Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhidhAna rAjendra koSa meM, -sUkti-sudhArasa caturtha khaNDa a.rA.koSa a. rA. koSa a. rA. koSa a.rA.koSa a. rA. koSa a. rA. koSa a. rA. koSa DaoN. priyadarzanAzrI __DaoN. sudarzanAzrI R AN J
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ to 'vizvapUjya zrI' : jIvana-rekhA janma : I.san 3 disambara 1827 pauSa zaklA saptamI rAjasthAna kI vIrabhUmi ha evaM prakRti kI suramyasthalI bharatapura meM janma-nAma : rtnraaj| mAtA-pitA : kezara devI, pArakha gautrIya zrI RSabhadAsajI dIkSA : I. san 1845 meM zrImad pramodasUrijIma. sA. kI tAraka nizrA meM jhIloM kI nagarI udayapura meN| adhyayana : guru-caraNoM meM rahakara vinayapUrvaka zrutArAdhana ! vyAkaraNa,nyAya, darzana, kAvya, koSa, sAhityAdi kA gahana adhyayana evaM 45 jainAgamoM kA ___ saTIka gaMbhIra anuzIlana ! AcAryapada : I. san 1868 meM Ahora (raaj.)| kriyoddhAra : I. san 1869, vaizAkha zuklA dasamI ko jAvarA (ma. pra.) tIrthoddhAra : zrI bhANDavapura, koraTayajI, svarNagiri jAlora evaM taalnpur|| nUtanatIrtha-sthApanA : zrI mohanakher3A tIrtha, jilA-dhAra (ma. pr.)| dhyAna-sAdhanA ke mukhya kendra : svarNagiri, cAmuNDavana va maaNgiituNgii-phaadd'| sAhitya-sarjana : abhidhAna rAjendra koSa, pAiyasaddambuhi, kalpasUtrArtha prabodhinI, siddhahaima prAkRta TIkAdi 61 grantha / vizvapUjya upAdhiH unake mahattama graMtharAja abhidhAna rAjendra koSa ke kAraNa 0'vizvapUjya' ke pada para pratiSThita hue| divaMgata : rAjagar3ha ji. dhAra (ma.pra.) 21 disaMbara 1906 / samAdhi-sthala: unakA bhavyatama-kalAtmaka samAdhimaMdira mohanakheDA (rAjagar3ha ma.pra.) tIrtha meM deva-vimAna ke samAna zobhAyamAna hai| prati varSa lAkhoM zraddhAlu guru-bhakta vahA~ darzanArtha jAte haiN| melA pauSa-zaklA saptamI ko prativarSa lagatA hai| isa camatkArika maMdirajI meM mele ke dina amI-kesara jharatA hai / landana meM jaina maMdira meM unakI nava-nirmita pratimA leTesTara meM pratiSThita haiN| vizvapUjya prema aura karuNA ke rUpa meM sabake hRdaya-maMdira meM virAjamAna haiN| vizvapUjya ne zikSA aura samAjotthAna ke lie sarasvatI maMdira, sAMskRtika utthAna ke lie saMskRti kendra-maMdira evaM grAma-grAma, nagara-nagara paidala vihAra kara ahiMsAtmaka krAnti aura naitika jIvana jIne ke lie mAnavamAtra ko abhiprerita kiyaa| vizvapUjya kA jIvana jyotirmaya thaa| unakA saMdeza thA - 'jIo aura jIne do'- kyoMki sabhI prANI maitrI ke sUtra meM ba~dhe hue haiN| 'parasparopagraho jIvAnAm' kI nirmala gaMga-bhArA pramAhita kara unhoMne na kevala bhAratIya saMskRti kI garimA bar3hAI, apitu vizva mAnasa ko bhagavAn mahAvIra ke ahiMsA aura prema kA amRta pilAyA / unakI racanAe~ loka-maMgala kI amRta gagariyA~ haiN| inakA abhiyAna rAjendra koSa vizvasAhitya kA cintAmaNi-rala haiN| S
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizvapUjya prabhu zrImadvijaya rAjendrasUri zatAbdi - dazAbdi mahotsava ke upalakSya meM caturtha khaNDa abhidhAna rAjendra koSa meM sUkti-sudhArasa caturtha khaNDa divyAzISa pradAtA : parama pUjya, parama kRpAlu, vizvapUjya prabhu zrImadvijaya rAjendrasUrIzvarajI ma. sA. AzISapradAtA : rASTrasanta vartamAnAcAryadeveza zrImadvijaya jayantasenasUrIzvarajI ma. sA. prerikA : pa. pU. vayovRddhA saralasvabhAvinI sAdhvIratnA zrI mahAprabhAzrIjI ma. sA. lekhikA : sAdhvI DaoN. priyadarzanAzrI, ( ema. e. pIeca - DI.) sAdhvI DaoN. sudarzanAzrI, ( ema. e. pIeca - DI.)
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukRta sahayoginI zrI rAjendra jaina mahilA maNDala, bhInamAla (rAja.) jilA-jAlora prApti sthAna zrI madanarAjajI jaina dvArA - zA. devIcandajI chaganalAlajI Adhunika vastra vikretA sadara bAjAra, bhInamAla-343029 phona : (02969) 20132 prathama AvRtti vIra samvat : 2525 rAjendra samvat : 92 vikrama samvat : 2055 IsvI san : 1998 mUlya : 50-00 pratiyA~ : 2000 akSarAGkana lekhita L 10, rUpamAdhurI sosAyaTI, mANekabAga, ahamadAbAda-15 mudraNa sarvodaya ophaseTa premadaravAjA bahAra, ahamadAbAda.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ PARMANMAM anukrama pRSTha saM. 1. samarpaNa - sAdhvI priya-sudarzanAzrI 2. zubhAkAMkSA - pa.pU.rASTrasanta hI zrImadjayantasenasUrIzvarajI ma.sA. 3. maMgalakAmanA - pa.pU.rASTrasanta zrImadpadmasAgarasUrIzvarajI ma.sA. 4. rasa-pUrti - pa.pU.munipravara zrI jayAnandavijayajI ma.sA. 9 5. purovAk - sAdhvIdvaya DaoN. priya-sudarzanAzrI 66. AbhAra - sAdhvIdvaya DaoN. priya-sudarzanAzrI 7. sukRta sahayoginI - zrI rAjendra jaina mahilA maNDala, bhInamAla (rAja.) 38. Amukha - DaoN. javAharacandra paTanI . mantavya - DaoN. lakSmImalla siMghavI (padmavibhUSaNa, pUrvabhAratIya rAjadUta-briTena) 10. do zabda - paM. dalasukhabhAI mAlavaNiyA 11. 'sUkti-sudhArasa': merI dRSTi meM - DaoN. nemIcaMda jaina 6.12. mantavya - DaoN. sAgaramala jaina 13. mantavya - paM. govindarAma vyAsa mantavya - paM. jayanaMdana jhA vyAkaraNa sAhityAcArya mantavya - paM. hIrAlAla zAstrI ema.e. 16. mantavya - DaoN. akhilezakumAra rAya 17. mantavya - DaoN. amRtalAla gA~dhI
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. mantavya - bhAgacanda jaina kavADa, prAdhyApaka (aMgrejI) 37 2. 19. darpaNa 20. 'vizvapUjya': jIvana-darzana 21. 'sUkti-sudhArasa' (caturtha khaNDa) 22. prathama pariziSTa - (akArAdi anukramaNikA) 23. dvitIya pariziSTa - (viSayAnukramaNikA) 38 24. tRtIya pariziSTa (abhidhAna rAjendraH pRSTha saMkhyA anukramaNikA) 25. caturtha pariziSTa - jaina evaM jainetara granthaH gAthA/ hA zlokAdi anukramaNikA 26. paMcama pariziSTa 6 ('sUkti-sudhArasa' meM prayukta saMdarbha-grantha sUcI) 27. vizvapUjya praNIta sampUrNa vAGmaya EN 28. lekhikAdvaya kI mahattvapUrNa kRtiyA~ 29. sukRta sahayoginI bahanoM kI zubha nAmAvalI 50AM AVRAN AN OCK M Ess
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ TI Q vizvapUjya prAtaHsmaraNIya prabhu zrImadvijaya rAjendrasUrIzvarajI ma. sA.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ pU. rASTrasanta AcArya zrImad vijaya jayantasena sUrIzvarajI ma. sA.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ parama pUjyA saralasvabhAvinI sAdhvIratnA zrI mahAprabhAzrIjI ma.sA.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ -|||-*|||||||| 1 samarpaNa ravi - prabhA sama hai mukhazrI, candra sama ati prazAnta / timira meM bhaTake janake, dIpa ujjavala kAnta // 1 // laghutA meM prabhutA bharI, vizva- pUjya munIndra / karuNA sAgara Apa the, yati ke bane yatIndra // 2 // loka-maMgalI me kamala, yogIzvara gururAja / sumana-mAla sundara sajI kare samarpaNa Aja // 3 // abhidhAna rAjendra koSa, racanA racI lalAma / nita caraNoM meM Apake, vidhiyut kareM praNAma // 4 // 2 kAvya-zilpa samajheM nahIM, phira bhI kiyA prayAsa / guru- kRpA se yaha bane, jana-mana kA vizvAsa // 5 // priyadarzanA kI darzanA, sudarzanA bhI sAtha / rAja rahe rAjendra kA, caraNa jhukAte mAtha // 6 // - zrI rAjendraguNagItaveNu zrI rAjendrapadapadmareNu sAdhvI priyadarzanAzrI sAdhvI sudarzanAzrI - 10-010-0
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ zubhAkAMkSA ! vizvavizruta hai zrI abhidhAna rAjendra koSa / vizva kI AzcaryakAraka ghaTanA hai| sAdhana durlabha samaya meM itanA sArA saMgaThana, saMkalana apane Apa meM eka alaukika sA pratIta hotA hai| racanAkAra nirmAtA ne varSoM taka isa koSa praNayana kA cintana kiyA, manoyogapUrvaka manana kiyA, pazcAt isa bhagIratha kArya ko saMpAdita karane kA samAyojana kiyA / ___mahAmaMtra navakAra kI agAdha zakti ! kauna kaha sakatA hai zabdoM meM usakI zakti ko / usa mahAmaMtra meM unakI thI parama zraddhA saha anurakti evaM sampUrNa samarpaNa ke sAtha unakI thI parama bhakti! isa triveNI saMgama se saMkalpa sAkAra huA evaM zubhAraMbha bhI ho gayA / 14 varSoM kI satata sAdhanA ke bAda nirmita huA yaha abhidhAna rAjendra koSa / isameM samAyA hai sampUrNa jaina vAGmaya yA yoM kaheM ki jaina vAGmaya kA pratinidhitva karatA hai yaha koSa / aMgopAMga se lekara mUla, prakIrNaka, cheda granthoM ke sandarbho se samalaMkRta hai yaha virATkAya grantha / ___ isa bRhad vizvakoSa ke nirmAtA haiM parama yogIndra sarasvatI putra, samartha zAsanaprabhAvaka , satkriyA pAlaka, zithilAcAra unmUlaka, zuddhasanAtana sanmArga pradarzaka jainAcArya vizvapUjya prAtaH smaraNIya prabhu zrImad vijaya rAjendra sUrIzvarajI mahArAjA! ___ sAgara meM ratnoM kI nyUnatA nhiiN| 'jina khojA tina pAiyA~' yaha koSa bhI sAgara hai jo gaharA hai, athAha hai aura apAra hai / yaha jJAna siMdhu nAnA prakAra kI sUkti ratnoM kA bhaMDAra hai| ___ isa grantharAja ne jijJAsuoM kI jijJAsA zAnta kii| manISiyoM kI manISA meM abhivRddhi kii| isa mahAsAgara meM muktAoM kI kamI nahIM / sUktiyoM kI zreNibaddha paMktiyA~ pratIta hotI haiN| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4.6
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastuta pustaka hai jana-jana ke sammukha 'abhidhAna rAjendra koSa meM, sUktisudhArasa' (1 se 7 khaNDa ) / merI AjJAnuvartinI viduSI susAdhvI zrI DaoN. priyadarzanAzrIjI evaM susAdhvIzrI DaoN. sudarzanAzrIjI ne apanI gurubhakti ko pradarzita kiyA hai isa 'sUkti-sudhArasa' ko Alekhita karake / gurudeva ke prati saMpUrNa samarpita unake bhAva ne hI yaha anUThA upahAra pAThakoM ke sammukha rakhane ko protsAhita kiyA hai unako / yaha 'sUkti-sudhArasa' (1 se 7 khaNDa) jijJAsu janoM ke lie atyanta hI sundara hai / 'gAgara meM sAgara hai' / gurudeva kI amara kRti kAlajayI kRti hai, jo unakI utkRSTa tyAga bhAvanA kI satata apramatta sthiti ko ujAgara karanevAlI kRti hai / nirantara jJAna-dhyAna meM lIna rahakara tapodhanI gurudevazrI 'mahato mahiyAn' pada para pratiSThita ho gae haiM; unheM kaSAyoM para vijayazrI prApta karane meM bar3I saphalatA milI aura ve bIsavIM zatAbdi ke sadA ke lie saMsmaraNIya paramazreSTha puruSa bana gae haiM 1 1 prastuta kRti kI lekhikA DaoN. priyadarzanAzrIjI evaM DaoN. sudarzanAzrIjI abhinandana kI pAtrA haiM, jo aharniza 'abhidhAna rAjendra koSa' ke gahare sAgarameM gote lagAtI rahatI haiM / 'jina khojA tina pAiyA~ gahare pAnI peTha' kI ukti ke anusAra zrama, samaya, mana-mastiSka sabhI ko sArthaka kiyA hai zramaNI dvayane / merI ora se hArdika abhinaMdana ke sAtha khUba - khUba badhAI isa kRti kI lekhikA sAdhvIdvaya ko / vRddhi ho unakI isa pravRtti meM, yahI AkAMkSA / rAjendra sUri jaina jJAnamaMdira ahamadAbAda di. 29-4-98 akSaya tRtIyA - vijaya jayantasena sUri abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 7
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ | maMgala kaamnaa| viduSI DaoN. sAdhvIzrI priya-sudarzanAzrIjIma. Adi, anuvaMdanA sukhsaataa| Apake dvArA preSita 'vizvapUjya' (zrImad rAjendrasUriH jIvana-saurabha), 'abhidhAna rAjendrakoSa meM, sUkti-sudhArasa' (1 se 7 khaNDa) evaM 'abhidhAna rAjendra koSa meM, jainadarzana vATikA' kI pANDulipiyA~ milI haiN| pustakeM suMdara haiM / ApakI zruta bhakti anumodanIya hai / ApakA yaha lekhanazrama aneka vyaktiyoM ke liye citta ke vizrAma kA kAraNa banegA, aisA maiM mAnatA hU~ / Agamika sAhitya ke ciMtana svAdhyAya meM ApakA sAhitya madadagAra bnegaa| uttarottara sAhitya kSetra meM ApakA yogadAna milatA rahe, yahI maMgala kAmanA karatA huuN| udayapura 14-5-98 padmasAgarasUri zrI mahAvIra jaina ArAdhanA kendra kobA-382009 (guja.) abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4.8
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 845860788 881888 . jinazAsana meM svAdhyAya kA mahattva sarvAdhika hai / jaise deha prANoM para AdhArita hai vaise hI jinazAsana svAdhyAya para | AcAra-pradhAna granthoM meM sAdhu ke lie pandraha ghaMTe svAdhyAya kA vidhAna hai| nidrA, AhAra, vihAra evaM nihAra kA jo samaya hai vaha bhI svAdhyAya kI vyavasthA ko surakSita rakhane ke lie hai arthAt jIvana pUrNa rUpa se svAdhyAyamaya hI honA cAhie aisA jinazAsana kA udghoSa hai / vAcanA, pRcchanA, parAvartanA, anuprekSA aura dharmakathA ina pA~ca prabhedoM se svAdhyAya ke svarUpa ko darzAyA gayA hai, inakA krama vyavasthita evaM vyAvahArika hai| zramaNa jIvana evaM svAdhyAya ye donoM-dUdha meM zakkara kI mIThAsa ke samAna ekameka haiM / vAstavika zramaNa kA jIvana svAdhyAyamaya hI hotA hai| kSamAzramaNa kA artha hai 'kSamA ke lie zrama rata' aura kSamA kI upalabdhi svAdhyAya se hI prApta hotI hai| svAdhyAya hIna zramaNa kSamAzramaNa ho hI nahIM sakatA / zramaNa varga Aja svAdhyAya rata haiM aura usake pratiphala rUpa meM aneka sAdhu-sAdhvI AgamajJa bane haiN| __prAtaHsmaraNIya vizva pUjya zrImadvijaya rAjendrasUrIzvarajI mahArAjA ne abhidhAna rAjendra koSa ke sapta bhAgoM kA nirmANa kara svAdhyAya kA suphala vizva ko bheMTa kiyA hai| ___una sAta bhAgoM kA manana cintana kara viduSI sAdhvIratnAzrI mahAprabhAzrIjIma. kI vinayaratnA sAdhvIjI zrI DaoN. priyadarzanAzrIjI evaM DaoN. zrI sudarzanAzrIjI ne " abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa" ko sAta khaNDoM meM nirmita kiyA haiM jo AgamoM ke aneka rahasyoM ke marma se otaprota haiN| sAdhvI dvaya satata svAdhyAya magnA haiM, inheM adhyayana evaM adhyApana kA itanA rasa hai ki kabhI-kabhI AhAra kI bhI AvazyakatA nahIM rhtii| adhyayanaadhyApana kA rasa aisA hai ki jo AhAra ke rasa kI bhI pUrti kara detA haiN| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4.9
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'sUkti sudhArasa' (1 se 7 khaNDa) ke mAdhyama se inhoMne pravacanasevA, dAdAgurudeva zrImadvijaya rAjendrasUrIzvarajI mahArAjA ke vacanoM kI sevA, tathA saMgha-sevA kA anupama kArya kiyA hai| 'sUkti sudhArasa' meM kyA hai ? yaha to yaha pustaka svayaM darzA rahI hai| pAThaka gaNa isameM darzita patha para calanA prAraMbha kareMge to kaSAya pariNati kA hrAsa hokara guNazreNI para ArohaNa kara ati zIghra mukti sukha ke upabhoktA baneMge; yaha nissaMdeha satya hai| sAdhvI dvaya dvArA likhita ye 'sAta khaNDa' bhavyAtmA ke mithyAtvamala ko dUra karane meM evaM samyagdarzana prApta karavAne meM sahAyaka baneM, yahI aMtarAbhilASA. bhInamAla vi. saMvat 2055, vaizAkha vadi 10 muni jayAnaMda abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4.10
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ patrAcAka lagabhaga dasa varSa pUrva jAlora - svarNagiritIrtha - vizvapUjya kI sAdhanA sthalI para hamaneM 36 divasIya akhaNDa maunapUrvaka Ayambila va japa ke sAtha ArAdhanA kI thI, usa samaya hamAre hRdaya-mandira meM vizvapUjya zrImad rAjendra sUrIzvarajI gurudeva zrI kI bhavyatama pratimA pratiSThita huI, jisake darzana kara eka calacitra kI taraha hamAre nayana-paTa para guruvara ko saumya, prazAnta, karuNAI aura komala bhAvamudrA sahita madhura muskAna aMkita ho gii| phira hameM unake eka ke bAda eka abhidhAna rAjendra koSa ke sapta bhAga dikhAI die aura una granthoM ke pAsa eka divya maharSi kI nayana ramya chavi jagamagAne lagI / unake nayana khule aura unhoMne AzIrvAda mudrA meM hameM saMketa die ! aura hama citra likhitasI raha giiN| tatpazcAt A~kheM kholI to na to vahA~ gurudeva the aura na unakA koSa / tabhI se hama donoM ne dRr3ha saMkalpa kiyA ki hama vizvapUjya evaM unake dvArA nirmita koSa para kArya kareMgI aura jo kucha bhI madhu-saJcaya hogA, vaha janatA-janArdana ko deMgI ! vizvapUjya kA saurabha sarvatra phailAe~gI / unakA varadAna hamAre samasta grantha-praNayana kI AtmA hai| 16 jUna, san 1989 ke zubha dina 'abhidhAna rAjendra koSa' meM, 'sUktisudhArasa' ke lekhana -kArya kA zubhArambha kiyA / vastutaH isa grantha-praNayana kI preraNA hameM vizvapUjya gurudevazrI kI asIma kRpA-vRSTi, divyAzIrvAda, karuNA aura prema se hI milI hai| 'sUkti' zabda su + ukti ina do zabdoM se niSpanna hai / su arthAt zreSTha aura ukti kA artha hai kathana / sUkti arthAt sukathana / sukathana jIvana ko susaMskRta evaM mAnavIya guNoM se alaMkRta karane ke lie upayogI hai| saikar3oM dalIleM eka tarapha aura eka cuTaila subhASita eka tarapha / suttanipAta meM kahA "viJcAta sArAni subhAsitAni' / subhASita jJAna ke sAra hote haiM / dArzanikoM, manISiyoM, saMtoM, kaviyoM tathA sAhityakAroM ne apane sadagranthoM meM mAnava ko jo hitopadeza diyA hai tathA 1 suttanipAta - 2216 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4.11
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ maharSi-jJAnIjana apane pravacanoM ke dvArA jo suvacanAmRta pilAte haiM - vaha saMjIvanI auSadhitulya hai| niHsaMdeha subhASita, sukathana yA sUktiyA~ utpreraka, mArmika, hRdayasparzI, saMkSipta, sAragarbhita anubhUta aura kAlajayI hotI haiM / isIkAraNa sukathanoM / sUktiyoM kA vidyut-sA camatkArI prabhAva hotA hai / sUktiyoM kI mahattA para prakAza DAlate hue maharSi vaziSTha ne yogavAziSTha meM kahA hai - "mahAn vyaktiyoM kI sUktiyA~ apUrva Ananda denevAlI, utkRSTatara pada para pahu~cAnevAlI aura moha ko pUrNatayA dUra karanevAlI hotI haiN|"1 yahI bAta zabdAntara meM AcArya zubhacandra ne jJAnArNava meM kahI hai - "manuSya ke antarhRdaya ko jagAne ke lie, satyAsatya ke nirNaya ke lie, loka-kalyANa ke lie, vizva-zAnti aura samyak tattva kA bodha dene ke lie satpuruSoM kI sUkti kA pravartana hotA hai / " : suvacanoM, sukathanoM ko dharatI kA amRtarasa kaheM to koI atyukti nahIM hogI / kAlajayI sUktiyA~ vAstava meM amRtarasa ke samAna cirakAla se pratiSThita rahI haiM aura amRta ke sadRza hI unhoMne saMjIvanI kA kArya bhI kiyA hai| isa saMjIvanI rasa ke sevana mAtra se mRtavat mUrkha prANI, jinheM hama asala meM mare hue kahate haiM, jIvita ho jAte haiM, prANavAn dikhAI dene lagate haiM / manISiyoM kA kathana haiM ki jisake pAsa jJAna hai, vahI jIvita hai, jo ajJAnI hai vaha to marA huA hI hotA hai / ina mRta prANiyoM ko jIvita karane kA amRta mahAn grantha abhidhAna-rAjendra koSa meM prApta hogA / zivalIlArNava meM kahA hai - "jisa prakAra bAlU meM par3A pAnI vahIM sUkha jAtA hai, sIprakAra saMgIta bhI kevala kAna taka pahu~cakara sUkha jAtA hai, kintu kavi kI sUkti meM hI aisI zakti hai, ki vaha sugandhayukta amRta ke samAna hRdaya ke antastala taka pahu~cakara mana ko sadaiva AhlAdita karatI rahatI hai| isIlie 'subhASitoM kA rasa anya rasoM kI apekSA adhika zreSTha hai|' / amRtarasa chalakAtI yeM sUktiyA~ antastala 1. 2 apUrvAhlAda dAyinya: uccastara padApayAH / atimohApahAriNyaH sUktayo hi mahiyasAm // yogavAziSTha 5/4:5 pravodhAya vivekAya, hitAya prazamAya ca / samyak tattvopadezAya, satAM sUkti pravartate / / jJApArNava karNagataM zuSyati karNa eva, saMgItakaM saikata vArirItyA / AnandayatyantaranupraviSya, sUkti kave sva sudhA sagandhA // - zivalIlArNava nUnaM subhASita rasonyaH rasAtizAyI - yoga vAziSTha 5:4/5 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4.12
