratA ! kSapaka - dasaveM guNasthAnavartI yahI mahAmunirAja mAtra eka hI yathAyogya aMtarmuhUrta kAla vyatIta hote hI bArahaveM kSINamoha guNasthAna ko niyama se prApta karate haiN| bArahaveM guNasthAna ke antima samaya meM hI ina tInoM ghAtikarmoM kA kSaya bhI karanevAle haiM; kyoMki ve aMtarmuhUrta meM hI sarvajJa bhagavAna honevAle haiN| tathApi jabataka dasaveM guNasthAna meM haiM tabataka tInoM ghAti karmoM kA baMdha hotA hI rahatA hai| baMdha hone kA yaha aMtima guNasthAna hai| kSINamoha guNasthAna tathA isase Age ke guNasthAnoM meM baMdha nahIM hotA hai; kyoMki baMdha kA kAraNa mohabhAva kA pUrNa rIti se nAza ho gayA hai| 4. yahA~ sAMparAya zabda aMtadIpaka hai| ataH yaha sUkSmasAMparAya nAmaka dasaveM guNasthAnavAle sAMparAya arthAt sUkSma kaSAya sahita hI haiN| mithyAtva guNasthAna se lekara sUkSmasAMparAya guNasthAnavartI sarva jIva niyama se kaSAya sahita haiN| ise samajhane ke liye prathama guNasthAna se sarva dasoM guNasthAnoM ko nimnAnusAra likha sakate haiN| jaise - sAMparAya mithyAtva, sAMparAya sAsAdanasamyaktva, sAMparAya mizra, sAMparAya aviratasamyaktva aadi| dhavalA pustaka 1 kA aMza (pRSTha 188 se 189) sUkSmasAMparAyapraviSTazuddhisaMyatoM meM upazamaka aura kSapaka donoM haiN||18||
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 guNasthAna vivecana sUkSma kaSAya ko sUkSmasAparAya kahate haiN| usameM jina saMyatoM kI zuddhi ne praveza kiyA hai, unheM sUkSmasAparAyapraviSTazuddhisaMyata kahate haiN| unameM upazamaka aura kSapaka donoM hote haiN| aura sUkSma sAMparAya kI apekSA unameM bheda nahIM hone se upazamaka aura kSapaka, ina donoM kA eka hI guNasthAna hotA hai| isa guNasthAna meM apUrva aura anivRtti ina donoM vizeSaNoM kI anuvRtti hotI hai| isaliye ye donoM vizeSaNa bhI sUkSmasAMparAyazuddhisaMyata ke sAtha jor3a lenA cAhiye, anyathA pUrvavartI guNasthAnoM se isa guNasthAna kI koI bhI vizeSatA nahIM bana sakatI hai| vizeSArtha - yadi dazaveM guNasthAna meM apUrva vizeSaNa kI anuvRtti nahIM hogI to usameM pratisamaya apUrva apUrva pariNAmoM kI siddhi nahIM ho skegii| aura anivRtti vizeSaNa kI anuvRtti nahIM mAnane para eka samayavartI jIvoM ke pariNAmoM meM samAnatA aura karmoM ke kSapaNa aura upazamana kI yogyatA siddha nahIM hogii| isaliye pUrva guNasthAnoM se isameM sarvathA bhinna jAti ke hI pariNAma hote haiM, isa bAta ke siddha karane ke liye apUrva aura anivRtti, ina do vizeSaNoM kI anuvRtti kara lenA cAhiye / isaprakAra isa guNasthAna meM apUrvatA, anivRttipanA aura sUkSmasAMparAyapanArUpa vizeSatA siddha ho jAtI hai| isa guNasthAna meM jIva kitanI hI prakRtiyoM kA kSaya karatA hai, Age kSaya karegA aura pUrva meM kSaya kara cukA, isaliye isameM kSAyikabhAva hai; tathA kitanI hI prakRtiyoM kA upazama karatA hai, Age upazama karegA aura pahale upazama kara cukA, isaliye isameM aupazamika bhAva hai| samyagdarzana kI apekSA kSapaka zreNIvAlA kSAyika bhAva sahita hai aura upazama zreNIvAlA aupazamika tathA kSAyika ina donoM bhAvoM se yukta hai; kyoMki donoM hI samyaktvoM se upazamazreNI kA car3hanA saMbhava hai| isa sUtra meM grahaNa kiye gaye saMyata pada kI pUrvavat arthAt anivRttikaraNa guNasthAna meM batalAI gaI saMyata pada kI saphalatA ke samAna saphalatA samajha lenA cAhiye / kahA bhI hai - pUrvaspardhaka aura apUrvaspardhaka ke anubhAga se anantaguNe hIna anubhAgavAle sUkSmalobha meM jo sthita hai, use sUkSmasAMparAya guNasthAnavartI jIva samajhanA caahiye| upazAntamoha guNasthAna gyArahaveM guNasthAna kA nAma upazAMtamoha hai| zreNI ke cAroM guNasthAnoM meM upazAMtamoha upazamazreNI kA antima guNasthAna hai| eka apekSA se vicAra kiyA jAya to upazamazreNI ke phalarUpa yaha guNasthAna hai| cAritramohanIya karma ke upazama kA prAraMbha upazamaka apUrvakaraNa guNasthAna ke pahale samaya se cAlU huA thA aura vaha upazamana kA kArya dasaveM guNasthAna ke aMtima samaya meM kaho athavA gyArahaveM guNasthAna ke pahale samaya meM kaho, paripUrNa huA hai| isI ko nimnaprakAra se samajha sakate haiM - sUkSmalobhakaSAya kA vyaya aura vItarAgatA kA utpAda eka samayavartI hai; kyoMki utpAda aura vyaya donoM eka hI samaya meM utpanna hote haiM, yaha vastu vyavasthA kA svarUpa hai| aMta ke cAroM guNasthAna paripUrNa vItarAgiyoM ke guNasthAna haiM; unameM yaha upazAMta moha guNasthAna prathama guNasthAna hai| gyArahaveM guNasthAnavartI ye munIzvara pUrNa sukhI ho gaye haiN| 97. prazna : AThoM karmoM kI sattA hone para aura sAtoM karmoM kA udaya hote hue upazAMtamohI munirAja pUrNa sukhI kaise ho sakate haiM ? uttara : duHkha kA mUla kAraNa eka moha pariNAma hI hai| upazAMta moha guNasthAnavartI mahAmunirAja ko moha kA pUrNa upazama ho gayA hai, unake raMcamAtra bhI moha pariNAma nahIM rahA hai; ataH ve pUrNa sukhI haiN| sattA meM sthita karmoM kA vartamAnakAlIna bhAvoM se kucha saMbaMdha nahIM rhtaa| ___ zeSa dravyamoha karma dabA huA hai; aMtarmuhUrta kAla (upazAMtamoha guNasthAna kA kAla) samApta hote hI cAritramoha karma kA udaya apanI yogyatA se hotA hai; tathApi jitane kAla paryaMta upazAMtamohI arthAt
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 guNasthAna vivecana vItarAgI haiM, utane kAla paryaMta ve pUrNa sukhI hI haiN| jJAnAvaraNAdi tInoM ghAtikarmoM kA udaya hone se ve alpajJAnI kahe jAte haiN| isalie anaMta sukhI nahIM haiN| moha pariNAma kA jitane kAla taka sarvathA udayAbhAva hai, utane kAla taka ve pUrNasukhI hI haiN| isI viSaya kA bhAva mokSamArga prakAzaka pRSTha 72 para nimna zabdoM meM vyakta kiyA hai - "jitanI-jitanI icchA miTe utanA-utanA duHkha dUra hotA hai aura jaba moha ke sarvathA abhAva se sarva icchA kA abhAva ho taba sarva duHkha miTatA hai, saccA sukha pragaTa hotA hai|" 'sarva duHkha miTatA hai, isakA hI artha sukha pUrNa hotA hai; yaha spaSTa huaa| pApa karma kI sattA hone se kisI jIva kA kucha bigAr3a nahIM hotA aura puNya karma kI sattA hone se kisI jIva kA kucha sudhAra nahIM hotaa| yadi jIva moha pariNAma karatA hai to jIva kA bigAr3a hai; kyoMki moha svayaM daHkhamaya bhAva hai| yadi jIva moha pariNAma nahIM karatA to jIva kA sudhAra hotA hai; kyoMki moha ke abhAva se utpanna vItarAgabhAva sukhamaya hai| jaba jIva apane anAdikAlIna ajJAnavaza kusaMskAroM ke aparAdha se moha pariNAma karatA hai, usIsamaya pUrvabaddha moha karma kA udaya nimittarUpa se rahatA hI hai| jaise munirAja pArzvanAtha para munijIvana meM jaba kamaTha upasarga kara rahA thA, taba unheM bhaviSya meM udaya AnevAlI tIrthaMkara prakRti kI sattA ne kucha madada nahIM kI thI; vaise hI yahA~ mohanIya karma sattA meM hone para bhI vaha miTTI ke Dhele ke samAna hI hai| usakA vartamAnakAlIna bhAvoM se koI bhI nimitta-naimittika saMbaMdha nahIM hai| AcAryazrI nemicandra ne gommaTasAra jIvakANDa gAthA 61 meM upazAMtamoha guNasthAna kI paribhASA nimnAnusAra dI hai - kadakaphalajudajalaM vA, sarae saravANiyaM va NimmalayaM / sayalovasaMtamoho, uvasaMta kasAyao hodi| nirmalI phala se sahita svaccha jala ke samAna athavA zaradakAlIna sarovara-jala ke samAna sarva mohopazamana ke samaya vyakta honevAlI pUrNa vItarAgI dazA ko upazAMtamoha guNasthAna kahate haiN| upazAntamoha guNasthAna ____ 215 paribhASA meM upazAMtamohI jIva ke vItarAgI pariNAma ko svaccha jala kI upamA dI hai| katakaphala (nirmalI nAma kI vanaspati kA bIja jo malina jala ko nirmala banAne ke liye upayoga meM lAyA jAtA hai) se nirmala kiyA huA jala arthAt jala to nirmala huA hai; tathApi mala nIce dabA huA sattA meM hai; yaha pahale dRSTAMta kA bhAva hai| dUsarA dRSTAMta zaradakAlIna sarovara kA liyA hai; yahA~ bhI jala to nirmala hai; lekina nIce kIcar3a kA astitva hai| phira bhI vartamAna meM usa svaccha jala meM makha yA candramA kA pratibiMba jyoM kA tyoM jhalakatA hai| ___ isakA bhAva yaha hai ki vartamAna kAla meM to vItarAgabhAva pUrNa nirmala hai; tathApi eka aMtarmuhUrta ke bAda hI pUrva saMskAravaza apane aparAdha se, kAlakSaya yA AyukSaya ho jAne se rAgAdirUpa pariNamita ho jAtA hai| gyArahaveM guNasthAna meM cAritramohanIya karma kI 21 prakRtiyoM kA aMtarakaraNarUpa upazama huA hai| 98. prazna : aMtarakaraNarUpa upazama kise kahate haiM ? uttara : adha:karaNAdi dvArA upazama vidhAna se anaMtAnubaMdhI catuSka binA mohanIya karma kI jo upazamanA hotI hai, use prazasta upazama kahate haiN| ise hI aMtarakaraNarUpa upazama bhI kahate haiN| AgAmI kAla meM udaya Ane yogya karma paramANuoM ko jIva ke pariNAma vizeSarUpa nimitta hone se Age-pIche udaya meM Ane yogya hone ko aMtarakaraNarUpa upazama kahate haiN| aMtarakaraNarUpa upazama samajhane ke liye pariziSTa kramAMka 5 dekheM yahA~ cAritramohanIya ke 21 prakRtiyoM ko uparitana tathA adhastanasthiti meM DAlakara bIca kA kucha bhAga 21 cAritramohanIya karmoM se rahita kiyA gayA hai| jaba jIva adhastanasthiti ke karmoM ke udaya ko pUrNa bhogakara khAlI jagaha meM AtA hai, taba svayaM hI karma ke rahitapane ke kAraNa jIva ko kSAyika cAritra ke samAna aupazamika nirmalabhAvarUpa pUrNa vItarAga cAritra ho jAtA hai| isa gyArahaveM guNasthAna kA pUrNa nAma "upazAMtakaSAya-vItarAga chadmastha" hai|
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 217 216 guNasthAna vivecana upazAMtakaSAya vItarAga chadmastha saMbaMdhI spaSTIkaraNa - upazAMtakaSAya = dabI huI kaSAya / vItarAga = vartamAna kAla meM sarva prakAra ke rAgAdi se rahita / chadma = jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa ke sadbhAva meM vidyamAna alpajJAna-darzana, stha = sthita rahanevAle / arthAt jJAnAvaraNadarzanAvaraNa ke sadbhAva meM sthita rhnevaale| sarvaprakAra kI kaSAya upazAMta ho jAne se vartamAna meM sarva rAgAdi ke abhAvarUpa vItarAgatA pragaTa hone para bhI jJAnAvaraNAdika kA kSayopazama hone se chadmastha, alpajJa hI hai| samyaktva apekSA vicAra - upazAMta mohI munirAja dvitIyopazama samyaktva athavA kSAyika samyaktva-ina donoM samyaktvoM meM se kisI bhI eka samyaktva ke dhAraka ho sakate haiN| kisI bhI samyaktva ke kAraNa isa upazAMtamoha guNasthAna ke sAmAnya svarUpa meM athavA sukhAdi meM kucha antara nahIM par3atA hai| cAritra apekSA vicAra - yahA~ aupazamika yathAkhyAtacAritra hai| aba isa gyArahaveM upazAMtamoha guNasthAna ke prathama samaya meM hI zeSa sUkSma lobhakaSAya kA udaya tathA sUkSmalobha pariNAma - donoM upazamita ho gaye haiN| 99. prazna : anaMtAnubaMdhI cAroM kaSAyoM kA kyA haA hai ? btaaie| uttara : yadi upazAMtamohI munirAja kSAyika samyagdRSTi haiM to unake anaMtAnubaMdhI kaSAyoM kA abhAva kSAyika samyaktva hone ke pahale hI visaMyojana dvArA ho gayA hai| yadi upazAMtamohI munIzvara dvitIyopazama samyaktva ke dhAraka haiM to upazama zreNI para ArUr3ha hone ke pUrva sAtizaya apramatta avasthA meM hI unakA kSAyopazamika samyaktva dvitIyopazama samyaktvarUpa se pariNamita ho jAtA hai| usa samaya anaMtAnubaMdhI catuSka kI visaMyojanA yA sadavasthArUpa upazama ho jAtA hai| isalie inake anaMtAnubaMdhI kI sattA bhajanIya hai arthAt sattA ho bhI yA na bhI ho| upazAntamoha guNasthAna 100. prazna : visaMyojanA kise kahate haiM ? uttara : anaMtAnubaMdhI cAroM kaSAyoM ke apratyAkhyAnAvaraNAdi bAraha kaSAya aura hAsyAdi nau nokaSAyarUpa se pariNamita hone ko visaMyojanA kahate haiN| yaha visaMyojanA kA kArya cauthe guNasthAna se lekara sAtaveM guNasthAna paryaMta kahIM para bhI ho sakatA hai| ___upazAMtamoha guNasthAna ke prathama samaya se hI aupazamika cAritra jisakA dUsarA nAma aupazamika yathAkhyAtacAritra hai, vaha pragaTa ho jAtA hai| isa guNasthAna ke prathama samaya se lekara aMtima samaya paryaMta eka hI prakAra kI vItarAgatA, nirmalatA, zuddhi rahatI hai| ataH cAritra eka hI prakAra kA aupazamika yathAkhyAtacAritra rahatA hai| ___moha pariNAma kA abhAva itanI vivakSA lekara socA jAya to bArahaveM, terahaveM, caudahaveM guNasthAnoM meM jo kSAyika yathAkhyAtacAritra hai usameM aura gyArahaveM guNasthAna ke aupazamika yathAkhyAtacAritra meM tilatuSa mAtra bhI aMtara nahIM hai| mohakarma kI sattA kA sadbhAva aura kSayarUpa abhAva kI apekSA se jo aMtara hai, vaha viSaya yahA~ gauNa hai| 11veM guNasthAna ke kAla saMbaMdhI jaghanya, utkRSTa evaM madhyama aise tIna bheda hote haiM aura 12veM guNasthAna ke kAlasaMbaMdhI koI bheda nahIM hai| tathApi isa gyArahaveM guNasthAna se mahAmunirAja kramazaH nIce kAlakSaya yA AyukSaya kI apekSA utarate hI haiN| isa viSaya meM mokSamArgaprakAzaka ke pRSTha 265 kA aMtima pariccheda dRSTavya hai - _ "dekho, pariNAmoM kI vicitratA ! koI jIva to gyArahaveM guNasthAna meM yathAkhyAtacAritra prApta karake punaH mithyAdRSTi hokara kiMcit nyUna arddhapudgala parAvartana kAla paryaMta saMsAra meM rulatA hai aura koI nitya nigoda se nikalakara, manuSya hokara mithyAtva chUTane ke pazcAt aMtarmuhUrta meM kevalajJAna prApta karatA hai| aisA jAnakara apane pariNAma bigar3ane kA bhaya rakhanA aura unake sudhArane kA upAya krnaa|"
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 kAla apekSA vicAra - jaghanyakAla - kisI munirAja ne dasaveM guNasthAna se apanI uttarottara bar3hAte-bar3hAte gyArahaveM upazAMtamoha guNasthAna meM praveza kiyA aura mAtra eka samaya upazAMtamoha guNasthAna meM upazama yathAkhyAta cAritra ke sAtha pUrNa vItarAgI tathA pUrNa sukhI jIvana vyatIta karate hue yadi manuSya Ayu kA kSaya hotA hai to maraNa kI apekSA upazAMtamoha guNasthAna kA jaghanyakAla mAtra eka samaya ghaTita ho jAtA hai| isa taraha eka hI prakAra se jaghanyakAla ghaTita hotA hai| guNasthAna vivecana utkRSTa kAla - koI bhI mahAmunirAja yadi gyArahaveM guNasthAna meM maraNa ke binA pUrNakAla paryaMta rahate haiM to yathAyogya eka aMtarmuhUrta paryaMta hI rahate haiN| sabhI upazAMtamohI munirAjoM kA gyArahaveM guNasthAna kA utkRSTa kAla samAna hI rahatA hai| madhyamakAla - jaise gyArahaveM guNasthAna kA jaghanyakAla maraNa kI apekSA se eka samaya jAna liyA, vaise hI maraNa kI apekSA se hI do, tIna, cAra, pA~ca Adi samayoM se lekara yathAyogya eka aMtarmuhUrta meM se eka samaya kama kAla paryaMta jitane bhI bheda hote haiM, ve sarva prakAra gyArahaveM guNasthAna kA madhyamakAla samajha lenA caahie| gamanAgamana apekSA vicAra - gamana - 1. gyArahavA~ upazAMtamoha guNasthAna, upazamazreNI kA aMtima guNasthAna hai / ataH isa gyArahaveM guNasthAna se Age kSINamoha Adi guNasthAnoM meM upazAMtamohI munirAja kA gamana nahIM hotA hai| upazamaka munirAja kI upazAMtamoha guNasthAna paryaMta hI vikasita hone kI paryAyagata yogyatA rahatI hai| jaise khilAr3I geMda ko Upara se ThappA lagAkara AkAza meM uchAlatA hai| geMda ko Upara se jaba ThappA lagAtA hai taba hI geMda kitanI Upara AkAza meM uchalegI yaha usakI sAmarthya nizcita hotI hai / upazAntamoha guNasthAna 219 vaise hI bhAvaliMgI saMtoM kA AMtarika buddhipUrvaka puruSArtha yahI rahatA hai ki dhArAvAhIrUpa se zuddhi kI uttarottara vRddhi karate hue pUrNatA ko prApta kareM; paraMtu abuddhipUrvaka zreNI ArohaNa ke samaya apUrvakaraNa guNasthAna ke pahale samaya ke puruSArtha ke anusAra hI yaha svabhAva se hI nizcita ho jAtA hai ki ye munirAja Upara ke kauna se guNasthAna taka jaayeNge| nirNaya karAnevAlA koI karma athavA anya koI bhI nahIM hai| 2. upazAMtamoha guNasthAnavartI munirAja yathAyogya eka aMtarmuhUrta kAla paryaMta upazAMtamoha guNasthAna meM pUrNa vItarAgI tathA pUrNa sukhI rahate haiN| tadanaMtara nIce ke upazamaka sUkSmasAMparAya guNasthAna meM gamana karate haiN| yahA~ eka sunizcita niyama samajhanA cAhie ki koI bhI upazAmaka upazAMtamoha guNasthAna se nIce utarate haiM to ve krama-krama se chaThaveM guNasthAna paryaMta nIce to niyama se eka ke bAda eka guNasthAna meM gamana karate haiN| gyArahaveM se sIdhe chaThaveM meM yA cauthe meM athavA mithyAtva guNasthAna meM gamana kabhI aura koI bhI nahIM krte| paNDita bhAgacaMdrajI ke bhajana kA sahI bhAva na samajhane ke kAraNa kucha loga bhramabuddhi rakhate haiM, vaha galata hai| bhajana meM AyA hai ki - muni ekAdaza guNasthAna car3hi, girata tahA~ taiM citabhrama tthaanii| bhramata ardhapudgala parivartana, kiMcita Una kAla paramAnI / / jIva ke pariNAmani kI yaha, ati vicitratA dekhahu jJAnI / " girata tahA~ taiM citabhrama ThAnI" se jIva upazAMtamoha guNasthAna se sIdhe mithyAtva guNasthAna meM gamana karate haiM, aisA samajhanA satya nahIM hai; kyoMki padya meM to unhoMne sAmAnya kathana kiyA hai| Upara jisa krama se nIce utarane kI vidhi kahI hai, vaisA hI samajhanA caahie| vAstava meM dekhA jAya to zreNI car3hate samaya munirAja kI jisa krama se karmoM kI upazamanA huI hai, gyArahaveM se vApisa nIce lauTate samaya viloma se unhIM upazamita cAritra mohanIya kI 21 prakRtiyoM kI udIraNA hotI hai| ataH chaThaveM guNasthAna paryaMta to krama se hI utara kara Ate haiN| tadanaMtara kisI bhI guNasthAna meM gamana kara sakate haiN| 3. upazama zreNI car3hate (AThaveM guNasthAna kA prathama bhAga chor3akara) yA