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko sparza karatI huI pratIta hotI hai / vastuta: jIvana ko surabhita va suzobhita karanevAlA subhASita eka anamola ratna hai| subhASita meM jo mAdhurya rasa hotA hai, usakA varNana karate hue kahA hai - "subhASita kA rasa itanA madhura [mIThA] hai ki usake Age drAkSA mlAnamukhI ho gaI / mizrI sUkhakara patthara jaisI kirakirI ho gaI aura sudhA bhayabhIta hokara svarga meM calI gii|" 1 ___abhidhAna rAjendra koSa kI ye sUktiyA~ anubhava ke 'sAra' jaisI, samudra-manthana ke 'amRta' jaisI, daghi-manthana ke 'makkhana' jaisI aura manISiyoM ke AnandadAyaka 'sAkSAtkAra' jaisI "dekhana meM choTe lage, ghAva kare gambhIra" kI ukti ko caritArtha karatI haiN| inakA prabhAva gahana haiM / ye antara jyoti jagAtI haiN| ____ vAstava meM, abhidhAna rAjendra koSa eka aisI amarakRti hai, jo dezavideza meM lokapriyatA prApta kara cukI hai| yaha eka aisA virAT zabda-koSa hai, jisameM parama madhura ardhamAgadhI bhASA, ikSurasa ke samAna puSTikAraka prAkRtabhASA aura amRtavarSiNI saMskRta bhASA ke zabdoM kA sarasa va sarala nirupaNa huA hai| vizvapUjya paramArAdhyapAda maMgalamUrti gurudeva zrImad rAjendra-sUrIzvarajI mahArAjA sAheba purAtana RSi paramparA ke mahAmunIzvara the, jinakA tapobala evaM jJAna-sAdhanA anupama, advitIya thii| isa prajJAmaharSi ne san 1890 meM isa koSa kA zrIgaNeza kiyA tathA sAta bhAgoM meM 14 varSoM taka apUrva svAdhyAya, cintana evaM sAdhanA se san 1903 meM paripUrNa kiyA / loka-maGgala kA yaha koSa sudhAsindhu hai| isa koSa meM sUktiyoM kA nirupaNa-kauzala paNDitoM, dArzanikoM aura sAdhAraNa janatA-janArdana ke lie samAna upayogI hai| isa koSa kI mahanIyatA ko darzAnA sUrya ko dIpaka dikhAnA hai| hamane abhidhAna rAjendra koSa kI lagabhaga 2700 sUktiyoM kA hindI saralArtha prastuta kRti 'sUkti sudhArasa' ke sAta khaNDoM meM kiyA hai / 'sUkti sudhArasa' arthAt abhidhAna rAjendra-koSa-sindhu ke manthana se ni:sRta amRta-rasa se gUMthA gayA zAzvata satya kA vaha bhavya guladastA hai, jisameM 2667 sukathanoM/sUktiyoM kI muskarAtI kaliyA~ khilI huI haiN| aise vizAla aura virATa koSa-sindhu kI sUkti rUpI maNi-ratnoM ko drAkSAmlAnamukhI jAtA, zarkarA cAzmatAM gatA, subhASita rasasyAgre, sudhA bhItA divaMgatA // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 13
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ khojanA kuzala gotAkhora se sambhava hai| hama nipaTa ajJAnI haiM - na to sAhityavibhUSA ko jAnatI haiM, na darzana kI garimA ko samajhatI haiM aura na vyAkaraNa kI bArIkI samajhatI haiM, phira bhI hamane isa koSa ke sAta bhAgoM kI sUktiyoM ko sAta khaNDoM meM vyAkhyAyita karane kI bAlaceSTA kI hai| yaha bhI vizvapUjya ke prati hamArI akhaNDa bhakti ke kAraNa / hamArA bAla prayAsa kevala aisA hI hai vaktuM guNAn guNa samudra ! zazAGkakAntAn / kaste kSamaH suraguru pratimo'pi buddhayA kalpAnta kAla pavanoddhata nakra cakraM / ko vA tarItumalamambunidhi bhujAbhyAm // hamane apanI bhujAoM se koSa rUpI vizAla samudra ko tairane kA prayAsa kevala vizva-vibhu parama kRpAlu gurudeva zrI ke prati hamArI akhaNDa zraddhA aura pa.pU. paramArAdhyapAda prazAntamUrti kaviratna AcArya deveza zrImad vijaya vidyAcandrasUrIzvarajI ma.sA. tatpaTTAlaMkAra pa. pUjyapAda sAhityamanISI rASTrasanta zrImad vijaya jayantasenasUrIzvarajI mahArAjA sAheba kI asImakRpA tathA parama pUjyA paramopakAriNI guruvaryA zrI hetazrIjI ma.sA. evaM parama pUjyA saralasvabhAvinI sneha - vAtsalyamayI sAdhvIratnA zrI mahAprabhAzrIjI ma. sA. [hamArI sAMsArika pUjyA dAdIjI ] kI prIti se kiyA hai| jo kucha bhI isameM haiM, vaha inhIM paJcamUrti kA prasAda hai 1 hama praNata haiM una paMcamUrti ke caraNa kamaloM meM, jinake sneha - vAtsalya va AzIrvacana se prastuta grantha sAkAra ho sakA haiM I hamArI jIvana - kyArI ko sadA sIMcanevAlI parama zraddheyA [hamArI saMsArapakSIya dAdIjI ] pUjyavaryA zrI ke ananya upakAroM ko zabdoM ke dAyare meM bA~dhane meM hama asamartha haiN| unake dvArA prApta amita vAtsalya va sahayoga se hI hameM satata jJAna-dhyAna, paThana-pAThana, lekhana va svAdhyAyAdi karane meM harataraha kI suvidhA rahI hai| Apake ina ananta upakAroM se hama kabhI bhI uRNa nahIM ho sktiiN| hamAre pAsa ina gurujanoM ke prati AbhAra pradarzana karane ke lie na to zabda hai, na kauzala hai, na kalA hai aura na hI alaMkAra ! phira bhI hama inakI karuNA, kRpA aura vAtsalya kA amRtapAna kara prastuta graMtha ke Alekhana meM sakSama bana sakI haiM 1 hama unake pada-padmoM meM ananyabhAvena samarpita haiM, natamastaka haiM / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa- 4 * 14
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ isameM jo kucha bhI zreSTha aura maulika hai, usa guru- sattA ke zubhAzISa kA hI yaha zubha phala hai / vizvapUjya prabhu zrImad rAjendrasUri zatAbdi - dazAbdi mahotsava ke upalakSya meM abhidhAna rAjendra koSa ke sugandhita sumanoM se zraddhA-bhakti ke svarNima dhAge se gUMthI yaha caturtha sumanamAlA unheM pahanA rahI haiM, vizvapUjya prabhu hamArI isa nanhIM mAlA ko svIkAra kareM / hameM vizvAsa hai yaha zraddhA-bhakti-sumana jana-jIvana ko dharma, nItidarzana - jJAna - AcAra, rASTradharma, Arogya, upadeza, vinaya- viveka, namratA, tapasaMyama, santoSa- sadAcAra, kSamA, dayA, karuNA, ahiMsA-satya Adi kI saurabha se mahakAtA rahegA aura hamAre tathA jana-jana ke AsthA ke kendra vizvapUjya kI yazaH surabhi samasta jagat meM phailAtA rahegA / isa grantha meM truTiyA~ honA svAbhAvika hI hai, kyoMki hara mAnava kRti meM kucha na kucha truTiyA~ raha hI jAtI haiM / isIlie lenina ne ThIka hI kahA hai truTiyA~ to kevala usI se nahIM hogI jo kabhI koI kAma kare hI nahIM / : gacchataH skhalanaM kvApi, bhavatyeva pramAdataH / hasanti durjanAstatra, samAdadhati sajjanAH / / - zrI rAjendraguNagItaveNu - zrI rAjendrapadapadmareNu DaoN. priyadarzanAzrI, ema. e., pIeca. DI. DaoN. sudarzanAzrI, ema. e., pIeca. DI. abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa - 4 * 15
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ TATER hama parama pUjya rASTrasanta AcAryadeva zrImad jayantasena sUrIzvarajI ma. sA. "madhukara", parama pUjya rASTrasanta AcAryadeva zrImad padmasAgara sUrIzvarajI ma. sA. evaM pa. pU. munipravara zrI jayAnanda vijayajI ma. sA. ke caraNa kamaloM meM vaMdanA karatI haiM, jinhoMne asIma kRpA karake apane mantavya likhakara hameM anugRhIta kiyA hai| hameM unakI zubhapreraNA va zubhAzISa sadA milatI rahe, yahI karabaddha prArthanA hai| isake sAtha hI hamArI suvinIta gurubahaneM susAdhvIjI zrI AtmadarzanAzrIjI, zrIsamyagdarzanAzrIjI (sAMsArika sahodarabahaneM), zrI cArUdarzanAzrIjI evaM zrI prItidarzanAzrIjI (ema.e.) kI zubhakAmanA kA sambala bhI isa grantha ke praNayana meM sAtha rahA hai / ataH unake prati bhI hRdaya se AbhArI haiM / hama padma vibhUSaNa, pUrva bhAratIya rAjadUta briTena, vizvavikhyAta vidhivettA evaM mahAn sAhityakAra mAnanIya DaoN. zrImAn lakSmImallajI siMghavI ke prati kRtajJatA prakaTa karatI haiM, jinhoMne ati bhavya mantavya likhakara hameM prerita kiyA hai / tadartha hama unake prati hRdaya se atyanta AbhArI haiN| isa avasara para hindI-aMgrejI ke suprasiddha manISI saralamanA mAnanIya Do. zrI javAharacandrajI paTanI kA yogadAna bhI jIvana meM kabhI nahIM bhulAyA jA sakatA hai| pichale do varSoM se satata unakI yahI preraNA rahI ki Apa zIghrAtizIghra 'abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa' [1 se 7 khaNDa], 'abhidhAna rAjendra koSa meM jainadarzana vATikA', 'abhidhAna rAjendra koSa meM, kathA-kusuma' aura 'vizvapUjya' (zrImada rAjendrasUri jIvana-saurabha) Adi granthoM ko sampanna kreN| unakI sakriya preraNA, saphala nirdezana, satata protsAhana va AtmIyatApUrNa sahayogasujhAva ke kAraNa hI ye grantha [1 se 10 khaNDa] yathAsamaya pUrNa ho sake haiN| paTanI sA0 ne apane amUlya kSaNoM kA sadupayoga prastuta grantha ke avalokana meM kiyA / hamane yaha anubhava kiyA ki dehayaSTi vArdhakya ke kAraNa kRza hotI hai, parantu AtmA ajara amara hai| gItA meM kahA hai : nainaM chindanti zastrANi, nainaM dahati pAvakaH / na cainaM kledayantyApo, na zoSayati mArutaH // karmayogI kA yahI amara svarUpa hai| ( abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4016
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ hama sAdhvIdvaya unake prati hRdaya se kRtajJA haiN| itanA hI nahIM, apitu prastuta granthoM ke anurUpa apanA Amukha likhane kA kaSTa kiyA tadartha bhI hama AbhArI haiN| unake isa prayAsa ke lie hama dhanyavAda yA kRtajJatA jJApana kara unake amUlya zrama kA avamUlyana nahIM karanA cAhatIM / basa, itanA hI kaheMgI ki isa sampUrNa kArya ke nimitta unheM jJAna ke isa athAha sAgara meM bAra-bAra DubakiyA~ lagAne kA jo suavasara prApta huA, vaha unake lie mahAn saubhAgya hai| tatpazcAt anavarata zikSA ke kSetra meM saphala mArgadarzana denevAle zikSA gurujanoM ke prati bhI kRtajJatA jJApana karanA hamArA parama kartavya hai| bI. e. [prathama khaNDa] se lekara Ajataka hamAre zodha nirdezaka mAnanIya DaoN. zrI akhilezakumArajI rAya sA. dvArA saphala nirdezana, satata protsAhana evaM nirantara preraNA ko vismRta nahIM kiyA jA sakatA, jisake pariNAma svarUpa adhyayana ke kSetra meM hama pragatipatha para agrasara huI / isI kar3I meM zrI pArzvanAtha vidyAzrama zodha-saMsthAna vArANasI ke nidezaka mAnanIya DaoN. zrI sAgaramalajI jaina ke dvArA prApta sahayoga ko bhI jIvana meM kabhI bhI bhulAyA nahIM jA sakatA, kyoMki pArzvanAtha vidyAzrama ke parisara meM sAlabhara rahakara hama sAdhvI dvaya ne 'AcArAMga kA nItizAstrIya adhyayana' aura 'Anandaghana kA rahasyavAda' - ina donoM zodhaprabandha-granthoM ko pUrNa kiyA thA, jo pIeca.DI. kI upAdhi ke lie avadheza pratApasiMha vizvavidyAlaya rIvA (ma.pra) ne svIkRta kiye / ina donoM zodhaprabandha granthoM ko pUrNa karane meM DaoN. jaina sA. kA amUlya yogadAna rahA hai| itanA hI nahIM, prastuta granthoM ke anurUpa mantavya likhane kA kaSTa kiyA / tadartha bhI hama AbhArI haiN| ___ inake atirikta vizruta paNDitavarya mAnanIya zrImAn dalasukha bhAI mAlavaNiyAjI, vidvadvarya DaoN. zrI nemIcandajI jaina, zAstrasiddhAnta rahasyavid ? paNDitavarya zrI govindarAmajI vyAsa, vidvadvarya paM. zrI jayanandanajI jhA, paNDitavarya zrI hIrAlAlajI zAstrI ema.e., hindI aMgrejI ke suprasiddha manISI zrI bhAgacandajI jaina, evaM DaoN. zrI amRtalAlajI gA~dhI ne bhI mantavya likhakara snehapUrNa udAratA dikhAI, tadartha hama una sabake prati bhI hRdaya se atyanta AbhArI haiN| ___ anta meM una sabhI kA AbhAra mAnatI haiM jinakA hameM pratyakSa va parokSa sahakAra / sahayoga milA hai| yaha kRti kevala hamArI bAlaceSTA hai, ataH suvijJa, udAramanA sajjana hamArI truTiyoM ke lie kSamA kreN| pauSa zuklA saptamI - DaoN. priyadarzanAzrI 5 janavarI, 1998 - DaoN. sudarzanAzrI abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4.17 - - - -
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 | sukRta sahayoginI zrutajJAnAnurAgiNI zrAvikA ratna, bhInamAla, bhAratIya saMskRti meM nArI kI garimsa ke lie manusmRti kA yaha kathana akSarazaH satya hai : yatra nAryastu pUjyante ramante tatra devatAH / yathArtha meM zrI rAjendra jaina mahilA maMDala, bhInamAla kI zrutajJAna ke prati rUci anumodanIya hai, usI kA divyaphala hai isa pustaka kA prakAzana / isa sukRta meM sahayoga dekara mahilA maNDala ne nArI mahimA ko akSuNNa rakhA hai / ve "abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti sudhArasa" (caturtha khaMDa) kA prakAzana karavA rahI haiM / unakI vidyAnurAgitA kI hama bhUribhUri prazaMsA karatI haiM / darzana pAhuDa meM nANaM Narassa sAro / I : jJAna manuSyajIvana kA sAra hai| jJAna manuSya ko mRdu banAtA hai / jJAna kartavyAkartavya, vivekAviveka, tattvAtattva aura bhakSyAbhakSya kA svarUpa batAnevAlI A~kha hai / vizva ke samagra rahasyoM ko prakAzita karanevAlA bhI jJAna hI hai / sadjJAnAnurAgiNI bhInamAla nivAsinI ina suzrAvikAoM ko prastuta pustakamudraNa meM anupama sahayoga ke lie hamArI jIvananirmAtrI pa. pUjyA vayovRddhA saralasvabhAvinI vAtsalyamayI sAdhvIratnA zrImahAprabhAzrIjI ma. sA. (pU. dAdIjI ma.sA.) AzISa detI haiM tathA sAtha hI hama bhI inheM dhanyavAda detI huI yaha maMgalakAmanA karatI haiM ki inake antaHkaraNa meM yathAvat jJAnAnurAga, vidyAprema aura zrutajJAna ke prati AMtarika lagAva-ruci va anurAga dina dugunA rAta caugunA vRddhigata hotA raheM / yahI abhyarthanA / DaoN. priyadarzanAzrI - DaoN. sudarzanA zrI - noTa :- bhInamAla nivAsinI sahayoginI bahanoM kI zubha nAmAvalI prastuta grantha 'sUkti-sudhArasa' caturtha khaNDa ke anta meM pR. 251 para dI gaI hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 18
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 Amukha - - DaoN. javAharacandra paTanI, ema. e. (hindI-aMgrejI), pIeca. DI., bI.TI. vizvapUjya zrImad rAjendrasUrijI virale santa the / unake jIvana-darzana se yaha jJAta hotA hai ki ve loka maMgala ke kSIra-sAgara the| unake prati merI zraddhAbhakti taba vizeSa bar3hI, jaba maiMne kalikAla kalpatarU zrI vallabhasUrijI para 'kalikAla kalpatarU' mahAgrantha kA praNayana kiyA, jo pIeca. DI. upAdhi ke lie jodhapura vizvavidyAlaya ne svIkRta kiyA / vizvapUjya praNIta 'abhidhAna rAjendra koSa' se mujhe bahuta sahAyatA milI / unake punIta pada-padmoM meM koTizaH vandana ! phira pUjyA DaoN. sAdhvI dvaya zrI priyadarzanAzrIjI ma. evaM DaoN. zrI sudarzanAzrIjI ma. ke grantha 'abhidhAna rAjendra koSa meM, jainadarzana vATikA', 'abhidhAne rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa' [1 se 7 khaNDa ], 'vizvapUjya' [ zrImad rAjendrasUri : jIvana-saurabha ), 'abhidhAna rAjendra koSa meM, kathA- kusuma', 'sugandhita sumana', 'jIvana kI muskAna' evaM 'jina khojA tina pAiyA~' Adi granthoM kA avalokana kiyA / viduSI sAdhvI dvaya ne vizvapUjya kI tapazcaryA, karmaThatA evaM komalatA kA jo varNana kiyA hai, usase maiM abhibhUta ho gayA aura mere sammukha isa bhogavAdI Adhunika yuga meM purAtana RSi maharSi kA virAT aura vinamra karuNArdra tathA sarala, loka-maMgala kA sAkSAt rUpa dikhAI diyA / - zrI vizvapUjya itane dRr3ha the ki bhayaMkara jhaMjhAvAtoM aura saMgharSoM meM bhI aDiga rahe / sarvajJa vItarAga prabhu ke paramapunIta smaraNa se ve apanI nanhIM dehakiztI ko uphanate samudra meM nirbhaya calAte raheM / smaraNa ho AtA hai, parama gItArtha mahAn AcArya mAnatuMgasUrijI racita mahAkAvya bhaktAmara kA yaha amara zloka 'ambho nidhau kSubhita bhISaNa nakra cakra, pAThIna pITha bhaya dolbaNa vADavAgnau / raGgattaraMga zikhara sthita yAna pAtrA svAsaM vihAya bhavataH smaraNAd vrajanti // ' abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 19 Ge
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ he svAmin ! kSubdha bane hue bhayaMkara magaramacchoM ke samUha aura pAThIna tathA pITha jAti ke matsya va bhayaMkara var3avAnala agni jisameM hai, aise samudra meM jinake jahAja laharoM ke agrabhAga para sthita haiM; aise jahAjavAle loga ApakA mAtra smaraNa karane se hI bhayarahita hokara nirvighnarUpa se icchita sthAna para pahu~cate haiN| viduSI DaoN. sAdhvI dvaya ne vizvapUjya ke virAT aura komala jIvana kA yathArtha varNana kiyA hai| usase yaha sahaja pratIti hotI hai ki vizvapUjya karmayogI maharSi the, jinhoMne usa yuga meM vyApta bhraSTAcAra aura ADambara ko miTAne ke lie grAma-grAma, nagara-nagara, vana-upavana meM paidala vihAra kiyaa| vyasanamukta samAja ke nirmANa meM apanA samasta jIvana samarpita kara diyaa| viduSI lekhikAoMne yaha batAyA hai ki isa maharSi ne vyakti aura samAja ko susaMskRta karane hetu sadAcAra-sucaritra para bala diyA tathA satsAhitya dvArA bhAratIya gauravazAlinI saMskRti ko apanAne ke lie abhiprerita kiyA / isa maharSi ne hindI meM bhaktirasa-pUrNa stavana, pada evaM sajjhAyAdi gIta likhe haiN| jo sarvajanahitAya, svAntaH sukhAya aura bhaktirasa pradhAna haiN| inakI samasta kRtiyA~ lokamaMgala kI amRta gagariyA~ haiN| ___gItoM meM zAstrIya saMgIta evaM pUjA-gItoM kI lAvaNiyA~ haiM jinameM mAdhurya bharapUra haiM / vizvapUjya ne rUpaka, upamA, utprekSA evaM dRSTAnta Adi alaMkAroM kA apane kAvya meM prayoga kiyA hai, jo aprayAsa hai| aisA lagatA hai ki kavitA unakI hRdaya vINA para sahaja hI jhaMkRta hotI thii| unhoMne yadyapi svAntaH sukhAya gIta racanA kI hai, parantu inameM lokamAGgalya kA amRta sravita hotA hai| - unake tapomaya jIvana meM prema aura vAtsalya kI amI-vRSTi hotI hai| vizvapUjya ardhamAgadhI, prAkRta evaM saMskRta bhASAoM ke advitIya mahApaNDita the| unakI amarakRti - 'abhidhAna rAjendra koSa' meM ina tIna bhASAoM ke zabdoM kI sAragarbhita aura vaijJAnika vyAkhyAe~ haiM / yaha kevala paNDitavaroM kA hI cintAmaNi ratna nahIM hai, apitu janasAdhAraNa ko bhI isa amRta-sarovara kA amRta-pAna karake parama tRpti kA anubhava hotA hai / udAharaNa ke lie - jainadharma meM 'nIvi' aura 'gahu~lI' zabda pracalita haiM / ina zabdoM kI vyAkhyA mujhe kahIM bhI nahIM milI / ina zabdoM kA samAdhAna isa koSa meM hai / 'nIvi' arthAt niyamapAlana karate hue vidhipUrvaka AhAra lenA / gahu~lI guru-bhagavaMtoM ke zubhAgamana para mArga meM akSata kA svastika karake unakI vadhAmaNI karate haiM aura guruvara ke pravacana ke pazcAt gIta dvArA gahu~lI gIta gAyA jAtA hai| inakI abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 20
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyutpatti-vyAkhyA 'abhidhAna rAjendra koSa' meM milIM / purAtanakAla meM gehU~ kA svastika karake gurujanoM kA satkAra kiyA jAtA thA / kAlAntara meM akSatacAvala kA pracalana ho gyaa| yaha zabda yogarUr3ha ho gayA, isalie guru bhagavaMtoM ke sammAna meM gAyA jAnevAlA gIta bhI gahu~lI ho gayA / svarNa moharoM yA ratnoM se gahu~lI kyoM na ho, vaha gahu~lI hI kahI jAtI hai / bhASA vijJAna kI dRSTi se aneka zabda jinavANI kI gaMgotrI meM lur3haka lur3haka kara, ghisa ghisa kara zAligrAma bana jAte haiM | vizvapUjya ne pratyeka zabda ke udgama srota kI gahana vyAkhyA kI hai / ataH yaha koSa vaijJAnika hai, sAhityakAroM evaM kaviyoM ke lie rasAtmaka hai tathA janasAdhAraNa ke lie ziva prasAda hai / 1 1 jaba koSa kI bAta AtI hai to hamArA mastaka himagiri ke samAna virAT guruvara ke caraNa-kamaloM meM zraddhAvanata ho jAtA hai / SaSTipUrti ke tIna varSa bAda 63 varSa kI vRddhAvasthA meM vizvapUjya ne 'abhidhAna rAjendra koSa' kA zrIgaNeza kiyA aura 14 varSa ke anavarata parizrama va lagana se 76 varSa kI Ayu meM ise parisampanna kiyA / inake isa mahatdAna kA mUlyAGkana karate hue mujhe maharSi dadhIci kI paurANika kathA kA smaraNa ho AtA hai, jisameM indra ne devAsura saMgrAma meM devoM kI hAra aura asuroM kI jaya se nirAza hokara isa maharSi se asthidAna kI prArthanA kI thI / sat vijayAkAMkSA kI maMgala - bhAvanA se isa maharSi ne anazana tapa se sukhAkara asthidAna indra ko diyA thA, jisase vajrAyudha banA / indra 'vajrAyudha se asuroM ko parAjita kiyaa| isaprakAra sat kI vijaya aura asat kI parAjaya huI / 'satyameva jayate' kA udghoSa huA / sacamuca yaha koSa vajrAyudha ke samAna satya kI rakSA karanevAlA aura asatya kA vidhvaMsa karanevAlA hai / viduSI sAdhvI dvaya ne isa mahAgrantha kA manthana karake jo amRta prApta kiyA hai, vaha janatA - janArdana ko samarpita kara diyA hai / sArAMza meM - yaha grantha 'satyaM zivaM suMdaram' kI paramojjvala jyoti saba yugoM meM jagamagAtA rahegA yAvatcandradivAkarau / - isa koSa kI lokapriyatA itanI hai ki sANDerAva grAma (jilA - pAlIrAjasthAna) ke laghu pustakAlaya meM bhI isake navIna saMskaraNa ke sAtoM bhAga vidyamAna haiN| yahI nahIM, bhArata ke samasta vizvavidyAlayoM, zreSTha mahAvidyAlayoM tathA pAzcAttya dezoM ke vidyA saMsthAnoM meM ye upalabdha haiM / inake binA vizvavidyAlaya aura zodha saMsthAna rikta lagate haiM 1 abhidhAna rAjendra kroSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 21