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 guNasthAna vivecana utarate samaya upazamaka munirAja kA kisI bhI gaNasthAna meM maraNa saMbhava hai, arthAt maraNa ke aMtima samaya paryaMta munirAja ke zreNI kA vahI guNasthAna rahatA hai, jisameM maraNa hotA hai; parantu maraNa ke pazcAt vigrahagati meM ve upazamaka munirAja cauthe aviratasamyaktva guNasthAna meM hI gamana karate haiM aura devagati meM hI janma lete haiN| Agamana - upazAMtamoha guNasthAna meM nIce ke mAtra upazamaka sakSma sAMparAya guNasthAna se hI Agamana hotA hai| jaise - AThaveM, navaveM aura dasaveM - tInoM guNasthAnoM ke upazamaka aura kSapaka aise do bheda hote haiM; vaise upazAMtamoha guNasthAna ke upazamaka aura kSapaka do bheda nahIM haiN| ataH upazAMta moha eka hI prakAra kA hai| vizeSa apekSA vicAra - 1. gyArahaveM guNasthAna meM kevala sAtAvedanIya kA IryApathAsrava eka samaya mAtra kA hI hotA hai; tadanaMtara vaha sthiti-rahita hone ke kAraNa jhar3a jAtA hai| yahA~ sAMparAyika Asrava nahIM hotA; kyoMki ve upazAMtamohI munirAja pUrNarUpa se kaSAyarahita arthAt vItarAgI ho gaye haiN| yadyapi IryA zabda kA artha gamana bhI hai; parantu yahA~ usakA artha yoga liyA gayA hai| isalie IryApatha Asrava kA artha kevala yoga dvArA honevAlA Asrava hotA hai| Azaya yaha hai ki jaise sakhI bhIMta para dhali Adi ke pheMkane para vaha usase na cipakakara tatkAla jamIna para gira jAtI hai; vaise hI yoga se grahaNa kiyA gayA jo karma, kaSAya ke abhAva meM AtmA se na cipakakara tatkAla alaga ho jAtA hai, vaha IryApathAsrava hai| saMsAra paraMparA ke liye kAraNa jo sAMparAyika Asrava hai, vaha isa gyArahaveM guNasthAna meM nahIM hotaa| (vizeSa spaSTIkaraNa dhavalA pustaka 13 meM pRSTha 47-48 para dekhie|) 2. aupazamika bhAvoM kA sadabhAva isa gyArahaveM upazAMta moha guNasthAnaparyaMta hI rahatA hai| aupazamika samyaktva aura aupazamika cAritra ye donoM zuddhabhAva to jIva ke trikAlI, sahaja, zuddhAtmasvabhAva ke Azraya se hI utpanna hote haiM aura unameM karma kA upazama nimitta mAtra hai| upazAntamoha guNasthAna 221 vastu-svAtaMtrya kI mukhyatA se yA adhyAtma kI apekSA athavA upAdAna-upAdeya kI apekSA athavA dharma vyakta karane kI bhAvanA se socA jAya to karma ke upazamana ke samaya karma kI apekSA rakhe binA hI jIva ke ye donoM - samyaktva tathA cAritra pariNAma hote haiM; aisA samajhanA caahie| zraddhA guNa kI apekSA aupazamika samyaktva cauthe guNasthAna meM pragaTa hotA hai| cauthe gaNasthAna se gyArahaveM guNasthAna paryaMta aupazamika samyaktva bhAva raha sakatA hai| aupazamika cAritra bhAva kA prAraMbha to upazamaka apUrvakaraNa guNasthAna ke pahale samaya se hI hotA hai aura usakI pUrNatA isa upazAMta moha guNasthAna meM hotI hai| gyArahaveM guNasthAna se Age ke guNasthAnoM meM aupazamikabhAva ke liye avakAza hI nahIM hai| 3. gyArahaveM guNasthAna ke nAma meM jo vItarAga' zabda AyA hai, vaha zabda Adi dIpaka hai| vItarAga zabda ke Adi dIpaka kA bhAva spaSTa samajhane ke lie hama nimnaprakAra kathana kara sakate haiN| jaise - vItarAga upazAMtamoha, vItarAga kSINamoha, vItarAga sayogakevalI, vItarAga ayogakevalI, vItarAgI siddha bhgvaan| cauthe avirata samyaktva guNasthAna se AMzika vItarAgatA kA prAraMbha hotA hai| cauthe guNasthAna meM mithyAtva tathA anaMtAnubaMdhI eka kaSAya caukar3I ke abhAvapUrvaka vItarAgatA / pA~caveM guNasthAna meM do kaSAya caukar3I ke abhAvapUrvaka vItarAgatA evaM chaThaveM guNasthAna meM tIna kaSAya caukar3I ke abhAvapUrvaka vItarAgatA aura saMjvalana kaSAya tathA nau nokaSAyajanya rAgadveSa isa taraha vItarAgatA + rAga-dveSa, donoM - mizrarUpa bhAva rahatA hai| yaha pariNAmoM kI mizratA cauthe guNasthAna se lekara dasaveM sUkSma sAMparAya guNasthAnaparyaMta yathAyogya pratyeka guNasthAna meM samajha lenA caahie| gyArahaveM guNasthAna ke saMbaMdha meM vizeSa - munirAja ke upazama zreNI se patita hone ke viSaya ko mukhya karake "karma balavAna haiM, karma jIva ko saMsAra meM rulAte haiM, karma ke sAmane
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 guNasthAna vivecana kisI kI kucha nahIM calatI' ityAdi vyavahAranaya ke kathana ko satyArtha mAnakara ajJAnI jIva jinavANI kA hI AdhAra lekara mithyAtva ko hI puSTa karate haiN| isalie upazAMta mohI munirAja kA patana kyoM hotA hai; isa viSaya kA hameM bahuta sAvadhAnIpUrvaka nirNaya karanA caahie| gyArahaveM guNasthAna kA svarUpa yathArtharUpa se samajhane heta AcArya zrI nemicaMdrakRta labdhisAra gAthA 310 kI saMskRta TIkA kA paMDitapravara ToDaramalajIkRta hindI anuvAda nimnAnusAra hai "bahuri yA prakAra saMkleza-vizuddhatA ke nimitta kari upazAMta kaSAyateM par3anA-car3hanA na ho, jAta~ tahA~ pariNAma avasthita vizuddhatA lie varte haiN|" spaSTa zabdoM meM yahA~ AyA hai ki saMkleza-vizuddhatA se giranA-car3hanA nahIM hotA hai| ___ Azaya yaha hai ki gyArahaveM guNasthAna kA jitanA yathAyogya aMtarmuhUrta kAla hai, utane kAla meM samaya-samaya prati pUrNa vItarAgatA hai; vItarAgatA meM kucha hInAdhikapanA nahIM hai| ___gyArahaveM guNasthAna ke pahale samaya se lekara aMtima samaya paryaMta cAritra mohanIya karma kA aMtarakaraNarUpa upazama hone se vahA~ kI vizuddhatA meM antara hone meM kucha nimitta nahIM hai, vizuddhatA avasthita hai| phira bhI jijJAsu ke mana meM zaMkA utpanna ho hI jAtI hai ki upazAMta moha guNasthAna se patita hone kA kucha nA kucha kAraNa to honA hI caahie| isakA samAdhAna labdhisAra ke hI zabdoM meM - "bahuri tahA~ taiM jo par3anA ho hai, so tisa guNasthAna kA kAla pUrA bhae pIche niyama taiM upazama kAla kA kSaya hoI, tisake nimitta taiM ho hai" saMkSepa meM itanA hI samajhAyA hai ki cAritramohanIya karma ke upazama ke kAla kA kSaya hone se hI upazAMta mohI munirAja nIce dasaveM sUkSmasAMparAya guNasthAna meM Ate haiN| isa hI viSaya kA aura vizeSa khulAsA AyA hai - "vizuddha pariNAmani upazAntamoha guNasthAna kI hAni ke nimitta taiM tahA~ - (upazAMta moha) taiM nAhIM par3e vA anya koI nimitta taiM nAhIM par3e hai; aisA jaannaa|" isa vAkya meM saMkleza-vizuddha pariNAma nimitta nahIM aura karma kI bhI nimittatA kA niSedha kiyA hai; kyoMki munirAja jabataka upazAMtamoha gaNasthAna meM haiM, tabataka to kisI bhI cAritra mohanIya karma ke udaya kA nimittapanA banatA hI nhiiN| jaba sUkSma lobhakaSAya ke udaya kA nimitta banatA hai, taba gyArahavA~ guNasthAna hI nahIM rahatA, dasavA~ sUkSmasAparAya guNasthAna ho jAtA hai| ataH upazAMta mohI munivara karma ke kAraNa nIce ke guNasthAna meM Aye, yaha vyavahAra nahIM bana sktaa| ataH kAla-kSaya hI nIce ke guNasthAna meM Ane kA kAraNa banatA hai| 101. prazna : isa gyArahaveM guNasthAna meM kyA munirAja kA maraNa nahIM ho sakatA? uttara : upazAMtamoha guNasthAnavartI munirAja kA aMtarmuhurtakAla meM se kisI bhI samaya meM maraNa ho sakatA hai| maraNa to hotA hai zuddhopayogarUpa (dhyAnarUpa) avasthA meM aura tadanaMtara tatkAla hI vigrahagati ke prathama samaya meM cauthA guNasthAna ho jAtA hai aura ve munirAja devagati meM hI saudharmasvarga se sarvArthasiddhi paryaMta kahIM bhI janma lete haiN| 102. prazna : phira upazAMta moha se girane ke kAraNa do ho gye| mAtra eka kAlakSaya hI nahIM rahA ? uttara : ApakA kahanA sahI hai| yadi maraNa kI apekSA lete haiM to upazAMta moha se girane ke do kAraNa siddha ho jAte haiN| 1. kAla-kSaya aura 2. bhava-kSaya / tathApi sAmAnya kAraNa to eka mAtra kAla-kSaya hI hai; kyoMki bhava-kSayarUpa kAraNa to kadAcit kisI munirAja ke hotA hai tathA upazama zreNI ke anya guNasthAnoM meM bhI ho sakatA hai| bhava-kSaya aura AyukSaya - ina donoM kA eka hI artha hai| dhavalA pustaka 1kA aMza (pRSTha 189 se 190) sAmAnya se upazAntakaSAyavItarAgachadAstha jIva haiM / / 19 / / jinakI kaSAya upazAnta ho gaI hai, unheM upazAntakaSAya kahate haiN| jinakA rAga naSTa ho gayA hai unheM vItarAga kahate haiN| chadma jJAnAvaraNa aura
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 guNasthAna vivecana darzanAvaraNa ko kahate haiM, unameM jo rahate haiM unheM chadmastha kahate haiN| jo vItarAga hote hue bhI chadmastha hote haiM, unheM vItarAgachadmastha kahate haiN| isameM Aye hue vItarAga vizeSaNa se dazama guNasthAna taka ke sarAga chadmasthoM kA nirAkaraNa samajhanA caahiye| jo upazAnta kaSAya hote hue bhI vItarAga chadmastha hote haiM, unheM upazAntakaSAyavItarAgachadmastha kahate haiN| isase (upazAntakaSAya vizeSaNa se) Age ke guNasthAnoM kA nirAkaraNa samajhanA caahiye| isa guNasthAna meM saMpUrNa kaSAyeM upazAnta ho jAtI haiM, isaliye isameM aupazamika bhAva hai| tathA samyagdarzana kI apekSA aupazamika aura kSAyika donoM bhAva haiN| atha upazAMta kaSAya teM par3ane kA vidhAna kahaiM hai - TIkA - upazAMta kaSAya teM paDanA doya prakAra hai - bhava kSaya hetu, upazamakAla kSaya nimittaka tahAM maraNa hote paryAya kA nAza ke nimitta taiM paDanA hoi, so bhava kSaya hetu kahie / ara upazamakAla ke kSaya ke nimitta taiM paDanA hoi so upazama kAla kSaya nimittaka khie| tahAM bhava-kSaya hetu virSe kahie hai - upazAMta kaSAya ke kAla virSe prathamAdi aMta samayani paryaMta virSe jahAM tahAM Ayu ke nAza teM mari kari deva paryAya sambandhI asaMyata guNasthAna virSe paDe, tahAM asaMyata kA prathama samaya virSe baMdha, udIraNA, saMkramaNa Adi samasta kAraNa ughADai hai / apane-apane svarUpa kari pragaTa varte haiN| jAte je upazAMta kaSAya virSe upazame the, te sarva asaMyata virSe upazama rahita bhae haiN| - labdhisAra graMtha kA vizeSa aMza, pRSTha : 267-268 kSINamoha guNasthAna bArahaveM guNasthAna kA nAma kSINamoha hai| zreNI ke cAra guNasthAnoM meM kSINamoha yaha kSapakazreNI kA aMtima guNasthAna hai| eka apekSA se vicAra kiyA jAya to kSapakazreNI ke pUrNa vItarAgatA kI prAptisvarUpa yahaguNasthAna hai| cAritramohanIya karma ke kSaya kA vizeSa prAraMbha to kSapaka apUrvakaraNa guNasthAna ke prathama samaya se hI ho gayA thA aura vaha kSaya kA kArya dasaveM guNasthAna ke aMtima samaya meM kaho athavA bArahaveM guNasthAna ke prathama samaya meM kaho donoM kA eka hI artha hai - paripUrNa huA hai| isI viSaya ko hama nimnaprakAra bhI samajha sakate haiM - sUkSma lobha kaSAya kA vyaya aura pUrNa vItarAgatA kA utpAda donoM eka samayavartI haiM; kyoMki utpAda aura vyaya donoM eka hI samaya meM hote haiM, yaha vastu-vyavasthA kA svarUpa hai| anaMtAnubaMdhI kaSAya caukar3I kI apekSA vicAra kiyA jAya to cauthe guNasthAna se lekara sAtaveM guNasthAna paryaMta jahA~ kSAyika samyaktva kI prApti kI hai, usI guNasthAna se cAritramohanIya karma ke kSaya kA prAraMbha huA hai; lekina yahA~ cAritra mohanIya kI 21 prakRtiyoM kI mukhyatA se kathana kiyA hai| __ caudaha guNasthAnoM meM se aMta ke cAroM guNasthAna pUrNa vItarAgamaya haiM; unameM kSINamoha dUsare kramAMka kA aura pUrNa sukhasvarUpa guNasthAna hai| 103. prazna : moha karma naSTa ho gayA hai to kyA haA; abhI jJAnAvaraNAdi tInoM ghAti karmoM kA udaya satata cala hI rahA hai| ataH kSINamohI munirAja ko pUrNa sukhI kahanA kaise yogya hogA? uttara : gyArahaveM guNasthAna ke prAraMbha meM hamane isa viSaya kA spaSTIkaraNa kiyA hai| use yahA~ ke lie punaH dekheN|
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna vivecana jJAnAvaraNAdi tIna ghAti karmoM ke udaya-nimittika audayika ajJAna kA paryAya meM sadbhAva hai, jJAna kevalajJAnarUpa se pariNamita nahIM huA hai aura unake kSayopazama ke anusAra jJAna kA AMzika vikAsa huA hai, yaha bAta to sahI hai; tathApi jJAna kI alpajJatA duHkha meM yA sukha kI pUrNatA meM kucha bAdhaka nahIM hai| isI viSaya ko aura vizeSa sugamatA se nimnAnusAra bhI hama samajha sakate haiN| 1. pUrNa sukha meM jIva kA mohapariNAma bAdhaka hai, jisameM mohanIya karma kA udaya tathA udIraNA nimitta hai| bArahaveM guNasthAna meM mohakarma tathA moha pariNAma kA sarvathA abhAva hone ke kAraNa yahA~ anAkula lakSaNa kSAyika atIndriya sukha pragaTa huA hai| 2. vyavahAranaya se anaMtasukha meM bAdhaka aMtaraMga kAraNa - jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura aMtarAyakarma kA udaya nimitta hai| jaise jJAna ke samyakpane meM samyagdarzana nimitta hai, vaise hI sukha kI anaMtatA meM anaMtajJAna bhI nimitta hai; tathApi sukha kI pUrNatA meM jJAnAvaraNAdi karmoM kA kucha bhI sAkSAt bAdhakapanA nahIM hai| 104. prazna : phira alpajJa avasthA meM vikasita bAraha aMga kA zrutajJAna, avadhijJAna aura manaHparyaya jJAna adhika sukha kA utpAdaka kAraNa hai yA nahIM? uttara : alpajJa avasthA meM vikasita jJAna na sukha meM kAraNa hai na duHkha meM; kyoMki jJAna to jJAnarUpa hai| jJAna se jJAna hotA hai, sukha-duHkha nahIM / jJAna aura sukha guNa donoM eka dUsare se bhinna haiM; unakA pariNamana bhI bhinna-bhinna hI hai| eka guNa anya guNa se rahita hai - aisA tattvArthasUtra meM bhI AcArya umAsvAmI ne kahA hai - dravyAzrayA nirguNA guNAH / (adhyAya 5 sUtra 41) guNa dravya ke Azraya se rahate haiM aura eka guNa anya anaMta guNoM se rahita hai| vastu kA jaisA svarUpa hai, vaisA hI samajhane se jJAna meM nirmalatA tathA yathArthatA AtI hai| 105. prazna : isakA artha kyA sukhI hone ke lie jJAna kA kucha upayoga hI nahIM hai? kSINamoha guNasthAna 227 uttara : jJAna kA upayoga kyoM nahIM ? mukhya rIti se jJAna kA hI upayoga sukhI hone ke liye hai| alpajJa avasthA meM vikasita jJAna se sarvajJa kathita yathArtha vastu-vyavasthA ko jAnakara jIva jitanA-jitanA moha kama karatA jAtA hai; utanA-utanA sukha utpanna hotA jAtA hai| moha pariNAma hI duHkha hai aura nirmohapanA hI sukha hai| isI viSaya kA spaSTIkaraNa mokSamArga prakAzaka pRSTha 310 para nimnAnusAra subodha zabdoM meM kiyA hai ..... nirNaya karane kA puruSArtha kare, to bhrama kA kAraNa jo mohakarma usake bhI upazamAdi hoM taba svayameva bhrama dUra ho jAye; kyoMki nirNaya karate hue pariNAmoM kI vizuddhatA hotI hai, usase moha ke sthiti-anubhAga ghaTate haiN| 106. prazna : isa viSaya ke lie kucha zAstrAdhAra bhI hai ? uttara : hA~, zAstrAdhAra hai| jinadharma kA koI bhI vaktA ho vaha zAstrAdhAra se hI bAta karatA hai aura karanA bhI caahie| zAstra ko pramANa mAne binA apanI mati-kalpanA se samajhane yA samajhAnevAlA jinadharma kA yathArtha vaktA nahIM ho sktaa| zAstra kathita viSaya ko yukti se samajhAnA alaga hai aura mAtra kalpanA se tarka tathA yukti hI dete rahanA alaga bAta hai| mokSamArgaprakAzaka ke tIsare adhyAya meM pRSTha 50 para kahA hai - yadi jAnanA na honA duHkha kA kAraNa ho to pudgala ke bhI duHkha Thahare; paraMtu duHkha kA mUla kAraNa icchA hai| ..............moha kA udaya hai; vaha duHkharUpa hI hai| adhika zAstrAdhAra ke lie mokSamArgaprakAzaka graMtha kA pRSTha 6 aura 72 kA bhI avalokana kreN| __ yadi adhika jJAna hI sukha kA utpAdaka ho to alpajJAnadhArI bhAvaliMgI munirAja se bAraha aMgoM ke dhAraka asaMyamI devoM, tathA gyAraha aMga evaM nau pUrva ke dravyaliMgI munirAja ko bhI adhika sukhI mAnane kA prasaMga prApta ho jaayegaa| matitAvadhi aise tIna tathA matizratAvadhimanaHparyaya aise cAra jJAna ke dhArI munirAjoM ko ati sukhI aura zivabhUti
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 guNasthAna vivecana jaise alpa kSayopazama vAle munirAja ko kama sukhI mAnanA par3egA, jo zAstra tathA yukti se bhI sammata nahIM ho sktaa| ataH moha se rahita vItarAga pariNAma hI nizcaya se sukha hai| aba yathAyogya eka aMtarmuhUrta mAtra kAla vyatIta ho jAne para ye kSINamohI munirAja niyama se arahaMta paramAtmA ho jAte haiN| bArahaveM guNasthAnavartI munirAja, isa guNasthAna ke prathama samaya se hI kSINamohI ho gaye haiN| arthAt AThoM karmoM meM se moha karma kA sarvathA nAza ho gayA hai| ve isa guNasthAna ke prathama samaya se hI arahaMta paramAtmA hone ke lie tIna ghAti karmoM kI uttarottara asaMkhyAtaguNI nirjarA kara rahe haiN| (asaMkhyAtaguNI nirjarA to AThaveM guNasthAna se hI cAlU ho gayI thI) vItarAga hue binA sarvajJa honA saMbhava nahIM hai, yaha bAta satya hone para bhI vItarAga hote hI tatkAla bArahaveM guNasthAna ke pahale samaya meM hI sarvajJa nahIM hote haiN| 107. prazna : bArahaveM guNasthAna meM kSINamohI hote hI sarvajJa ho jAnA cAhie thA; isameM kyA Apatti hai ? uttara : jJAnAvaraNAdi tIna ghAti karmoM kI sattA va udaya hI sarvajJa hone meM nimittarUpa meM bAdhaka hai; kyoMki dasaveM guNasthAna meM bhI rAga pariNAma se jJAnAvaraNAdi kA baMdha huA thaa| tathA pUrvakAla meM baMdhe hue karmoM kI bhI sattA hai, unakA kSaya hote hI kevalajJAna hotA hai| tIna ghAtikarmoM ke nAza ke liye aMtarmuhUrta paryaMta ekatvavitarkazukladhyAna/zuddhopayoga kA honA Avazyaka hai| munirAja vItarAga hone ke bAda sarvajJa hote haiM, yaha sAmAnya kathana hai aura pUrNa vItarAga hone para bhI eka aMtarmuhUrta kAlaparyaMta ekatvavitarkazukladhyAna/zuddhopayoga karane ke bAda hI tInoM ghAtikarmoM kA kSaya hone se munirAja sarvajJa hote haiM, yaha kathana vizeSa tathA sUkSma hai| (vizeSa spaSTIkaraNa ke lie paMcAstikAya gAthA 150-151 kI TIkA dekhiye) yadi bArahaveM guNasthAna ke prathama samaya meM hI munirAja sarvajJa ho jAte haiM to bArahaveM kSINamoha guNasthAna kA abhAva ho jAyegA aura guNasthAna caudaha ke sthAna para teraha hI siddha hoNge| kSINamoha guNasthAna 229 AcAryazrI nemicaMdra ne gommaTasAra gAthA 62 meM kSINamoha guNasthAna kI paribhASA nimnaprakAra dI hai - NissesakhINamoho, phlihaamlbhaaynnudysmcitto| khINakasAyo bhaNNadi, NiggaMtho viiyraayehiN|| sphaTikamaNi ke pAtra meM rakhe hue nirmala jala ke samAna saMpUrNa kaSAyoM ke kSaya ke samaya honevAle jIva ke atyaMta nirmala vItarAgI pariNAmoM ko kSINamoha guNasthAna kahate haiN| paribhASA meM kSINamohI jIva ke vItarAga pariNAma ko nirmala jala kI upamA dI hai| vaha jala bhI sphaTikamaNi ke pAtra meM rakhA huA nirmala jala hai| yahA~ pAtra meM se kisI bhI prakAra kI gaMdagI dubArA pAnI meM Ane kI saMbhAvanA kI zaMkA bhI na ho, isalie sphaTika maNi kA pAtra liyA hai| dekho, AcAryoM kI sUkSmadRSTi ne pAtra (bartana) ko kaisA vicArapUrvaka cunA hai| mahApuruSoM kI dRSTi meM dRSTAMta bhI anupama evaM mUla viSaya ke poSaka hote haiM / kSINamohI munirAja ke bhAvI jIvana meM kisI bhI prakAra kI azuddhatA kI saMbhAvanA hI nahIM hai| isa abhiprAya ko atyaMta spaSTa karane ke lie hI sphaTikamaNimayI pAtra meM rakhA huA nirmala jala liyA hai| kSINamoha guNasthAnavartI munirAja kA moha aba to anaMtakAla ke liye naSTa ho gayA hai| aMtima sUkSmalobha kaSAya kA vyaya aura pUrNa vItarAgatA kA utpAda - ina donoM kI kAla-pratyAsatti ko atyaMta spaSTa karane ke lie bArahaveM guNasthAna kI paribhASA meM "kaSAyoM ke kSaya ke samaya' ina zabdoM kA prayoga kiyA hai| bArahaveM guNasthAna ke nAma meM prayukta kSINa zabda kA artha dubalA, nirbala athavA azakta nahIM karanA cAhie / yahA~ kSINa zabda kA artha abhAva/nAza hai| vItarAga zabda kA zAbdika artha hai - "vigataH rAgaH yasmAt saH vItarAgaH" jisameM se rAga nikala gayA hai, use vItarAga kahate haiN| yahA~
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSINamoha gaNasthAna 230 guNasthAna vivecana rAga zabda jIva ke rAga-dveSa-moha/mithyAtva, krodhAdi cAroM kaSAya, hAsyAdi nau nokaSAya - ina sabakA hI pratinidhitva karatA hai| rAga gayA to jIva ke sarva vibhAva nikala gaye haiM arthAt pUrNa vItarAgatA pragaTa ho gayI hai| isa vItarAgarUpa moha-kSobha rahita sAmyabhAva ko hI jinadharma meM dharmarUpa kahA gayA hai| yaha vItarAgatA jIva ke cAritraguNa kI svAbhAvika paryAya hai| isa vItarAgatA kA prAraMbha cauthe avirata samyaktva guNasthAna meM hotA hai; ataH caturtha guNasthAnavI jIva kisI bhI gati kA ho, vaha dhArmika hI hai| vItarAga paryAya kA utpAdaka to jIva dravya athavA jIva kA cAritraguNa hai; tathApi nimitta kI mukhyatA se kathana karate samaya nimitta kA jJAna karAne ke lie saMpUrNa kaSAyoM ke kSaya ke samaya athavA karma ke kSaya se vItarAgatA utpanna huI; aisA vyavahAranaya sApekSa kathana jinavANI meM AyA hai| ___kaSAya karmoM kA nAza pudgala dravya kI paryAya hai aura vItarAgatA jIva dravya ke cAritra guNa kI paryAya - ina donoM ko eka-dUsare kA kArya-kAraNa batAnevAlA hI nimitta-naimittika kA kathana kahalAtA hai| isameM donoM dravyoM kI paryAyoM kI bhinnatA tathA svataMtratA kA jJAna rakhanA bahuta mahattvapUrNa tathya hai| ___yadi koI ajJAnavaza nimitta-naimittika saMbaMdha meM ina donoM paryAyoM kI bhinnatA tathA svataMtratA kA jJAna nahIM rakha pAtA aura unameM karttAkarma saMbaMdha mAna letA hai to mithyAtva kA prasaMga A jAtA hai, jo sAta vyasanoM se bhI mahAna pApa hai| __ kathana jinavANI kA hone para bhI yadi usakI apekSA samajhane kI saccI dRSTi na prApta huI ho to apAtra jIva jinavANI ke lAbha se vaMcita hI rahatA hai; jisake phalasvarUpa saMsAra meM anaMta duHkharUpa janma-maraNa hI karatA rahatA hai| anya nAma - kSINamoha guNasthAna ko hI kSINakaSAya bhI kahate haiM, tathA isakA pUrNa nAma kSINakaSAya vItarAga chadmastha hai| nAma saMbaMdhI spaSTIkaraNa - kSINa = nAza, naSTa / kaSAya = rAgadveSa-moha/vikArI pariNAma / vItarAga-rAgadveSa Adi sarva vikAroM se rahita atyaMta nirmala dazA / chadmastha=jJAnAvaraNAdi ke sadbhAva meM vidyamAna alpa jJAna-darzana meM sthit| __ sarva kaSAyoM ke kSaya ke samaya arthAt nimitta se pUrNa nirmala vItarAga dazA pragaTa ho jAne para bhI jJAnAvaraNAdi karmoM kA kSayopazama hone se kSINamohI mahAmunirAja chadmastha arthAt alpajJa hI haiN| samyaktva apekSA vicAra - ___ bArahaveM guNasthAnavartI mahAmunirAja ko mAtra kSAyika samyaktva hI hotA hai; kyoMki aupazamika samyaktva tathA aupazamika cAritra kI sImA gyArahaveM guNasthAnaparyaMta hI rahatI hai| cAritra apekSA vicAra - kSINamoha guNasthAna meM kSAyika yathAkhyAtacAritra hI hotA hai| kSapaka apUrvakaraNa AThaveM guNasthAna ke prathama samaya se hI cAritra mohanIya karma kI 21 prakRtiyoM ke AMzika kSaya kA kArya prArambha hone se AThaveM meM bhI upacAra se kSAyika cAritra kahA hai| cAritramohanIyakarma kI 21 prakRtiyoM meM se 20 prakRtiyoM kA kSaya to navave kSapaka anivRttikaraNa guNasthAna ke aMtima samaya paryaMta huA hai| dasaveM guNasthAna meM mAtra sUkSmalobha kaSAya zeSa bacI hai| aba isa bArahaveM guNasthAna ke prathama samaya meM hI zeSa sUkSma lobha kaSAya karma kA udaya tathA pariNAma-donoM kA kSaya ho jAtA hai| isalie yahA~ kSAyika cAritra pUrNa ho gayA hai| kAla apekSA vicAra - kSINamoha guNasthAna kA kAla aMtarmuhUrta hai| chaThaveM guNasthAna se sAtaveM apramatta guNasthAna kA kAla (maraNa kI apekSA chor3akara) AdhA rahatA hai| sAtaveM se AThaveM apUrvakaraNa kA kAla kucha kama / apUrvakaraNa kI apekSA anivRttikaraNa kA kAla aura kucha kama / nava se dasaveM kA kAla usase bhI kucha kama aura kSapaka dasaveM se bhI
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 guNasthAna vivecana isa kSINamoha guNasthAna kA kAla kucha kama rahatA hai; tathApi chaThaveM se bArahaveM paryaMta pratyeka guNasthAna kA kAla bhI aMtarmuhUrta hI rahatA hai| Azcarya to isa bAta kA hai ki chaThaveM guNasthAna se lekara kSINamoha guNasthAna paryaMta zreNI ke cAroM guNasthAnoM ke kAla kA yoga bhI mAtra eka aMtarmuhUrta kAla hI hotA hai; kyoMki aMtarmuhUrta ke asaMkhyAta bheda haiN| gamanAgamana apekSA vicAra - gamana - kSINamohaguNasthAnavartI mahAmunirAja Upara kI ora akele terahaveM sayogakevalI guNasthAna meM hI gamana karate haiN| Agamana - isa kSINamoha guNasthAna meM Agamana mAtra kSapaka sUkSmasAparAya guNasthAna se hI hotA hai| vizeSa apekSA vicAra - 1. yahA~ mAtra sAtA vedanIya kA IryApathAsrava hotA hai; kyoMki bArahaveM guNasthAnavartI mahAmunirAja ko kisI bhI prakAra kA koI bhI kaSAyanokaSAyarUpa arthAt moha karma kA udaya tathA pariNAma nahIM rahA; ve sarvathA vItarAgI ho gaye haiN| yahA~ Asrava kA eka mAtra kAraNa yoga kA hI sadbhAva hai| 2. kSapaka apUrvakaraNa ke prathama samaya se hI cAritra mohanIyAdi karmoM kI zreNIgata asaMkhyAtaguNI nirjarA prAraMbha huI hai, vaha nirjarA niraMtara uttarottara bar3hate hue vItarAga pariNAmoM ke nimitta se vRddhiMgata bhI hotI jA rahI haiN| bArahaveM guNasthAna ke prathama samaya se hI jJAnAvaraNAdi tInoM ghAti karmoM kA nayA baMdha honA bhI sarvathA ruka gayA hai| yahA~ bArahaveM guNasthAna ke aMtima samaya meM tInoM ghAtikarmoM kA sarvathA nAza hote hI, usIsamaya jJAna-darzana guNa kI alpajJa avasthA kA vyaya aura kevalajJAna tathA kevaladarzana paryAya kA utpAda eka hI samaya meM hotA hai| usIsamaya alpa vIrya kA vyaya hokara anaMta vIrya kA utpAda hotA hai| 3. audArika zarIradhArI chadmastha jIvoM ke zarIra meM niraMtara anaMta nigoda jIva vidyamAna rahate haiN| kSINamohI munirAja kA zarIra bhI audArika kSINamoha guNasthAna zarIra hI hai; parantu ina munirAja ke zarIra meM se prathama samaya se hI anaMta bAdara nigoda jIvoM kA prati samaya nikalanA arthAt maranA prAraMbha ho jAtA hai| kSINamoha guNasthAna ke aMtima samaya meM sabhI bAdara nigodiyA jIvoM ke abhAva se anaMtara samayavartI terahaveM guNasthAna ke prathama samaya meM hI munirAja parama audArika zarIradhArI arahanta paramAtmA ho jAte haiN| (vizeSa ke liye dhavalA pustaka 14 pRSTha 488 se 491 paryaMta dekhie|) 108. prazna : anaMta nigoda jIvoM kI hiMsA karanevAle munirAja ahiMsA mahAvratI kaise mAne jA sakate haiM ? uttara : pramattayoga kA abhAva hone se munirAja ahiMsA mahAvratI hI haiN| una bAdara nigoda jIvoM kA maraNa unake Ayukarma ke kSaya ke nimitta se hI huA hai; usameM audArika zarIradhArI munIzvara kI kucha bhI nimittatA nahIM hai| 4. caturtha guNasthAna se bArahaveM kSINamoha guNasthAna paryaMta sarva jIvoM kI aMtarAtmA saMjJA hai| 5. "kSINamoha" yaha zabda Adi dIpaka hai| bArahaveM se lekara uparima guNasthAnavartI sarva jIva kSINamohI hI haiN| isa viSaya ko spaSTa samajhane ke lie nimnaprakAra kA sulabha upAya acchA hai - kSINamoha sayogakevalI. kSINamoha ayogakevalI, kSINamoha siddha bhagavAna / 6. "kSINamoha vItarAga chadmastha" isa pUrNa nAma meM Aye hue chadmastha zabda ko aMta dIpaka samajhanA caahie| prathama guNasthAna se lagAkara isa bArahaveM guNasthAna paryaMta ke sarva jIva chadmastha hI haiN| chadmastha zabda kA aMtadIpakapanA nimnAnusAra spaSTa hotA hai| mithyAtva chadmastha, sAsAdanasamyaktva chadmastha, mizra chadmastha, aviratasamyaktva chadmastha, saMyamAsaMyama chadmastha / isa taraha bArahaveM guNasthAna paryaMta lagAte hI saba samajha meM A jAtA hai| 7. yahA~ bArahaveM guNasthAna ke prathama samaya meM munirAja cAritramohanIya se bhI rahita hote haiM; ataH inako mohamukta kahanA yukti tathA zAstra-sammata bhI hai|
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 guNasthAna vivecana dhavalA pustaka 1 kA aMza (pRSTha 190 se 191) sAmAnya se kSINakaSAya vItarAga chadmastha jIva haiM / / 20 / / jinakI kaSAya kSINa ho gaI hai, unheM kSINakaSAya kahate haiN| jo kSINakaSAya hote hue vItarAga hote haiM, unheM kSINakaSAyavItarAga kahate haiN| jo chadma arthAt jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa meM rahate haiM, unheM chadmastha kahate haiN| jo kSINakaSAya vItarAga hote hue chadmastha hote haiM unheM kSINakaSAyavItarAga-chadmastha kahate haiN| isa sUtra meM AyA huA chadmastha pada antadIpaka hai, isaliye use pUrvavartI samasta guNasthAnoM ke sAvaraNapane kA sUcaka samajhanA cAhiye / 31. zaMkA - kSINakaSAya jIva vItarAga hI hote haiM, isameM kisI prakAra kA bhI vyabhicAra nahIM AtA, isaliye sUtra meM vItarAga pada kA grahaNa karanA niSphala hai ? samAdhAna - nahIM; kyoMki, nAma, sthApanA Adi rUpa kSINakaSAya kI nivRtti karanA yahI isa sUtra meM vItarAga pada ke grahaNa karane kA phala hai| arthAt isa guNasthAna meM nAma, sthApanA aura dravyarUpa kSINakaSAya kA grahaNa nahIM hai; kintu bhAvarUpa kSINakaSAyoM kA hI grahaNa hai, isa bAta ke pragaTa karane ke liye sUtra meM vItarAga pada diyA hai| 32. zaMkA - pA~ca prakAra ke bhAvoM meM se kisa bhAva se isa guNasthAna kI utpatti hotI hai ? samAdhAna - mohanIya karma ke do bheda haiM- dravyamohanIya aura bhAvamohanIya / isa guNasthAna ke pahale donoM prakAra ke mohanIya karmoM kA niranvaya (sarvathA) nAza ho jAtA hai, ataeva isa guNasthAna kI utpatti kSAyika guNa se hai| 13 sayogakevalI guNasthAna terahaveM guNasthAna kA nAma sayogakevalI hai| yaha kSapakazreNI ke cAroM guNasthAnoM ke bAda prApta honevAlA prathama guNasthAna hai| kSINamoha guNasthAna meM jo sukha pUrNarUpa se pariNamita huA thA, aba vahI sukha yahA~ kevalajJAna ke sadbhAva se anaMta sukharUpa se kahA gayA hai| jIva kI sarvajJatva aura sarvadarzitva zakti kA pUrNa vikAsa ho gayA hai| zarIra sahita hone para bhI zarIra se nirlepatA va nirapekSatA kA sAkSAt jIvana arthAt sayoga kevalI avasthA hai| vItarAgatA kA phala hI sarvajJatA evaM sarvadarzitva hai, aba vaha vyakta ho gayA hai| arahaMta avasthA meM nimnokta aThAraha doSa naSTa ho gaye haiMbhUkha, pyAsa, bImArI, bur3hApA, janma, maraNa, bhaya, rAga, dveSa / garva, moha, ciMtA, mada, acaraja, nidrA, arati kheda aru sveda / / mokSamArga prakAzaka pRSTha 2 para bhI arahaMtoM kA svarUpa atyaMta mArmika rUpa se spaSTa kiyA hai| AMzika kathana nimnaprakAra hai - "devAdhidevapane ko prApta hue haiN| tathA Ayudha, aMbarAdika va aMgavikArAdika jo kAma krodha Adi niMdyabhAvoM ke cinha, unase rahita jinakA parama audArika zarIra huA hai| jinake vacanoM se loka meM dharmatIrtha pravartatA hai, jisake dvArA jIvoM kA kalyANa hotA hai| jinake laukika jIvoM ke prabhutva mAnane ke kAraNabhUta aneka atizaya aura nAnA prakAra ke vaibhava kA saMyuktapanA pAyA jAtA hai| jinakA apane hita ke artha gaNadhara - iMdrAdika uttama jIva sevana karate haiM / - aise sarvaprakAra se pUjane yogya zrI arahaMta deva haiM, unheM hamArA namaskAra ho|"
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 237 236 guNasthAna vivecana AcAryazrI nemicandra ne gommaTasAra jIvakANDa gAthA 63-64 meM sayogakevalI guNasthAna kI paribhASA nimnAnusAra dI hai - kevalaNANa divaayrkirnnklaavppnnaasiynnnnaanno| Navakevalaladdhaggama sujnniy-prmppvveso|| asahAyaNANadaMsaNasahio, idi kevalI hu jogenn| juttotti sajogajiNo, aNAiNihaNArise utto|| ghAti catuSka ke kSaya ke kAla meM audayika ajJAna nAzaka tathA asahAya kevalajJAnAdi nava labdhisahita hone para paramAtma saMjJA ko prApta jIva kI yogasahita vItarAga dazA ko sayogakevalI guNasthAna kahate haiN| ___ghAti catuSka arthAt jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura aMtarAya karmoM kA kSaya hote hI usIsamaya kevalajJAnAdi nava labdhiyA~ utpanna hotI haiN| ye donoM kArya eka hI samaya meM hote haiN| isa hI eka samaya ke ghaTanA/ kArya ko "cAra ghAti karmoM ke kSaya ke nimitta se kevalajJAnAdi hote haiM' - aisA nimitta-naimittika kA kathana zAstra meM milatA hai| isa viSaya ko AcAryazrI umAsvAmI ne tattvArthasUtra ke 10veM adhyAya meM prathama sUtra dvArA spaSTa kiyA hai - mohakSayAjjJAnadarzanAvaraNAntarAya-kSayAcca kevalam / karmoM ke nAza hone se kevalajJAnAdi kI utpatti nahIM hotii| koI svayaM maranevAlA anya ko kaise janma de sakatA hai ? karmoM kA nAza kevalajJAna ko utpanna nahIM kara sktaa| kevalajJAna kI paryAya to jIvadravya ke jJAna guNa meM se pragaTa hotI hai| dasaveM guNasthAna ke antima samaya meM hI mohakarma kA saMpUrNa kSaya ho gayA hai| bArahaveM guNasthAna ke antima samaya meM jJAnAvaraNAdi tInoM ghAti karmoM kA nAza/kSaya bhI ho gayA hai| inake abhAvarUpa nimitta ko mukhya karake nimitta kA jJAna karAne ke lie moha evaM jJAnAvaraNAdi tInoM ghAti karmoM ke kSaya se kevalajJAna huA; aisA nimitta-naimittika saMbaMdha dekhakara vyavahAranaya se, upacAra se ghAti karmoM ke nAza se kevalajJAna hotA hai; aisA AcAryazrI kathana karate haiN| sayogakevalI guNasthAna ajJAna do prakAra kA hotA hai - 1. mithyA zraddhA ke nimitta se saMzayAdi viparItatA liye hue jo vyakta jJAna hotA hai, use ajJAna athavA mithyAjJAna kahate haiN| yaha ajJAna prathama guNasthAna se lekara dUsare sAsAdanasamyaktva guNasthAna paryaMta hotA hai| (tIsare guNasthAna meM zraddhA ke anusAra jJAna bhI mizra/samyagmithyArUpa rahatA hai|) 2. jJAnAvaraNa karma ke udaya se jo jJAna kA paryAya meM abhAva rahatA hai, use bhI ajJAna kahate haiN| isa dUsare prakAra ke ajJAna kA nAma audayika ajJAna hai| yaha pahale guNasthAna se lekara bArahaveM guNasthAna ke aMtima samaya paryaMta rahatA hai| audayika ajJAna kA nAza kevalajJAna hone para hI hotA hai| ataH paribhASA meM audayika ajJAna nAzaka vizeSaNa kevalajJAna ke liye diyA hai| kevalajJAna kA dUsarA vizeSaNa "asahAya' diyA hai| asahAya zabda ke do artha hote haiN| prathama artha - dIna, hIna, jisakA koI madada karanevAlA yA sahAyaka nahIM hai; tathApi jo dUsaroM se sahayoga arthAt madada kI atizaya hArdika pariNAmoM se apekSA rakhatA hai; use asahAya kahate haiN| yaha dInatA kA dyotaka hai| dUsarA artha - jise kisI se bhI madada yA sahAya kI AvazyakatA hI nahIM hai; jo svayaM apane saba kAryoM ke liye samartha, svasahAya, svAdhIna tathA paripUrNa hai, use bhI asahAya kahate haiN| yaha svayaMpUrNatA kA dyotaka hai| prastuta prakaraNa meM kevalajJAna ke liye dUsarA artha hI lAgU hotA hai, pahalA nhiiN| kevalajJAna ke liye na zarIra kI AvazyakatA hai, na iMdriyoM kI aura na bAhya prakAza Adi nimittoM kii| itanA hI nahIM kevalajJAna ko bAhya jJeya (jJAna jisa vastu ko jAnatA hai, use jJeya kahate haiM) vastuoM kI sAkSAt upasthiti bhI Avazyaka nahIM hai; kyoMki kevalajJAna to jo jJeya padArtha vartamAna meM chadmastha ko sAkSAt pratyakSa nahIM, (jo jJeya sUkSma, aMtarita aura dUra haiM) aise
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 guNasthAna vivecana anAdi bhUtakAlIna sarva padArthoM ko aura bhaviSyakAlIna anaMtAnaMta sarva padArthoM ko bhI arthAt sarva dravya-guNa-paryAyoM ko yugapat eka hI samaya meM pratyakSa evaM spaSTa jAnatA hai| anaMta jJAna, darzana, kSAyika samyaktva evaM cAritra ko anaMtacatuSTaya kahate haiN| dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, vIrya ko pA~calabdhi kahate haiN| isa taraha catuSTaya aura paMcalabdhi milakara kSAyika navalabdhi ho jAte haiN| ina kevalajJAnAdi navalabdhi sahita terahaveM guNasthAnavartI sayogakevalI hote haiN| inheM hI sakala paramAtmA kahate haiN| ina hI arahaMta tIrthaMkara paramAtmA kI pratimAyeM jinamaMdira meM virAjamAna kI jAtI haiM; jo sabako pUjya hotI haiN| nAma apekSA vicAra - sayogakevalI paramAtmA ke hI arihaMta, arahaMta, aruhaMta, kevalI, paramAtmA, sakala paramAtmA, sayogIjina, paramajyoti, sarvajJa, jinendradeva, jIvanamukta, Apta Adi eka hajAra ATha nAma kahe gaye haiN| 1. mithyAtva aura krodhAdi vibhAva bhAvarUpI zatruoM ko (ari = zatru, haMta = naSTa karanevAle) jo naSTa karate haiM, unheM arihaMta kahate haiN| 2. jo sarva jIvoM se pUjanIya evaM Adarza haiM. unheM arahaMta kahate haiN| AcArya kuMdakuMda ne apane graMthoM meM mukhya rIti se arahaMta zabda kA prayoga kiyA hai| 3. jinakA punaH janmarUpa se utpanna honA naSTa ho gayA hai, unheM aruhaMta kahate haiN| 4. jo jinendra bhagavAna yoga sahita haiM; unheM sayogIjina kahate haiN| 5. jo paramAtmA hone para bhI kala arthAt zarIra sahita haiM, unheM sakala paramAtmA kahate haiN| 6. jo jIva kevalajJAna sahita haiM, unheM kevalI kahate haiN| 7. kevalajJAna kI mukhyatA se hI arahaMta ko paramajyoti Adi kahate haiN| samyaktva apekSA vicAra - terahaveM guNasthAna meM kSAyika samyaktva hI rahatA hai; tathApi sayogakevalI sayogakevalI guNasthAna guNasthAnavartI paramAtmA ke kevalajJAna ke kAraNa kSAyika samyaktva ko hI paramAvagAr3ha samyaktva kahate haiN| cAritra apekSA vicAra - parama yathAkhyAta cAritra / kSINamoha guNasthAna meM zraddhA tathA cAritra guNa kA pUrNa nirmala pariNamana hone ke kAraNa yathAkhyAta cAritra huA thA / aba terahaveM guNasthAna meM kevalajJAna ke nimitta se usI cAritra ko parama yathAkhyAta kahate haiN| kAla apekSA vicAra - jaghanyakAla - aMtarmuhUrta / tIrthaMkara sayogakevalI ko chor3akara anya paramaguru kama se kama apanA jIvana aMtarmuhUrta paryaMta yahA~ sayogakevalI avasthA meM vyatIta karate haiN| koI bhI sayogakevalI jinendra aMtarmuhUrta se kama kAlAvadhi meM terahaveM gaNasthAna ko chor3akara caudahaveM guNasthAna meM gamana nahIM kara skte| ___ina arahaMta sayogI paramAtmA kA divyadhvani se upadeza ho yA na ho; vihAra ho yA na ho athavA aMtaHkRtakevalI ho; sabhI sayogakevalI paramAtmAoM kA terahaveM guNasthAna kA jaghanyakAla aMtarmuhUrta hI hai| tIrthaMkara sayogakevalI paramAtmA kA jaghanyakAla varSa pRthaktva arthAt 3 varSa se lekara 9 varSa ke aMdara hI hotA hai| isakA artha yaha huA ki tIrthaMkara sayogakevalI paramAtmA kA jaghanya vihAra kAla bhI varSa pRthaktva hI hotA hai| utkRSTakAla - garbhakAla sahita ATha varSa tathA ATha aMtarmuhUrta kama eka pUrva koTi kAla / itanA dIrgha kAla terahaveM guNasthAna kA kaise hotA hai, isakA spaSTIkaraNa - ___ jo eka pUrva koTi varSa kI utkRSTa Ayu ke dhAraka karmabhUmija koI zreSTha puruSa garbhakAla sahita ATha varSa ke hote hI dIkSA lekara kevala ATha aMtarmuhUrta kAla paryaMta