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ viduSI sAdhvI dvaya ni:saMdeha yazopAtrA haiM, kyoMki unhoMne vizvapUjya ke pANDitya ko hI apane granthoM meM nahIM darzAyA hai; apitu inake loka- ka - mAGgalya kA bhI prazasta varNana kiyA hai / mahAn karmayogI pattharoM meM ye phUla khilAte hue, marUbhUmi meM gaMgA-jamunA kI pAvana dhArAe~ pravAhita karate hue, bikhare hue samAja ko kalaha ke kA~ToM se bAhara nikAla kara prema - sUtra meM bA~dhate hue, pIr3ita prANiyoM kI vedanA miTAte hue, paryAvaraNa - zuddhi ke lie Atma jAgRti kA pAJcajanya zaMkha bajAte hue 80 varSa kI Ayu meM prabhu zaraNa meM kalpapuSpa ke samAna samarpita ho gae / zrI vAlmIki ne rAmAyaNa meM yaha batAyA hai ki bhagavAn rAma ne 14 varSoM ke vanavAsa kAla meM achUtoM kA uddhAra kiyA, duHkhI - pIr3ita prANiyoM ko jIvana-dAna diyA, asura pravRtti kA nAza kiyA aura prANi- maitrI kI rasavantI gaMgadhArA pravAhita kI / isa kAlajayI yugavIra AcArya ne isIlie 14 varSa koSa kI racanA meM lagAye hoMge / 14 varSa zubha kAla hai maMgala vidhAyaka hai / maharSiyoM ke rahasya ko maharSi hI jAnate haiM / - lAkhoM-karor3oM manuSyoM kA prakAza-dIpa bujha gayA, parantu vaha bujhA nahIM hai / vaha samasta jagat ke jana-mAnasoM meM karUNA aura prema ke rUpa meM pradIpta haiM / viduSI sAdhvI dvaya ke granthoM ko par3hakara maiM isa niSkarSa para pahu~cA hU~ ki vizvapUjya kevala tristutika AmnAya ke hI jainAcArya nahIM the, apitu samasta jaina samAja ke gaurava kirITa the, ve hinduoM ke santa the, musalamAnoM ke phakIra aura IsAiyoM ke pAdarI / ve jagadguru the / vizvapUjya the aura haiN| viduSI DaoN. sAdhvI dvaya kI bhASA-zailI vasanta kI parimala ke samAna manohAriNI hai / bhAvoM ko kalpanA aura alaMkAroM se ikSurasa ke samAna madhura banA diyA hai / samarasatA aisI hai jaise - surasari kA pravAha / darzana kI gambhIratA bhI sahaja aura sarala bhASA-zailI se sarasa bana gayI hai / ina viduSI sAdhviyoM ke maMgala prasAda se samAja susaMskAroM ke prazastapatha para agrasara hogA / bhaviSya meM bhI ye sAdhviyA~ tRSNA tRSita Adhunika yuga ko apane jIvana-darzana evaM satsAhitya ke sugandhita sumanoM se mahakAtI raheMgI ! yahI zubhecchA ! pUjyA sAdhvIjI dvaya ko vizvapUjya zrImad rAjendrasUrIzvarajI ma. sA. kI pAvana preraNA prApta huI, isase inhoMne ina abhinava granthoM kA praNayana kiyA / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 22
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha saca hai ki ravi - razmiyoM ke pratApa se sarovara meM saroja sahaja hI prasphuTita hote haiM / vAsantI pavana ke halake se sparza se sumana saurabha sahaja hI prasRta hote haiM / aisI hI vizvapUjya ke vAtsalya kI parimala inake granthoM ko surabhita kara rahI haiM / unakI kRpA inake granthoM kI AtmA hai / jinheM mahAjJAnI sAhityamanISI rASTrasanta pa. pU. AcAryadeveza zrImadjayantasenasUrIzvarajI ma. sA. kA ArzIvAda aura parama pUjyA jIvana nirmAtrI (sAMsArika dAdIjI) sAdhvIratnA zrI mahAprabhAzrIjI ma. kA amita vAtsalya prApta hoM, unake lie aise granthoM kA praNayana sahaja aura sugama kyoM na hogA ? nizcaya hI / vAtsalya bhAva se mujhe Amukha likhane kA Adeza diyA pUjyA sAdhvI dvaya ne / usake lie AbhArI hU~, yadyapi maiM isake yogya kiJcit bhI nahIM hU~ / iti zubham ! pauSa saptamI zuklA 5 janavarI, 1998 kAlandrI jilA - sirohI (rAja.) pUrvaprAcArya zrI pArzvanAtha ummeda kaoNleja, phAlanA (rAja.) abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 23
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ O ( - Do. lakSmImalla siMghavI (padma vibhUSaNa, pUrva bhAratIya rAjadUta-briTena) AdaraNIyA DaoN. priyadarzanAjI evaM DaoN. sudarzanAjI sAdhvIdvaya ne "vizvapUjya' (zrImad rAjendrasUri : jIvana-saurabha)', "abhidhAna rAjendra koSa meM, sUktisudhArasa" (1 se 7 khaNDa), evaM abhidhAna rAjendra koSa meM, jainadarzana vATikA" kI racanA meM jaina paramparA kI yazogAthA kI amRtamaya prazasti kI hai| ye graMtha viduSI sAdhvI-dvaya kI zraddhA, niSThA, zodha evaM dRSTi-sampannatA ke paricAyaka evaM pramANa haiM / eka prakAra se isa graMthatrayI meM jaina-paramparA kI AdhArabhUta ratnatrayI kA projjvala pratibimba hai| yugapuruSa, prajJAmaharSi, manISI AcArya zrImad rAjendrasUrijI ke vyaktitva aura kRtitva ke virATra kSitija aura dharAtala kI vihaMgama chavi prastuta karate hue sAdhvI-dvaya ne itihAsa ke eka zalAkApuruSa kI yaza-pratimA kI saMracanA kI hai, unakI apratima upalabdhiyoM ke jyotirmaya adhyAya ko pradIpta aura rekhAMkita kiyA hai| ina graMthoM kI zailI sAhityika hai, vivecana vizleSaNAtmaka hai, saMpreSaNa rasa-sampanna evaM manohArI hai aura rekhAMkana kalAtmaka puNya zloka prAta:smaraNIya AcArya zrImad rAjendrasUrijI apane janma ke nAma ke anusAra hI vAstava meM 'ratnarAja' the| apane samaya meM ve jainaparamparA meM hI nahIM balki bhAratIya vidyA ke vizruta vidvAn evaM vidvattA ke ziromaNi the| unake vyaktitva aura kRtitva meM sAgara kI gaharAI aura parvata kI U~cAI vidyamAna thI / isIlie unako vizvapUjya ke alaMkaraNa se vibhUSita karate hue vaha alaMkaraNa hI alaMkRta huA / bhAratIya vAGmaya meM "abhidhAna rAjendra koSa" eka advitIya, vilakSaNa aura virATa kIrtimAna hai jisameM saMskRta, prAkRta evaM ardhamAgadhI kI triveNI bhASAoM aura una bhASAoM meM prApta vividha paramparAoM kI sUktiyoM kI sarala aura sAMgopAMga vyAkhyAe~ haiM, zabdoM kA vivecana aura dArzanika saMdarbho kI akSaya sampadA hai| lagabhaga 60 hajAra zabdoM kI vyAkhyAoM evaM sAr3he cAra lAkha zlokoM ke aizvarya se mahimAmaMDita yaha graMtha jaina paramparA evaM samagra bhAratIya vidyA kA apUrva bhaMDAra hai / sAdhvIdvaya DaoN. priyadarzanAzrI evaM DaoN. sudarzanAzrI kI yaha prastuti eka aisA sAhasika sArasvata abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 24
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ prayAsa hai jisakI sarAhanA aura prazasti meM jitanA kahA jAya vaha svalpa hI hogA, aparyApta hI mAnA jAyagA / unake pUrvaprakAzita graMtha "AnaMdaghana kA rahasyavAda" evaM AcArAMga sUtra kA nItizAstrIya adhyayana" pratyUSa kI taraha ina viduSI sAdhviyoM kI pratibhA kI pUrva sUcanA de rahe the / vizva pUjya kI amara smRti meM sAdhanA ke ye nava divya puSpa aruNodaya kI razmiyoM kI taraha haiM / 24-4-1998 4F, White House, 10, Bhagwandas Road, New Delhi-110001 abhidhAna rAjendra koSa meM. sRkti sudhArasa * khaNDa - 4 * 25
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ vATa - paM. dalasukha mAlavaNiyA pUjyA DaoN. priyadarzanAzrIjI evaM DaoN. sudarzanAzrIjI sAdhvIdvayane "abhidhAna rAjendra koSa meM, jainadarzana vATikA" evaM "abhidhAna rAjendra koSa meM, sUktisudhArasa" (1 se 7 khaNDa), Adi grantha likhakara taiyAra kie haiM, jo atyanta mahattvapUrNa evaM gauravamayI racanAe~ haiM / unakA yaha athaka prayAsa stutya hai / sAdhvIdvaya kA yaha kArya upayogI to hai hI, taduparAnta jijJAsujanoM ke lie bhI upakAraka ho, vaisA hai| isaprakAra jainadarzana kI sarala aura saMkSipta jAnakArI anyatra durlabha hai| jijJAsu pAThakoM ko jainadharma ke sad AcAra-vicAra, tapa-saMyama, vinaya-viveka viSayaka Avazyaka jJAna prApta ho jAya, vaisI kRtiyA~ haiN| pUjyA sAdhvIdvaya dvArA likhita ina kRtiyoM ke mAdhyama se mAnava-samAja ko jainadharma-darzana sambandhI eka dizA, eka naI cetanA prApta hogii| aise uttama kArya ke lie sAdhvIdvaya kA jitanA upakAra mAnA jAya, vaha svalpa hI hogaa| dinAMka : 30-4-98 mAdhurI-8, AperA sosAyaTI, pAlar3I, ahamadAbAda-380007 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 26
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ admiwwwww | sUkti-sudhArasa: merI dRSTi meM / - DaoN. nemIcanda jaina saMpAdaka "tIrthaMkara" 'abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa' ke eka se sAta khaNDa taka meM, maiM gote lagA sakA huuN| Anandita huuN| rasa-vibhora hU~ / kavi bihArI ke dohe kI eka paMkti bAra-bAra A~khoM ke sAmane A-jA rahI hai : "bUr3e anabUr3e, tire je bUr3e saba aMga" / jo Drabe nahIM, ve DUba gaye haiM aura jo DUba sake haiM sira-se-paira taka ve tira gaye haiM / adhyAtma, vizeSataH zrImad rAjendrasUrIzvarajI ke 'abhidhAna rAjendra koSa' kA yahI Alama hai| Drabiye, tira jAe~ge; sataha para rahiye, DUba jaaeNge| . vastutaH 'abhidhAna rAjendra koSa' kA eka-eka varNa bahumukhItA kA dhanI hai| yaha apratima kRti 'vizvapUjya' kA 'vizvakoza' (ensAyaklopIDiyA) hai| jaise-jaise hama isake talAtala kA Alor3ana karate haiM, vaise-vaise jIvana kI divya chabiyA~ thirakatI-ThamakatI hamAre sAmane A khar3I hotI haiN| hamArA jIvana sarvottama se saMvAda banane lagatA hai| 'abhidhAna rAjendra' meM saMyogataH sammilita sUktiyA~ aisI sUktiyA~ haiM, jinameM zrImad kI manISA-svAti ne durlabha/dIptimanta muktAoM ko janma diyA hai| ye sUktiyA~ loka-jIvana ko mA~jane aura use svaccha-svastha dizA-dRSTi dene meM advitIya haiN| mujhe vizvAsa hai ki sAdhvIdvaya kA yaha prathama puruSArtha una tamAma sUktiyoM ko, jo 'abhidhAna rAjendra' meM prasaMgata: samAviSTa haiM, prastuta karane meM saphala hogA / mere vinamra mata meM yadi inameM se kucheka sUktiyoM kA mandiroM, devAlayoM, svAdhyAya-kakSoM, skUla-kaoNlejoM kI bhittiyoM para aMkana hotA hai to isase hamArI dhArmika asaMgatiyoM ko to eka nirmala kAyAkalpa milegA hI, rASTrIya caritra ko bhI naitika uThAna milegaa| maiM na sirpha 2667 sUktiyoM ke 7 bRhat khaNDoM kI pratIkSA karU~gA, apitu cAhU~gA ki ina sapta sindhuoM ke sAvadhAna parimanthana se koI 'rAjendra sUkti navanIta' jaisI laghupustikA sUraja kI pahalI kiraNa dekhe / tAki saMtapta mAnavatA ke ghAvoM para candana-lepa saMbhava ho|' 27-04-1998 65, patrakAra kAlonI, kanAr3iyA mArga, indaura (ma.pra.)-452001 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4.27
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ mantavya - DaoN. sAgaramala jaina pUrva nirdezaka pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI 'abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa' (1 se 7 khaNDa) nAmaka isa kRti kA praNayana pUjyA sAdhvIzrI DaoN. priyadarzanAzrIjI evaM DaoN. sudarzanAzrIjI ne kiyA hai / vastuta: yaha kRti abhidhAnarAjendrakoSa meM AI huI mahattvapUrNa sUktiyoM kA anUThA Alekhana haiM / lagabhaga eka zatAbdi pUrva IsvIsan 1890 Azvina zuklA dUja ke dina zubha lagna meM isa koSa grantha kA praNayana prArambha huA aura pUjya AcArya bhagavanta zrImad rAjendrasUrijI ke athaka prayAsoM se lagabhaga 14 varSa meM yaha pUrNa huA phira isake prakAzana kI prakriyA prArambha huI jo punaH 17 varSoM meM pUrNa huii| jainadharma sambandhI vizvakoSoM meM yaha koSa grantha Aja bhI sarvopari sthAna rakhatA hai| prastuta koSa meM jaina dharma, darzana, saMskRti aura sAhitya se sambandhita mahattvapUrNa zabdoM kA akArAdi krama se vistArapUrvaka vivecana upalabdha hotA hai / isa vivecanA meM lagabhaga zatAdhika granthoM se sandarbha cune gaye haiN| prastuta kRti meM sAdhvI-dvaya ne isI koSagrantha ko AdhAra banAkara sUktiyoM kA Alekhana kiyA haiM / unhoMne abhidhAna rAjendra koSa ke pratyeka khaNDa ko AdhAra mAnakara isa 'sUkti-sudhArasa' ko bhI sAta khaNDoM meM hI vibhAjita kiyA haiM / isake prathama khaNDa meM abhidhAna rAjendra koSa ke prathama bhAga se sUktiyoM kA Alekhana kiyA hai / yahI krama Age ke khaNDoM meM bhI apanAyA gayA haiM / 'sUkti-sudhArasa' ke pratyeka khaNDa kA AdhAra abhidhAna rAjendra koSa kA pratyeka bhAga hI rahA haiM / abhidhAna rAjendra koSa ke pratyeka bhAga ko AdhAra banAkara sUktiyoM kA saMkalana karane ke kAraNa sUktiyoM ko na to akArAdikrama se prastuta kiyA gayA hai aura na unheM viSaya ke AdhAra para hI vargIkRta kiyA gayA haiM, kintu pAThakoM kI suvidhA ke lie pariziSTa meM akArAdikrama se evaM viSayAnukrama se zabda-sUciyA~ de dI gaI haiM, isase jo pAThaka akArAdi krama se athavA viSayAnukrama se inheM jAnanA cAhe unheM bhI suvidhA ho sakegI / ina pariziSToM ke mAdhyama se prastuta kRti akArAdikrama athavA viSayAnukrama kI kamI kI pati kara detI hai| prastutakRti meM pratyeka ___abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 28
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUkti ke anta meM abhidhAna rAjendra koSa ke sandarbha ke sAtha-sAtha usa mUla grantha kA bhI sandarbha de diyA gayA hai, jisase ye sUktiyA~ abhidhAna rAjendra koSa meM avatarita kI gii| mUlagranthoM ke sandarbha hone se yaha kRti zodha-chAtroM ke lie bhI upayogI bana gaI haiN| vastutaH sUktiyA~ atisaMkSepa meM hamAre AdhyAtmika evaM sAmAjika jIvana mUlyoMko ujAgara kara vyakti ko samyakjIvana jIne kI preraNA detI haiN| ata: ye sUktiyA~ jana sAdhAraNa aura vidvat varga sabhI ke lie upayogI haiM / AbAlavRddha unase lAbha uThA sakate haiM / sAdhvIdvaya ne parizramapUrvaka jo ina sUktiyoM kA saMkalana kiyA hai vaha abhidhAna rAjendra koSa rUpI mahAsAgara se ratnoM ke cayana ke jaisA haiM / prastuta kRti meM pratyeka sUkti ke anta meM usakA hindI bhASA meM artha bhI de diyA gayA hai, jisake kAraNa prAkRta aura saMskRta se anabhijJa sAmAnya vyakti bhI isa kRti kA lAbha uThA sakatA haiN| ina sUktiyoM ke Alekhana meM lekhikA-dvaya ne na kevala jainagranthoM meM upalabdha sUktiyoM kA saMkalana/saMyojana kiyA hai, apitu veda, upaniSada, gItA, mahAbhArata, paMcatantra, hitopadeza Adi kI bhI abhidhAna rAjendra koSa meM gRhIta sUktiyoM kA saMkalana kara apanI udArahRdayatA kA paricaya diyA hai| nizcaya hI isa mahanIya zrama ke lie sAdhvI-dvaya-pUjyA DaoN. priyadarzanAzrIjI evaM DaoN. sudarzanAzrIjI sAdhuvAda kI pAtrA haiN| anta meM maiM yahI AzA karatA hU~ ki jana sAmAnya isa 'sUktisudhArasa' meM avagAhana kara isameM upalabdha sudhArasa kA AsvAdana karatA huA apane jIvana ko saphala karegA aura isI rUpa meM sAdhvI dvaya kA yaha zrama bhI saphala hogaa| dinAMka 31-6-1998 pArzvanAtha vidyAzrama zodha-saMsthAna vArANasI (u.pra.) abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4.29
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ FO vidyAvratI zAstra siddhAnta rahasya vid ? - paM. govindarAma vyAsa uktiyA~ aura sUkta-sUktiyA~ vAGmaya vAridhi kI viveka vIciyA~ haiN| vidyA saMskAra vimarzitA vigata kI vivecanAe~ haiM / vivaddhita-vADmaya kI vaibhavI vicAraNAe~ haiM / sArvabhauma satya kI stutiyA~ haiM / pratyeka pala kI . paramArzadAyinI-pAradarzinI prajJA pAramitAe~ haiM / samAja, saMskRti aura sAhitya kI sarasatA kI chaviyA~ haiN| krAntadarzI kovidoM kI pAradarzinI paribhASAe~ haiN| manISiyoM kI manISA kI mahattva pratipAdinI pIpAsAe~ haiM / krUra-kAla ke kautukoM meM bhI AyuSmatI hokara anAgata kA avabodha detI rahI haiM / aisI sUktiyoM ko sazraddha namana karatA huA vAgadevatA kA vidyA-priya vipra hokara vAG mayI pUjA meM prayogavAn bana rahA huuN| zramaNa-saMskRti kI svAdhyAya meM svAtma-niSThA nirAlI rahI hai| AcArya haribhadra, abhaya, malaya jaise mUrdhanya mahAmatimAna, siddhasena jaise ziromaNi, sakSama, zraddhAlu jinabhadra jaise - kSamAzramaNoM kA jIvana vAGmayI varivasyA kA vizeSa aMga rahA hai| svAdhyAya kA zobhanIya AcAra adyAvadhi-hamAre yahA~ akSuNNa pAyA jAtA hai| isIlie svAdhyAya evaM pravacana meM apramatta rahane kA samAdaza zAstrakAroM ne svIkAra kiyA hai| vastutaH naitika mUlyoM ke jAgaraNa ke lie, AdhyAtmika cetanA ke UrcIkaraNa ke lie evaM zAzvata mUlyoM ke pratiSThApana ke lie AryApravarA dvaya dvArA racita prastuta grantha 'abhidhAna rAjendra koSa meM, jainadarzana vATikA' eka upAdeya mahattvapUrNa gauravamayI racanA hai / - Atma-abhyudayazIlA, svAdhyAya-parAyaNA, satata anuzIlana ujjvalA AryA DaoN. zrI priyadarzanAjI evaM DaoN. zrI sudarzanAjI kI zAstrIya-sAdhanA sarAhanIyA hai| inhoMne apane AmnAya ke Adya-puruSa kI pratibhA kA paricaya prApta karane kA prayAsa kara apanI cAritra-sampadA ko vAGmayI sAdhanA meM samarpitA karatI ( abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 30 -
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ huI 'vizvapUjya' (zrImad rAjendrasUri : jIvana-saurabha') kA rahasyodghATana kiyA ___ viduSI zramaNI dvaya ne prastuta kRti 'abhidhAna rAjendra koSa meM, sUktisudhArasa' (1 se 7 khaNDa) ko koSoM ke kArAgAroM se muktakara jIvana kI vANI meM vizada karane kA vizvAsa upajAyA hai / ataH AryA yugala, isaprakAra kI vAGmayI-bhAratI bhakti meM bhUSitA raheM evaM AtmatoSa meM toSitA hokara sArasvata itihAsa kI asAmAnyA viduSI banakara vAGmaya ke prAMgaNa kI pronnatA bhUmikA nibhAtI raheM / yahI merA AtmIya amogha AzIrvAda hai| - inakA vidyA-vivekayoga, zrutoM kI samArAdhanA meM acyuta rahe, apanI nirahaMkAritA ko atIva nirmalA banAtA rahe aura uttarottara samutsAha-samunnata hokara svAntaH sukha ko samullasita racatA rhe| yahI sadAzayA zobhanA zubhAkAMkSA caitrasudI 5 budha 1 apraila, 98 harajI - jilA - jAlora (rAja.) abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-40 31
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ - paM. jayanaMdana jhA, vyAkaraNa sAhityAcArya, sAhitya ratna evaM zikSAzAstrI manuSya vidhAtA kI sarvottama sRSTi hai / vaha apane udAtta mAnavIya guNoM ke kAraNa sAre jIvoM meM uttarottara cintanazIla hotA huA vikAsa kI prakriyA meM anavarata pravardhamAna rahA hai| usane puruSArtha catuSTaya kI prApti hI jIvana kA parama dhyeya mAnA hai, para jJAnIjana ne isa saMsAra ko hI parama dhyeya na mAnakara adhyAtma jJAna ko hI sarvopari sthAna diyA hai / ata: jIvana ke carama lakSya mokSa-prApti meM dharma, artha aura kAma ko kevala sAdhana mAtra mAnA hai / isaliye adhyAtma cintana meM bhArata vizvamaMca para ati zraddhA ke sAtha prazaMsita rahA hai / isakI dharma sahiSNutA anokhI evaM mAnavamAtra ke liye anukaraNIya rahI hai| yahA~ vaiSNava, jaina tathA bauddha dharmAcAryoM ne milakara dharma kI tIna pavitra nadiyoM kA saMgama "triveNI" pavitra tIrtha sthApita kiyA hai jahA~ sAre dharmAcArya apane-apane cintana se sAmAnya mAnava ko bhI mila-baiThakara dharmacarcA ke liye vivaza kara dete haiM / isa kSetra meM kisa dharma kA kitanA yogadAna rahA hai, yaha nirNaya karanA alpa buddhi sAdhya nahIM hai / ___ para, itanA nirvivAda hai ki jaina manISI aura santa apanI-apanI viziSTa vizeSatAoM ke liye AtmotkarSa ke kSetra meM tape hue maNi ke samAna sahasrasUrya-kiraNa ke kIrtistambha se bhAratIya darzana ko prodbhAsita kara rahe haiM, jo kAla kI sImA se rahita hai| jainadharma va darzana zAzvata evaM cirantana hai, jo vividha AyAmoM se isake anekAntavAda ko paribhASita evaM puSTa kara rahe haiM / jJAna aura tapa to isakI akSaya nidhi hai| jaina dharma meM bhI mandira mArgI-tristutika paramparA ke sarvotkRSTa sAdhaka jainadharmAcArya "zrImad rAjendrasUrIzvarajI ma. sA. apanI tapa:sAdhanA aura jJAnamImAMsA se paramapUta hone ke kAraNa sArvakAlika sArvajanIna vandya evaM prAtaH smaraNIya bhI haiM jinakA sampUrNa jIvana sarvajana hitAya evaM sarvajana sukhAya samarpita rahA hai| inakA sampUrNa-jIvana athAha samudra kI bhA~ti hai, jahA~ nirantara gotA lagAne abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 32 D