munijIvana meM AtmasAdhanA karake jo sayogakevalI guNasthAna ko prApta hue haiM; ve jinendra paramAtmA apanI manuSyAyu ke aMta paryaMta divyadhvani se upadeza karate hue vihAra karate haiN|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 guNasthAna vivecana yaha kathana karmabhUmi ke manuSya Ayu kI utkRSTa sthiti kI mukhyatA se kiyA hai| madhyamakAla - eka aMtarmuhUrta aura ATha varSa tathA ATha aMtarmuhUrta kama eka pUrva koTi kAla ke bIca jitane bhI bheda hote haiM; ve sarva madhyama kAla ke prakAra jAnanA caahie| jaise do, tIna, cAra Adi aMtarmuhUrta athavA eka, do, tIna Adi dina yA mahInA yA varSa yathAsaMbhava lagA lenA caahie| gamanAgamana apekSA vicAra - gamana - sakala paramAtmA jinendra, terahaveM guNasthAna se niyamapUrvaka caudahaveM ayogakevalI guNasthAna meM hI gamana karate haiN| Agamana - mAtra kSINamoha guNasthAna se hI sayogakevalI guNasthAna meM Agamana hotA hai| vizeSa apekSA vicAra - 1. yadi sayogakevalI paramAtmA ko tIrthaMkara nAmakarma kA udaya ho to unake janma ke dasa, tIrthaMkara prakRti nAmakarma ke udaya ke nimitta se samavasaraNa kI racanA kAla meM kevalajJAna ke daza atizaya, devakRta caudaha atizaya, ATha prAtihAryAdi sarva 42 alaukika vaibhava/atizayoM kA sahaja saMyoga hotA hai| 2. sabhI sayogakevalI paramAtmAoM ko kSAyika jJAnAdi anaMta catuSTaya kI prApti niyama se hotI hai| 3. sAmAnya manuSyoM kI taraha sayogakevalI ke kavalAhAra nahIM hotA; parantu nokarmAhAra hotA hai; jisase paramaudArika zarIra kI sthiti dIrghakAlaparyaMta eka-sI banI rahatI hai| roga tathA janma-maraNAdi aTharA doSa bhI nahIM hote evaM asAtA janya bAdhAyeM nahIM hotii| 4. sayogakevalI paramAtmA kaI prakAra ke hote haiN| paMcakalyANakavAle tIrthaMkara kevalI, tIna kalyANakavAle tIrthaMkara kevalI, do kalyANakavAle tIrthaMkara kevalI, mUkakevalI, aMtaHkRta kevalI, upasarga kevalI, sAmAnya kevalI, samudghAta kevalI, sAtizaya kevalI, anubaddha kevalI, satata kevalI aadi| sayogakevalI guNasthAna 241 mUka kevalI - jina sayogakevaliyoM ko vANI kA yoga nahIM arthAt unakI divyadhvani nahIM hotI, unheM mUka kevalI kahate haiN| ___ aMtaHkRta kevalI - dhyAnArUr3ha avasthA meM virAjamAna jina munirAjoM ko pUrvabhava yA isa bhava kA vairI deva athavA vidyAdharAdi uThAkara AkAza meM le jAte haiM aura Upara se samudra yA agni meM athavA pahAr3a para pheMka dete haiN| aise atyaMta pratikUla avasaroM para AkAza se nIce samudra yA agni meM girane se pahale athavA pahAr3a se TakarAne ke pahale hI zukladhyAna se zreNI mAMDakara AkAza meM hI sayogakevalI hokara aMtarmuhUrta meM siddhapada prApta kara lete haiM; unheM aMtaHkRta kevalI kahate haiN| jinhoMne saMsAra kA aMta kara diyA hai aura jo ATha karmoM kA aMta arthAt vinAza karate haiM, ve aMtaHkRta kevalI kahalAte haiN| usakA yaha artha hai ki jo aMtaHkRta hokara siddha hote haiM, niSThita hote haiM va apane svarUpa se niSpanna hote haiM; ve aMtaHkRtakevalI hai| upasarga kevalI - muni-avasthA meM upasarga ho, usa upasarga avasthA kA nAza hote hI jinheM kevalajJAna prApta hotA hai; unheM upasarga kevalI kahate haiN| jaise muni pArzvanAtha para kamaTha ne upasarga kiyA thA; tatpazcAt unheM kevalajJAna ho gayA thaa| samudghAtagata kevalI - jina sayogI jinendra paramAtmA ke Ayu karma kI sthiti kama ho aura vedanIyAdi tIna aghAti karmoM kI sthiti adhika ho to unheM Ayukarma kI sthiti ke barAbara anya tIna karmoM kI sthiti karane ko samudghAta kahate haiM; aise samudghAta ko karanevAle terahaveM guNasthAnavartI jinendra ko samudghAtagata kevalI kahate haiN| ___pA~ca kalyANakavAle tIrthaMkara - garbha meM Ane ke 6 mAha pUrva hI ratnoM kI varSA honA Adi atizaya hote haiN| phira garbha kalyANaka Adi pA~ca kalyANaka hote haiN| pA~ca kalyANaka kA kathana bharata-airAvata kSetra kI mukhyatA se hai aura tIna evaM do kalyANakavAle tIrthaMkara videhakSetra meM hI hote haiM; itanA vizeSa samajhanA /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 guNasthAna vivecana tIna kalyANakavAle tIrthaMkara - jina caramazarIrI bhavya AtmAoM ne apane vartamAna manuSya bhava ke aviratasamyaktva yA dezavirata guNasthAna meM tIrthaMkara prakRti kA baMdha prArambha kiyA hai, unake dIkSA, kevalajJAna aura nirvANa kalyANaka - aise tIna hI kalyANaka hote haiN| do kalyANakavAle tIrthaMkara - jina caramazarIrI bhavya AtmAoM ne vartamAna pramattApramatta guNasthAna meM tIrthaMkara prakRti kA baMdha kiyA hai| unake mAtra kevalajJAna aura nirvANa/mokSa kalyANaka aise do hI kalyANaka hote haiN| 5. mAtra sayogakevalI guNasthAnavartI arahaMtoM kA hI icchArahita upadeza hotA hai| tadartha tIrthaMkara paramAtmA tIrthaMkara prakRti karma ke udaya se samavasaraNa kI racanA hotI hai| sAmAnya kevaliyoM ke lie bhI gaMdhakuTI kI racanA bhI saudharma indra kI AjJA se kubera dvArA hotI hai| sAtaveM guNasthAna se lekara bArahaveM guNasthAna taka to munirAja dhyAnArUr3ha rahate haiM, ataH unakA upadeza nahIM hotA / chaThaveM guNasthAnavartI munirAja, paMcama guNasthAnavartI vratI zrAvaka tathA avratI zrAvaka kA upadeza icchA pUrvaka hI hotA hai| jinendra bhagavAna kI svabhAvataH askhalita aura anupama divyadhvani sarvAMga se tInoM saMdhikAloM meM aura madhyarAtri meM bhI chaha-chaha ghar3I taka (9 ghaMTe 36 miniTa paryaMta) khiratI hai aura eka yojana paryaMta sunAI detI hai| isake atirikta vizeSa puNyAtmA gaNadharadeva, iMdra athavA cakravartI ke praznAnusAra artha ke nirUpaNArtha vaha divyadhvani zeSa samayoM meM bhI khiratI hai| eka yojana ke bhItara dUra athavA samIpa baiThe huye aThAraha-mahAbhASA aura sAta sau laghu bhASAoM se yukta aise tiryaMca, manuSya tathA deva kI bhASArUpa meM pariNata honevAlI tathA nyUnatA tathA adhikatA se rahita, madhura, manohara, gaMbhIra, vizada, aisI bhASA ko prApta (jainendra zabdakoSa bhAga dUsarA pRSTha 431, 432) divyadhvani hotI hai|" tiloyapaNNattI bhAga 2, gAthA 724, 725 ke ullekhAnusAra avasarpiNIkAla meM honevAle 24 tIrthaMkaroM ke samavasaraNoM kA pramANa sayogakevalI guNasthAna 243 kramazaH bAraha yojana se prAraMbha hotA hai; ghaTatA huA aMtima tIrthaMkara kA samavasaraNa eka yojana kA raha jAtA hai| gAthA 726 meM utsarpiNI kAla ke tIrthaMkaroM ke samavasaraNoM kA pramANa ulTe krama se calatA hai arthAt prathama tIrthaMkara kA eka yojana se prAraMbha hotA hai aura bar3hatA huA aMtima tIrthaMkara kA bAraha yojana pramANa hotA hai| 6. yahA~ iMdriyAdi paranimitta nirapekSa/niHsahAya (svayaM paripUrNa samartha) trikAlavI lokAloka ko yugapata jAnane-dekhanevAlA kevalajJAna tathA kevaladarzana utpanna hote haiN| ina donoM kA pariNamana yugapata hotA hai| (dekhiye - niyamasAra gAthA 160) chadmastha avasthA meM jaise jIva ko prathama sAmAnya avalokanarUpa darzana hotA hai; pazcAt vizeSa avalokanarUpa jJAna hotA hai; vaise hI kevaladarzana aura kevalajJAna ke saMbaMdha meM bhI kramika darzana tathA jJAna kI pravRtti ko mAneMge to sayogakevalI jinendra sarvajJa tathA sarvadarzI siddha nahIM hoNge| 109. prazna : sayogI jinendra sarvajJa evaM sarvadarzI kaise siddha nahIM hoMge? uttara : jisasamaya kevaladarzana hogA, usIsamaya kevalajJAna nahIM hogA to jinendra sarvajJa kaise siddha hoMge ? alpajJa hI siddha hoNge| ataH sayogakevalI avasthA meM darzana aura jJAna - ina donoM ke upayogoM kI pravRtti yugapata hI hotI hai| jJAnAvaraNa evaM darzanAvaraNa donoM karmoM kA kSaya/abhAva bhI eka samaya meM hI hotA hai| 7. isa sayogakevalI guNasthAna se inhIM ko paramaguru tathA paramAtmA saMjJA prApta hotI hai| 8. samyaktva ke dasa bhedoM meM se yahA~ sayogakevalI kA samyaktva paramAvagAr3ha kahA jAtA hai| aba taka sAdhaka munirAja alpajJa the,
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 guNasthAna vivecana yahA~ sarvajJa aura sarvadarzI ho gaye haiN| yahI kAraNa samyaktva ke paramAvagAr3hapane meM hai| 9. yahA~ 'sayoga' zabda aMta dIpaka hai| ataH prathama guNasthAna se lekara isa terahaveM guNasthAna paryaMta ke sarva jIva sayogI / yogasahita hI haiN| ise nimnAnusAra spaSTa samajha sakate haiM - sayoga mithyAtva, sayoga sAsAdanasamyaktva, sayoga mizra Adi / 10. "kevalI" zabda Adi dIpaka hai| terahaveM guNasthAna meM vyakta huA kevalajJAna arthAt kevalIpanA vaha Age ke caudahaveM guNasthAna meM aura siddhAlaya meM bhI anaMta kAla paryaMta satata dhruva aura acalarUpa se rahanevAlA hai| jaise- ayogakevalI, siddhakevalI / 11. yahA~ cAroM ghAti karmoM kA abhAva ho jAne se sayogakevalI arahaMta paramAtmA ko jIvana mukta bhI kahate haiN| abhI cAroM aghAti karmoM kI sattA aura udaya hone se evaM asaddhitva bhAva ke kAraNa muktAvasthA nahIM huI hai| 12. bhavya jIvoM ke bhAgyavaza hI bhagavAna kA vihAra hotA hai| kevalI bhagavAna ke vihAra ke vyavasthApaka koI iMdrAdika nahIM haiN| jina jIvoM kI mokSamArga prApta karane kI pAtratA paka gayI hai, unheM sahaja hI sarvottama nimitta milate hI haiN| ataH pAtra jIvoM kI ora bhagavAna kA vihAra evaM unake lie upadeza svayaM hotA hai| paNDita daulatarAmajI ne kahA bhI hai - bhavi bhAgana vaca joge vazAya tuma dhvani...... / 13. pA~ca indriyaprANoM kA va manobala kA vinAza to kSINamoha guNasthAna ke anta meM ho jAtA hai| vacanabala aura zvAsocchavAsa prANa kA vinAza sayogakevalI ke antima antarmuhUrta meM hotA hai| kAyabala kA vinAza sayogakevalI ke anta meM hotA hai evaM AyuprANa kA vinAza ayogakevalI guNasthAna ke anta meM hotA hai| terahaveM ke anta meM arthAt caudahaveM guNasthAna ke prathama samaya meM hI AtmA ke sarva pradeza sthira arthAt akampa hone se zarIra se kiMcit nyUna sayogakevalI guNasthAna AkAravAle ho jAte haiN| siddha avasthAyogya Atma-pradezoM kA AkAra nAriyala meM sUkhe gole ke samAna kiMcit nyUna ho jAtA hai| 110. prazna: sayogakevalI paramAtmA ke kitane aura kaunase karmoM kA nAza ho gayA hai ? uttara : terahaveM guNasthAnavartI arahaMta paramAtmA kI avasthA meM navIna eka bhI karma prakRti kA nAza nahIM hotaa| isakA spaSTIkaraNa - jJAnAvaraNAdi cAroM ghAti karmoM kI kula milAkara saMkhyA saiMtAlIsa hai (jJAnAvaraNa kI 5, darzanAvaraNa kI 9, mohanIya kI 28 aura aMtarAya kI 5 ) - inakA nAza terahaveM guNasthAna ke pahale yathAsthAna ho cukA hai| aghAti karmoM meM se nimnAMkita solaha prakRtiyA~ bhI yahA~ nahIM haiM - (1) narakAyu (2) tiryaMcAyu (3) devAyu ina tInoM Ayu karma kA yahA~ astitva hI nahIM pAyA jaataa| nAmakarma kI - (1) narakagati ( 2 ) narakagatyAnupUrvI (3) tiryaMcagati (4) tiryaMcagatyAnupUrvI (5) dviindriya (6) triindriya (7) caturindriya (8) udyota (9) Atapa (10) ekeMdriya (11) sAdhAraNa (12) sUkSma aura (13) sthAvara / Ayukarma kI tIna aura nAmakarma kI teraha milakara solaha prakRtiyA~, ghAtikarma kI 47 + aghAti karma 16 = 63. dhavalA pustaka 1 kA aMza (pRSTha 191 se 192) sAmAnya se sayogakevalI jIva haiM / / 21 / / kevala pada se yahA~ para kevalajJAna kA grahaNa kiyA hai| 245 33. zaMkA - nAma ke ekadeza ke kathana karane se saMpUrNa nAma ke dvArA kahe jAnevAle artha kA bodha kaise saMbhava hai ? samAdhAna - nahIM; kyoMki baladeva zabda ke vAcyabhUta artha kA, usake ekadezarUpa 'deva' zabda se bhI bodha honA pAyA jAtA hai| isataraha pratIti-siddha bAta meM, 'yaha nahIM bana sakatA hai' isaprakAra kahanA niSphala hai, anyathA saba jagaha avyavasthA ho jAyegI /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 guNasthAna vivecana jisameM indriya, Aloka aura mana kI apekSA nahIM hotI hai, use kevala athavA asahAya kahate haiN| vaha kevala athavA asahAya jJAna jinake hotA hai, unheM kevalI kahate haiN| mana, vacana aura kAya kI pravRtti ko yoga kahate haiN| jo yoga ke sAtha rahate haiM, unheM sayoga kahate haiN| isataraha jo sayoga hote hue kevalI haiM unheM sayogakevalI kahate haiN| ___ isa sUtra meM jo sayoga pada kA grahaNa kiyA hai vaha antadIpaka hone se nIce ke saMpUrNa guNasthAnoM ke sayogapane kA pratipAdaka hai| cAroM ghAtiyA karmoM ke kSaya kara dene se, vedanIya karma ke ni:zakta kara dene se athavA AThoM hI karmoM ke avayavarUpa sATha uttara-karma-prakRtiyoM ke naSTa kara dene se isa guNasthAna meM kSAyikabhAva hotA hai| vizeSArtha - yadyapi arahaMta parameSThI ke cAroM ghAtiyA karmoM kI saiMtAlIsa, nAma karma kI teraha aura Ayu karma kI tIna, isataraha tresaTha prakRtiyoM kA abhAva hotA hai, phira bhI yahA~ sATha karmaprakRtiyoM kA abhAva batalAyA hai| isakA aisA abhiprAya samajhanA cAhiye ki Ayu kI tIna prakRtiyoM ke nAza ke liye prayatna nahIM karanA par3atA hai| mukti ko prApta honevAle jIva ke eka manuSyAyu ko chor3akara anya Ayu kI sattA nahIM pAI jAtI hai; isaliye yahA~ para Ayu karma kI tIna prakRtiyoM kI avivakSA karake sATha prakRtiyoM kA nAza batalAyA gayA hai| ayogakevalI guNasthAna ayogakevalI yaha aMtima guNasthAna hai| kevalajJAna ke sAtha rahanevAlA yaha dUsarA guNasthAna hai| kSapakazreNI ke cAroM guNasthAnoM ke bAda prApta honevAlA yaha dUsarA guNasthAna hai| vItarAgI cAroM guNasthAnoM meM se yaha antima guNasthAna hai| kevalajJAnAdi anaMta catuSTaya sahita arahaMta paramAtmA kA bhI yaha dUsarA guNasthAna hai| yogarahita arthAt ayogarUpa yaha eka hI guNasthAna hai| terahaveM guNasthAna ke samAna yahA~ bhI jJAna, sukhAdi anaMtarUpa haiN| ayogakevalI guNasthAna bhI sakala paramAtmA kA hI hai| yogoM ke naSTa hote hI sayogakevalI paramAtmA hI ayogakevalI kahalAne lagate haiN| zarIra meM rahate huye bhI yoga kA nirodha evaM zvAsocchavAsa baMda hone se mana-vacana-kAya ke nimitta se honevAlA AtmapradezoM kA kaMpana ruka gayA hai| ataH AtmA aura zarIra kA ekakSetrAvagAha saMbaMdha hone para bhI nimitta-naimittika saMbaMdha kA abhAva ho gayA hai| AcAryazrI nemicandra ne gommaTasAra jIvakANDa gAthA 65 meM ayogakevalI guNasthAna kI paribhASA nimnAnusAra dI hai - sIlesiM saMpatto, NirUddhaNissesaAsavo jiivo| kammarayavippamukko, gayajogo kevalI hodi|| sampUrNa zIla ke aizvarya se sampanna, sarva Asrava nirodhaka, karma baMdha rahita jIva kI yogarahita vItarAga sarvajJa dazA ko ayogakevalI guNasthAna kahate haiN| nAma apekSA vicAra - sayogI jina isa eka nAma ko chor3akara pUrvokta terahaveM guNasthAna meM kahe huye sarva nAmoM kA yahA~ bhI vyavahAra hotA hai| jaise - arihaMta, arahaMta, aruhaMta, kevalI, paramAtmA, sakala paramAtmA, paramajyoti, niSkampa, paramAtmA aadi|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 249 248 guNasthAna vivecana 111. prazna : ayogakevalI ko sakalaparamAtmA kahane meM doSa AtA hai kyA ? uttara : kucha doSa nahIM AtA; kyoMki ayogakevalI guNasthAnavartI arahaMta paramAtmA pratyakSa meM zarIrasahita haiM; ataH sakala paramAtmA hI haiN| 'kala' zabda kA artha zarIra hai| sa = sahita, sa + kala = sakala, sakala = zarIra shit| isa guNasthAna meM cAroM aghAti karmoM meM se 85 karmoM kI sattA hai| samyaktva apekSA vicAra - kSAyika samyaktva hI yahA~ bhI paramAvagADha samyaktvarUpa kahalAtA hai| terahaveM guNasthAnavat yahA~ bhI samajha lenA caahie| cAritra apekSA vicAra - paramayathAkhyAta cAritra, terahaveM guNasthAnavat / kAla apekSA vicAra - pA~ca hrasva svaroM (a, i, u, R, lu) kA uccAraNa kAla paryaMta arthAt aMtarmuhUrta kAla hai| yahA~ kAla ke jaghanya, utkRSTa aura madhyama bheda nahIM haiN| caudaha guNasthAnoM meM se yaha ayogakevalI guNasthAna hI ekameva aisA guNasthAna hai, jo apane aMtarmuhUrta kAla kA yathArtha jJAna karAne meM pUrNa samartha hai| anya guNasthAnoM ke aMtarmuhUrta kAla ke lie hameM kevalajJAnagamya yathAyogya aMtarmuhUrta kAla aisA kahanA anivArya ho gayA hai; kyoMki aMtarmuhUrta ke yathArtha nirNaya ke lie caudahaveM guNasthAna ke samAna koI mApadaNDa hamAre pAsa nahIM hai| gamanAgamana apekSA vicAra - gamana - caudahaveM ayogakevalI guNasthAna se siddhadazA meM hI Urdhvagamana hotA hai; kyoMki aba kisI bhI prakAra kamI nahIM rahI, jisakI pUrti kI jaay| Agamana - isa caudahaveM guNasthAna meM Agamana mAtra sayogakevalI guNasthAna se hI hotA hai; anya kisI bhI gaNasthAna se nhiiN| vizeSa apekSA vicAra - 1. ayogakevalI guNasthAna ke upAntya samaya meM bahattara prakRtiyoM ayogakevalI guNasthAna kI nirjarA arthAt kSaya ho jAtA hai aura aMtima samaya meM zeSa teraha prakatiyoM kA bhI nAza ho jAtA hai| ina karmoM ke nAza ke samaya hI saMsAra avasthA kA vyaya aura sAdi anaMta kAla ke lie siddha dazA kA utpAda bhI ho jAtA hai| 2. yoga ke abhAva ke kAraNa ayogakevalI ko IryApathAsrava bhI nahIM hotA, jo gyArahaveM-bArahaveM tathA terahaveM meM bhI hotA thaa| 3. munirAja ke caurAsI lAkha uttara guNoM kI tathA zIla sambandhI aThAraha hajAra bhedoM kI pUrNatA yahA~ ayogakevalI avasthA meM hotI hai| 112. prazna - zrAvaka ke bhI uttaraguNa aura zIla hote haiM kyA ? uttara :- hA~, jarUra hote haiN| ahiMsAdi pA~ca aNuvrata, digvratAdi tIna guNavrata aura sAmAyika Adi cAra zikSAvrata - kula milAkara ye bAraha vrata hote haiN| unheM hI zrAvaka ke uttara guNa kahate haiM / guNavrata tathA zikSAvrata ko saptazIla bhI kahate haiN| 4. pUrNa saMvara tathA pUrNa nirjarA bhI ayogakevalI ko hI hotI hai| 5. yahA~ prayukta ayoga zabda Adi dIpaka hai| svayaM ayogakevalI guNasthAnavartI arahaMta paramAtmA to ayogI haiM hI aura yahA~ se uparima siddha dazA ayogarUpa aura azarIrI hI hai| dhavalA pustaka 1 kA aMza (pRSTha 193 se 200) / aba AcArya puSpadaMta bhaTTAraka antima guNasthAna ke svarUpa ke nirUpaNa karane ke liye, artharUpa se arahaMta parameSThI ke mukha se nikale hae, gaNadhara deva ke dvArA gUMthe gaye zabda-racanAvAle, pravAharUpa se kabhI bhI nAza ko nahIM prApta honevAle aura saMpUrNa doSoM se rahita hone ke kAraNa nirdoSa aise Age ke sUtra ko kahate haiM - sAmAnya se ayogakevalI jIva haiN||20|| jisake yoga vidyamAna nahIM hai, use ayoga kahate haiN| jisake kevalajJAna pAyA jAtA hai, use kevalI kahate haiN| jo yoga rahita hote hue kevalI hotA hai, use ayogakevalI kahate haiN| 34. zaMkA - pUrvasUtra se kevalI pada kI anuvRtti hone para isa sUtra meM phira se kevalI pada kA grahaNa nahIM karanA cAhiye?
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayogakevalI guNasthAna 250 guNasthAna vivecana samAdhAna - yaha koI doSa nahIM hai; kyoMki samanaska jIvoM ke sarva deza aura sarva kAla meM mana ke nimitta se utpanna hotA haA jJAna svIkAra kiyA gayA hai aura pratIta bhI hotA hai, isaprakAra ke niyama ke hone para, ayogiyoM ke kevalajJAna nahIM hotA hai; kyoMki yahA~ para mana nahIM pAyA jAtA hai, isaprakAra vivAdagrasta ziSya ko ayogiyoM meM kevalajJAna ke astitva ke pratipAdana ke liye isa sUtra meM phira se kevalI pada kA grahaNa kiyaa| 35. zaMkA - isa sUtra meM kevalI isa vacana ke grahaNa karane mAtra se ayogI-jina ke kevalajJAna kA astitva kaise jAnA jAtA hai| samAdhAna - yadi yaha pUchate ho to hama bhI pUchate haiM ki cakSu se stambha Adi ke astitva kA jJAna kaise hotA hai ? yadi kahA jAya ki cakSujJAna meM anyathA pramANatA nahIM A sakatI, isaliye cakSu dvArA gRhIta stambhAdika kA astitva hai, aisA mAna lete haiN| to hama bhI kaha sakate hai ki anyathA vacana meM pramANatA nahIM A sakatI hai, isaliye vacana ke rahane para usakA vAcya bhI vidyamAna hai, aisA bhI kyoM nahI mAna lete ho; kyoMki donoM bAteM samAna haiN| 36. zaMkA - vacana kI pramANatA asiddha hai; kyoMki kahIM para vacana meM bhI visaMvAda dekhA jAtA hai ? samAdhAna - nahIM; kyoMki isa para to hama bhI aisA kaha sakate haiM ki cakSa kI pramANatA asiddha hai, kyoMki vacana ke samAna cakSu meM bhI kahIM para visaMvAda pratIta hotA hai| 37. zaMkA - jo cakSu avisaMvAdi hotA hai, use hI hama pramANa mAnate haiM ? samAdhAna - nahIM; kyoMki sabhI cakSuoM kA sarva deza aura sarva kAla meM avisaMvAdipanA nahIM pAyA jAtA hai| 38. zaMkA - jisa deza aura jisa kAla meM cakSu ke avisaMvAda upalabdha hotA hai, usa deza aura kAla meM usa cakSu meM pramANatA rahatI hai ? samAdhAna - yadi kisI deza aura kisI kAla meM avisaMvAdI cakSu ke pramANatA mAnate ho to pratyakSa aura parokSa viSaya meM sarva deza aura sarva kAla meM avisaMvAdI aise vivakSita vacana ko pramANa kyoM nahIM mAnate ho| 39. zaMkA - parokSa-viSaya meM kahIM para visaMvAda pAyA jAtA hai, isaliye sarva deza aura sarva kAla meM vacana meM pramANatA nahIM A sakatI hai ? samAdhAna - yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai; kyoMki usameM vacana kA aparAdha nahIM hai, kintu parokSa viSaya ke svarUpa ko nahIM samajhanevAle puruSa kA hI usameM aparAdha pAyA jAtA hai| kucha dUsare ke doSa se dUsarA to pakar3A nahIM jA sakatA hai, anyathA avyavasthA prApta ho jaayegii| 40. zaMkA - parokSa-viSaya meM jo visaMvAda utpanna hotA hai, isameM vaktA kA hI doSa hai vacana kA nahIM, yaha kaise jAnA? samAdhAna - nahIM; kyoMki usI vacana se punaH artha ke nirNaya meM pravRtti karanevAle usI athavA kisI dUsare puruSa ke dUsarI bAra artha kI prApti barAbara dekhI jAtI hai| isase jJAta hotA hai ki jahA~ para tattva-nirNaya meM visaMvAda utpanna hotA hai, vahA~ para vaktA kA hI doSa hai, vacana kA nhiiN| 41. zaMkA - jisa vacana kI visaMvAditA yA avisaMvAditA kA nirNaya nahIM huA, usakI pramANatA kA nizcaya kaise kiyA jAya ? samAdhAna - yaha koI doSa nahIM hai| kyoMki jisakI avisaMvAditA kA nizcaya ho gayA hai aise isa ArSa ke avayavarUpa vacana ke vivakSita ArSa ke avayavarUpa vacana ke bhI avayavI kI apekSA ekapanA bana jAtA hai. isaliye vivakSita avayavarUpa vacana kI satyatA kA jJAna ho jAtA hai| vizeSArtha - jitane bhI ArSa-vacana haiM ve saba ArSa ke avayava haiM, isaliye ArSa meM pramANatA hone se usake avayavarUpa sabhI vacanoM meM pramANatA A jAtI hai| 42. zaMkA - Adhunika Agama apramANa hai; kyoMki arvAcIna puruSoM ne isake artha kA vyAkhyAna kiyA hai ? ___samAdhAna - yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai; kyoMki jJAna-vijJAna se sahita hone ke kAraNa pramANatA ko prApta isa yuga ke AcAryoM ke dvArA isake artha kA vyAkhyAna kiyA gayA hai, isaliye Adhunika Agama bhI pramANa hai| 43. zaMkA - chadmasthoM ke satyavAdIpanA kaise mAnA jA sakatA hai samAdhAna - nahIM; kyoMki zruta ke anusAra vyAkhyAna karanevAle
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 guNasthAna vivecana AcAryoM ke pramANatA mAnane meM koI virodha nahIM hai| 44. zaMkA - Agama kA yaha artha prAmANika guru paraMparA ke krama se AyA haA hai, yaha kaise nizcaya kiyA jAya ? samAdhAna - nahIM; kyoMki pratyakSabhUta viSaya meM to saba jagaha visaMvAda utpanna nahIM hone se nizcaya kiyA jA sakatA hai aura parokSa viSaya meM bhI, jisameM parokSa-viSaya kA varNana kiyA gayA hai, vaha bhAga avisaMvAdI Agama ke dUsare bhAgoM ke sAtha Agama kI apekSA ekatA ko prApta hone para, anumAnAdi pramANoM ke dvArA bAdhaka pramANoM kA abhAva sanizcita hone se usakA nizcaya kiyA jA sakatA hai athavA jJAna vijJAna se yukta isa yuga ke aneka AcAryoM ke upadeza se usakI pramANatA jAnanA cAhiye aura bahata se sAdha isa viSaya meM visaMvAda nahIM karate haiM: kyoMki isa taraha kA visaMvAda kahIM para bhI nahIM pAyA jAtA hai| ataeva Agama ke artha ke vyAkhyAtA prAmANika puruSa haiM, isa bAta ke nizcita ho jAne se ArSavacana kI pramANatA bhI siddha ho jAtI hai| aura ArSa-vacana kI pramANatA ke siddha ho jAne se mana ke abhAva meM bhI kevalajJAna hotA hai, yaha bAta bhI siddha ho jAtI hai| 45. zaMkA - sayogakevalI ke to kevalajJAna mana se utpanna hotA huA upalabdha hotA hai ? samAdhAna - yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai| kyoMki jo jJAna AvaraNa karma ke kSaya se utpanna hai aura jo akramavartI hai. usakI pana: utpatti mAnanA viruddha hai| 46. zaMkA - jisaprakAra mati Adi jJAna svayaM jJAna hone se apanI utpatti meM kAraka kI apekSA karate haiM; usIprakAra kevalajJAna bhI jJAna hai, ataeva use bhI apanI utpatti meM kAraka kI apekSA karanI cAhiye ? samAdhAna - nahIM; kyoMki kSAyika aura kSAyopazamika jJAna meM sAdharmya nahIM pAyA jAtA hai| 47. zaMkA - aparivartanazIla kevalajJAna pratyeka samaya meM parivartanazIla padArthoM ko kaise jAnatA hai ? samAdhAna - aisI zaMkA ThIka nahIM hai; kyoMki jJeya padArthoM ke samAna parivartana karanevAle kevalajJAna ke una padArthoM ke jAnane meM koI ayogakevalI guNasthAna virodha nahIM AtA hai| 48. zaMkA - jJeya kI paratantratA se parivartana karanevAle kevalajJAna kI phira se utpatti kyoM nahIM mAnI jAya? samAdhAna - nahIM; kyoMki kevala upayoga-sAmAnya kI apekSA kevalajJAna kI puna: utpatti nahIM hotI hai| vizeSa kI apekSA usakI utpatti hote hae bhI vaha (upayoga) indriya, mana aura Aloka se utpanna nahIM hotA hai; kyoMki jisake jJAnAvaraNAdi karma naSTa ho gaye haiM, aise kevalajJAna kI indriyAdika se utpatti hone meM virodha AtA hai| dUsarI bAta yaha hai ki kevalajJAna asahAya hai, isaliye vaha indriyAdikoM kI sahAyatA kI apekSA nahIM karatA hai, anyathA svarUpa kI hAni kA prasaMga A jaaygaa| 49. zaMkA - yadi kevalajJAna asahAya hai to vaha prameya ko bhI mata jAne? samAdhAna - aisA nahIM hai| kyoMki padArthoM ko jAnanA usakA svabhAva hai aura vastu ke svabhAva dUsaroM ke praznoM ke yogya nahIM haA karate haiN| yadi svabhAva meM bhI prazna hone lageM to phira vastuoM kI vyavasthA hI nahIM bana skegii| 50. zaMkA - pAMca prakAra ke bhAvoM meM se isa gaNasthAna meM kauna sA bhAva hai? samAdhAna - saMpUrNa ghAtiyA karmoM ke kSINa ho jAne se aura thor3e hI samaya meM aghAtiyA karmoM ke nAza ko prApta honevAle hone se isa guNasthAna meM kSAyika bhAva hai| - mokSa - bhAI ! uttama sukha kA bhaNDAra to mokSa hai| ata: mokSapuruSArtha hI sarva puruSArthoM meM zreSTha hai| puNya kA puruSArtha bhI isakI apekSA hIna hai aura saMsAra ke viSayoM kI prApti hetu jitane prayatna haiM, ve to ekadama pApa haiM, ata: ve sarvathA tyAjya haiN| sAdhaka ko mokSapuruSArtha ke sAtha aNuvratAdi zubharAgarUpa jo dharmapuruSArtha hai, vaha asadbhUtavyavahAranaya se mokSa kA sAdhana hai| ata: zrAvaka kI bhUmikA meM vaha bhI vyavahAranaya ke viSaya meM grahaNa karaneyogya hai| mokSa kA puruSArtha to sarvazreSTha hai, parantu usake abhAva meM arthAt nicalI sAdhaka dazA meM aNuvrata-mahAvratAdirUpa dharmapuruSArtha jarUra grahaNa karanA caahiye| -zrAvakadharmaprakAza, pRSTha : 155
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 255 guNasthAnAtIta : siddha bhagavAna isa duHkhamaya saMsAra avasthA se kucha jIva samyagdarzana prApta karane para bhI aneka bhavoM meM kaThora aura apratihata sAdhanA karane ke bAda hI siddhAvasthA ko prApta karate haiN| aneka jIva mAtra aneka varSoM ke sAdhanA se hI siddha ho jAte haiN| viziSTa mahApuruSa mAtra eka aMtarmuhUrta meM hI anaMta, dhruva, avicala, paMcamagati ko prApta kara lete haiN| 113. prazna : hama mAtra aMtarmuharta meM hI siddha honA cAhate haiN| hameM kaThora sAdhanA suhAtI nahIM hai aura mukti ke lie hama adhika iMtajAra bhI nahIM karanA cAhate; ataH ati zIghra mukta hone kA sugama sAdhana batAiye na! uttara : mokSa-prApti kA vAstavika upAya to eka mAtra nija zuddhAtmasvabhAva kA nirvikalpa rIti se svIkAra arthAt anubhavana evaM lInatA karanA hI hai, jise hamane guNasthAna ke prakaraNa meM aneka bAra kahA hai| jinavANI mAtA bhI hameM cAroM anuyogoM meM yatra tatra sarvatra isI viSaya ko samajhA rahI hai| bhAIsAhaba ! AtmasAdhanA ke parama pavitra kArya ke Adi, aMta athavA madhya meM kahIM bhI kaSTa, duHkha yA parezAnI nahIM hai| saba asahA parezAniyoM ko samApta karane kA ekamAtra sahI upAya para aura parabhAvoM se nirapekSa Atma-sAdhanA hI hai| yahI eka sugama va sahaja sAdhana hai| jaba taka nijAtmasvabhAva kA yathArtha jJAna nahIM hotA, taba taka isa taraha ke aneka vikalpa/prazna hote hI rheNge| ina sabake nirAkaraNa ke lie sarvajJa praNIta Agama kA adhyayana manana-ciMtanAdi karanA aura AtmajJa logoM kA satsamAgama karanA hI eka zaraNa hai, AdhAra hai aura dUsarA koI upAya nahIM hai| saba AtmasAdhaka yathAyogya mAtra eka aMtarmuhUrta kA Atma-dhyAna / AtmalInatA karake hI mukti kI prApti karate haiM, isameM kucha matabheda nahIM hai| guNasthAnAtIta : siddha bhagavAna yadyapi isI viziSTa aMtarmuhUrta puruSArtha kI pUrNatA aura usake phala kI prApti ke lie AdinAtha jaise munirAja ko eka hajAra varSa lage, bAhabalI munivara ko eka varSa lagA aura bharata cakravartI ke lie eka aMtarmuhUrta kI hI muni-avasthA kI sAdhanA paryApta rahI; tathApi puruSArtha to samAna hI rhaa| sahI dekhA jAya to cakravartI kI avrata avasthA meM bhI apanI-apanI bhUmikA ke anusAra yathAyogya Atma-sAdhanA kA puruSArtha satata calatA hI rahatA hai; parantu sthUla/bAhya dRSTidhArI jagata use svIkAratA nahIM hai| jaba laukika jIvana meM bhI kadAcit apanI icchA kI pUrti hotI hai to thor3IsI AkulatA miTatI hai arthAt hameM bhI tatkAla hI alpa sukha kA nirAkulatA kA AbhAsa hotA hai, taba jahA~ sarva prakAra kI sarvathA icchAjanya AkulatA naSTa ho jAtI hai, vahA~ anaMta sakha niyama se hogA hii| isataraha anumAna se bhI sarva AkulatA rahita siddha jIvoM ke anaMta sukhI hone kA yathArtha anumAna jJAna hama kara sakate haiN| anaMta sarvajJa praNIta Agama paraMparA se to hameM yaha mAnya hI hai ki siddha ananta sukhI haiN| AcAryazrI nemicaMdra ne gommaTasAra jIvakANDa gAthA 68 meM guNasthAnAtIta siddha bhagavAna kI paribhASA nimnaprakAra dI hai - advavihakammaviyalA, sIdIbhUdA NiraMjaNA nniccaa| advaguNA kidakiccA, loyaggaNivAsiNo siddhaa|| jJAnAvaraNAdi aSTa karma rahita, anaMtasukhAmRtasvAdi, parama zAMtimaya, mithyAdarzanAdisarva vikArarahita-nirvikAra, nitya, samyaktva Adi ATha pradhAna guNa yukta, anaMta zuddha paryAyoM se sahita, kRtakRtya, lokAgrasthita, vItarAgI, sarvajJa nikala paramAtmA ko siddha bhagavAna kahate haiN| nAma apekSA vicAra - guNasthAnAtIta siddha bhagavAna ko hI vyavahArAtIta, paramazuddha, kAryaparamAtmA, lokAgravAsI, saMsArAtIta, niraMjana, nirAkAra, niSkAma, niSkarma, sAdhyaparamAtmA, paramasukhI, jJAnAkArI, jJAnazarIrI, ciravAsI, azarIrI ityAdi aneka nAma haiN| inheM dehamukta bhI kahate haiN|
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna vivecana 256 samyaktva apekSA vicAra - kSAyika samyaktva hI paramAvagAr3harUpa nAma ko prApta hotA hai| sAmAnya dRSTi se cauthe guNasthAna meM pragaTa honevAlA samyaktva aura siddha-avasthA kA samyaktva - donoM samAna haiM, yaha kathana satya hai| isI viSaya ko vizeSa apekSA socate haiM to aMtara kA bhI hameM svIkAra karanA caahie| jJAnaguNa kI anaMtatA vyakta ho gayI, cAritra bhI paripUrNa zuddha ho gayA, aise aneka sahacara guNoM kI vizeSatA / paryAyoM se samyaktva meM bhI vizeSatA kahI jAtI hai; use bhI mAnanA hI cAhie; kyoMki eka guNa kI paryAya, bheda apekSA anya guNa kI paryAya se kathaMcit bhinna hone para bhI sarvathA bhinna to hai nhiiN| eka AtmA ke eka-eka pradeza meM anaMta guNa aura unakI anaMta paryAyeM avirodharUpa se rahate haiM / sAta tattvoM ke yathArtha zraddhAna kI apekSA se cauthe guNasthAna kA samyaktva aura siddha bhagavAna kA samyaktva samAna hai| isa kathana ko surakSita rakhate hue yaha sarva samajhane kI AvazyakatA hai| samyaktva evaM jJAna guNa kI paryAyoM meM lakSaNa kI apekSA se kucha parivartana na hone para bhI donoM athavA anaMta guNoM ke sahacArIpane ke kAraNa jo paraspara meM Aropita vyavahAra hotA hai use bhI yathAsthAna - yathAyogya rIti se svIkAranA ucita hai| jaise A~kheM baMda karake calanA aura A~khoM se dekhate hue calanA - donoM avasthAoM meM calane kA kAma to pairoM se hI hotA hai; tathApi A~khoM kha hue pairoM se calane meM jaisI vizeSatA hotI hai, vaisI vizeSatA A~khoM ke binA nahIM ho sktii| usIprakAra jJAnaguNa ke anaMtarUpa pariNamana ke sAtha samyaktva Adi guNoM meM vizeSatA kahI jAtI hai, usakA bhI svIkAra karanA caahie| cAritra apekSA vicAra - yahA~ para parama yathAkhyAta cAritra hotA hai| bArahaveM guNasthAna meM hI cAritra yathAkhyAta ho gayA hai, tathApi terahaveM meM anaMtajJAna ke kAraNa usameM aura vizeSatA kahI gayI hai| eka guNa kA rUpa anya guNa ke pariNAma meM viziSTa rIti se rahatA hI hai| caudahaveM guNasthAna meM yogajanya AtmapradezoM ke kaMpanapane kA bhI abhAva ho jAne se guNasthAnAtIta siddha bhagavAna 257 cAritra meM aura vizeSatA AnA svAbhAvika hI hai| aba yahA~ siddhaavasthA meM to cAra aghAti karmoM kA bhI nAza ho gayA hai; isalie cAritra kI nirmala pariNati meM ati viziSTatA AyI hai| vAstavika dekhA jAya to aghAti karma bhI ghAti karma jaisA hI kAma karate haiN| 114. prazna : aghAti karmoM ko Apa ghAti karma kyoM kahate ho ? uttara : bhAIsAhaba ! anaMta jJAnAdi svabhAva paryAyoM ke vyakta hone para bhI ve karma siddha avasthA kI prApti meM sAkSAt bAdhA DAlane meM nimitta bana jAte haiM; isa apekSA kI mukhyatA se hamane aghAti ko bhI ghAti kahA hai| 115. prazna: jaise - yathAkhyAta cAritra meM terahaveM, caudahaveM guNasthAnoM meM parivartana/ badala hotA hai arthAt parama yathAkhyAta cAritra ho jAtA hai| vaise hI kyA sukha meM bhI kucha badala hotA hai ? uttara : hA~, sukha meM bhI avazya badala hotA hai- jo sukha kSINakaSAya guNasthAna meM mAtra pUrNa ho gayA hai, vaha sukha sayoga ayoga guNasthAna meM kevalajJAna kI apekSA anaMta sukha kahA gayA hai aura aba isa siddhAvasthA meM vedanIya karma ke abhAva se vahI anaMtasukha avyAbAdha anaMtasukha kahA jAne lagA / sukha tathA jJAna viSaya kA khulAsA cidvilAsa peja kramAMka 37 para nimna prakAra diyA hai - jJAna kA sukha yugapata hotA hai aura pariNAmoM kA sukha samayamAtra kA hai arthAt samaya-samaya ke pariNAma jaba Ate haiM, taba sukha vyakta hotA hai| bhaviSyakAla ke pariNAma jJAna meM Ae; parantu vyakta hue nahIM / ataH pariNAma kA sukha kramavartI hai aura vaha to pratyeka samaya meM navIna navIna hotA hai| jJAnopayoga yugapat hai, vaha upayoga apaneapane lakSaNa sahita hai| ataH pariNAma kA sukha navIna hai aura jJAna kA sukha yugapata hai| 116.prazna : kevalajJAna hone para bhI sukha ke avyAbAdha hone meM kyA bAdhA hai ? uttara : vedanIya karma kI sattA aura usakA udaya - ye hI avyAbAdha hone meM bAdhaka nimitta hote haiN| sukha ke