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ para kevala ratna kI hI prApti hotI hai, para yaha amUlya ratna kevala sAdhaka ko hI mila pAtA hai / sAdhaka kI sAdhanA jaba ucca koTi kI ho jAtI hai taba sAdhya saMbhava ho pAtA hai / rAjendra koSa to inakI akSaya zabda maMjUSA hai, jo zabda yahA~ nahIM hai, vaha anyatra kahIM nahIM hai / aise mahAn manISI evaM santa ko akSarazaH samajhAne ke liye DaoN. priyadarzanAzrI jI evaM DaoN. sudarzanAzrI jI sAdhvIdvaya ne (1) abhidhAna rAjendra koSa meM, "sUkti-sudhArasa" (1 se 7 khaNDa) (2) abhidhAna rAjendra koSa meM, "jainadarzana vATikA" tathA (3) 'vizvapUjya' (zrImad rAjendra sUri : jIvana-saurabha) ina amUlya granthoM kI racanA kara sAdhaka kI sAdhanA ko atIva sarala banA diyA hai / parama pUjyA ! sAdhvIdvaya ne ina granthoM kI racanA meM jo apanI buddhimattA evaM lekhana-cAturya kA paricaya diyA hai vaha stutya hI nahIM; apitu isa bhautikavAdI yuga meM jana-jana ke liye adhyAtmakSetra meM pAtheya bhI bnegaa| maiMne ina granthoM kA vihaMgama avalokana kiyA hai| bhASA kI prAMjalatA aura viSayabodha kI sugamatA to pAThaka ko uttarottara adhyayana karane meM rUci paidA karegI, vaha sahaja hI sabake liye hRdayagrAhiNI bnegii| yahI lekhikAdvaya kI lekhanI kI sArthakatA bnegii| / anta meM yahA~ yaha kathana atizayoktipUrNa nahIM hogA ki "raghuvaMza" mahAkAvya-racanA ke prAraMbha meM kAlidAsa ne likhA hai ki "titIrSurdustaraM mohAduDupenAsmi sAgaram" para vahI kAlidAsa kavi samrAT kahalAye / isItaraha Apa donoM kA yaha parama lokopakArI athaka prayAsa bhautikavAdI mAnavamAtra ke liye zAzvata zAnti pradAna karane meM sahAyaka bana pAyegA / iti / zubham / 25-7-98 ugha - 12 madhubana hA. bo. bAsanI, jodhapura abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4.33
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ mantavya paM. hIrAlAla zAstrI ema.e. viduSI sAdhvIdvaya DaoN. priyadarzanA zrI ema. e., pIeca. DI. evaM DaoN. sudarzanAzrI ema. e. pIeca. DI. dvArA racita grantha 'abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa' (1 se 7 khaNDa) subhASita sUktiyoM evaM vaiduSyapUrNa hRdayagrAhI vAkyoM ke rUpa meM eka pIyUSa sAgara ke samAna hai| Aja ke girate naitika mUlyoM, bhautikavAdI dRSTikoNa kI azAnti evaM tanAvabhare sAMsArika prANI ke lie to yaha eka rasAyana hai, jise par3hakara Atmika zAnti, dRDha icchA-zakti evaM naitika mUlyoM kI cAritrika surabhi apane jIvana ke upavana meM vyakti evaM samaSTi kI udAtta bhAvanAe~ gahagahAyamAna ho sakegI, yaha atizayokti nahIM, eka vAstavikatA hai / ApakA prayAsa svAntaHsukhAya lokahitAya hai / 'sUkti-sudhArasa' jIvana meM saMgharSoM ke prati sAhasa se aDiga rahane kI preraNA detA hai| . aise satsAhitya 'satyaM zivaM sundaram' kI mahaka se vyakti ko jIvaMta banAkara AdhyAtmika zivamArga kA pathika banAte haiN| ApakA prayAsa bhagIratha prayAsa hai| bhaviSya meM zubha kAmanAoM ke sAtha / mahAvIra janma kalyANaka, guruvAra di. 9 apraila, 1998 jyotiSa-sevA rAjendranagara jAlora (rAja.) nivRttamAna saMskRta vyAkhyAtA rAja. zikSA-sevA rAjasthAna _ abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 34 abhiH rasa . khaNDa-4.34
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3333333333336366 mantavya - DaoN. akhilezakumAra rAya sAdhvIdvaya Do. priyadarzanAzrIjI evaM Do. sudarzanAzrIjI dvArA racita prastuta pustaka kA maiMne AdyopAnta avalokana kiyA hai| inakI racanA 'sUkti-sudhArasa' (1 se 7 khaNDa) meM zrImad rAjendrasUrIzvara jI kI amarakRti 'abhidhAna rAjendra koSa' ke pratyeka bhAga ko AdhAra banAkara kucha pramukha sUktiyoM kA suMdara-sarasa va sarala hindI bhASA meM anuvAda prastuta kiyA gayA hai| sAdhvIdvaya kA yaha saMkalpa hai ki 'abhidhAna rAjendra koSa' meM upalabdha lagabhaga 2700 sUktiyoM kA sAta khaNDoM meM saMcayana kara sarvasAdhAraNa ke liye sulabha karAyA jAyaM / isaprakAra kA anUThA saMkalpa apane ApameM advitIya kahA jA sakatA hai| merA vizvAsa hai ki aisI sUkti sampanna racanAoM se pAThakagaNa ke caritra nirmANa kI dizA nirdhArita hogii| . aba suhRdjanoM kA yaha punIta kartavya hai ki ve ise adhika se adhika logoM ke paThanArtha sulabha karAyeM / maiM isa mahattvapUrNa racanA ke liye sAdhvIdvaya kI sarAhanA karatA hU~ inheM sAdhuvAda detA hU~ aura yaha zubhakAmanA prakaTa karatA hU~ ki ye isaprakAra kI aura bhI aneka racanAyeM samAja ko upalabdha kraayeN| dinAMka 9 apraila, 1998 caitra zuklA trayodazI 1/1 prophesara kAlonI, mahArAjA koleja, chatarapura (ma.pra.) abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4.35 -
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 36762 DaoN. amRtalAla gA~dhI sevAnivRtta prAdhyApaka, samyagjJAna kI ArAdhanA meM samarpitA viduSI sAdhvIdvaya DaoN. priyadarzanAzrIjI ma. evaM DaoN. sudarzanA zrIjI ma. ne 'sUkti-sudhArasa' (1 se 7 khaNDa) kI 2667 sUktiyoM meM abhidhAna rAjendra koSa ke manthana kA makkhana sarala hindI bhASA meM prastuta kara janasAdhAraNa kI sevArtha yaha grantha likhakara jaina sAhitya ke vipula jJAna bhaNDAra meM sarAhanIya abhivRddhi kI hai / sAdhvIdvaya ne koSa ke sAta bhAgoM kI sUktiyoM / sukathanoM kI alaga-alaga sAta khaNDoM meM vyAkhyA karane kA saphala suprayAsa kiyA hai, jisakI maiM sarAhanA evaM anumodanA karate hue svayaM ko bhI isa pavitra jJAnagaMgA kI pavitra dhArA meM AMzika sahabhAgI banAkara saubhAgyazAlI mAnatA hU~ / dinAMka : 16 apraila, 1998 738, neharUpArka roDa, jodhapura (rAjasthAna) vastutaH abhidhAna rAjendra koSa payonidhi hai / pUjyA viduSI sAdhvIdvaya ne sUkti-sudhArasa racakara eka ora koSa kI vizvavikhyAta mahimA ko ujAgara kiyA hai aura dUsarI ora apane zubha zrama, maulika anusaMdhAna dRSTi, abhinava kalpanA aura haMsa kI taraha muktAcayana kI vivekazIlatA kA paricaya diyA hai| maiM unako isa mahAn kRti ke lie hArdika badhAI detA hU~ / jayanArAyaNa vyAsa vizva vidyAlaya, jodhapura abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 36
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- 18 prastuta graMtha "abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa" (1 se 7 khaNDa) 5 pariziSToM meM vibhakta 2667 sUktiyoM se yukta eka bahumUlya evaM amRta kaNoM se paripUrNa grantha hai / vizvapUjya zrImad rAjendrasUrijI dvArA prastuta grantha meM anyAnya upayogI jIvana darzana se sambandhita viSayoM kA samAveza kiyA gayA hai| udAharaNa svarUpa jIvanopayogI, naitikatA tathA AdhyAtmika jagat ko sparza karane vAle viSaya yathA 'dharma meM zIghratA', 'Atmavat cAho', 'samAdhi', 'kiJcid zreyaskara', 'akathA', 'krodha pariNAma', 'apazabda', saccA bhikSu, dhIra sAdhaka, puNya karma, ajIrNa, buddhiyukta vANI, balaprada jala, saccA ArAdhaka, jJAn aura karma, pUrNa Atmastha, durlabha mAnava-bhava, mitra - zatru kauna ?, karttAbhoktA AtmA, ratnapArakhI, anuzAsana, karma vipAka, kalyANa kAmanA, tejasvI vacana, satyopadeza, dharmapAtratA, syAdvAda Adi / caitra zuklA trayodazI dinAMka 9 apraila 1998 vijaya nivAsa, kacaharI ror3a, kizanagar3ha zahara (rAja.) mantavya bhAgacanda jaina kavAr3a prAdhyApaka (aMgrejI) sarvatra grantha meM amRta-kaNoM kA kalaza chalaka rahA hai tathA unakI suvAsa vyApta hai jo pAThaka ko bhAva vibhora kara detI hai, vaha kucha kSaNoM ke lie atizaya Atmika sukha meM lIna ho jAtA hai / viduSI mahAsatiyA~ dvaya DaoN. priyadarzanA zrI jI evaM DaoN. sudarzanA zrI jI ne apanI prakhara lekhanI ke dvArA gUr3hatama viSayoM ko saralatama rUpa se prastuta kara pAThakoM ko sahaja bhAva se sudhA kA pAna karAyA hai / dhanya hai unakI athaka sAdhanA lagana va parizrama kA suphala jo isa dharatI para sarvatra Aloka kiraNeM bikheregA aura dhanya evaM pulakita ho uTheMge hama saba / agravAla garlsa koleja madanagaMja (rAja.) abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa khaNDa-4 * 37
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ Es: ::
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 18888888888 dachaNa 'abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa' grantha kA prakAzana 7 khaNDoM meM huA hai| prathama khaNDa meM 'a' se 'ha' taka ke zIrSakoM ke antargata sUktiyA~ saMjoyI gaI haiN| anta meM akArAdi anukramaNikA dI gaI haiM / prAyaH yahI krama 'sUkti sudhArasa' ke sAtoM khaNDoM meM milegA / zIrSakoM kA akArAdi krama hai| zIrSaka sUcI viSayAnukrama Adi hara khaNDa ke anta meM pariziSTa meM dI gaI hai| pAThaka ke lie pariziSTa meM upayogI sAmagrI saMjoyI gaI hai| pratyeka khaNDa meM 5 pariziSTa haiM / prathama pariziSTa meM akArAdi anukramaNikA, dvitIya pariziSTa meM viSayAnukramaNikA, tRtIya pariziSTa meM abhidhAna rAjendra : pRSTha saMkhyA, anukramaNikA, caturtha pariziSTa meM jaina evaM jainetara granthaH gAthA/zlokAdi anukramaNikA aura paJcama pariziSTa meM 'sUkti-sudhArasa' meM prayukta sandarbha-grantha sUcI dI gaI hai| hara khaNDa meM yahI krama milegaa| 'sUkti-sudhArasa' ke pratyeka khaNDa meM sUkti kA krama isaprakAra rakhA gayA hai ki sarva prathama sUkti kA zIrSaka evaM mUla sUkti dI gaI hai| phira vaha sUkti abhidhAna rAjendra koSa ke kisa bhAga ke kisa pRSTha se uddhRta hai / sUkti-AdhAra grantha kauna-sA hai ? usakA nAma aura vaha kahA~ AyI hai, vaha diyA hai| anta meM sUkti kA hindI bhASA meM saralArtha diyA gayA sUkti-sudhArasa ke prathama khaNDa meM 251 sUktiyA~ haiM / sUkti-sudhArasa ke dvitIya khaNDa meM 259 sUktiyA~ haiM / sUkti-sudhArasa ke tRtIya khaNDa meM 289 sUktiyA~ haiM / sUkti-sudhArasa ke caturtha khaNDa meM 467 sUktiyA~ haiM / sUkti-sudhArasa ke paMcama khaNDa meM 471 sUktiyA~ haiM / sUkti-sudhArasa ke SaSTama khaNDa meM 607 sUktiyA~ haiM / sUkti-sudhArasa ke saptama khaNDa meM 323 sUktiyA~ haiM / kula milAkara 'sUkti sudhArasa' ke sapta khaNDoM meM 2667 sUktiyA~ haiN| isa grantha meM na kevala jainAgamoM va jaina granthoM kI sUktiyA~ haiM, apitu veda, abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 41
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ upanipada, gItA, mahAbhArata. Ayurveda zAstra, jyotiSa, nItizAstra, purANa, smRti, paMcatantra, hitopadeza Adi granthoM kI bhI sUktiyA~ haiM / 1. vizvarpUjya praNIta sampUrNa vAGmaya 2. lekhikA dvaya kI mahattvapUrNa kRtiyA~ abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 42
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'vizvapUjyaH' jIvana-darzana 298 3880P 8863333335888 888888888 88
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 jIvana-darzana mahimAmaNDita bahuratnAvasundharA se samalaMkRta parama pAvana bhAratabhUmi kI vIra prasavinI rAjasthAna kI brajadharA bharatapura meM san 1827 3 disambara ko pauSa zuklA saptamI, guruvAra ke zubha dina eka divya nakSatra saMtaziromaNi vizvapUjya AcArya zrImad rAjendrasUrijI ne janma liyA, jinhoMne assI varSa kI Ayu taka lokamAGgalya kI gaMgadhArA samasta jagat meM pravAhita kI / unakA jIvana bhAratIya saMskRti ko punarjIvita karane ke lie samarpita huA / vaha yuga a~grejI rAjya kI dhUmila ghana ghaTAoM se AcchAdita thA / pAzcAttya saMskRti kI cakAcauMdha ne bhArata kI sarala AtmA ko kuNThita kara diyA thA / nava pIr3hI IsAI mizanariyoM ke dharmapracAra se prabhAvita ho gaI thii| a~grejI zAsana meM pada- lipsA ke kAraNa zikSita yuvApIr3hI atizaya AkarSita thI / aise andhakAramaya yuga meM bhAratIya saMskRti kI garimA ko akSuNNa rakhane ke lie jahA~ eka ora rAjA rAmamohanarAya ne brahmasamAja kI sthApanA kI, to dUsarI ora dayAnanda sarasvatI ne vaidika dharma kA zaMkhanAda kiyA / 'usI yuga meM punarjAgaraNa ke lie prArthanA samAja aura enI besenTa ne thiyosophikala sosAyaTI kI sthApanA kii| 1857 ke prathama svataMtratA saMgrAma ko a~grejI zAsana kI topoM ne kucala diyA thA / bhAratIya janatA ko nirAzA aura udAsInatA ne ghera liyA thA / jAgRti kA zaMkhanAda phU~kane ke lie lokamAnya bAlagaMgAdhara tilaka ne yaha udghoSaNA kI 'svarAjya merA janmasiddha adhikAra hai|' mahAmanA madanamohana mAlavIya ne banArasa hindu vizvavidyAlaya kI sthApanA kI / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 45 -
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 zrI mohanadAsa karmacanda gAndhI (rASTrapitA mahAtmA gA~dhI ) ko mahAn saMta zrImad rAjacandra kI svIkRti se unake pitA zrI karmacandajI ne iMglaiMDa meM bAra-eTa-laoN upAdhi hetu bhejA / gA~dhIjI ne mahAn saMta zrImad rAjacandra kI tIna pratijJAe~ pAlana kara bhArata kI gauravazAlinI saMskRti ko ujAgara kiyaa| ye tIna pratijJAe~ thIM 1. mAMsAhAra tyAga 2. madirApAna tyAga aura 3. brahmacarya kA pAlana | ye pratijJAe~ bhAratIya saMskRti kI ravi-razmiyA~ haiM, jinake prakAza se bhArata jagadguru ke pada para pratiSThita haiM, parantu A~gla zAsana ne hamArI ujjvala saMskRti ko naSTa karane kA bharasaka prayAsa kiyA / 1 - aise samaya meM aneka divya evaM tejasvI mahApuruSoM ne janma liyA jinameM zrI rAmakRSNa paramahaMsa, svAmI vivekAnaMda, zrI AtmArAmajI (suprasiddha jainAcArya zrImad vijayAnanda sUrijI ) evaM vizvapUjya zrImad rAjendrasUrijI ma. Adi haiN| zrImad rAjendrasUrijI ne caritra nirmANa aura saMskRti kI punarsthApanA ke lie jo kArya kiyA, vaha svaNAkSaroM meM aGkita hai / eka ora unhoMne bhAratIya sAhitya ke gauravazAlI, cintAmaNi ratna ke samAna 'abhidhAna rAjendra koSa' ko sAta khaNDoM meM racakara bhAratIya vAG maya ko vizva meM gauravAnvita kiyA, to dUsarI aura unhoMne sarala, taponiSTha, tyAga, karuNArdra aura komala jIvana se sabako maitrI - sUtra meM gumphita kiyA / vizvapUjya kI upAdhi unako janatA janArdana ne unake prati agAdha zraddhA - prIti aura bhakti se pradAna kI hai, yadyapi ye nirmohI anAsakta yogI the| na to kisI upAdhi - padavI ke AkAGkSI the aura na apanI yazopatAkA phaharAne ke lie lAlAyita the / unakA jIvana ananta jyotirmaya evaM karuNA rasa kA sudhA - sindhu thA ! unhoMne apane jIvanakAla meM mahanIya 61 granthoM kI racanA kI hai jinameM kAvya, bhakti aura saMskRti kI rasavaMtI dhArAe~ pravAhita haiN| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 46
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ vastutaH unakA mUlyAMkana karanA hamAre vaza kI bAta nahIM, phirabhI hama prItivaza yaha likhatI haiM ki jisa samaya bhArata ke manISIsAhityakAra evaM kavi bhAratIya saMskRti aura sAhitya ko punarjIvita karanA cAhate the, usa samaya vizvapUjya bhI bhArata ke gaurava ko udbhAsita karane ke lie 63 varSa kI Ayu meM san 1890 Azvina zuklA 2 ko koSa ke praNayana meM juTa gae / isa koSa ke sapta khaNDoM ko unhoMne san 1903 caitra zuklA 13 ko parisampanna kiyaa| yaha zubha dina bhagavAn mahAvIra kA janma kalyANaka divasa hai| zubhArambha navarAtri meM kiyA aura samApana prabhu ke janma-kalyANaka ke dina vasanta Rtu kI manamohaka sugandha bikherate hue kiyA / - yaha ullekha karanA samIcIna hai ki usa yuga meM maikAle ne aMgrejI bhASA aura sAhitya ko bhAratIya vidyAlayoM evaM mahAvidyAlayoM meM anivArya kara diyA thA aura naI pIr3hI aMgrejI bhASA tathA sAhitya ko par3hakara bhAratIya sAhitya va saMskRti ko heya samajhane lagI thI, aise parAbhava yuga meM bAlagaMgAdhara tilaka ne 'gItA rahasya', jainAcArya zrImad buddhisAgarajI ne 'karmayoga', zrImad AtmArAmajI ne 'jaina tattvAdarza' va 'ajJAna timira bhAskara', mahAn manISI aravinda ghoSa ne 'sAvitrI' mahAkAvya likhakara pazcima-jagat ko abhibhUta kara diyA / usa yuga meM prajJA maharSi jainAcArya vizvapUjya zrImad rAjendrasUrijI gurudeva ne 'abhidhAna rAjendra koSa' kI racanA kii| unake dvArA nirmita yaha anamola grantharAja eka amarakRti hai| yaha eka aisA vizAla kArya thA, jo eka vyakti kI sImA se pare kI bAta thI, kintu yaha dAyitva vizvapUjya ne apane kaMdhoM para or3hA / bhAratIya saMskRti aura sAhitya ke punarjAgaraNa ke yuga meM vizvapUjya ne mahAn koSa ko racakara jagat ko aisA amara grantha diyA jo cira navIna hai| yaha 'ena sAiklopiDiyA' samasta bhASAoM kI karuNA 1. ajJAna timira bhAskara ko par3hakara aMgreja vidvAn hArnela itane prasanna hue ki unhoMne zrImad AtmArAmajI ko 'ajJAna timira bhAskara ke alaMkaraNa se vibhUSita kiyA tathA unhoMne apane grantha 'upAsaka dazAMga' ke bhASya ko unheM samarpita kiyA / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 47
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAtA saMskRta, janamAnasa meM gaMga-dhArA ke samAna bahanevAlI janabhASA ardhamAgadhI aura janatA-janArdana ko priya laganevAlI prAkRta bhASA - ina tInoM bhASAoM ke zabdoM kI suspaSTa, sarala aura sahaja vyAkhyA udbhAsita karatA hai| isa mahAkoSa kA vaiziSTya yaha hai ki isameM gItA, manusmRti, Rgveda, padmapurANa, mahAbhArata, upaniSada, pAtaMjala yogadarzana, cANakya nIti, paMcataMtra, hitopadeza Adi granthoM kI subodha TIkAe~ aura bhASya upalabdha haiN| sAtha hI Ayurveda ke suprasiddha grantha 'caraka saMhitA' para bhI vyAkhyAe~ haiN| ___'abhidhAna rAjendra koSa' kI prazaMsA bhAratIya evaM pAzcAttya vidvAn karate nahIM thakate / isa grantha ratnamAlA ke sAta khaNDa sAta anupama divya ratna haiM, jo apanI prabhA se sAhitya-jagat ko pradIpta kara rahe haiN| isa bhAratIya rAjarSi kI sAhitya evaM tapa-sAdhanA purAtana RSi ke samAna thI / ve guphAoM evaM kandarAoM meM rahakara dhyAnAlIna rahate the| unhoMne svarNagiri, cAmuNDAvana, mAMgItuMgI Adi guphAoM ke nirjana sthAnoM meM tapa evaM dhyAna-sAdhanA kI / ye sthAna vanya pazuoM se bhayAvaha the, parantu isa brahmarSi ke jIvana se jo prema aura maitrI kI dugdhadhArA pravAhita hotI thI, usase hiMsra pazu-pakSI bhI unake pAsa zAMta baiThate the aura bhayamukta ho cale jAte the / aise mahApuruSa ke caraNa kamaloM meM rAjA-mahArAjA, zrImanta, rAjapadAdhikArI natamastaka hote the| ve atyanta madhura vANI meM unheM upadeza dekara garva ke zikhara se vinaya-vinamratA kI bhUmi para utAra lete the aura ve dIna-dukhiyoM, daridroM, asahAyoM, anAthoM evaM nirbaloM ke lie sAkSAt bhagavAn the| unhoMne sAmAjika kurItiyoM-kuparamparAoM, burAiyoM ko samApta karane ke lie tathA dhArmika rUr3hiyoM, andhavizvAsoM, mithyAdhAraNAoM aura kusaMskAroM ko miTAne ke lie grAma-grAma, nagara-nagara paidala vihAra kara vibhinna pravacanoM ke mAdhyama se upadezAmRta kI ajasradhArA pravAhita abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 48