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 251 258 guNasthAna vivecana kAla apekSA vicAra - sAdi anaMta kAla / siddha avasthA kA prArambha hotA hai, ataHunakA kAla sAdi (sa + Adi) hai aura isa avasthA kA kabhI nAza hogA hI nahIM, ataH sarva siddha bhagavAna niyama se sAdi anaMta hI hai| chahaDhAlA zAstra ke chaThavIM DhAla ke terahaveM chanda meM isa viSaya ko graMthakAra ne nimna zabdoM meM kahA hai - rahi haiM anaMtAnaMta kAla, yathA tathA ziva prinnye| isa taraha siddhoM kA kAla sAdi anaMta hone se kAla ke jaghanya aura utkRSTapane se saMbaMdha hI nahIM hai| gamanAgamana apekSA vicAra - gamana - siddha avasthA se kahIM Upara anya utkRSTa avasthA hai nahIM: ataH siddha jIva kA anyatra gamana hotA nahIM hai| isalie ve gamana rahita avasthita/sthira hI rahate haiN| Agamana - ayogakevalI guNasthAna se isa siddhAvasthA meM Agamana huA hai, anya guNasthAnoM se yahA~ Agamana bhI saMbhava nahIM hai| vizeSa apekSA vicAra - 1. yadyapi anaMtAnaMta siddha bhagavAnoM ke jJAnAdi anaMtAnaMta guNoM kI paryAyoM meM kiMcidapi aMtara nahIM hai; tathApi vyaMjanaparyAya arthAt AkAra meM antara hotA hai| jIva svayaM svabhAva se amUrtika to hai hii| aba siddha dazA meM zarIra kA abhAva hone se sarvathA tathA sadA ke lie nirAkAra evaM amUrtika ho gaye haiN| pradezatva sAmAnyaguNa kI apekSA se koI na koI AkAra honA bAta alaga hai aura zarIra ke abhAva se nirAkAra honA alaga hai| yaha nirAkArapanA pradezatva guNa kA hI kArya hai; tathApi use zarIra ke abhAva kI mukhyatA karake kahA hai| ina donoM ke kathana meM virodha nahIM hai| isa nirAkArapane ke kAraNa hI jisa AkAza ke kSetra meM eka siddha bhagavAna virAjamAna haiM, usa hI AkAza ke kSetra meM anya anaMta siddha bhagavAna bhI apanI svataMtra sattA se virAjate haiN| yaha kArya avagAhanatva pratijIvI guNa kA kArya hai| 2. bhUtaprajJApana naigamanaya se kSetra, kAla Adi dvArA bhI ina siddhoM meM guNasthAnAtIta : siddha bhagavAna bheda kiyA jAtA hai| yathA - videhakSetra se mukta, bharata kSetra se mukta, utsarpiNI kAla ke caturtha kAla se mukta aadi| 3. siddha dazA kA utpAda manuSya kSetra nivAsa ke aMtima samaya meM aura madhya loka meM hI hotA hai| isa dRSTi se vicAra kiyA jAya to siddhAlaya to manuSyaloka hI hai; tathApi siddhadazA utpanna hote hI paramapavitra siddha jIva kA Rjugati se AThavIM ISatprAgbhAra pRthvI paryaMta gamana hotA hai aura vahIM anaMta kAla paryaMta ATha guNoM se alaMkRta rahate haiN| siddha pUjA meM kahA bhI hai - samakita darzana jJAna, agurulaghu avgaahnaa| sUkSma vIrajavAna, nirAbAdha guNa siddha ke|| dohA meM ATha guNa arthAt paryAyoM kA kathana kiyA hai, jo AThoM karmoM ke abhAva se vyakta ho gaye haiM, ve nimnaprakAra haiM - (dekhie tattvArthasAra adhyAya 8, zloka 37 se 40) (1) jJAnAvaraNa karma ke abhAva se anaMta jJAna, (2) darzanAvaraNa karma ke abhAva se anaMta darzana, (3) darzanamohanIya karma ke abhAva se kSAyika samyaktva / cAritramohanIya karma ke abhAva se kSAyika cAritra / (4) aMtarAya karma ke abhAva se anaMta vIrya, (5) vedanIya karma ke abhAva se avyAbAdhatva, (6) Ayu karma ke abhAva se avagAhanatva, (7) nAma karma ke abhAva se sUkSmatva aura (8) gotra karma ke abhAva se agurulaghutva / siddhoM kA sthAna - ISat-prAgbhAra pRthvI ke ThIka madhya meM rajatamaya, divya, sundara, daidIpyamAna aura sIdhe rakhe hue ardha gole ke sadRza mokSa zilA hai| yaha atyanta prabhAyukta uttAna chatrAkAra aura manuSya loka ke sadRza (45 lAkha yojana) vistAravAlI hai| isa zilA kI madhya kI moTAI ATha yojana hai, Age anta paryaMta kramazaH hIna hotI gaI hai| siddhoM kA mokSa-zilA, yaha sthAna vyavahAranaya se kahA gayA hai| nizcaya se pratyeka siddha bhagavAna apane-apane AtmapradezoM meM avasthita haiN| siddhoM kA sukha - tInoM lokoM meM caturnikAya ke sarva devoM, indroM, ahamindroM, padavIdhArI cakravartI Adi sarva rAjAoM, bhogabhUmija yugaloM
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 guNasthAna vivecana aura sarva vidyAdharoM ke bhUta, bhaviSyata, vartamAna ke sarva sukha ko ekatra kara lene para bhI trikAlaja viSayoM se utpanna honevAle isa indriyajanya samasta sukhoM se (vibhinna jAti kA) anantAnantagunA zAzvata evaM atIndriya sukha siddha parameSThI eka samaya meM bhogate haiN| loka ke agrabhAga meM sthita siddha parameSThI apanI AtmA ke upAdAna se utpanna vaddhi-hAsa se rahita. para dravyoM se nirapekSa, sarva sukhoM meM sarvotkRSTa, bAdhA rahita, upamA rahita, duHkha rahita, atIndriya, anupama sukha se utpanna aura samasta sukhoM meM jo sArabhUta hai, aise sukha kA upabhoga nirantara karate haiN| siddha bhagavAna kA svarUpa - tanuvAtavalaya ke anta meM hai mastaka jinakA aise trijagadvandanIya, ananta sukha meM nimagna aura nitya hI aSTa guNoM se vibhUSita siddha parameSThI usa siddhazilA se Upara avasthita haiM / jJAna hI hai zarIra jinakA aise ve amUrtika siddha koI kAyotsarga se aura koI padmAsana se nAnAprakAra ke AkAroM se avasthita haiN| puruSAkAra moma rahita sAMce meM jisaprakAra AkAza puruSAkAra ko dhAraNa karake rahatA hai. usIprakAra pUrva zarIra ke AyAma evaM vistAra meM se kiMcit nyUna puruSAkAra pradezoM se yukta, lokottamasvarUpa, zaraNasvarUpa aura samasta vizva ko maMgalasvarUpa siddha bhagavAna antarahita anantakAla paryanta apanI AtmA meM hI rahate haiM / isaprakAra ke siddha bhagavAna vizva ke samasta arahaMtoM aura munIzvaroM ke dvArA vandya tathA stutya haiM, maiM bhI unakA dhyAna karatA hU~, ve mujhe apane guNoM ke sadRza apanI siddha gati ke samAna anaMta sukhamaya siddhadazA pradAna kreN| dhavalA pustaka 1 kA aMza (pRSTha 201) sAmAnya se siddha jIva haiN||20|| siddha, niSThita, niSpanna, kRtakRtya aura siddhasAdhya - ye ekArthavAcI nAma haiN| jinhoMne samasta karmoM kA nirAkaraNa kara diyA hai, jinhoMne bAhya padArthoM kI apekSA rahita, ananta, anupama, svAbhAvika aura pratipakSarahita sukha ko prApta kara liyA hai, jo nirlepa haiM, acala svarUpa ko prApta haiM, saMpUrNa avaguNoM se rahita haiM, sarva guNoM ke nidhAna haiM, jinakA svadeha arthAt AtmA kA AkAra carama zarIra se kucha nyUna hai, jo koza se nikale hue bANa ke samAna vini:saMga haiM aura loka ke agrabhAga meM nivAsa karate haiM, unheM siddha kahate haiN| puruSArtha kI apUrvatA prazna : sAdi mithyAdRSTi jIva pragati karake zIghrAtizIghra mukta ho, to kitane samaya meM aura kisa prakAra mukta hotA hai? / uttara : (1) mithyAtvaparyAya se kucha kama arddhapudgalaparivartanapramANa saMsAra meM paribhramaNa kara antima bhava ke grahaNa karane para manuSya bhava meM utpanna huaa| (2) puna: antarmuhUrta kAla saMsAra ke avazeSa raha jAne para tInoM hI tInoM karaNoM ko karake prathamopazama samyaktva ko prApta huaa| (3) puna: vedaka samyagdRSTi huaa| (4) puna: antarmuhUrta kAla dvArA anaMtAnubaMdhI kaSAya kA visaMyojana karake / (5) usake bAda darzanamohanIya kA kSaya karake (6) puna: apramatta saMyata huaa| (7) phira pramatta aura apramatta guNasthAna ina donoM guNasthAnoM saMbaMdhI sahasroM parivartanoM ko karake (8) kSapaka zreNI para car3hatA huA apramattasaMyata guNasthAna meM adhaHpravRttakaraNa vizuddhi se zuddha hokara (9) apUrvakaraNa kSapaka huaa| (10) anivRttikaraNa kSapaka huaa| (11) sUkSmasAMparAyika kSapaka huaa| (12) kSINakaSAya vItarAgachadmastha huaa| (13) sayogakevalI huaa| (14) ayogakevalI hotA huA siddha ho gyaa| isaprakAra mokSamArga kI sAdhanA meM zIghratA ho to 14 aMtarmuhUrta meM mukti ho jAtI hai aura ye sabhI aMtarmuhUrta bhI eka hI bar3e aMtarmuhUrta meM A jAte haiN| isase sthUlarUpa se yaha kaha sakate haiM ki sAdi mithyAdRSTi bhI mithyAtva chor3akara arthAt samyagdRSTi hokara eka hI aMtarmuhUrta meM mukta ho sakatA hai| (yaha sAdi mithyAdRSTi kI carcA) (dekhie dhavalA pustaka 4, pRSTha 336) ___ anAdi mithyAdRSTi ke sambandha meM paMDitapravara zrI ToDaramalajI ne mokSamArgaprakAzaka graMtha meM pRSTha kramAMka 265para nimna zabdoM meM kahA hai - "dekho, pariNAmoM kI vicitratA ...! koI nitya nigoda se nikalakara manuSya hokara mithyAtva chUTane ke pazcAt aMtarmuhUrta meM kevalajJAna prApta karatA hai|"
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 263 pariziSTa -1 jIva hI balavAna hai, karma nahIM 1. jIva hI svayaM aMtarvyApaka hokara saMsArayukta athavA niHsaMsAra avasthA meM Adi-madhya-aMta meM vyApta hokara saMsArayukta athavA saMsArarahita aisA apane ko karatA huA pratibhAsita hotA hai| - samayasAra gAthA 83 kI TIkA 2. vastu kI zakti para kI apekSA nahIM rkhtii| isalie jIva pariNamana svabhAvavAlA svayaM hai| - samayasAra gAthA 121-125 kI TIkA 3. tattvadRSTi se dekhA jAya, to rAga-dveSa ko utpanna karanevAlA anya dravya kiMcit mAtra bhI dikhAI nahIM detA; kyoMki sarva dravyoM kI utpatti apane svabhAva se hI hotI huI aMtaraMga meM atyaMta pragaTa prakAzita hotI hai| - samayasAra kalaza 219 4. isa AtmA meM jo rAga-dveSarUpa doSoM kI utpatti hotI hai, usameM paradravya kA koI bhI doSa nahIM hai| vahA~ to svayaM jIva hI aparAdhI hai| -samayasAra kalaza 220 5. jo rAga kI utpatti meM paradravya kA hI nimittatva mAnate haiM, apanA kucha bhI kAraNatva nahIM mAnate, ve - jinakI buddhi zuddha jJAna se rahita aMdha hai; aise mohanadI ko pAra nahIM kara skte| - samayasAra kalaza 227 6. AcArya zrI jayasena puNNaphalA arahaMtA gAthA kI TIkA karate hue likhate haiM - dravya moha kA udaya hone para bhI yadi jIva zuddhAtma bhAvanA ke bala se bhAva moharUpa pariNamana nahIM karatA to baMdha nahIM hotaa| yadi punaH karmodaya mAtra se baMdha hotA ho to saMsAriyoM ke sadaiva karma ke udaya kI vidyamAnatA hone se sarvadA baMdha hI hogA, kabhI bhI mokSa nahIM ho skegaa| - pravacanasAra gAthA 45 7. nigoda paryAya meM bhAvakalaMka kI pracuratA kahI gayI hai, karmoM kA balavAnapanA to vahA~ bhI nahIM kahA hai| - gommaTasAra jIvakANDa, gAthA-167 8. pratyeka dravya prati samaya utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka hai, ataH koI jIva hI balavAna hai, karma nahIM na koI naI avasthA hotI hI hai| usa avasthA kA kartA dravya kI utpAdarUpa bhAva zakti hI hai, karma yA anya dravya nhiiN| 9. jIvAdi chahoM dravyoM meM dravyatva nAma kA eka sAmAnyaguNa hai| isa dravyatva guNa se hI pratyeka dravya kI avasthAyeM niraMtara badalatI rahatI haiN| ataH jIva meM kucha vikArarUpa va kucha avikArarUpa avasthAyeM hotI haiM, unakA kartA jIva kA dravyatvaguNa hI hai, karma nhiiN| 10. yadi karma svayaM kartA hokara udyama se jIva ke svabhAva kA ghAta kare, bAhyasAmagrI ko milAve, taba to karma ke cetanapanA bhI cAhie aura balavAnapanA bhI cAhie, so to hai nahIM, sahaja hI nimitta-naimittika saMbaMdha hai| - mokSamArgaprakAzaka, pRSTha : 25 11. aba, jo rAgAdikabhAvoM kA nimitta karma hI ko mAnakara apane ko rAgAdika kA akartA mAnate haiM, ve kartA to Apa haiM; parantu Apako nirudyamI hokara pramAdI rahanA hai; isalie karma hI kA doSa ThaharAte haiM, so yaha duHkhadAyaka bhrama hai| - mokSamArgaprakAzaka, pRSTha : 195 12. tattvanirNaya karane meM kisI karma kA doSa hai nahIM, terA hI doSa hai; parantu tU svayaM mahaMta rahanA cAhatA hai aura apanA doSa karmAdika ko lagAtA hai, so jina AjJA mAne to aisI anIti saMbhava nahIM hai| tujhe viSayakaSAyarUpa hI rahanA hai, isaliye jhUTha bolatA hai| mokSa kI saccI abhilASA ho to aisI yukti kisaliye banAye ? sAMsArika kAryoM meM apane puruSArtha se siddhi na hotI jAne; tathApi puruSArtha se udyama kiyA karatA hai, yahA~ puruSArtha kho baiThA; isaliye jAnate haiM ki mokSa ko dekhA-dekhI utkRSTa kahatA hai; usakA svarUpa pahicAnakara use hitarUpa nahIM jaantaa| hita jAnakara usakA udyama bane, so na kare yaha asaMbhava hai| _ - mokSamArgaprakAzaka, pRSTha : 311 13. karaNAnuyoga ke zAstroM meM anaMta sarvajJa bhagavaMtoM ke jJAnAnusAra AcAryoM ne yaha sArvakAlika tathA sArvabhaumika niyama batAyA hai ki "pratyeka chaha mAha aura ATha samaya meM chaha sau ATha jIva siddha dazA ko prApta karate rahate haiN|" ve bhI hameM jIva ke hI svAdhIna puruSArtha ko darzA rahe haiN|
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna vivecana 14. isa vizva meM aneka jIva samyagdarzana prApta kara rahe haiM; paMcama guNasthAna kI prApti kara rahe haiM; chaThaveM sAtaveM guNasthAna meM jhUla rahe haiM tathA pariSaha va upasargarUpa viparIta saMyogoM meM AtmAnaMda kA anubhava kara rahe haiN| aura siddha bhagavAna bhI ho rahe haiM - ina bAtoM se bhI jIva hI puruSArthI arthAt balavAna hai, yaha viSaya hameM spaSTa ho jAtA hai| 15. jar3a dravyakarma kA udaya aura jIva ke vikArI pariNAma eka sAtha va eka hI samaya meM hote haiM; aisA kathana AcAryoM ne karaNAnuyoga meM kiyA hai; isalie karma jIva ke vikArI pariNAmoM kA karttA nahIM hai; ataH karma balavAna nahIM hai; yaha viSaya atyaMta spaSTa rIti se siddha ho jAtA hai| 264 16. karma ko balavAna mAnoge to jIva parAdhIna aura karmoM kA gulAma hone se koI muni, vratI, zrAvaka va samyagdRSTi bhI nahIM ho pAyeMge; kyoMki apanI-apanI bhUmikA ke yogya viziSTa karmoM ke upazamAdi hue binA koI jIva muni Adi ho hI nahIM skte| naSTa to kamajora hote haiM, balavAna nhiiN| Aja taka anaMta jIvoM ne svayaM puruSArthapUrvaka mukti kI prApti kI hai, usake phalasvarUpa karmoM kA akarmapanA svayaM ho gayA hai| 17. pUrva jIvana meM jIva ne viparIta puruSArtha se tIvra mohAdi karmoM kA baMdha kiyA thA aura usa karma ke udaya kAla meM puruSArthahInatA se jIva dharma pragaTa karane meM samartha nahIM ho paataa| ataH zAstra meM "karma balavAn hai" aisA kathana bhI vyavahAra naya se AyA hai, vAstava meM karma balavAna nahIM aisA samajhanA caahie| jaise rAma ke parAkrama, zaurya, dhairya Adi kI prasiddhi ko spaSTa karane ke liye hI duSTa rAvaNa ke bhI zaurya kA varNana jaina zAstroM meM kiyA hai| vaise hI jIva ke balavAna ko vizeSarUpa se siddha karane ke liye vyavahAra naya se karma ko balavAna kahA gayA hai, isakA artha jIva hI balavAna hai| karmarUpa nimitta kA to mAtra jJAna karAyA gayA hai 18. yadi karma ko balavAna mAneMge to eka bhI jIva siddha bhagavAna nahIM bana sakegA; kyoMki jIva ke puruSArthapUrvaka karma kA abhAva hue binA koI jIva siddha nahIM ho sktaa| aneka jIva karmoM ke abhAvapUrvaka siddha bhagavAna jIva hI balavAna hai, karma nahIM 265 ho gaye haiN| isase svataH siddha ho gayA ki jIva hI balavAna hai| mAno siddha bhagavAna siddhAlaya meM baiThakara hameM dekhakara pukAra - pukArakara samajhA rahe haiM ki karmarahita aise hama anaMta siddhoM ko jAnakara bhI jIva hI balavAna hai, karma nahIM yaha choTI-sI bAta tumhArI samajha meM kyoM nahIM A rahI hai ? 19. zrI caMdraprabha bhagavAna kI pUjana ke chaMda meM kahA haikarma bicAre kauna, bhUla merI adhikAI / agni hai ghanaghAta, loha kI saMgati pAI // deva zAstra - guru pUjana kA nimna chaMda bhI hameM spaSTa samajhA rahA hai - jar3akarma ghumAtA hai mujhako, yaha mithyA bhrAMti rahI merI / maiM rAga-dveSa kiyA karatA, jaba pariNati hotI jar3a kerI / / prazna : zAstroM meM sarvatra sukhI athavA mukta hone ke lie jIvoM ko hI kyoM samajhAyA hai ? karmoM ko kyoM nahIM samajhAyA ? uttara : 1. jIva anAdi anaMta hai, ataH jIva bar3A hai| karma sAdisAnta hai; isalie umra kI apekSA se bhI karma hI choTA hai| karma adhika se adhika sattara kor3Akor3I sAgara sthitivAlA ho sakatA hai| jaise - laukika jIvana meM bar3e aura choTe bhAiyoM meM athavA vidyArthiyoM meM jhagar3A ho jAtA hai to bar3e ko samajhAte haiN| saMsAra meM jIva bar3A hai| ataH jIva ko hI samajhAyA hai| 2. samajhadAra arthAt jJAnavAna ko samajhAyA jAtA hai; ataH zAstra meM kathana AtA hai - karma ko naSTa karo aisA jIva ko hI samajhAyA gayA hai; kyoMki jIva jJAnavAna hai| karma pudgala kI paryAya hai, pudgala jar3a acetana hai / ataH use "tuma jIva ko chor3o, use mukta hone do, use kyoM hairAna kara rahe ho ?" aisA nahIM samajhAyA hai| 20. chaThaveM guNasthAna meM bhAvaliMgI munirAja ko asAtAvedanIya, arati, zoka, bhaya Adi pApakarmoM kA udaya hai tathA pratikUla nimitta bhI haiM; parantu ye karma munirAja ko duHkhI yA khedakhinna nahIM karate; kyoMki munirAja jJAtA - dRSTA rahate haiM to karma balavAna kaise ? ataH apanI mAnyatA zAstrAnukUla banAne meM hI hamArA hita hai|