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI / tRSNAtura manuSyoM ko saMtoSAmRta pilAyA / kusaMpoM ke phuphakArate phaNidharoM ko zAMta kara samAja ko susaMpa kA sudhA-pAna karAyA / vizvapUjya ne nArI-garimA ke utthAna ke lie bhI kanyApAThazAlAe~, daheja unmUlana, vRddha-vivAha niSedha Adi kA AjIvana pracAra-prasAra kiyaa| 'yatra nAryastu pUjyante ramante tatra devatA:' ke anurUpa sandeza diyA apane pravacanoM evaM sAhitya ke mAdhyama se / ____ gurudeva ne paryAvaraNa rakSaNa ke lie vRkSoM ke saMrakSaNa para jora diyaa| unhoMne pazu-pakSI ke jIvana ko amUlya mAnate hue unake prati premabhAva rakhane ke lie upadeza die / parvatoM kI hariyAlI, vanaupavanoM kI zobhA, zAnti evaM antara-sukha denevAlI hai| unakA rakSaNa hamAre jIvana ke lie atyAvazyaka hai / isaprakAra unhoMne samasta jIvarAzi ke saMrakSaNa ke lie upadeza diyA / ___ kAvya vibhUSA : unakI kAvya kalA anupama hai / unhoMne zAstrIya rAga-rAginiyoM meM aneka sajjhAya va stavana gIta race haiM / unhoMne zAstrIya rAgoM meM ThumarI, kalyANa, bhairavI, AzAvarI Adi kA apane gItoM meM suramya prayoga kiyA hai| lokapriya rAginiyoM meM vanajhArA, garabA, khyAla Adi priyaMkara haiM / prAcIna pUjA gItoM kI lAvaniyoM meM 'salUNA', 'rekhatA', 'tIrathanI AzAtanA navi karie re' Adi rAgoM kA prayoga manamohaka haiM / unhoMne urdU kI gajala kA bhI apane gItoM meM prayoga kiyA hai| caityavaMdana - stutiyoM meM - dohA, zikharaNI, sragdharA, mAlinI, paddhaDI pramukha haiN| paddhaDI chanda meM racita zrI mahAvIra jina caityavaMdana kI eka vAnagI prastuta hai - "saMsAra sAgara tAra dhIra, tuma viNa koNa mujha harata pIra / mujha citta caMcala tuM nivAra, hara roga soga bhayabhIta vAra // 1 eka nizchala bhakta kA dainya nivedana mauna-madhura hai / sAtha hI apane parama tAraka paramAtmA para akhaNDa vizvAsa aura zraddhA-bhakti ko prakaTa karatA hai| 1. jina - bhakti - maMjUSA bhAga - 1 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4.49
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ caupar3a krIDA- sajjhAya meM alaukika niraMjana zuddhAtma cetana rUpa priyatama ke sAtha vizvapUjya kI zuddhAtmA rUpI priyA kisa prakAra caupar3a khelatI hai ? ve kahate haiM - 'raMga rasIlA mArA, prema panotA mArA, sukharA sanehI mArA saahibaa| piu morA copar3a iNavidha khela ho // cAra copar3a cAroM gati, piu morA corAsI jIvA jona ho / koThA corAsiye phire, piu morA sArI pAsA vaseNa ho // " 1 yaha caupar3a kA sundara rUpaka hai aura usake dvArA caturgati rUpa saMsAra meM caupar3a kA khela khelA jA rahA hai| sAdhaka kI zuddhAtma-priyA cetana rUpa priyatama ko caupar3a ke khela kA rahasyodghATana karate hue kahatI hai ki caupar3a cAra paTTI aura 84 khAne kI hotI hai| isItaraha caturgati . rUpa caupar3a meM bhI 84 lakSayoni rUpa 84 ghara-utpatti-sthAna hote haiN| caturgati caupar3a ke khela ko jItakara AtmA jaba vijayI bana jAtI hai, taba vaha mokSa rUpI ghara meM praveza karatI hai| adhyAtmayogI saMta AnaMdaghana ne bhI aisI hI caupar3a khelI hai - "prANI mero, khelai caturagati copara / narada gaMjaphA kauna ginata hai, mAnai na lekhe buddhivara // rAga dosa moha ke pAse, Apa vaNAe hitdhr| jaisA dAva parai pAse kA, sAri calAvai khilakara // " 2 vizvapUjya kA kAvya aprayAsa hRdaya-vINA para anuguMjita hai / 'piu' [priyatama] zabda kavitA kI aMgUThI meM hIrakakaNI ke samAna mAno jar3a diyaa| vizvapUjya kI AtmaramaNatA unake padoM meM dRSTigata hotI hai / ve prakANDa vidvAn - manISI hote hue bhI adhyAtma yogIrAja Anandaghana kI taraha apanI masta phakIrI meM ramate the| unakA yaha pada manamohaka hai - ___'avadhU Atama jJAna meM rahanA, kisI ku kucha nahIM kahanA // ' 1. jina bhakti maMjUSA bhAga - 1 3. jina bhakti maMjUSA bhAga - 1 2 Anandaghana granthAvalI abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 50
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'maunaM sarvArtha sAdhanam' kI abhivyaMjanA isameM mukharita huI hai| unake padoM meM vyakti kI cetanA ko jhakajhora dene kA sAmarthya hai, kyoMki ve unakI sahaja anubhUti se niHsRta hai / vizvapUjya kA aMtaraMga vyaktitva unakI kAvya-kRtiyoM meM vyApta hai| unake padoM meM kabIrasA phakkar3apana jhalakatA hai / unakA yaha pada draSTavya hai - "grantha rahita nirgrantha kahIje, phakIra phikara phakanArA / jJAnavAsa meM base saMnyAsI, paMDita pApa nivArA re sadguru ne bANa mArA, mithyA bharama vidArA re // " 1 vizvapUjya kA vyaktitva vairAgya aura adhyAtma ke raMga meM raMgA thA / unakI AdhyAtmikatA anubhavajanya thii| unakI dRSTi meM AtmajJAna hI mahattvapUrNa thaa| 'parabhAvoM meM ghUmanevAlA AtmAnanda kI anubhUti nahIM kara sakatA / unakA mata thA ki jo para padArthoM meM ramatA hai vaha saccA sAdhaka nahIM hai| unakA eka pada draSTavya hai - 'Atama jJAna ramaNatA saMgI, jAne saba mata jNgii| para ke bhAva lahe ghaTa aMtara, dekhe pakSa duraMgI // soga saMtApa roga saba nAse, avinAsI avikArI / terA merA kachu nahIM tAne, bhaMge bhavabhaya bhArI // alakha anopama rUpa nija nizcaya, dhyAna hiye bica dharanA / dRSTi rAga tajI nija nizcaya, anubhava jJAnakuM varanA // 2 unake padoM meM prema kI dhArA bhI abAdhagati se bahatI hai / unhoMne zAMtinAtha paramAtmA ko priyatama kA rUpaka dekara prema kA rahasyodghATana kiyA hai| ve likhate haiM - 'zrI zAMtijI piu morA, zAMtisukha siradAra ho / preme pAmyA prItar3I, piu morA prItinI rIti apAra ho // zAMti salUNo mhAro, prema nagIno mhAro, sneha samIno mhAro naahlo| piu pala eka prIti pamADa ho, prIta prabhu tuma premanI, ___pIu morA muja mana meM nahiM mAya ho // " 3. 1. jina bhakti maMjUSA bhAga - 1 . jina bhakti maMjUSA bhAga - 1 2 jina bhakti maMjUSA bhAga - 1 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4.51
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadyapi unakI dRSTi meM prema kA artha sAdhAraNa-sI bhAvuka sthiti na hokara AtmAnubhavajanya paramAtma-prema hai, AtmA-paramAtmA kA vizuddha nirUpAdhika prema hai / isaprakAra, vizvapUjya kI kRtiyoM meM jahA~-jahA~ prema-tattva kA ullekha huA hai, vaha nara-nArI kA prema na hokara Atmabrahma-prema kI vizuddhatA hai| vizvapUjya meM dharma sadbhAva bhI bharapUra thA / ve niSpakSa, nispRhI mAnava-mAnava ke bIca abheda bhAva evaM prANi mAtra ke prati prema-pIyUSa kI varSA karate the / unhoMne arihanta, allAha-Izvara, rUdra-ziva, brahmA-viSNu ko eka hI mAnA hai| eka pada meM to unhoMne sarva dharmoM meM pracalita paramAtmA ke vividha nAmoM kA eka sAtha prayoga kara samanvaya-dRSTi kA acchA paricaya diyA hai| unakI sarva dharmoM ke prati samAdaratA kA nimnAMkita pada mananIya hai - 'brahma eka che lakSaNa lakSita, dravya anaMta nihArA / sarva upAdhi se varjita ziva hI, viSNu jJAna vistArA re // Izvara sakala upAdhi nivArI, siddha acala avikArA / ziva zakti jinavANI saMbhArI, rudra hai karama saMhArA re // allAha Atama Apahi dekho, rAma Atama ramanArA / karmajIta jinarAja prakAse, nayathI sakala vicArA re // ' / vizvapUjya ke isa pada kI tulanA saMta AnaMdaghana ke pada se kI jA sakatI hai / ___ yaha saca hai ki jise paramatattva kI anubhUti ho jAtI hai, vaha saMkIrNatA ke dAyare meM Abaddha nahIM raha sakatA / usake lie rAmakRSNa, zaMkara-girIza, bhUtezvara, govinda, viSNu, RSabhadeva aura mahAdeva 1. jina bhakti maMjUSA bhAga - 1 pR. 2 2 'rAma kahA~ rahimAna kahI, kou kAnha kahau mahadeva rii| pArasanAtha kahI kou brahmA, sakala brahma svayamevarI // bhAjana bheda kahavata nAnA, eka mRttikA rUpa rii| taise khaNDa kalapanA ropita, Apa akhaNDa sarUpa rI // nija pada ramai rAma so kahiye, rahama kare rahamAna rii| karaca karama kAnha so kahiye, mahAdeva niravANa rI // parasai rUpa so pArasa kahiye, brahma cinhai so brahma rii| ihavidha sAdhyo Apa Anandaghana, cetanamaya ni:karmarI // ' AnaMdadhana granthAvalI, pada 65 - abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4.52
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ yA brahma Adi meM koI antara nahIM raha jAtA hai / usakA to apanA eka dharma hotA hai aura vaha hai - Atma-dharma (zuddhAtma-dharma) / yahI bAta vizvapUjya para pUrNarUpeNa caritArtha hotI hai| sAmAnyatayA jaina paramparA meM parama tattva kI upAsanA tIrthaMkaroM ke rUpa meM kI jAtI rahI hai; kintu vizvapUjya ne paramatattva kI upAsanA tIrthaMkaroM kI stuti ke atirikta zaMkara, zaMbhu, bhUtezvara, mahAdeva, jagakartA, svayaMbhU, purUSottama, acyuta, acala, brahma-viSNa-girIza ityAdi ke rUpa meM bhI kI hai| unhoMne nirbhIka rUpa se udghoSaNA kI hai - "zaMkara zaMbhu bhUtezvaro lalanA, mahI mAheM ho valI kisyo mahAdeva, jinavara e jayo llnaa| jagakartA jinezvaro lalanA, svayaMbhU ho sahu sura kare seva, jinavara e jayo lalanA // veda dhvani vanavAsI lalanA, caumukhe ho cAre veda sucaMga, jina. / vANI anakSarI dilavasI lalanA, brahmANDe bIjo brahma vibhaMga, ji.|| puruSottama paramAtamA lalanA, govinda ho gikhvo guNavaMta, ji. / acyuta acala che opamA lalanA, viSNu ho kuNa avara kahaMta, ji.|| nAbheya riSabha jiNaMdajI lalanA, nizcaya thI ho dekhyo deva dmiish| ehija sUrizajendra jI lalanA, tehija ho brahmA viSNu girIza, ji.||"" vAstava meM, vizvapUjya ne paramAtmA ke loka prasiddha nAmoM kA nirdeza kara samanvaya-dRSTi se paramAtma-svarUpa ko prakaTa kiyA hai / isaprakAra kahA jA sakatA hai ki vizvapUjya ne dharmAndhatA, saMkIrNatA, asahiSNutA evaM kUpamaNDUkatA se mAnava-samAja ko Upara uThAkara ekatA kA amRtapAna kraayaa| isase unake samaya kI rAjanaitika evaM dhArmika paristhiti kA bhI paricaya milatA hai| abhidhAna rAjendra koSa' kathAoM kA sudhAsindhu hai / kathAoM meM jIvana ko susaMskRta, sabhya evaM mAnavIya guNa-sampadA se vibhUSita karane kA sarasa zailI meM abhilekhana huA hai| kathAe~ ikSurasa ke samAna madhura, sarasa aura sahaja zailI meM Alekhita haiM / zailI meM pravAha haiM, prAkRta aura saMskRta zabdoM ko hIraka kaNiyoM ke samAna tarAza kara 1. jina bhakti maMjUSA bhAga - 1 pR.? abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4.53
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathAoM ko sugama banA diyA hai / upasaMhAra : vizvapUjya ajara-amara hai / unakA jIvana 'taptaM taptaM punarapi punaH kAJcanaM kAnta varNam' kI ukti para kharA utaratA hai / jIvana meM tapa kI kaMcanatA hai, kavi-sI komalatA hai / vidvattA ke himAcala meM se karuNA kI gaMga-dhArA pravAhita hai| unhoMne jagat ko 'abhidhAna rAjendra koSa' rUpI kalpatarU dekara isa dharatI ko svarga banA diyA hai, kyoMki isa koSa meM jJAna-bhakti aura karmayoga kA triveNI saMgama huA hai| yaha loka mAGgalya se bharapUra kSIra-sAgara hai| unake dvArA nirmita yaha koSa Aja bhI AkAzI dhruvatAre kI bhA~ti TimaTimA rahA hai aura hameM satata dizA-nirdeza de rahA hai / ___ vizvapUjya ke lie aneka alaMkAra DhU~r3hane para bhI hameM kevala eka hI alaMkAra milatA hai - vaha hai - ananvaya alaMkAra - arthAt vizvapUjya vizvapUjya hI hai| ___ unakA svargavAsa 21 disambara san 1906 meM huA, parantu kauna kahatA hai ki vizvapUjya vilIna ho gaye ? ve jana-jana ke zraddhA kendra sabake hRdaya-maMdira meM vidyamAna haiM ! abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4.54
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa (caturtha khaNDa)
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. yajJa-prakAra adhyApanaM brahmayajJaH pitRyajJastu tarpaNam / homo devo bali bhUto nRyajJo'tithi pUjanam // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1389] manusmRti 3770 adhyApana brahmayajJa hai, tarpaNa pitRyajJa hai; homa devayajJa hai; bali bhUtayajJa aura AtithyapUjA nRyajJa hai / 2. vibhinna ruci - sampanna jana dravyayajJAstapoyajJAH yogayajJAstathApare / svAdhyAyajJAnayajJAzca, yatayaH saMzitavratAH // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1389] bhagavadgItA - 4/28 kaI puruSa Izvara - arpaNa - buddhi se lokasevA meM dravyayajJa ko (dravya lagAnevAle) karanevAle haiM, vaise hI kaI puruSa svadharmapAlana rUpa tapayajJa ko karanevAle haiM aura kaI aSTAMga yogarUpa yogayajJa karanevAle haiM tathA dUsare ahiMsAdi tIkSNa vratoM se yukta yatnazIla puruSa svAdhyAya yajJa aura jJAnayajJa ko karanevAle haiM / 3. B merI vAstavika yAtrA jaM me tava - niyama -saMjama - sajjhAya - jhANA / vassagamAdIesu joesu, jayaNA se taM jattA // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1390] bhagavatI 18/10/18 tapa, niyama, saMyama, svAdhyAya, dhyAna, Avazyaka Adi yogoM meM - jo vivekayukta pravRtti hai, vaha merI vAstavika yAtrA hai | 4. paJca yama ahiMsA - satya'steya-brahmacaryAparigrahA yamAH // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga - pR. 1391] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 57
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yogadarzana 2/30 ahiMsA, satya, asteya (acaurya), brahmacarya aura aparigraha-ye pA~ca yama haiN| 5. sArvabhaumika vrata ete tu jAtidezakAlasamayA na vacchinnAH sArvabhaumA mahAvratam // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1391] - yogadarzana - 2/31 jAti, deza, kAla aura samaya Adi kI sImA se rahita sArvabhauma (sadA aura sarvatra) hone para ye hI ahiMsA, satya Adi mahAvrata ho jAte haiN| 6. svarga se mahAn jananI janmabhUmizca, svargAdapi garIyasI / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1415] - vAcaspatyabhidhAna (koza) jananI aura janmabhUmi svarga se bhI bar3hakara hai| dharmaniSTha-dharmavihIna AtmA atthegatiyANaM jIvANaM baliyattaM sAhU, atthegatiyANaM jIvANaM dubbaliyattaM sAhU / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga / pR. 1417] - bhagavatI 12/ 29 . dharmaniSTha AtmAoM kA balavAna honA acchA hai aura dharmahIna AtmAoM kA durbala rhnaa| 8. brAhmaNa kauna ? jo na sajjai AgaMtuM, pavvayaM to na soyaI / ramai ajja-vayaNammi, taM vayaM bUma mAhaNaM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1420] - uttarAdhyayana 25/20 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa khaNDa-4 * 58 - zrI abhiAIMAN
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ josnehI-janoM ke Ane para Asakta nahIM hotA aura unake jAne para zoka nahIM krtaa| jo Arya-vacana meM ramaNa karatA hai, use hama brAhmaNa kahate haiN| 9. vahI brAhmaNa jAyarUvaM jahAmaDhe niddhantamalapAvagaM / rAga-dosa bhayAtIyaM, taM vayaM bUma mAhaNaM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1420] - uttarAdhyayana 2521 jo kasauTI para kase hue aura agni meM tapAkara zuddha kie hue svarNa kI taraha vizuddha hai tathA rAga-dveSa aura bhaya se rahita hai, use hama brAhmaNa kahate haiN| 10. brAhmaNa kauna ? tase pANe viyANittA, saMgaheNa ya thAvare / jo na hiMsai tiviheNaM, taM vayaM bUma mAhaNaM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1420] - uttarAdhyayana 2523 jo trasa aura sthAvara jIvoM ko saMkSepa aura vistAra se bhalI-bhA~ti jAnakara mana-vANI aura zarIra se unakI hiMsA nahIM karatA, use hama brAhmaNa kahate haiN| 11. dharmamukha, kAzyapa dhammANaM kAsavo muhaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1420] - uttarAdhyayana 2546 isa bharatakSetra kI apekSA se dharmoM kA mukha (Adisrota) kAzyapa arthAt zrI RSabhadeva bhagavAna haiM / 12. brAhmaNa kauna ? tavassiyaM kisaM dantaM, avaciyamaMsasoNiyaM / suvvayaM pattanivvANaM, taM vayaM bUma mAhaNaM // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 59
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 4 pR. 1420] - uttarAdhyayana 25/22 jo tapasvI kRzakAya aura indriyoM kA damana karanevAlA hai, jisakA mA~sa aura rudhira kama ho cukA hai, jo vratazIla va zAnta hai, use hama brAhmaNa kahate haiN| 13. bAhyAcAra navi muMDieNa smnno| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 4 pR. 1421] - uttarAdhyayana 25/01 sira muMDA lene se koI zramaNa nahIM hotaa| 14. zramaNa kauna ? samiyAe samaNo hoi| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1421] - uttarAdhyayana 25/32 samabhAva kI sAdhanA karane se zramaNa hotA hai / 15. karma se varNa kammuNA bambhaNo hoi, kammuNA hoi khattio / vaiso kammuNA hoi, suddo hoi u kammuNA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1421] - uttarAdhyayana 25/33 manuSya karma se hI brAhmaNa hotA hai, karma se hI kSatriya / karma se hI vaizya hotA hai aura karma se hI zudra ! 16. brAhmaNa kauna ? divvamANusattericchaM, jo na sevai mehuNaM / maNasAkAyavakkeNaM, taM vayaM bUma mAhaNaM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1421] - uttarAdhyayana 25/26 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4.60
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo deva, manuSya aura tiryaJca sambandhI maithuna kA mana vacana aura kAyA se kabhI sevana nahIM karatA, use hama brAhmaNa kahate haiM / 17. brAhmaNa kauna ? aloluyaM muhAjIvI, aNagAraM akiMcaNaM / asaMsattaM gihatthesu, taM vayaM bUma mAhaNaM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1421] . - uttarAdhyayana 25/28 jo manuSya lolupa nahIM hai, jo mudhAjIvI (nirdoSa bhikSAvRtti se nirvAha karatA) hai, jo gRhatyAgI hai, jo akiMcana hai, jo gRhasthoM meM anAsakta hai, use hama brAhmaNa kahate haiN| 18. duzcaritrI, azaraNa na taM tAyanti dussIlaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1421] - uttarAdhyayana 25/30 durAcArI ko koI nahIM bacA sktaa| 19. brAhmaNa kauna ? kohA vA jai vA hAsA, lobhA vA jai vA bhyaa| musaMna vayaI jou, taM vayaM bUma mAhaNaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1421] - uttarAdhyayana 25/24 jo krodha se, hAsya se athavA bhaya Adi kisI bhI azubha saMkalpa se mithyAbhASaNa nahIM karatA, use hama brAhmaNa kahate haiN| 20. brAhmaNa kauna ? cittamaMtamacittaM vA, appaM vA jai vA bahuM / na giNheti adattaM je, taM vayaM bUma mAhaNaM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1421] - uttarAdhyayana 25/25 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 61
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ sacittayA acitta koI bhI padArtha thor3A ho yA jyAdA, kitanA hI kyoM na ho, jo svAmI ke die binA corI se nahIM letA, use hama brAhmaNa kahate haiN| 21. karma balavAn kammANi balavanti hi| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1421] - uttarAdhyayana - 25/30 nizcaya hI karma balavAn hai| tApasa nahIM kusacIreNa na taavso| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1421] - uttarAdhyayana 25/31 kuza-cIvara-valkalAdi vastra pahanane mAtra se koI tApasa nahIM hotaa| 23. brAhmaNa nahIM na oMkAreNa bNbhnno| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1421] - uttarAdhyayana 25/31 oMkAra kA jApa karane mAtra se koI brAhmaNa nahIM hotaa| 24. muni nahIM na muNI raNNavAseNaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1421] - uttarAdhyayana - 25/31 kevala jaMgala meM rahane se hI koI muni nahIM ho jaataa| 25. jJAna se muni nANeNa ya muNI hoi / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1421] - uttarAdhyayana - 25/32 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 62