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAnoM meM vizeSa 267 pariziSTa -2 guNasthAnoM meM vizeSa 1. jIvoM kI saMkhyA - 1. prathama guNasthAna meM jIvoM kI saMkhyA anaMtAnaMta hai, yaha tiryaMca gati meM sthAvara jIvoM kI apekSA se hai| 2. dvitIya guNasthAna meM jIvoM kI saMkhyA palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| 3. tRtIya guNasthAna meM jIvoM kI saMkhyA palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| 4. caturthaguNasthAna meM jIvoM kI saMkhyA palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| 5. paMcama guNasthAna meM jIvoM kI saMkhyA palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai, yaha saMkhyA saMjJI tiryaMca kI apekSA kahI gayI hai| 6. prathama guNasthAna meM manuSyoM kI apekSA saMkhyA jagatazreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai, yaha saMkhyA aparyApta manuSyoM kI apekSA se hai| 7. dvitIya guNasthAna meM manuSyoM kI apekSA saMkhyA bAvana karor3a hai| 8. tRtIya guNasthAna meM manuSyoM kI apekSA se saMkhyA eka sau cAra karor3a hai| 9. caturtha guNasthAna meM manuSyoM kI apekSA se saMkhyA sAta sau karor3a hai| 10. paMcama guNasthAna meM manuSyoM kI apekSA se saMkhyA teraha karor3a hai| 11. chaThaveM guNasthAna meM jIvoM kI saMkhyA pAMca karor3a, terAnave lAkha, aTThAnaveM hajAra, do sau chaha (5,93,98,206) hai| 12. sAtaveM guNasthAna meM jIvoM kI saMkhyA do karor3a, chiyAnave lAkha, ninyAnave hajAra, eka sau tIna (2,96,99,103) hai| 13. upazamazreNI ke AThaveM, nauveM, dasaveM, gyArahaveM guNasthAnoM meM kramaza: (299,299,299, 299) jIva haiN| kula milAkara upazamazreNI ke cAroM guNasthAnoM meM jIvoM kI saMkhyA 1196 hai| 14. kSapakazreNI ke AThaveM, nauveM, dasaveM, bArahaveM guNasthAnoM meM jIvoM kI saMkhyA 598, 598, 598, 598 pramANa hai| kSapakazreNI ke cAroM guNasthAnoM meM jIvoM kI saMkhyA 2392 hai| 15. terahaveM guNasthAna meM jIvoM kI saMkhyA ATha lAkha, aTThAnaveM hajAra, pA~ca sau do (8,98,502) hai| 16. caudahaveM guNasthAna meM jIvoM kI saMkhyA 598 hai| 17. chaThaveM guNasthAna se caudahaveM guNasthAna taka jIvoM kI saMkhyA kA jor3a hai - 5,93,98,206 + 2,96,99,103 + 1,196 + 2,392 + 8,98,502 + 598 = 8,99,99,997. ye tIna kama nau karor3a munirAja bhAvaliMgI hI hote haiN| 18. dravyaliMgI munirAja pahale, dUsare, tIsare, cauthe, pA~caveM guNasthAna meM bhI hote haiN| 2. guNasthAnoM meM baMdha saMbaMdhI sAmAnya niyama - 1. mithyAtva kI pradhAnatA se mithyAtva guNasthAna meM 16 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| 2. anantAnubaMdhI kaSAya ke udaya janita avirati se 25 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| samyagmithyAtva prakRti ke udaya kI apekSA mizra guNasthAna meM baMdha kI vyucchitti kA abhAva hone se kisI nayI prakRti kA baMdha nahIM hotA aura kisI bhI Ayukarma kA baMdha bhI nahIM hotaa| 3. apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyodayajanita avirati se 10 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| 4. pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya udaya janita viratAvirata se 4 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| 5. saMjvalana ke tIvra udaya janita pramAda se 6 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| 6. saMjvalana aura nokaSAya ke maMda udaya se 59 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| 7. yoga se eka sAtA vedanIya kA baMdha hotA hai| (moha kA sarvathA upazama honepara yA sarvathA kSaya hone pr)| 8. tIrthaMkara prakRti kA baMdha samyagdRSTi ke caturtha guNasthAna se AThaveM guNasthAna ke chaThe bhAga paryaMta hI hotA hai| 9. AhAraka zarIra aura AhAraka aMgopAMga kA baMdha sAtaveM se AThaveM guNasthAna ke chaThe bhAga paryaMta hI hotA hai| 10. tIsare guNasthAna meM kisI bhI Ayu kA baMdha nahIM hotA hai|
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAnoM meM vizeSa guNasthAna mithyAtva guNasthAnoM meM bandhavyucchitti kI sandRSTi vyucchinna prakRtiyoM vyucchinna prakRtiyoM ke nAma kI saMkhyA | mithyAtva, huMDakasaMsthAna, napuMsakaveda, asaMprAptAsRpATikA-saMhanana, ekeMdriyajAti, sthAvara, Atapa, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, dvIMdriya, trIMdriya, caturidriya, narakagati, naraka-gatyAnupUrvI aura narakAyu / | anaMtAnubaMdhI kaSAya 4, styAnagRddhi, nidrA-nidrA, pracalApracalA, durbhaga, duHsvara, anAdeya, nyagrodhaparimaMDala-svAti-kubjaka aura vAmanasaMsthAna, vajranArAca-ardhanArAca-kIlita-saMhanana, aprazasta-vihAyogati, strIveda, nIcagotra, tiryaMcagatitiryaMca-gatyAnupUrvI, tiryaMcAyu aura udyot| sAsAdana mizra asaMyata dezasaMyata pramatta apramatta 3. guNasthAnoM meM mUlakarmoM kA baMdha - 1. jJAnAvaraNa karma kA baMdha pahale guNasthAna se dasaveM guNasthAna paryaMta hotA hai| 2. darzanAvaraNa kA baMdha pahale guNasthAna se dasaveM guNasthAna paryaMta hotA hai| 3. vedanIya karma kA baMdha pahale guNasthAna se terahaveM guNasthAna paryaMta hotA hai| 4. darzanamohanIya kA baMdha mAtra prathama guNasthAna meM hotA hai| * cAritramohanIya kA baMdha prathama se nauveM guNasthAnaparyaMta hotA hai| * dasaveM guNasthAna meM sUkSmalobha kaSAya ke udaya se sUkSmalobha pariNAma to hotA hai; tathApi cAritramohanIya ke kisI bhI prakRti kA baMdha nahIM hotaa| pahale guNasthAna se sAtavA~ svasthAna apramatta guNasthAna paryaMta Ayukarma kA baMdha hotA hai| itanA vizeSa hai ki mizra guNasthAna meM kisI bhI Ayukarma kA baMdha nahIM hotaa| 6. nAma karma kA baMdha pahale guNasthAna se dasaveM guNasthAna paryaMta hotA hai| 7. gotra karma kA baMdha pahale guNasthAna se dasaveM guNasthAna paryaMta hotA hai| 8. aMtarAya karma kA baMdha pahale guNasthAna se dasaveM guNasthAna paryaMta hotA hai| 4. guNasthAnoM meM udaya - 1. tIrthaMkara prakRti kA udaya terahaveM aura caudahaveM guNasthAna meM hI hotA hai| 2. AhAraka zarIra aura AhAraka aMgopAMga kA udaya chaThaveM guNasthAna meM hI hotA hai| 3. samyagmithyAtva kA udaya tIsare guNasthAna meM hI hotA hai| 4. samyakprakRti kA udaya cauthe se sAtaveM guNasthAna paryaMta hI hotA hai| 5. cauthe guNasthAna meM cAroM AnupUrvI kA udaya hotA hai| 6. pahalA guNasthAna eka mithyAtva aura cAra anantAnubaMdhI ke udaya se hotA hai| 7. dUsarA guNasthAna anantAnubaMdhI ke udaya se hotA hai| 8. tIsarA guNasthAna samyagmithyAtva ke udaya se hotA hai| 9. cauthA guNasthAna sAta karmoM ke arthAt darzanamohanIya 3, cAritramohanIya 4 prakRti ke upazama, kSaya yA kSayopazama (ekasamyagprakRti ke udaya) se hotA hai| apratyAkhyAnAvaraNa kI cAra kaSAya, vaz2anArAcasaMhanana, audArikazarIra, audArikaaMgopAMga, manuSyagati-manuSyagatyAnupUrvI | aura mnussyaayu| pratyAkhyAnAvaraNa kI cAra kaSAya / asthira, azubha, asAtAvedanIya, ayaza:kIrti, arati aura zoka / devAyu (yahA~ svasthAnaapramatta devAyu kI baMdhaniSThApanAvyucchitti jAnanA / sAtizayaapramatta meM devAyu kI vyucchitti nahIM hotI, kyoMki sAtizayaapramatta meM devAyu kA baMdha hI nahIM hotA hai|) nidrA aura prclaa| isa bhAga meM upazamazreNi car3hatesamaya maraNa nahIM hotaa| | tIrthaMkara, nirmANa, prazastavihAyogati, paMceMdriyajAti, taijasa, kArmaNa, AhArakazarIra-AhAraka aMgopAMga, samacaturasrasaMsthAna, devagati, devagatyAnupUrvI, vaikriyakazarIra, vaikriyaka aMgopAMga, varNAdi 4, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, ucchavAsa, trasa, bAdara, paryApta, pratyekazarIra, sthira, zubha, subhaga, susvara aura aadey| | hAsya, rati, bhaya aura jugupsaa| apUrvakaraNa (prathamabhAga) SaSThamabhAga 04 | puruSaveda 01 saptamabhAga anivRttikaraNa prathamabhAga dvitIyabhAga tRtIyabhAga caturthabhAga paMcamabhAga sUkSmasAMparAya upazAMtamoha kSINamoha sayogI | saMjvalanakrodha ___Bgahingd920 HIV TEN saMjvalanamAna HShe JB POBZHS-Yi NyimCn PH gonzZmMhEX (Cn Pg_nV HSWZ saMjvalanamAyA Z ZmOrdnH% Ani mgohl) saMjvalanalobha | jJAnAvaraNa5, darzanAvaraNa 4, aMtarAya 5, yazaskIrti aura uccagotra / 00 00 01 saataavedniiy|
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 guNasthAna vivecana 10. pA~cavA~ guNasthAna cAritra mohanIya kI 17 prakRti ke udaya se hotA hai| (pratyAkhyAnAvaraNa-4, saMjvalana-4, aura nau nokssaay)| 11. chaThavA~ guNasthAna saMjvalana va nau nokaSAyoM ke tIvra udaya se hotA hai| 12. sAtavA~ guNasthAna saMjvalana aura nau nokaSAyoM ke maMda udaya se hotA hai| 13. AThavA~ guNasthAna saMjvalana aura nau nokaSAyoM ke maMdatara udaya se hotA hai| 14. nauvA~ guNasthAna saMjvalana va nau nokaSAyoM ke maMdatama udaya se hotA hai| 15. dasavA~ guNasthAna saMjvalana sUkSma lobha ke udaya se hotA hai| 16. gyArahavA~ guNasthAna mohanIya karma ke sarvathA upazama se hotA hai| 17. bArahavA~ guNasthAna mohanIya karma ke pUrNa kSaya se hotA hai| 18. terahavA~ guNasthAna ghAti karmoM ke pUrNa kSaya se hotA hai| 19. caudahavA~ guNasthAna yoga ke abhAva kI apekSA hotA hai| 5. guNasthAnoM meM mUlakarmoM kA udaya - 1. jJAnAvaraNa karma kA udaya pahale se bArahaveM guNasthAna paryaMta hotA hai| 2. darzanAvaraNa karma kA udaya pahale se bArahaveM guNasthAna paryaMta hotA hai| 3. vedanIya karma kA udaya pahale se caudahaveM guNasthAna paryaMta hotA hai| 4. mohanIya karma kA udaya pahale guNasthAna se dasaveM guNasthAna paryaMta hotA hai| 5. Ayu karma kA udaya pahale guNasthAna se caudahaveM guNasthAna paryaMta hotA hai| 6. nAma karma kA udaya pahale guNasthAna se caudahaveM guNasthAna paryaMta hotA hai| 7. gotra karma kA udaya pahale guNasthAna se caudahaveM guNasthAna paryaMta hotA hai| 8. aMtarAya karma kA udaya pahale se bArahaveM gaNasthAna paryaMta hotA hai| 6. guNasthAnoM meM mUlakarmoM kA sattva - 1. jJAnAvaraNa karma kA pahale se bArahaveM guNasthAna paryaMta sattva pAyA jAtA hai| 2. darzanAvaraNa karma kA pahale se bArahaveM guNasthAna paryaMta sattva rahatA hai| 3. vedanIya karma kA pahale se caudahaveM guNasthAna paryaMta sattva pAyA jAtA hai| 4. mohanIya karma kA pahale se gyArahaveM guNasthAna paryaMta sattva pAyA jAtA hai| 5. Ayu karma kA pahale se caudahaveM guNasthAna paryaMta sattva pAyA jAtA hai| 6. nAmakarma kA pahale se caudahaveM guNasthAna paryaMta sattva pAyA jAtA hai| 7. gotrakarma kA pahale se caudahaveM guNasthAna paryaMta sattva pAyA jAtA hai| 8. aMtarAya kA pahale se bArahaveM guNasthAna paryaMta sattva pAyA jAtA hai| * pariziSTa -3 guNasthAnoM meM zuddha pariNati zuddha pariNati kI paribhASA nimnaprakAra hai - 1. AtmA ke cAritraguNa kI zuddha paryAya arthAt vItarAga pariNAma ko zuddha pariNati kahate haiN| 2. kaSAya ke anudaya se vyakta vItarAga avasthA ko zuddha pariNati kahate haiN| 3. jabataka sAdhaka AtmA kI vItarAgatA pUrNa nahIM hotI, tabataka sAdhaka AtmA meM zubhopayoga, azubhopayoga aura zuddhopayoga ke sAtha kaSAya ke anudayapUrvaka jo zuddhatA arthAt vItarAgatA sadaiva banI rahatI hai; use zuddha pariNati kahate haiN| jaise1. cauthe aura pA~caveM guNasthAna meM jaba sAdhaka, buddhipUrvaka zubhopayoga yA azubhopayoga meM saMlagna rahate hai; taba kaSAya ke abhAvarUpa isa zuddha pariNati ke kAraNa hI ve jIva dhArmika bane rahate haiN| 2. chaThaveM guNasthAnavartI zubhopayogI manirAja ko bhI zaddha pariNati niyama se rahatI hai| isa zaddha pariNati ke kAraNa hI yathAyogya karmoM kA saMvara aura pUrvabaddha karmoM kI nirjarA bhI niraMtara hotI rahatI hai| zaddha pariNati aneka sthAna para nimna prakAra raha sakatI hai - cauthe aviratasamyaktva guNasthAna meM - mithyAtva aura anaMtAnubaMdhI eka hI kaSAya caukar3I ke anudayarUpa abhAvapUrvaka vyakta vItarAgatA se jaghanya zuddha pariNati satata banI rahatI hai| isI kAraNa yuddhAdi azubhopayoga meM saMlagna zrAvaka ko bhI yathAyogya saMvara-nirjarA hote haiN| (2) pA~caveM dezavirata guNasthAna meM - anaMtAnubaMdhI aura apratyAkhyAnAvaraNa -ina do kaSAya caukar3I ke anudayarUpa abhAvapUrvaka vyakta vizeSa vItarAgatA ke kAraNa madhyama zuddha pariNati satata banI rahatI hai| isalie dukAna-makAnAdi athavA ghara ke sadasyoM kI vyavasthArUpa azubhopayoga meM samaya bitAte hue vratI zrAvaka ko bhI yathAyogya saMvara-nirjarA hote haiN| (3) chaThaveM-pramattavirata guNasthAna meM - anaMtAnubaMdhI Adi tIna kaSAya caukar3I
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 guNasthAna vivecana ke anudayarUpa abhAva se vyakta vItarAgatA ke kAraNa utpanna zuddhapariNati zubhopayoga ke sAtha sadA banI rahatI hai, isakAraNa saMvara-nirjarA bhI hotI rahatI hai| isI kAraNa apramattavirata munirAja ke samAna hI pramattavirata munirAja bhI bhAvaliMgI saMta hI hai| (4) sAtaveM-apramattavirata guNasthAna se lekara navaveM anivRttikaraNa guNasthAna paryaMta ke sabhI bhAvaliMgI mahAmanirAjoM ko tIna kaSAya caukar3I (yathAsaMbhava saMjvalana kaSAya evaM nau nokaSAya) ke anudayarUpa abhAva se vyakta vItarAgarUpa zuddhopayoga sadA banA rahatA hai| cauthe se chaThaveM guNasthAna paryaMta vidyamAna sAdhaka ko zubha yA azubharUpa (chaThaveM guNasthAna meM kadAcit azubhopayoga hotA hai|) upayoga rahatA hai, taba vyakta zuddhatA satata banI rahatI hai; use hI zuddhapariNati kahate haiN| jaba upayoga nija zuddhAtmA meM lIna ho jAtA hai, taba vahI vyakta zuddhatA arthAt vItarAgatA vRddhiMgata ho jAtI hai; use zuddhopayoga kahate haiN| vyApArarUpa zuddhatA zuddhopayoga kahalAtI hai aura sahaja nirvikalpa zuddhatA zuddhapariNati kahalAtI hai| (5) dasaveM-sUkSmasAMparAya guNasthAna meM - tIna kaSAyacaukar3I aura saMjvalana krodha, mAna, mAyA kaSAyoM evaM nau nokaSAyoM ke upazama yA kSayarUpa abhAva se utpanna vizeSa vItarAgatArUpa (saMjvalana sUkSma lobha kaSAya karma ke sadbhAva meM) zuddhopayoga eka aMtarmuhUrta paryaMta rahatA hai| upayoga (jJAna-darzana) ke sAtha cAritra guNa kI zuddhatA arthAt vItarAgatA ko zuddhopayoga kahate haiM aura sAmAnya zuddhatA arthAt vItarAgatA ko zuddha pariNati kahate haiN| sAtaveM guNasthAna se dasaveM guNasthAna ke aMtima samaya paryaMta zuddhapariNati hI zuddhopayogarUpa parivartita ho jAtI hai| (6) gyArahaveM-upazAMta moha aura bArahaveM kSINamoha gaNasthAna meM bhI vItarAgatA kI pUrNatA ho gayI hai| ataH ina donoM guNasthAnoM meM upayoga evaM pariNati aisA bheda nahIM rahatA / pUrNa vItarAgatA ke kAraNa zuddhopayoga pUrNa ho gayA hai| (muni bhUmikA ke zuddha pariNati viSayaka spaSTIkaraNa pravacanasAra zAstra kI caraNAnuyogacUlikA ke nimna gAthAoM kI TIkA meM punaH punaH AyA hai; use jijJAsu pAThaka jarUra dekheN| (gAthA 246, 247 va 249 se 254 aadi|) (7) terahaveM aura caudahaveM guNasthAnoM meM anaMta darzana-jJAnAdi catuSTayarUpa pariNamana kA kArya zuddhopayoga kA phala hai| pariziSTa -4 ghAtikarmoM ke kSaya kA vivaraNa karmoM ke kSaya kA prArambha kSAyika samyaktva kI prApti ke samaya se hI ho jAtA hai| tIrthaMkarakevalI, sAmAnyakevalI athavA zrutakevalI ke sAnnidhya meM hI karmabhUmija manuSya kSAyika samyaktva ke prApti kA puruSArtha prArambha karatA hai| 1. sarvaprathama adhaHkaraNa, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa pariNAmoM se anantAnubandhI kaSAya catuSka kA visaMyojana dvArA abhAva ho jAtA hai| 2. pazcAt yaha jIva eka aMtarmuhUrta kAlaparyaMta vizrAma letA hai| tadanaMtara punaH adha:karaNAdi tIna karaNa pariNAmoM se mithyAtva karma, samyagmithyAtva karmarUpa pariNamita ho jAtA hai| phira samyagmithyAtva karma, samyakprakRtirUpa pariNamita ho jAtA hai| tadanaMtara krama se samyak prakRti karma kA udaya meM Akara kSaya ho jAtA hai| isa taraha darzanamohanIya kI tIna prakRtiyoM kA kSaya ho jAtA hai| isaprakAra samyaktva ghAtaka sAta prakRtiyoM kA kSaya hotA hai| kSAyikasamyaktva kA uparyukta abhUtapUrva kArya cauthe avirata-samyaktva guNasthAna se lekara sAtaveM apramattasaMyata guNasthAna paryaMta kisI bhI eka guNasthAna meM trikAla sahajazuddha nijabhagavAna AtmA ke AzrayarUpa puruSArtha se hI hotA hai| isa viSaya kA spaSTa khulAsA mokSamArgaprakAzaka graMtha meM pRSTha 334, 335 para AyA hai, use nIce de rahe haiM - itanA vizeSa hai ki kSAyikasamyaktva ke sanmukha hone para antarmuhUrtakAlamAtra jahA~ mithyAtva kI prakRti kA kSaya karatA hai, vahA~ do hI prakRtiyoM kI sattA rahatI hai| pazcAt mizramohanIya kA bhI kSaya karatA hai, vahA~ samyaktvamohanIya kI hI sattA rahatI hai| pazcAt samyaktvamohanIya kI kANDakaghAtAdi kriyA nahIM karatA, vahA~ kRtakRtyavedakasamyagdraSTi nAma pAtA hai - aisA jaannaa| tathA isa kSayopazamasamyaktvahI kA nAma vedakasamyaktva hai| jahA~ mithyAtva-mizramohanIya kI mukhyatA se kahA jAye, vahA~ kSayopazama nAma pAtA hai| so kathanamAtra do nAma haiM, svarUpa meM bheda nahIM hai| tathA vaha kSayopazamasamyaktva caturthAdi saptamaguNasthAna paryanta pAyA jAtA hai|