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26. jJAna kI ArAdhanA karane se muni hotA hai / tapa se tApasa veNaM hoi tAvaso / - uttarAdhyayana tapa kA AcaraNa karane se tApasa hotA hai / 27. brAhmaNa bambhareNa bambhaNo / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1421] 25/32 - brahmacarya ke pAlana se brAhmaNa hotA hai / 28. brAhmaNa vahI cipaka jAte haiN| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 4 pR. 1421] uttarAdhyayana 25/32 jahA pomaM jale jAyaM, novalippar3a vAriNA / evaM alittakAmehiM, taM vayaM bUma mAhaNaM // - 30. bhogI uttarAdhyayana 25/27 brAhmaNa vahI hai - jo saMsAra meM rahakara bhI kAma - bhogoM se nirlipta rahatA hai, jaise ki kamala jala meM rahakara bhI usase lipta nahIM hotA / 29. zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1421] kAmAsakta mAnava evaM laggaMti dummehA je narA kAmalAlasA / uttarAdhyayana 25/43 jo manuSya durbuddhi aura kAma- lAlasA meM Asakta haiM, ve viSayoM meM zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1422 ] evaM 2699 uvalevo hoi bhoge / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 63
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1422] - uttarAdhyayana 25/41 jo bhogI (bhogAsakta) hai, vaha karmoM se lipta hotA hai| 31. virakta sAdhaka virattA u na laggati, jahA se sukkagolae / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1422] evaM 2699 - uttarAdhyayana 25/43 miTTI ke sUkhe gole ke samAna virakta sAdhaka kahIM bhI cipakatA nahIM hai arthAt Asakta nahIM hotaa| 32.abhogI abhogI novlippii| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1422] - uttarAdhyayana 25/41 jo bhogAsakta nahIM hai; vaha karmoM se lipta nahIM hotA hai| 33. bhogI bhaTake bhogI bhamai sNsaare| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1422] - uttarAdhyayana 25/A1 bhogI saMsAra meM bhaTakatA hai| 34. mukta kauna ? abhogI vippamuccai / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1422] - uttarAdhyayana - 25/41 bhogoM meM anAsakta hI saMsAra se mukta hotA hai| 35. ayatanA se hiMsA ajayaM caramANo u pANabhUyAiM hiMsaI / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4.64
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1422] - dazavaikAlika 4/24 ayatanApUrvaka calanevAlA sAdhu trasa aura sthAvara jIvoM kI hiMsA karatA hai| 36. jayaNA tava vuDDikarI jayaNA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1423] - sambodha sattari 67 jayaNA tapovRddhikAriNI hai| 37. dinacaryA aisI ho ? jayaM care jayaM ciTe, jayamAse jayaM sae / jayaM bhuMjaMto bhAsaMto, pAvakammaM na baMdhai // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1423 ] - dazavaikAlika 4/31 calanA, khar3A honA, baiThanA, sonA, bhojana karanA aura bolanA Adi sabhI pravRttiyA~ yatanApUrvaka karate hue sAdhaka ko pApa-karma kA baMdha nahIM hotaa| 38. jayaNA, dharmamAtA jayaNA ya dhamma jaNaNI / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1423] - saMbodhasattari 67 jayaNA dharma kI mAtA hai| 39. yatanA 'jayaNA dhammassa pAlaNI ceva / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1423 ] - saMbodhasattari-67 yatanA dharma kA pAlana karanevAlI hai| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 65
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40. dinacaryA kaisI ho ? kahaM care ? kahaM ciTThe ? kaha mAse ? kahaM sae ? kahaM bhuMjaMto bhAsaMto, pAvakammaM na baMdhaI // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga / pR. 1423] - dazavaikAlika 430 kaise cale ? kaise baiThe ? kaise khar3e rahe ? kaise soe ? kaise khAe ?aura kaise bole ? jisase pApakarma-bandha na ho / 41. yatanA, sukhadAyinI egaMta suhAvahA jayaNA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga / pR. 1423] - saMbodhasattari-67 yatanA ekAnta sukhadAyinI hotI hai| 42. jAtismaraNa jJAna puvvabhavA so picchai, ikko do tinni jAva navagaM vaa| uvarima tassa avisao, sahAvao jAi saraNassa // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1445] - senaprazna 341 3 ullA . jAtismaraNa jJAnavAlA vyakti eka, do, tIna yAvat pichale nava bhava / dekha letA hai| isase Age jAtismaraNa jJAna meM dekhane kI zakti svabhAva se hI nahIM hai| 43. suptadazA neraDyA suttA no jAgarA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1446] .. - bhagavatI 16/6A Atma-jAgaraNa kI dRSTi se nAraka jIva sote rahate haiM, jAgate nhiiN| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 66
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44. anamela NAlasseNaM samaM sokkhaM Na vijjAsaha niddayA / Na veraggaM pamAdeNaM NAraMbhaNe dayAluA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1447] - nizIthabhASya 5307 bRhadAvazyakabhASya 3385 Alasya ke sAtha sukha kA, nidrA ke sAtha vidyA kA, pramAda (mamatva) ke sAtha vairAgya kA aura hiMsA ke sAtha dayAlutA kA koI mela nahIM hai| 45. jAgarUkatA jAgarahA NarA NiccaM, jAgaramANassa vaDDhae buddhI / jo suai Na so dhaNo, jo jaggai so sayA dhaNo // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1447] - nizIthabhASya 5303 bRhadAvazyakabhASya 3283 manuSyoM ! saMdA jAgate raho, jAganevAle kI buddhi sadA vardhamAna rahatI hai| jo sotA hai, vaha sukhI nahIM hotaa| jAgRta rahanevAlA hI sadA sukhI rahatA hai| 46. zrutajJAna, supta-sthira suai suaMtassa suaM saMkia khaliaM bhave pamattassa / jAgaramANassa suaM, thirapariciyamappamattassa // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1447] - nizIthabhASya 5304 bRhadAvazyakabhASya 3384 sote hue kA zrutajJAna supta rahatA hai / pramatta kA jJAna zaMkita evaM skhalita ho jAtA hai| jo apramattabhAva se jAgrata rahatA hai, usakA jJAna sadA sthira evaM paricita rahatA hai| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 67.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47. sovata-khovata suvai ya ajagarabhUo, suyaM pi se NassatI amayabhUyA / ho hI goNatabhUo, NaTummi sue amayabhUe // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1447] - nizIthabhASya 5305 - bRhadAvazyakabhASya 3387 jo ajagara ke samAna soyA rahatA hai, usakA amRtasvarUpa zruta (jJAna) naSTa ho jAtA hai aura amRtasvarUpa zruta ke naSTa ho jAne para vyakti eka taraha se nirA baila ho jAtA hai / 48. kisake lie kyA acchA ? jAgarittA dhammINaM athammiyANaM ca suttiyA seyA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1447-48] - nizIthabhASya 5306 - bRhadAvazyakabhASya 3386 dhArmika vyaktiyoM kA jAgate rahanA acchA hai aura adhArmikajanoM kA sote rhnaa| 49. jAgate raho ! jAgaraha NarA NiccaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1447] - nizIthabhASya 5303 - bRha bhASya 3283 manuSyoM ! sadA jAgate rho| 50. kauna soe ? kauna jAge ? atthegatiyANaM jIvANaM suttattaM sAhU / atthegatiyANaM jIvANaM jAgariyattaM sAhU // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1448] - bhagavatI - 12/248 [2 ] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 68 -
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhArmika AtmAoM kA sote rahanA acchA hai aura dharmaniSTha AtmAoM kA jAgate rhnaa| 51. sarvatra pratiSThita kattha va na jalai aggI, kattha va caMdo na pAyaDo hoi| kattha vara lakkhaNadharA, na pAyaDA hoMti sappurisA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1464] - bRhadAvazyakabhASya 1245 ___ agni kahA~ nahIM jalatI hai ? candramA kahA~ prakAza nahIM karatA hai ? aura zreSTha lakSaNoM (guNoM) se yukta satpuruSa kahA~ para pratiSThA nahIM pAte haiM ? arthAt sarvatra pratiSThA pAte haiN| 52. vidvAn sarvatra zobhate sukkiM dhaNammi dippai, aggI meharahio sasi bhAi / tavviha jANa ya niuNe, vijjA purisA vibhAyaMti // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1464] - bRhadAvazyakabhASya 1247 sUkhe IMdhana meM agni prajjvalita hotI hai, bAdaloM se rahita svaccha AkAza meM candra prakAzita hotA hai, isIprakAra catura logoM meM vidvAn zobhA (yaza) pAte haiN| 53. nipuNa ghur3asavAra ko nAma sArahINaM, sa hoI jo bhaddavAiNodamae / duDhe vi u jo Ase, damei taM AsiyaM biMti // . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1468] - bRhadAvazyakabhASya 1275 usa Azvika (ghur3asavAra) kA kyA mahattva hai ? jo sIdhe-sAde ghor3oM ko kAbU meM rakhatA hai / vAstava meM ghur3asavAra to use kahA jAtA hai, jo duSTa (ar3iyala) ghor3oM ko bhI kAbU meM kie calatA hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4.69
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54. dhairyavAn taM tu na vijjai sajjhaM jaM dhiimaMto . na sAhei / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1471] bRhatkalpabhASya 1357 vaha kauna-sA kaThina kArya hai, jise dhairyavAn vyakti sampanna nahIM kara sakatA ? 55. SPOR alpAhArI appAhArassa Na iMdiAI visaesa saMpayaTTaMti / na a kilammai tavasA rasiesu na sajjaI Avi // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1478 ] bRhadAvazyakabhASya 1331 jo alpAhArI hotA hai, usakI indriyA~ viSayabhoga kI ora nahIM daur3atI, tapa kA prasaMga Ane para bhI vaha klAMta nahIM hotA aura na hI sarasa bhojana meM Asakta hotA hai / 56. parimita saMsArI jiNavayaNe aNurattA, jiNavayaNaM je kareMti bhAveNaM / amalA asaMkileTThA, te hoMti parittasaMsArI // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1502] sede uttarAdhyayana 36/260 jo jinavacana meM anurakta hai aura jo zraddhApUrvaka (bhAvase) jinavacana ko svIkAra karatA hai, jo mala ( rAga-dveSarahita ) aura saMkleza rahita hai, vaha parimita saMsArI hotA hai / 57. jina-pravacana bhaddaM micchAdaMsaNa-samUha maiyassa amayasArassa / jiNavayaNassa bhagavao, saMvigga suhAhigammassa // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1503] sanmatitarka 3/69 - abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 70
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhinna mithyAdarzanoM kA samUha, amRta ke samAna kleza kA nAzaka aura mumukSu AtmAoM ke lie sahaja subodhaka bhagavAn jinapravacana kA maMgala ho / 58. caitanya jIve tAva niyamA jIve, jIve vi niyamA jIve / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga - pR. 1519-1520] bhagavatI 6/10/2 jo jIva hai, vaha nizcita rUpase caitanya hai aura jo caitanya hai vaha nizcita rUpa se jIva hai / 59. kSamA - ammApaNo sarisA, savvevi khamaMtu me jIvA / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1536] saMstAraka prakIrNaka - 91 mAtA-pitA ke samAna sabhI jIva mujhe kSamApradAna kareM / 60. jIvAjIvajJa, saMyamajJa jo jIve viviyANai, ajIve vi viyANa | jIvAjIve viyANato, sohu nAhIi saMjamaM // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1561] evaM bhAga 5 pR. 1190 dazavaikAlika 413 jo jIvoM ko bhI jAnatA hai, aura ajIvoM ko bhI jAnatA hai, vaha jIva aura ajIva donoM ko jAnanevAlA saMyama ko bhI samyak prakAra se jAna letA hai ! 61. lokAloka svarUpa - jIvA ceva ajIvA ya, esa loe viyAhie / ajIva desamAgA se, aloe se viyAhi // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1561] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 71 -
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ - uttarAdhyayana 362 jisa AkAza ke bhAga meM jIva-ajIva (jar3a-cetana) donoM rahate ho, use loka kahate haiM aura jahA~ AkAza hI ho, dharma-adharma Adi na ho, use aloka kahate haiN| 62. vaira-tyAga bhUtehiM na virujjhejjA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1565] - sUtrakRtAMga1/15/4 kisI bhI prANI ke sAtha vairabhAva mata rakho / 63. bhaya-mukta sAdhaka jIviyAsAmaraNabhaya vippamukkA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1566 ] - bhagavatI 8MB sacce sAdhaka jIvana kI AzA aura mRtyu ke bhaya se sarvathA mukta hote haiN| 64. karma-kauzala yogaH karmasu kauzalam / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1613] - bhagavadgItA ?/50 kuzalatApUrvaka kiyA gayA kArya yoga hai| udAracetA puruSoM kI pahacAna ayaM nijaH parovetti, gaNanA laghucetasAm / udAracaritAnAM tu, vasudhaiva kuTumbakam // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga / pR. 1617] - hitopadeza-mitralAbha 71 halke cittavAle logoM kI-'yaha apanA hai-yaha parAyA hai'-aisI buddhi hotI hai / udAra cittavAle to samagra pRthvI ke logoM ko hI apanA kuTumbIjana mAnate haiN| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNTa-4 * 72 %3D D
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66. yoga, mokSa-hetu mokSaheturyato yogo bhidyate na tataH kvacit / sAdhyAbhedAt tathAbhAve tUktibhedo na kAraNam // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1618] - yogabindu-3 yoga mokSa kA hetu hai / paramparAoM kI bhinnatA ke bAvajUda mUlata: usameM koI bheda nahIM haiM / jaba sabhI ke sAdhya yA lakSya meM koI bheda nahIM hai, vaha eka samAna hai, taba uktibheda, kathana-bheda yA vivecana kI bhinnatA vastuta: usameM koI bheda nahIM lA pAtI / 67. yoga-lakSaNa . yogazcittavRttinirodhaH / / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1621] - pAtaMjalayogadarzana - 12 cittavRttiyoM ke nirodha ko yoga kahate haiN| yogAcAra mokSeNa yojanAd yogaH sarvo'pyAcAra iSyate / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1625] - jJAnasAra - 27 mokSa ke sAtha AtmA ko jor3ane se sAre AcaraNa bhI yoga kahalAte 69. karma-phala . avazyameva bhoktavyaM, kRtaM karmazubhAzubham / nAbhuktaM kSIyate karma, kalpakoTizatairapi // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1633] - dharmabindu - 11 [1] karor3oM yugoM ke vyatIta ho jAne para bhI kie hue karmoM kA kSaya nahIM hotA / apane kie hue zubhAzubha karma avazya hI bhogane par3ate haiN| abhidhAna rAjendra kopa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 73
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70. yoga sarvasva yogaH kalpataru zreSTho yogazciMtAmaNiparaH / yogaH pradhAnaM dharmANAM, yoga: siddhe svayaMgraha // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1634] - yogabindu - 37 yoga uttama kalpavRkSa hai, utkRSTa cintAmaNi ratna hai jo kalpavRkSa tathA cintAmaNi ratna kI taraha sAdhaka kI icchAoM ko pUrNa karatA hai, vaha yoga saba dharmoM meM mukhya hai tathA siddhi kA ananya hetu hai| 71. yoga-zakti tathA ca janmabIjAgnirjaraso'pi jarA parA / duHkhAnAM rAjayakSmA'yaM mRtyormRtyurudAhRtaH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1634] - yogabindu - 38 janmarUpI bIja ke lie yoga agni hai / vaha bur3hApe kA bhI bur3hApA hai, du:khoM ke lie rAjayakSmA hai, evaM mRtyu kA bhI mRtyu hai| 72. yoga-mAhAtmya kuNThIbhavanti tIkSNAni, manmathAstrANi sarvathA / yogavarmA''vRte citte tapazchidrakarANyapi // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1634] - yogabindu 39 mAsakSamaNAdi tapa karanevAle tapasviyoM ko tapobhraSTa karanevAle kAmadeva ke kAmavikAra rUpa tIkSNa zastra (zabda, rUpa, rasa, gaMdha, sparza) bhI, jinhoMne yoga kA kavaca pahanA hai unake citta para, asara nahIM karate, unake. sAmane ve kAmazAstra bhothare bana jAte haiM / 73. yoga-lAbha kiM cAnyad yogataH sthairya dhairyaM zraddhA ca jAyate / maitrIjanapriyatvaM ca prAtibhaM tattvaM bhAsanam // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4.74
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ vinivRttAgrahatvaM ca tathA dvandvasahiSNutA / tadabhAvazca lAbhazca bAhyAnAM kAlasaMgataH // dhRti kSamA sadAcAro yogavRddhi zubhodayA / AdeyatA gurutvaM ca zamasaukhyamanuttamam // . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1636] - yogabindu 52-53-54 adhika kyA kahA jAe ? yoga se sthiratA, dhIraja, zraddhA-maitrI, lokapriyatA, pratibhA-anta:sphuraNA-antarjJAna dvArA tattva-prakAzana, AgrahahInatA, anukUla se viyoga, pratikUla kA saMyoga jaise viSama dvandvoM ko sahanazIlatA ke sAtha jhelanA, vaise kaSToM kA nahIM AnA, yathAsamaya anukUla bAhya sthitiyA~ prApta honA, santoSa, kSamAzIlatA, sadAcAra, uttama phalamaya yogavRddhi, auroM kI dRSTi meM AdeyabhAva, Adarza puruSa ke rUpa meM samAdara, gurutva-gaurava-pratiSThA, sarvottama prazama-sukha tathA anupama zAnti kI anubhUtiye saba prApta hote haiN| 74. yogAGga yama-niyamA''sana prANAyAma pratyAhAra / dhAraNA-dhyAna-samAdhyo'STAvaGgAni yogastheti // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1638] - pAtaMjala yogadarzana 2/29 yoga ke ATha aGga haiM (1) yama (2) niyama (3) Asana (4) prANAyAma (5) pratyAhAra (6) dhAraNA (7) dhyAna aura samAdhi / 75. yogasatya jogasacceNaM jogaM visohei / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1650] - uttarAdhyayana - 29/53 yogasatya se jIva mana-vacana aura kAyA kI pravRtti ko vizuddha karatA hai| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 75
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76. anupama dhyAnI jitendriyasya dhIrasya, prazAntasya sthirAtmanaH / sukhAsanasya nAsAgranthasta netrasya yoginaH // rudrabAhyamanovRttai rdhAraNA dhArayA rayAt / prasannasyA'pramattasya cidAnanda sudhAlihaH // sAmrAjyamapratidvandvamantareva vitanvataH / dhyAnino nopamA loke sadeva manuje'pi hi // . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1673] - jJAnasAra 30/6-7-8 jo jitendriya haiM, dhairyayukta haiM, aura atyanta zAnta haiM, jisakI AtmA asthiratA rahita haiM, jo sukhAsana para virAjamAna haiM, jisane nAsikA ke agrabhAga para locana sthApita kie haiM aura jo yogasahita haiN| dhyeya meM jisane citta kI sthiratArUpa dhArA se vegapUrvaka bAhya indriyoM kA anusaraNa karanevAlI mAnasika-vRtti ko roka liyA haiM, jo prasannacitta haiM, pramAdarahita aura jJAnAnanda rUpI amRtAsvAdana karanevAlA haiM, jo anta:karaNa meM hI vipakSarahita cakravartitva kA vistAra karatA hai, aise dhyAnI kI, deva-manuSyaloka meM bhI sacamuca anya koI-upamA nahIM hai / * 77. yathA rAjA tathA prajA gatAnugatikAH prAyo, dRSyante bahavo narAH / svabhUpamanuvarttante, yathA rAjA tathA prajA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1798 ] - uttarAdhyayanasUtra saTIka 9 adhyayana adhikAMza manuSya gar3ariyA pravAhavAle hote haiM aura apane svAmI kA hI anusaraNa karate haiN| saca hai, jaisA rAjA hotA hai vaisI hI janatA hotI 78. prabuddha sakSama buddho bhoe pariccai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 76
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ - jJAnI 79. na priya, na apriya puruSa hI bhoga kA parityAga kara sakate haiM / piyaM na vijjaI kiMci, appiyaM pi na vijjai / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1813] uttarAdhyayana 9/15 mahAtmA ke lie na koI priya hotA hai aura na koI apriya hotA hai 1 80. saMzayAtmA zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1811] uttarAdhyayana 9/3 cAhatA hai| 81. saMsayaM khalu jo kuNai, jo magge kuNai gharaM / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 4 pR. 1814] uttarAdhdhayana 9/26 sAdhanA meM sandeha vahI karatA hai, jo mArga meM hI ghara karanA ( ThaharanA ) - tapa, dhanuSabANa tavanArAyajutteNaM bhettRNaM kammakaMcuyaM / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1814] uttarAdhyayana 9/22 taparUpI loha bANa se yukta dhanuSa ke dvArA karma rUpI kavaca ko bheda - DAle / 82. zAzvata nivAsa . jatthevaM gantumicchejjA tattha kuvvejja sAsayaM / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1814] - uttarAdhyayana 9/26 jahA~ jAnA cAhate ho, vahIM apanA zAzvata ghara banAo / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 77