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 guNasthAna vivecana 275 isaprakAra kSayopazama samyaktva kA svarUpa khaa| tathA tInoM prakRtiyoM ke sarvathA sarva niSekoM kA nAza hone para atyanta nirmala tattvArthazraddhAna ho, so kSAyikasamyaktva hai| socaturthAdicAra guNasthAnoM meM kahIM kSayopazama samyagdRSTi ko isakI prApti hotI hai| kaise hotI hai ? so kahate haiM - prathama tIna karaNa dvArA vahA~ mithyAtva ke paramANuoM ko mizramohanIya va samyaktvamohanIyarUpa pariNamita kare va nirjarA kare; - isaprakAra mithyAtva kI sattA nAza kare / tathA mizramohanIya ke paramANuoM ko samyaktva mohanIyarUpa pariNamita kare va nirjarA kare - isaprakAra mizra mohanIya kA nAza kare / tathA samyaktva mohanIya ke niSeka udaya meM Akara khireM, usakI bahuta sthiti Adi ho to use sthiti-kANDakAdi dvArA ghaTAye / jahA~ antarmuhUrta sthiti rahe taba kRtakRtyavedaka samyagdRSTi ho / tathA anukrama se ina niSekoM kA nAza karake kSAyikasamyagdRSTi hotA hai| so yaha pratipakSI karma ke abhAva se nirmala hai va mithyAtvarUpa raMjanA ke abhAva se vItarAga hai| isakA nAza nahIM hotaa| jabase utpanna ho tabase siddha avasthA paryanta isakA sadbhAva hai| isaprakAra kSAyikasamyaktva kA svarUpa khaa| 3. navave kSapaka anivRttikaraNa guNasthAna meM apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha aura pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha ina ATha karmaprakRtiyoM kA stibuka saMkramaNa hokara paramukha se abhAva ho jAtA hai| arthAt ina ATha ghAtirUpa pApaprakRtiyoM kA dravya inakI kSapaNA kAla meM samaya-samaya prati eka-eka phAlikA saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha va puruSavedarUpa karma meM saMkramita ho-hokara donoM kaSAya caukar3iyoM kA kSaya ho jAtA hai| 4. tadanantara isa kSapaka anivRttikaraNa guNasthAna meM hI darzanAvaraNa karma ke nidrAnidrA, pracalApracalA, styAnagRddhi ina tIna karmoM kA kSaya ho jAtA hai| 5. pazcAt navaveM guNasthAna meM hI strIveda aura napuMsakaveda karma kA dravya puruSaveda karma meM saMkramita ho jAtA hai| tatpazcAt puruSaveda tathA hAsyAdi chaha (hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA) - ina sAtoM karmoM kA saMkramaNa saMjvalana krodha kaSAya karmoM meM hotA hai| isataraha nau nokaSAyoM kA kSaya ho jAtA hai| ghAtikarmoM ke kSaya kA vivaraNa aba cAritramohanIya karmoM meM se mAtra saMjvalana krodha, mAna, mAyA aura lobha kaSAyoM kI hI sattA zeSa rahI hai| unake kSaya kA krama nimnAnusAra hai - 6. nauveM guNasthAna meM hI saMjvalana krodha kaSAya karma kA saMkramaNa saMjvalana mAna kaSAya meM hotA hai| tadanaMtara saMjvalana mAna kaSAya kA saMkramaNa saMjvalana mAyA kaSAya meM ho jAtA hai| aura aMta meM saMjvalana mAyA kaSAya kA saMkramaNa lobha kaSAya karma meM ho jAne para saMjvalana krodha, mAna aura mAyA ina tIna kaSAyoM kA saMkramaNa ho-hokara kSaya ho jAtA hai| saMjvalana lobha kaSAya karma kA saMkramaNa nahIM hotA hai| saMkramita hone ke lie yahA~ (navaveM guNasthAna ke upAntya samaya meM) anya cAritramohanIya karma kI sattA bhI zeSa nahIM rahI hai| cAritramohanIya karma kA saMkramaNa anya sAta karmoM meM bhI nahIM hotA hai| ataH saMjvalana lobha kaSAya karma kA kSaya svamukha se hI hotA hai| pUrvokta prakAra nauveM kSapaka anivRttikaraNa guNasthAna meM hI cAritramohanIya karma kI 20 prakRtiyoM kA kSaya ho jAtA hai| 7. dasaveM guNasthAna ke prathama samaya se hI mAtra saMjvalana lobha kaSAya karma sUkSma lobharUpa se udaya meM ArahA hai| bAdara lobha kaSAya karma kA sUkSmakRSTikaraNa kA kArya navaveM guNasthAna meM hI saMpanna ho gayA thaa| dasaveM guNasthAna ke aMtima samaya meM sUkSma lobha kaSAya kA bhI kSaya ho jAtA hai| 8. aba bArahaveM guNasthAna ke prathama samaya se hI mohakarma tathA mohapariNAmoM ke sarvathA abhAva se munirAja pUrNa vItarAgI ho gaye haiN| aba mohanIya karma ke binA mAtra tIna ghAti karmoM kI sattA zeSa hai| darzanAvaraNa ke nau karmoM meM se chaha karma hI zeSa haiN| unameM se nidrA aura pracalA-ina do karmoM kA bArahaveM kSINamoha guNasthAna ke upAntya samaya meM kSaya ho jAtA hai| 9. kSINakaSAya guNasthAna ke aMtima samaya meM jJAnAvaraNa karma kI matijJAnAvaraNAdi 5 prakRtiyA~, darzanAvaraNa karma kI cakSudarzanAvaraNAdi 4 prakRtiyA~ aura aMtarAya karma kI 5 prakRtiyA~ - kula milAkara 14 karmaprakRtiyoM kA kSaya ho jAtA hai| isataraha ghAti karmoM ke kSapaNA/kSaya kA vivaraNa pUrNa huaa| *
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ aupazamika samyaktva 277 pariziSTa -5 mithyAtva darzanamohanIya karma mithyAtva se rahita sthAna aupazamika samyaktva samyaktva sanmukha mithyAdRSTi karaNalabdhi prApta jIva yahA~ Ate hI mithyAtva karma ke rahitapane ke kAraNa kSAyikasamyaktvake adhastana samAna nirmalabhAva rUpa aupazamika samyaktva ko prApta karatA hai| kA kAla ( anivRttikaraNakAla-- isa samaya jIva) apUrvakaraNakAla - mithyAdRSTi rahatA hai| adha:karaNakAla - -sthi aupazamika samyaktva yaha bar3I rekhA mithyAtva karma kI hai| bIca meM pola arthAt khAlI jagaha mithyAtva karma ke udaya se rahita dikhAI gaI hai| isa sthAna meM bhI pahale mithyAtva karma kI sattA thii| jabase samyaktvasanmukha mithyAdRSTi karaNalabdhi prApta jIva adhaHkaraNa, apUrvakaraNa pariNAmoM se Avazyaka kArya karatA hai| pazcAt anivRttikaraNa pariNAma ke kucha kAla vyatIta hone ke bAda mithyAtva karma ke kucha niSeka pratisamaya dIrgha kAla ke bAda udaya Ane yogya mithyAtva ke uparitana sthiti meM jAte rahate haiM aura kucha niSeka adhastana sthiti meM jAkara mila jAte haiN| yaha krama anivRttikaraNa ke antima samaya paryaMta calatA rahatA hai| itanI avadhi meM/aMtarmuhUrta kAla meM mithyAtva karma kA udaya Ate rahane se adhastana sthiti ke mithyAtva karma, udaya meM Akara mila jAte haiM aura jIva mithyAtva karma se rahita sthAna meM pahu~catA hai| tathA vahA~ mithyAtva karma kA udaya nahIM hone se evaM zraddhA guNa kI samyaktvarUpa paryAya pragaTa hone ke kAraNa kSAyika samyaktva ke samAna yathAyogya eka aMtarmuhUrta kAla paryaMta aupazamika samyaktva ko prApta karatA hai| * sAdi mithyAdRSTi ho to anaMtAnubaMdhI ke 4 evaM darzanamohanIya ke 3 karma kula milAkara 7 karmoM kA upazama karatA hai| anAdi mithyAdRSTi ho to anaMtAnubaMdhI kI 4 aura mithyAtva 1-kula 5karmoM kA upazama karatA hai| kadAcit sAdi mithyAdRSTi bhI 5,6 yA 7 kA upazama karatA hai| aupazamika samyaktva ke utpatti ke prathama samaya meM hI mithyAtva karma ke 1. mithyAtva 2. samyagmithyAtva 3. samyagprakRti - aise 3 Tukar3e ho jAte haiN| aupazamika samyaktva kI prathama utpatti cauthe, pA~caveM athavA sAtaveM guNasthAna meM se kisI bhI eka guNasthAna meM hotI hai| prathamopazama samyaktva ke saMbaMdha meM mokSamArgaprakAzaka zAstra pRSTha 264 kA nimna kathana bhI atyanta mahattvapUrNa hai - "isaprakAra apUrvakaraNa hone ke pazcAt anivRttikaraNa hotA hai| usakA kAla apUrvakaraNa ke bhI saMkhyAtaveM bhAga hai| usameM pUrvokta Avazyaka sahita kitanA hI kAla jAne ke bAda antarakaraNa karatA hai, jo anivRttikaraNa ke kAla pazcAt udaya Ane yogya aise mithyAtvakarma ke muhUrtamAtra niSeka unakA abhAva karatA hai; una paramANuoM ko anya sthitirUpa pariNamita karatA hai| tathA antarakaraNa karane ke pazcAt upazamakaraNa karatA hai| antarakaraNa dvArA abhAvarUpa kiye niSekoM ke UparavAle jo mithyAtva ke niSeka haiM, unako udaya Ane ke ayogya banAtA hai| ityAdika kriyA dvArA anivRttikaraNa ke antasamaya ke anantara jina niSekoM kA abhAva kiyA thA, unakA kAla Aye, taba niSeka ke binA udaya kisakA AyegA ? isaliye mithyAtva kA udaya na hone se prathamopazama samyaktva kI prApti hotI hai| anAdi mithyAdRSTi ke samyaktva mohanIya aura mizra mohanIya kI sattA nahIM hai, isaliye vaha eka mithyAtvakarma kA hI upazama karake upazama samyagdRSTi hotA hai| tathA koI jIva samyaktva pAkara phira bhraSTa hotA hai|" "koI jIva samyaktva pAkara phira bhraSTa hotA hai" - isa uparokta vAkyAMza se prathama aupazamika samyaktva ko prApta karanevAlA jIva niyama se mithyAtva meM jAne kA niyama nahIM hai; yaha viSaya spaSTa hotA hai|
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAritramohanIya karma kI 21 prakRtiyA~ cAritramohanIya karmoM se rahita sthAna upazAMtamoha kA kAla cAritramohanIya karma kI 21 prakRtiyoM adhaH karaNAdi tInoM karaNa pariNAmoM kA kAla upa ritana sthi ti munirAja krama se yahA~ Ate hI cAritra mohanIya karma ke rahitapane ke kAraNa 11 kSAyikacAritra ke samAna nirmalabhAvarUpa aupazamika stana cAritra ko prApta - sthi karate haiN| adha ti aupazamika cAritra Upara dikhAI gayI bar3I rekhA cAritramohanIya ke 21 karmoM kI hai| bIca meM pola arthAt khAlI jagaha cAritramohanIya kI 21 karmoM se rahita dikhAI hai| isa sthAna meM bhI pahale cAritra mohanIya kI 21 karma prakRtiyA~ thiiN| jaba se dvitIyopazamI yA kSAyikasamyaktvI munirAja ne upazamaka anivRttikaraNa guNasthAna meM praveza kiyA, taba se arthAt anivRtti ke pahale samaya se cAritra mohanIya 21 karmoM ke kucha niSeka pratisamaya dIrgha kAla ke bAda udaya Ane yogya uparitana sthiti meM (sattA meM par3e huye karmoM meM) jAte rahate haiN| kucha niSeka adhastana sthiti ke karmoM meM jAkara mila jAte haiN| yaha krama navaveM guNasthAna ke aMtima samaya paryaMta calatA rahatA hai| itanI avadhi meM (aMtamuhUrta kAla meM ) cAritramohanIya kA udaya Ate-Ate adhastana sthiti ke karma udaya meM Akara khira jAte haiM aura munirAja cAritramohanIya karmoM se rahita sthAna meM pahu~cate haiN| aura munirAjoM ko gyArahavA~ upazAMta moha guNasthAna prApta hotA hai| cAritramohanIya karma ke 21 bheda apratyAkhyAnAvaraNa krodhAdi 4. pratyAkhyAnAvaraNa krodhAdi 4. saMjvalana krodhAdi 4 aura hAsyAdi nau nokaSAya, 4+4+4+9=21 / guNasthAnoM se gamana mithyA mAraga cAri, tIni cau pA~ca sAta bhani / dutiya eka mithyAta, tRtIya cauthA pahalA gani / / 1 / / avrata mAraga pA~ca, tIni do eka sAta pana / paMcama paMca susAta, cAra tiya doya eka bhana / / 2 / / chaTTe SaT ika paMcama adhika, sAta ATha nava dasa suno| tiya adha uradha cauthe marana, gyAraha bAra bina do muno || 3 || - paNDita dyAnatarAyajI caracA zataka, chanda- 44 - isa chanda kA hindI meM bhAvArtha isaprakAra hai - 1. pahale guNasthAna se Upara gamana ke cAra mArga haiM- tIsare, cauthe, pA~caveM aura sAtaveM meN| 2. sAsAdana guNasthAna se nIce kI ora gamana kA eka hI mArga hai; pahale guNasthAna meN| 3. tIsare mizra guNasthAna se gamana ke lie kula do mArga haiM; Upara kI ora cauthe meM tathA nIce kI ora pahale meN| 4. cauthe guNasthAna se gamana ke pA~ca mArga haiM Upara kI ora pA~caveM aura sAtaveM meM aura nIce kI ora tIsare, dUsare aura pahale meN| 1 - 5. pA~caveM guNasthAna se bhI pA~ca mArga haiM Upara kI ora sAtaveM meM tathA nIce kI ora cauthe, tIsare, dUsare aura pahale meN| 6. chaThaveM guNasthAna se chaha mArga haiM Upara kI ora sAtaveM meM tathA nIce kI ora pA~caveM, cauthe, tIsare, dUsare aura pahale guNasthAna meM / - 7. upazama zreNI ke sanmukha sAtaveM se tIna mArga haiM Upara kI ora AThaveM meM girate samaya nIce kI ora chaThaveM meM aura maraNa ho jAya to vigraha gati meM cauthe meN| 8. upazama zreNIvAle AThaveM se tIna mArga haiM- Upara kI ora nauveM meM tathA nIce kI ora sAtaveM meM aura maraNa apekSA cauthe meN| - 9. upazama zreNIvAle nauveM se tIna mArga haiM Upara kI ora dasaveM meM tathA nIce kI ora AThaveM meM aura maraNa apekSA cauthe meN| 10. upazama zreNIvAle dasaveM se tIna mArga haiM- Upara kI ora gyArahaveM meM tathA nIce kI ora nauveM meM aura maraNa apekSA cauthe meM / 11. gyArahaveM se do hI mArga haiM nIce kI ora dasaveM meM aura maraNa apekSA cauthe meN|
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna vivecana karaNAnuyoga ke vyAkhyAna kA vidhAna tathA kahIM jisakI vyaktatA kucha bhAsita nahIM hotI; tathApi sUkSmazakti ke sadbhAva se usakA vahA~ astitva kahA hai| jaise - muni ke abrahma kArya kucha nahIM hai; tathApi nauveM guNasthAna paryanta maithuna saMjJA kahI hai| ahamindroM ke duHkha kA kAraNa vyakta nahIM hai; tathApi kadAcit asAtA kA udaya kahA hai| isIprakAra anyatra jaannaa| tathA karaNAnuyoga samyagdarzana-jJAna-cAritrAdika dharma kA nirUpaNa karmaprakRtiyoM ke upazamAdika kI apekSAsahita sukSmazakti jaise pAyI jAtI hai vaise guNasthAnAdi meM nirUpaNa karatA hai va samyagdarzanAdi ke viSayabhUta jIvAdikoM kA bhI nirUpaNa sUkSmabhedAdi sahita karatA hai| yahA~ koI karaNAnuyoga ke anusAra Apa udyama kare to ho nahIM sakatA; karaNAnuyoga meM to yathArtha padArtha batalAne kA mukhya prayojana hai, AcaraNa karAne kI mukhyatA nahIM hai| isaliye yaha to caraNAnuyogAdika ke anusAra pravartana kare, usase jo kArya honA hai vaha svayameva hI hotA hai| jaise - Apa karmoM ke upazamAdi karanA cAhe to kaise hoMge? Apa to tattvAdika kA nizcaya karane kA udyama kare; usase hI upazamAdi samyaktva hote haiN| isIprakAra anyatra jAnanA / eka antarmuhUrta meM gyArahaveM guNasthAna se girakara kramazaH mithyAdRSTi hotA hai aura car3hakara kevalajJAna utpanna karatA hai| so aise samyaktvAdi ke sUkSmabhAva buddhigocara nahIM hote| isaliye karaNAnuyoga ke anusAra jaise kA taisA jAna to leM, parantu pravRtti buddhigocara jaise bhalA ho vaisI kre| tathA karaNAnuyoga meM bhI kahIM upadeza kI mukhyatA sahita vyAkhyAna hotA hai, use sarvathA usIprakAra nahIM mAnanA / jaise - hiMsAdika ke upAya ko kamatijJAna kahA hai, anya matAdika ke zAstrAbhyAsa ko kuzrutajJAna kahA hai; burA dikhe, bhalA na dikhe, use vibhaMgajJAna kahA hai; so inako chor3ane ke artha upadeza dvArA aisA kahA hai| tAratamya se mithyAdRSTi ke sabhI jJAna kujJAna haiM, samyagdRSTi ke sabhI jJAna sujJAna haiN| isI prakAra anyatra jaannaa| -mokSamArgaprakAzaka, pRSTha 276
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNasthAna vivecana jinendrakathita zAkhAbhyAsa se lAbha 281 pA~ca kAraNoM se samyaktva kA vinAza hotA hai (dohA) gyAna-garava mati maMdatA, niThura vacana udagAra / rudrabhAva Alasa dasA, nAsa paMca parakAra / / 37 / / artha :- jJAna kA abhimAna, buddhi kI hInatA, nirdaya vacanoM kA bhASaNa, krodha pariNAma aura pramAda ye pA~ca samyaktva ke ghAtaka haiN| zrAvaka ke ikkIsa guNa (savaiyA ikatIsA) lajjAvaMta dayAvaMta prasaMta pratItavaMta, paradoSa ko DhakaiyA para-upagArI hai| saumadRSTi gunagrAhI gariSTa sabakauM iSTa, ziSTapakSI miSTavAdI dIragha vicArI hai|| vizeSagya rasagya kRtagya tagya dharamagya, nadInana abhimAnI madhya vivahArI hai| sahaja vinIta pApakriyA sauM atIta aisau, zrAvaka punIta ikavIsa gunadhArI hai / / 54 / / artha :- lajjA, dayA, maMdakaSAya, zraddhA, dUsaroM ke doSa DhA~kanA, paropakAra, saumyadRSTi, guNagrAhakatA, sahanazIlatA, sarvapriyatA, satya pakSa, miSTavacana, agrasocI, vizeSajJAnI, zAstrajJAna kI marmajJatA, kRtajJatA, tattvajJAnI, dharmAtmA, na dIna na abhimAnImadhya vyavahArI, svAbhAvika vinayavAna, pApAcaraNa se rahita - aise ikkIsa pavitra guNa zrAvakoM ko grahaNa karanA caahiye| upazamazreNI kI apekSA guNasthAnoM kA kAla (dohA) SaTa sAtai A3 narve, dasa ekAdasa thAna / aMtaramuharata eka vA, eka samai thiti jAna / / 103 / / artha :- upazama zreNI kI apekSA chaThaveM, sAtaveM, AThaveM, navaveM, dasaveM aura gyArahaveM guNasthAna kA utkRSTa kAla antarmuhUrta vA jaghanya kAla eka samaya hai|| kSapaka zreNI meM guNasthAnoM kA kAla (dohA) chapakani Au~ narve, dasa ara vali baar| thiti utkRSTa jaghanya bhI, aMtaramuhUrta kAla / / 104 / / artha :-kSapakazreNI meM AThaveM, navaveM, dasaveM aura bArahaveM guNasthAna kI utkRSTa sthiti antarmuhUrta tathA jaghanya bhI antarmuhUrta hai| -samayasAra nATaka (guNasthAnAdhikAra) jinendrakathita zAstrAbhyAsa se lAbha (ratnakaraNDa zrAvakAcAra : abhIkSNa jJAnopayoga bhAvanA) 1. mAyA, mithyAtva, nidAna - ina tIna zalyoM kA jJAnAbhyAsa se nAza hotA hai| 2. jJAna ke abhyAsa se hI mana sthira hotA hai| 3. aneka prakAra ke duHkhadAyaka vikalpa naSTa ho jAte haiN| 4. zAstrAbhyAsa se hI dharmadhyAna va zukladhyAna meM acala hokara baiThA jAtA hai| 5. jJAnAbhyAsa se hI jIva vrata-saMyama se calAyamAna nahIM hote| 6. jinendra kA zAsana pravartatA hai| azubha kamoM kA nAza hotA hai| 7. jinadharma kI prabhAvanA hotI hai| 8. kaSAyoM kA abhAva ho jAtA hai| 9. jJAna ke abhyAsa se hI logoM ke hRdaya meM pUrva kA saMcita kara rakhA huA pAparUpa RNa naSTa ho jAtA hai| 10. ajJAnI jisa karma ko ghora tapa karake koTi pUrva varSoM meM khipAtA hai, usa karma ko jJAnI aMtarmuharta meM hI khipA detA hai| 11. jJAna ke prabhAva se hI jIva samasta viSayoM kI vAJchA se rahita hokara saMtoSa dhAraNa karate haiN| 12. zAstrAbhyAsa se hI uttama kSamAdi guNa pragaTa hote haiN| 13. bhakSya-abhakSya kA, yogya-ayogya kA, tyAgane-grahaNa karane yogya kA vicAra hotA hai| 14. jJAna binA paramArtha aura vyavahAra donoM naSTa hote haiN| 15. jJAna ke samAna koI dhana nahIM hai aura jJAnadAna samAna koI anya dAna nahIM hai| 16. duHkhita jIva ko sadA jJAna hI zaraNa arthAt AdhAra hai| 17. jJAna hI svadeza meM evaM paradeza meM sadA Adara karAne vAlA parama dhana hai| 18. jJAna dhana ko koI cora curA nahIM sakatA, lUTane vAlA lUTa nahIM sakatA,khoMsanevAlA khoMsa nahIM sktaa| 19. jJAna kisI ko dene se ghaTatA nahIM hai, jo jJAna-dAna detA hai; usakA jJAna bar3hatA jAtA hai| 20. jJAna se hI samyagdarzana utpanna hotA hai| 21. jJAna se hI mokSa pragaTa hotA hai|