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 83. karma - yuddha saddhaM nagaraM kiccA, tava-saMvaramaggalaM / khaMti niuNaMpAgAraM tiguttaM duppahaM sayaM // dhaNuM parakkamaM kiccA jIvaM ca iriyaM sayA / dhiraM ca keyaNaM kiccA, sacceNaM palimaMthae / tavanArAyajutteNaM, bhettUNaM kammakaMcuyaM / muNI vigayasaMgAmo bhavAo parimuccai || , zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1814] uttarAdhyayana 9/20-21-22 muni zraddhA ko nagara, tapa evaM saMvara ko argalA aura kSamA ko trigupti se surakSita evaM aparAjeya sudRDha parakoTA bnaae| phira parAkrama ko dhanuSa, IryAsamiti Adi ko usakI pratyaJcA arthAt Dora tathA dhRti ko usakI mUTha banAkara use satya se bA~dhe / taparUpI loha bANoM se yukta dhanuSa ke dvArA karmarUpI kavaca ko bheda DAle / isaprakAra saMgrAma kA anta kara ke antaryuddha vijetA muni saMsAra se mukta ho jAtA hai| 84. antaryuddha - - vigai saMgAmo bhavAo parimuccaI / uttarAdhyayana 9/22 vikAroM ke sAtha kiyA jAnevAlA saMgrAma saMsAra se mukti dilAtA hai| zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1814] 85. Atma-vijaya jo sahassaM sahassANaM saMgAme dujjae jiNe / egaM jiNejja appANaM, esa se paramo jao | zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1815 ] uttarAdhyayana 9/34 jo puruSa durjeya saMgrAma meM dasa lAkha yoddhAoM ko jItatA hai isakI apekSA vaha eka apane Apako jIta letA hai, yaha usakI parama vijaya hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-478 - -
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86. svayaM ko jIto savvamappe jie jiyaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1815] - uttarAdhyayana 936 eka apane Apako jIta lene para sabako jIta liyA jAtA hai| 87. durjeya AtmA dujjayaM ceva appANaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1815] - uttarAdhyayana 936 AtmA durjeya hai arthAt usapara vijaya pAnA bar3A kaThina hai| 88. bAhya saMgrAma kiM te jujheNa bjjho| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1815] - uttarAdhyayana 935 bAharI yuddha se tujhe kyA prayojana ? 89. AtmajetA sukhI appANameva appANaM jaittA suhamehae / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1815] - uttarAdhyayana - 9/35 AtmA ko AtmA ke dvArA hI jItakara manuSya sukha pAtA hai| 90. Atmayuddha appANameva jujjhaahi| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1815] - uttarAdhyayana 935 AtmA ke sAtha hI yuddha kro| abhidhAna rAjendra koSa meM; sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 79
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 91. hajAra godAna se saMyama zreSTha jo sahassaM sahassANaM mAse mAse gavaM dae / tassAvi saMjamo seo aditassavi kiMcaNaM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1816 ] - uttarAdhyayana 9/40 pratimAha dasa-dasa lAkha gAyoM kA dAna denevAle se kucha bhI nahIM denevAle saMyamI kA saMyama zreSTha hai / 92. caritravAn sAdhaka anupama mAse mAse tu jo bAlo kusaggeNa tu bhuMjae / na so sakkhAya dhammassa kalaM agghai solasiM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1816 ] - uttarAdhyayana 9/14 jo bAla (avivekI) mAsa-mAsa kI tapazcaryA ke anantara kuza kI noka para Tike utanA sA AhAra karatA hai, phira bhI vaha suAkhyAta dharma (samyak-cAritra sampanna munidhana) kI solahavIM kalA ko bhI nahIM pA sktaa| 93. tRSNAH surasA kA mu~ha suvaNNa-rUppassa u pavvayA bhave, siyA hu kelAsasamA asaMkhayA / narassa luddhassa na tehiM kiMci, icchA hu AgAsasamA aNaMtiyA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1817] - uttarAdhyayana 9/48 kadAcit sone aura cA~dI ke kailAza ke samAna vizAla asaMkhya parvata ho jAe~ to bhI lobhI manuSya kI tRpti ke lie ve aparyApta hI haiM; kyoMki icchAe~ AkAza ke samAna ananta haiN| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 80
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94. kabahu dhApe nAya puDhavI sAlI javA ceva, hiraNNaM pasubhissaha / paDipuNNaM nAlamegassa, iha vijjA tavaM care // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1817] . - uttarAdhyayana 9/49 cAvala, jau Adi dhAnya, samasta suvarNa tathA pazuoM se paripUrNa samagra pRthvI bhI lobhI manuSya ko tRpta kara sakane meM asamartha hai / yaha jAnakara tapazcaraNa-icchA-nirodha karanA caahie| 95. icchA, ananta icchA hu AgAsasamA aNaMtiyA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1817] - uttarAdhyayana 9/48 icchAe~ AkAza ke samAna ananta haiN| 96. kAma-kaNTaka sallaM kAmA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1818] - uttarAdhyayana 9/33 kAma-bhoga zalya hai| 97. kaSAya-pariNAma ahe vayai koheNaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1818] - uttarAdhyayana 954 AtmA krodha se nIce giratI hai| 98. kAma-pariNAma kAme patthemANA, akAmA jaMti duggaiM / __ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1818] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 81
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayana 9/53 kAma - bhoga kI icchA karanevAle unakA sevana na karate durgati meM cale jAte haiN| 99. kAma, viSadhara kAmA AsIvisovamA / kAma - bhoga viSadhara sarpa ke samAna hai / 100. kAma - jahara visaM kAmA / kAma - bhoga viSatulya hai / 101. dambha - pariNAma zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1818 ] uttarAdhyayana 9/53 mAyAgai paDigghAo / - 1 - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1818 ] uttarAdhyayana 9/53 uttarAdhyayana 9/54 dambha se sugati kA vinAza hotA hai| - 102. lobha pariNAma - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1818 ] lohAo duhao bhayaM / hue bhI zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1818] uttarAdhyayana 9/54 lobha se aihika ora pAralaukika donoM prakAra kA bhaya hotA hai / 103. abhimAna - pariNAma mANaM ahamAI / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga pR. 1818 ] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa khaNDa-4 * 82
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ - uttarAdhyayana - 9/64 abhimAna se adhamagati hotI hai| 104. vicakSaNa viNiyadRnti bhogesu / .. - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1819] - uttarAdhyayana 9/62 vicakSaNajana bhogoM se nivRtta hI hote haiN| 105. dravya-paryAya dravyaparyAyaviyutaM, paryAyAdravyavarjitAH / kva kadA kena kiM rUpA dRSTA mAnena kena vA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1860] - sanmatitarka12 evaM syAdvAdamaMjarI pR. 19 paryAyarahita dravya aura dravyarahita paryAya, kisane, kisa samaya, kahA~ para, kisa rUpa meM aura kauna-se pramANa se dekhe haiM ? arthAt dravya binA paryAya aura paryAya binA dravya kahIM bhI saMbhava nhiiN| 106. jainadarzana meM samagradarzana udadhAvivasarvasiMdhavaH samudIrNAstvayi nAtha dRSTayaH / nacatAsubhavAn pradRzyate,pravibhaktAsusaritsvivodadhiH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1885-1898] - dvAtriMzat dvAtriMzikA - 413 he nAtha ! jisaprakAra sabhI nadiyA~ samudra meM jAkara sammilita hotI haiM, vaise hI vizva ke sampUrNa (dRSTiyA~) darzana Apake zAsana meM samAviSTa ho jAte haiN| jisaprakAra bhinna-bhinna nadiyoM meM samudra dikhAI nahIM detA, usI prakAra bhinna-bhinna darzanoM meM Apa dikhAI nahIM dete| phira bhI jaise nadiyoM kA Azraya samudra hai, vaise hI samasta darzanoM kA Azrayasthala ApakA zAsana hI hai| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 83
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 107. jainadarzana meM naya natthi naehiM vihuNaM suttaM attho ya jiNamae kiMci / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1887-1899] - vizeSAvazyaka sabhASya 2277 jainadarzana meM eka bhI sUtra aura artha aisA nahIM hai, jo nayazUnya ho / 108. dravya-lakSaNa davvaM pajjava vijuyaM, davvaviuttA ya pajja vA Nasthi / uppAyaTiibhaMgA, haMdi daviya lakkhaNaM eyaM // . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1889] - sanmati tarka 102 dravya kabhI paryAya ke binA nahIM hotA hai aura paryAya kabhI dravya ke . binA nahIM hotI hai / ata: dravya kA lakSaNa utpAda, nAza aura dhruva (sthiti) rUpa hai| 109. padArtha-prakRti uppajjaMti vayaMti a, bhAvA niameNa pjjvnnyss| davvaTThiyassa savvaM, sasayA aNuppaNama vinnttuN|| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1889] ' - sanmatitarkatA paryAya dRSTi se sabhI padArtha niyama se utpanna bhI hote haiM, aura naSTa bhI, parantu dravyadRSTi se sabhI padArtha utpatti aura vinAza se rahita sadAkAla dhruva haiN| 110. naya tamhA savvevi NayA, micchAdiTThI sapakkhapaDibaddhA / aNoNaNissiAuNa, havaMti sammatta sabbhAvA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga / pR. 1891] - sanmati tarka 11 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 84
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ apane-apane pakSa meM hI pratibaddha paraspara nirapekSa sabhI naya (mata) mithyA haiM; asamyaka haiM, parantu ye hI naya jaba paraspara sApekSa hote haiM; taba satya evaM samyak bana jAte haiN| 111. nayajJa praNata nayAstava syAt padalAMchanA, ime rasopaviddhA iva lohadhAtavaH / / bhavantyabhipretaphalA yatastato bhavantamAryAH praNatA hitaiSiNaH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1898 ] - samantabhadra-svayaMbhU stotra, vimalanAthastava 65 jisataraha rasoM ke saMyoga se lohA abhISTa phala ko denevAlA bana jAtA hai; usItaraha nayoM meM 'syAt' zabda lagAne se bhagavAna ke dvArA pratipAdita naya iSTa phala ko dete haiN| isIlie apanA hita cAhanevAle loga bhagavAn ke samakSa praNata haiN| 112. ajJAnI narkagAmI tivvAbhitAve narAe paDaMti / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1917] - sUtrakRtAMga 1/503 ajJAnI jIva atyadhika andhakAra evaM tIvra abhitApavAle naraka meM par3ate haiN| 113. raudra pariNAmI pAvAiM kammAiM kareMti rUddA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1917] - sUtrakRtAMga 1/5AR raudra pariNAmI jIva pApakarma karate haiN| 114. nArakIya jIva duHkhI dukkhaMti dukkhI iha dukkaDeNa / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 85
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1920 ] sUtrakRtAMga 13116 nArakIya jIva yahA~ para kie hue duSkRtyoM ke kAraNa hI du:khI hokara WORD vahA~ du:kha pAte haiM / 115. yathA karma tathA bhAra jahAkaDaM kamme tahA si bhAre / G jaisA karma kiyA hai vaisA hI usakA bhAra samajho / 116. dhana - mahattA - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1921] sUtrakRtAMga 15026 jassa dhaNaM tassa jaNa, jassattho tassa baMdhavA bahave / dhaNarahio u maNUso, hoi samo dAsasehiM || zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1932 ] mahAnizItha 1/3 jisake pAsa dhana hai, usake sage sambandhI bahuta hote haiM jisake pAsa dhana-sampatti hai usake baMdhujana bhI bahuta hote haiN| saMsAra meM dhanavihIna manuSya dAsa, nokara-cAkara ke samAna ho jAtA hai / BUR " 117. jJAna, akelA ege nANe / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 4 pR. 1938] sthAnAMga - 11/35 upayoga kI apekSA se jJAna eka prakAra kA hai / 118. jJAna -akkharassa anaMta bhAgo NiccugghADio jati puNa sovi / AvarijjA teNa jIvo ajIvattaM pAvejjA | zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1939] naMdIsUtra - 77 abhidhAna rAjendra koSa meM sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 86
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ sabhI saMsArI jIvoM kA kama-se-kama akSarajJAna kA anantavA~ bhAga to sadA udghATita hI rahatA hai| 119. mati-zruta jattha mainANaM tattha suyanANaM / jattha suyanANaM tattha matinANaM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1939] evaM [bhAga ? pR. 511] . - bRhatkalpavRtti sabhASya 1 // jahA~ matijJAna hai, vahA~ zrutajJAna hai aura jahA~ zrutajJAna hai; vahA~ matijJAna hai| 120. dvividhajJAna duvihe nANe pannate-taMjahA - paccakkhe ceva, parokkhe ceva / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1940] - sthAnAMga - 220/60 jJAna do prakAra kA kahA hai-pratyakSa aura parokSa / 121. mithyAdRSTi nANA phalAbhAvAo, micchaddidvissa annANaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1945] - vizeSAvazyakabhASya 115 jJAna ke phala (sadAcAra) ke abhAva meM mithyAdRSTi kA jJAna ajJAna 122.. dravyazruta davvasuyaM je annuvutto| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1949] - vizeSAvazyakabhASya 129 jo zruta upayogazUnya hai, vaha saba dravyazruta hai| abhidhAna rAjendra koSa meM. sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 87
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 123. jJAna-prakAra viSayapratibhAsAkhyaM, tathAtmapariNAmavat / tattvaMsaMvedanaM caiva, tridhA jJAnaM prakIrtitam // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1978] evaM [bhAga 7 pR. 805] - siddhasena dvAtriMzat - dvAtriMzikA 26/12 jJAna tIna prakAra kA hai-viSaya pratibhAsajJAna, Atma pariNatijJAna aura tattva saMvedanajJAna / 124. jJAna-nimagna jJAnI nimajjati jJAne, marAla iva mAnase / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1980] - jJAnasAra - 5 jaise rAjahaMsa mAnasarovara meM nimagna rahatA hai, vaise hI jJAnI jJAna ke amRta meM hI nimagna rahatA hai| 125. jJAna pIyUSamasamudrotthaM, rasAyaNamanauSadham / ananyA'pekSamaizvaryaM jJAnamAharmanISiNaH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1980] - jJAnasAra 5/8 'jJAna' samudra ke binA prAdurbhUta amRta hai, binA auSadhi kA rasAyana hai aura kisI kI apekSA na rakhanevAlA aizvarya hai-aisA manISiyoMne kahA hai / 126. jJAna-vinaya pUraka jo viNao taM nANaM, jaM nANa so u vuccaI vinno| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1980] - dazapayannA-candravedhyaka prakIrNaka - 62 jo vinaya hai, vahI jJAna hai aura jo jJAna hai, vahI vinaya kahA jAtA hai| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 88
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 127. ajJAnI, sUara majjatyajJaH kilAjJAne, viSThAyAmiva zUkaraH / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1980] - jJAnasAra - 50 jaise sUara hamezA viSTA meM magna rahatA hai, vaise hI ajJAnI sadA ajJAna meM hI masta rahatA hai| 128. jJAna aura vinaya viNaeNa lahai nANaM, nANeNa vijANai viNayaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1980] - dasapayannA-candravedhyaka prakIrNaka - 62 vinaya se jJAna prApta hotA hai aura jJAna se vinaya jAnA jAtA hai / 129. granthibhid jJAna-dRSTi asti ced granthibhidjJAnaM, kiM citraistantrayantraNaiH / pradIpA kvopayujyante, tamo'nI dRSTireva cet // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1980] - jJAnasAra 5/6 jisane antaraGga rAga-dveSa mohagraMthi kA AtmajJAna prApta kara liyA ho, use vividha tantra-mantra aura yantra zAstroM kI kyA AvazyakatA ? jaba andhakAra kA bhedana karanevAlI dRSTi hI tumhAre pAsa hai to kRtrima dIpamAlA kA kyA prayojana hai ? 130. vahI zreSTha jJAna nirvANa padamapyekaM, bhAvyate yanmuhurmuhuH / tadeva jJAnamutkRSTaM nirbandho nAsti bhUyasA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1980] - jJAnasAra 52 eka bhI nirvANa sAdhaka pada, jo ki bAra-bAra AtmA ke sAtha bhAvita kiyA jAtA hai, vahIM zreSTha jJAna hai| adhika jJAna kI AvazyakatA nahIM hai| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 89 - -
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 131. nirbhaya yogI kA Ananda nirbhayaH zakravad yogI, nandatyAnandanandane / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1980] - jJAnasAra 50 indra kI taraha nirbhaya yogIrAja AtmAnanda rUpa nandanavana meM mauja karatA hai| 132. kolhU kA baila vAdA~zca prativAdA~zca, vadanto nizcitattathA / tattvAntaM naiva gacchanti, tilakapIlakavadgatau // ___ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1980] - yogabindu - 67 evaM jJAnasAra 514 jo nizcita rUpa se-naiyAyika yA tArkika zailI se pakSa-vipakSa meM apanI-apanI dalIleM upasthita karate hue vAda-prativAda-khaNDana-maNDana meM lage rahate haiM; ve tattva nirNaya taka nahIM pahuMca pAte haiM / unakI sthiti kolhU ke baila jaisI hotI hai; jo kolhU ke cAroM ora cakkara lagAtA rahatA hai para kabhI kisI nizcita chora para nahIM pahuMca pAtA / 133. jJAnAloka iha bhavie vi nANe, parabhavie vinANe, tadubhaya bhavie vinnaanne| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1982] - bhagavatI - 100 [1] jJAna kA prakAza isa janma meM rahatA hai, dUsare janma meM rahatA hai aura kabhI donoM janmoM meM bhI rahatA hai| 134. svakarma-siddhi sve sve karmaNyabhirataH saMsiddhi labhate naraH / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1985] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4. 90 -
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavadgItA 18/45 apane-apane ucita karma meM lage rahane se hI pratyeka manuSya ko siddhi prApta hotI hai / 135. karma se siddhi svakarmaNA tamabhyarcya siddhiM viMdatI mAnavaH / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1985] bhagavadgItA 18/46 apane zreSTha karmoM ke dvArA usa paramAtmA kI arcanA karake hI prANI - siddhi ko pAtA hai / 136. AtmA kisase labhya ? satyena labhya tapasA hyeSa AtmA / samyagjJAnena brahmacaryeNa nityam // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1985 ] muNDakopaniSad 31/5 yaha AtmA nitya satya se, tapa se, samyagjJAna se tathA brahmacarya se hI prApta kI jA sakatI hai / 137. jJAna kriyA, do paMkha - ubhAbhyAmeva pakSAbhyAM yathA khe pakSiNo gatiH / tathaiva jJAnakarmabhyAM prApyate brahmazAzvatam // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1985 ] yogavAziSTha - vairAgya prakaraNa 17 jisaprakAra pakSI ko AkAza meM ur3ane ke lie do paroM kI AvazyakatA hotI hai / donoM para barAbara hone se hI vaha ur3a sakatA hai usI prakAra jJAna aura karma donoM ke samanvaya se hI paramapada ( zAzvata brahma) prApta kiyA jA sakatA hai / 138. jJAna kI parAkASThA BOR sarvaM karmAkhilaM pArtha ! jJAne parisamApyate / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 91
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1986] - bhagavadgItA - 4/33 he pArtha ! sampUrNa karma jJAna meM zeSa hote haiM arthAt jJAna unakI parAkASThA hai| 139. karma se bandhana, jJAna se mukti karmaNA badhyate jantu-vidyayA tu pramucyate / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1986] - mahAbhArata zAMtiparva - 2407 jIva karma se ba~dhatA hai aura jJAna se mukta hotA hai| 140. ekAnta kyA ? nANaM kiriyArahiyaM, kiriyAmittaM ca do vi egaMtA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1988 ] - sanmatitarka - 3/68 kriyAzUnya jJAna aura jJAnazUnya kriyA-donoM hI ekAnta hai| 141. jJAna-kriyA se bhavapAra dohiM ThANehiM saMpanne aNagAre aNAiyaM aNavadaggaM / dIhamaddhaM vA cAuraMtasaMsAra kaMtAraM vIivaejjA / taM jahA-vijjAe ceva, caraNeNa ceva // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1988] - sthaanaaNg| vANA jIva do sthAnoM se saMsAra rUpI aTavI ko pAra karatA hai-vidyA (jJAna) aura cAritra se| 142. jJAna-kriyA se siddhi saMjoga siddhIi phalaM vayaMti, na hu egacakkeNa raho payAi / aMdho ya paMgU ya vaNe samiccA, te saMpauttA nagaraM paviTThA // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 92
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1988 ] . evaM [bhAga 6 pR. 443] - Avazyaka niyukti 102 upodghAta saMyoga-siddhi (jJAna-kriyA kA saMyoga) hI phaladAyI hotI hai| eka pahie se kabhI ratha nahIM calatA / jaise andhA aura paMgu milakara vana ke dAvAnala se pAra hokara nagara meM surakSita pahu~ca gae, vaise hI sAdhaka bhI jJAna aura kriyA ke samanvaya se hI mukti prApta karate haiN| 143. jJAna aparyApta na nANa mitteNa kajja niphphattI / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1989] - Avazyaka niyukti - 34157 mAtra jJAna prApta kara lene se hI kArya kI siddhi nahIM ho jAtI / 144. AcaraNa mahattvapUrNa aNaMto'vi ya tariDaM, kAiyaM jogaM na juMjai naIe / so vujjhai soeNaM, evaM nANI caraNahINo // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1990] - Avazyaka niyukti 34160 .. tairanA jAnate hue bhI yadi koI jalapravAha meM kUdakara kAyaceSTA na kare, hAtha-pA~va hilAe nahIM, to vaha pravAha meM DUba jAtA hai| dharma ko jAnate hue bhI yadi koI usapara AcaraNa na kare to vaha saMsAra-sAgara ko kaise taira * sakeMgA ? 145. jJAna-sampanna nANasaMpanneNaM jIve cAurate saMsAre kaMtAre Na viNassai / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1993] - uttarAdhyayana - 29/60 jJAna se sampanna jIva caturgati rUpa saMsAra-aTavI meM nahIM bhaTakatA hai| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4.93 ) -
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146. jJAna-gumphita jahA sUi sasuttA, paDiyA na viNassai / tahA jIve sasutte, saMsAre na viNassai // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1993] - uttarAdhyayana 29/604 jaise dhAge meM piroi gaI sUI kUr3e-kacare meM gira jAne para bhI guma nahIM hotI vaise hI jJAnarUpI dhAge se yukta jIva saMsAra meM nahIM bhaTakatA aura na hI vinAza ko prApta hotA hai| 147. jJAna, prakAzaka nANa saMpannayAeNaM jIve, savvabhAvAbhigamaM jaNayai // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 1993] - uttarAdhyayana - 29/61 jJAna kI sampannatA se jIva sabhI padArtha-svarUpa ko jAna sakatA hai| 148. sUtra banAma artha pramANa atthadharo tu pamANaM, titthagara muhuggatto tu so jamhA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1995] - nizIthabhASya 22 . sUtradhara (zabda-pAThI) kI apekSA arthadhara (sUtra rahasya kA jJAtA) ko pramANa mAnanA cAhie, kyoMki artha sAkSAt tIrthaMkaroM kI vANI se niHsRta hai| 149. jJAnI-nindA niSedha mA nANINamavaNaM, karesu tA dIva tullANaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1996 ] . - jIvAnuzAsanasaTIka 16 dIpatulya jJAniyoM kI nindA (avarNavAda) mata karo / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 94
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150. jJAna pUjanIya nANAhiyassa nANaM puijjai / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 1996] - jIvAnuzAsanasaTIka 16 vastuta: jJAniyoM kA jJAna hI pujA jAtA hai / 151. zubhakarmAnugAminI sampatti nipAnamiva maNDUkAH sara: pUrNamivANDajAH / zubhakarmANamAyAnti, vivazAH sarvasampadaH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2003] - hitopadeza 1476 evaM dhrmsNgrh| __ jaise bhare jalAzaya meM meMDhaka Ate haiM aura bhare sarovara para pakSI Ate haiM, vaise hI jahA~ zubhakarmoM kA saMcaya hai; vahA~ sarva sampattiyA~ vivaza hokara calI AtI haiN| 152. pazcAttApa se kSapaka zreNI pacchANutAveNaM virajjamANe karaNaguNa seTiM pddivjji| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2018] - uttarAdhyayana - 29/8 kRtapApa ke pazcAttApa se jIva vairAgyavanta hokara kSapaka zreNI prApta karatA hai| 153. Atma-niMdA se pazcAttApa nindaNayAeNaM pacchANutAvaM jaNayai / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2018] - uttarAdhyayana 294 apanI niMdA karane se jIva pazcAttApa arthAt-"maiMne yaha pApa kyoM kiyA ?" aisA apane prati kheda vyakta karatA hai| - abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 95 - - - -
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM bhasma jaM annANI kammaM, khavei bahuyAhiM vAsakoDIhiM / taM nANI tihiM gutto, khaver3a UsAsamitteNaM // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2057] evaM [bhAga 7 pR. 165] saMbodhasattara 100 154. kSaNa mahApratyAkhyAna 101 meM ajJAnI vyakti jina karmoM ko karor3oM varSoM vyakti unhIM karmoM ko zvAsamAtra meM (kSaNabhara meM) 155. ghara kA jogI joginA 1 atiparicayAdavajJA bhavati viziSTe'pi vastuni prAyaH / lokaH prayAgavAsI, kUpe snAnaM sadA carati // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 4 pR. 2070 ] dharmabindu 1/48 [48] prAya: viziSTa vastu se bhI atiparicaya rakhane se avajJA yA avagaNanA hone lagatI hai| jaise prayAga meM rahanevAle gaMgA meM nahIM nahAkara sadA kue~ ke jala se hI snAna karate haiM / 156. ghara kI murgI sAga barAbara atiparicayAdavajJA / B adhika paricaya karane se anAdara hotA hai / 157. darzanAvaraNIya prakAra kSaya karatA hai, jJAnI - kSaya kara detA hai / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2070 ] dharmabindu saTIka 1/48 [48] BUR suha paDibohA niddA,... NiddA NiddAya dukkha paDibohA / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2072 ] nizIthabhASya - 133 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa - 4 * 96
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaya para sahajatayA jAga jAnA 'nidrA' hai, kaThinAI se jAgA jAe vaha 'nidrA-nidrA' hai| 158. vacana-phalazruti vayaNaM vinnANa phalaM, jai taM bhaNie vi natthi kiM teNaM? - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2074] - vizeSAvazyaka - 1513 vacana kI phalazruti hai arthajJAna / jisa vacana ke bolane se artha kA jJAna nahIM ho to usa vacana se kyA lAbha ? 159. sAmAyika sAmAio vaUtto, jIvo sAmAiyaM sayaM ceva / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2076] - vizeSAvazyaka bhASya 1529 sAmAyika meM upayoga rakhanevAlI AtmA svayaM hI sAmAyika ho jAtI hai| 160. nirbhayatA NibmayaM jattha corabhayaM natthi / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2080] - nizItha cUrNi - 1 jahA~ nirbhayatA hai, vahA~ corabhaya nahIM hotA / 161. dRDha pratijJa lajjAguNaudhajananIjananImiva svA-, matyantazuddhahRdayAmanuvartamAnAm // tejasvinaH sukhamasUnapi santyajanti, / satyavratavyasanino na punaH pratijJAm // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4: pR. 2092] - bhartRharikRta nItizataka 18 (pariziSTa) _abhidhAna rAjendra koMSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . '7 Ama pArasa khaNDa-4.97
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyavrata meM ruci rakhanevAle tejasvI puruSa prANoM ko bhI sukhapUrvaka chor3a dete haiM, kintu ve atyanta zuddha hRdayavAlI evaM anukUla AcaraNa karanevAlI apanI mAtA ke samAna lajjAdi guNa samUha ko utpanna karanevAlI pratijJA ko kabhI nahIM chodd'te| 162. paJcAmRta niyamAH zaucasantoSau svAdhyAyatapasI api / devatApraNidhAnaM ca, yogA''cAyairudAhRtAH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2093] - dvAtriMzad-dvAtriMzikA. 222 yogAcAryoM ne pA~ca niyama yoga ke lie paJcAmRta ke rUpameM nirdiSTa kie haiM-inameM prathama amRta pavitratA, (mana-vacana-zarIrase) dUsarA amRta santoSa, tIsarA amRta svAdhyAya, cauthA amRta tapazcaryA tathA pA~cavAM amRta Izvara-praNidhAna yA devastuti kahA hai| 163. pASANahRdaya .. jo u paraM kaMpaMta, guNa na kaMpae kaDhiNabhAvo / eso ya niraNukaMpo, paNatto vIyarAgehi // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2108] evaM [bhAga 5 pR. 1514] evaM [bhAga ? pR. 225] - bRhatkalpabhASya 1320 kaThora hRdayavAlA vyakti dUsare ko pIr3A se kA~patA huA dekhakara bhI prakampita nahIM hotA, vaha anukaMpArahita kahalAtA hai / cU~ki anukaMpA kA artha hI hai-kA~pate hue ko dekhakara kaMpita honaa| 164. mRtyudarzI se tiryaJcadarzI je mAradaMsI se NisyadaMsI, je NirayadaMsI se tiriyrNsii| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2109] - AcArAMga - 1/R/A130 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 98
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo mAradarzI (mRtyudarzaka) hotA hai, vahIM narkadarzI hotA hai aura jo narkadarzI hotA hai, vahIM tiryaJcadarzI hotA hai| 165. nirodha-hAni muttanirohe cakkhU vaccaniroheNa jIviyaM cayai / - - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga / pR. 2116) - oghaniyukti 197 atyadhika mUtra ke vega ko rokane se netra-jyoti naSTa ho jAtI hai aura tIvra malavega ko rokane se jIvana naSTa ho jAtA hai| 166. abhyAsa-vairAgya abhyAsavairAgyAbhyAM tannirodhaH / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2116] - yogadarzana 112 abhyAsa (nirantara kI sAdhanA) aura vairAgya (viSayoM ke prati virakti) ke dvArA cittavRttiyoM kA nirodha hotA hai| 167. nirodha se nukasAna uDDhaM nirohe koDhaM, sukkaniroha bhavaI apumaM / [gelannaM vA bhave tisuvi] . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2116 ] evaM [bhAga 7 pR. 178] - oghaniyukti 197 alavAyu ko rokane se kuSTharoga evaM vIrya ke vega ko rokane se / puruSatva naSTa hotA hai| 168. AtmA kI nirliptAvasthA lipyate pudgalaskandho, na lipye pudgalairaham / citravyomAMjaneneva dhyAyanniti na lipyate // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2117] - - - abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4.99
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnasAra 113 jaise vicitra AkAza aMjana se lipta nahIM hotA hai vaise hI arUpI AtmA bhI karmalepa se yathArtha meM lipta nahIM hotii| kevala pudgala hI pudgala se lipta hotA hai / isaprakAra se dhyAna karanevAle karmamala se lipta nahIM hote / 169. nirliptatA - liptatAjJAnasampAta-pratighAtAyakevalam / nirlepajJAnamagnasya kriyA sarvopayujyate // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2117] jJAnasAra - 11/4 jo yogI nirlepa jJAna meM magna hai, usakI sabhI satkriyA upayogI hotI hai, liptatA jJAna ke Agamana nivAraNa ke lie upayogI hotI hai| 170. jJAna - siddha nirlipta saMsAre nivasan svArthasajjaH kajjalavezmani / lipyate nikhilo loke, jJAnasiddho na lipyate // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 4 pR. 2117] jJAnasAra 11A kAjala ke ghara ke samAna saMsAra meM rahA huA svArtha tatpara samastaloka karma se lipta hotA hai arthAt karma se ba~dhatA hai, jabaki jJAna se paripUrNa kabhI bhI lipta nahIM hotA / 171. nizcaya - vyavahAra dRSTi - alipto nizcayenAtmA, liptazca vyavahArataH / zuddhayatyaliptayA jJAnI, kriyAvAn liptayA dRzA // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2117] jJAnasAra 116 nizcayanaya ke anusAra jIva karma bandhanoM se jakar3A huA nahIM hai lekina vyavahAranaya ke anusAra vaha jakar3A huA hai / jJAnIjana nirlipta dRSTi se zuddha hote haiM aura kriyAzIla liptadRSTi se azuddha / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa - 4 * 100 - -
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172. AtmajJAnI, alipta * nAhaM pudgalabhAvAnAM kartA kArayitA'pi na ca | nAnumantA'pi cetyAtmajJAnavAn lipyate katham ? // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2117] - jJAnasAra 11/2 maiM paudgalika bhAvoM kA kartA, preraka aura anumodaka nahIM hU~, aise vicAravAlA AtmajJAnI lipta kaise ho sakatA haiM ? 173. satkarma, sukhada iha loge sucinnA kammA paraloge, suhaphalaM vivAgaM saMjuttA bhavanti // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2134 ] sthAnAMga 1/4/2/282 isaloka meM kie hue satkarma paraloka meM sukhaprada hote haiM / 174. satkarma - ihaloge sucinnA kammA ihaloge, suhaphalaM vivAgaM saMjuttA bhavaMti / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2134 ] sthAnAMga 4/4/2/282 [2] isa jIvana meM kie hue satkarma isa jIvana meM sukhadAyI hote haiM / - 175. nirveda se vairAgya nivvaeNaM divvaM mASNusa tericchiesu / kAmabhogesu nivveyaM habbAmAgacchaD // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2134 ] uttarAdhyayanA 29/4 nirveda bhAvanA se devatA, manuSya aura tiryaMca sambandhI kAma - bhogoM se zIghra hI vairAgya utpanna ho jAtA hai / 176. zaMkAgrasta bhaya saMkAbhoo na macchejjA / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 101
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI abhidhAna rAjendra koca [ bhAga 1 pR. 2147] uttarAdhyayana 2/23 jIvana meM zaMkAoM se bhayamIta hokara mAta calo / 177. kartavya na ya vittAsaha paraM / - uttarAdhyayana 2/22 kisI bhI jIva ko kaSTa nahIM denA cAhie / 178. maunapUrvaka kyA kareM ? mUtrotsargaM matvetsargaM, maithunaM snAnabhojanam / sandhyAdikarma pujAM ca kuryAjjApaM ca maunavAn // , - - jA rahe haiM / zrI abhiyAna rAjendra koca [bhAga + pR. 2147 ] mala-mUtra kA bisarjana, mauthuna, snAna, bhojana, sandhyAdi karma (sAyaMprAtaH kAlIna nitya dharmakArya) pujA aura japa - ye sAre kArya maunapUrvaka karanA cAhie / 179. parapIr3aka tamAto te tamaM jjanti, maMdA AraMbha nissiyA / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2172] sUtrakRtAMga 1A para - pIr3A meM lage hue ajJAnI jIva aMdhakAra se aMdhakAra kI ora g zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 4 pR. 2162] dharma saMgraha 2/126 180. asatya prarUpaNA - je te u vAiNo evaM loe tesi kuo siyA ? zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2172-] sUtrakRmAMgA - AA - abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa khaNDa-4 102
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo asatya kI pralpaNA karate haiM, ve saMsAra sAgara ko pAra nahIM kara skte| 181. nAstika-dhAraNA natthi puNNe va pAve vA Natthi loe ito pare / sarIrassa viNAseNaM, viNAso hoti dehiNo // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2172] - sUtrakRtAMga - IMAn2 na puNya hai, na pApa hai aura na isa dRzyamAn loka ke atirikta koI saMsAra hai / zarIra kA nAza hote hI jIva kA nAza ho jAtA hai| 182. anyatva . anno jIvo, annaM sarIraM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2173] - sUtrakRtAMga 243 .. AtmA aura hai zarIra aura hai / 183. apekSA dRSTi se nArI bAhyayaddaSTeH sudhAsAra ghaTitA bhAti sundarI / tattvadRSTestu sAkSAt sA viNmUtrapiTharodarI // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2182] - jJAnasAra 19/4 bAhyadRSTiyukta vyakti ko nArI amRta ke sAra se banI lagatI hai, jabaki tattvadRSTi ko vaha strI mala-mUtra kI haMDiyA jaisI udaravAlI pratIta hotI hai| 184. bAhyAntara dRSTi meM: deha lAvaNyalaharIpuNyaM vapuH pazyati bAhyadRk / tattvadRSTiH zvakAkAnAM bhakSyaM kRmIkulAkulam // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2182 ] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 103
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ - jJAnasAra 198 bAhyadRSTi manuSya saundarya-taraMga ke mAdhyama se zarIra ko pavitra dekhatA hai, jabaki tattvadRSTi manuSya usI zarIra ko kauoM aura kuttoM ke khAne yogya aneka kRmiyoM se bharA huA khAdya dekhatA hai| 185. tattvadraSTA sadA sajaga bhramavATI bahirdRSTi bhramacchAyA tadIkSaNam / abhrAntastattvadRSTistu nAsyAM zete sukhAzayA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga / pR. 2182] - jJAnasAra - 192 bAhyadRSTi bhrAnti kI vATikA hai aura bAhyadRSTi kA prakAza bhrAnti. kI chAyA hai, lekina bhrAntivihIna tattvadRSTivAlA jIva bhUlakara bhI bhrama kI chAyA meM nahIM sotaa| 186. vizvopakAraka na vikArAya vizvasyopakArAyaiva nirmitAH / . sphuratkAruNyapIyUSa-vRSTayastattvadRSTayaH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2182 ] - jJAnasAra - 190 karuNA kI amRtavRSTi karanevAle tattvadRSTi puruSoM kA vikAra ke lie nahIM, apitu vizvopakAra ke lie nirmANa huA hai / 187. jaisI dRSTi, vaisI sRSTi grAmA''rAmAdi mohAya, yadRSTaM bAhyayAdRzA / tattvadRSTyA tadevAnta taM vairAgyasampade // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2182] jJAnasAra 198 gA~va-upavana Adi ko bAhya dRSTi se dekhanA moha ko bar3hAnA hai aura tattvadRSTi se usI vastu ko dekhane se vairAgyaguNa kI vRddhi hotI hai| abhidhAna rAjendra koSa meM, sRkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 104
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188. bAhyAntara dRSTi kI samajha bhasmanA kezalocena, vapudhRtamalena vA / mahAntaM bAhyadRg vetti, citsAmrAjyena tattvavit // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2182] - jJAnasAra - 19 bAhyadRSTi manuSya zarIra para rAkha malanevAle ko athavA zarIra para maladhAraNa karanevAle ko mahAtmA samajhatA hai, jabaki tattvadRSTi manuSya jJAna kI garimA vAle ko mahAn mAnatA hai / 189. mohadRSTi va tattvadRSTi rUpe rUpavatI dRSTi dRSTavA rUpaM vimuhyati / majjatyAtmani nIrUpe, tattvadRSTistvarUpiNI // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2182] - jJAnasAra - 194 . . bAhya rUpavAlI moha-dRSTi jar3avastu meM rUpa dekhakara mohita hotI hai, jabaki rUparahita tattvadRSTi rUpAtIta AtmA ke svarUpa (sukha) meM hI lIna ho jAtI hai| 190. tAttvika sarvotkRSTa tAttvikasya samaM pAtraM na bhUto na bhaviSyati / . - zrI abhiyAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2183 ] - dharmasaMgraha - 2 tattvavid ke samAna pAtra na to atIta meM huA aura na hogaa| 191. tAttvika zreSTha mahAvratI sahastreSu varameko tAttvikaH / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2183] - dharmasaMgraha ?, pR. 205 hajAroM mahAvratiyoM meM eka tAttvika zreSTha hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 105
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192. jIva anAsrava rAIbhoyaNa virao, jIvo bhavai aNAsavo / - uttarAdhyayana rAtri - bhojana ke tyAga se jIva anAstrava hotA hai / 193. tapa- paribhASA zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2199 ] 30/2 tApayati aSTaprakAraM karma iti tapaH / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2199] Avazyaka malayagiri khaNDa 21 jo ATha prakAra ke karmoM ko tapAtA hai, use 'tapa' kahate haiM / APPCOR 194. duHsahya nahIM - dhanArthinAM yathA nAsti, zItatApAdidussaham / tathA bhava- viraktAnAM tattvajJAnArthinAmapi // 1 zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2202 | jJAnasAra 31/3 jaise dhanArthI ke lie sardI aura garmI dusahya nahIM hai vaise hI saMsAra se virakta tattvajJAnArthI ke lie zItatApAdi kucha bhI dusahya nahIM hai / 195. tapa hI jJAna BA jJAnameva budhA prAhuH, karmaNAM tApanAttapaH / A zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2202] jJAnasAra - 31 paMDitoM kA kahanA haiM ki karmoM ko tapAnevAlA hone se tapa, jJAna hI hai| 196. zuddha tapa kI kasauTI yatra brahma jinAca ca kaSAyANAM tathA hatiH / sAnubandhA jinAjJA ca tattapa zuddhamiSyate // , abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 106
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2202] - jJAnasAra - 310 jahA~ brahmacarya ho, jinapUjA ho, kaSAyoM kA kSaya hotA ho aura anubandha sahita jinAjJA pravartita ho, aisA tapa zuddha mAnA jAtA hai| 197. bAhyAbhyantara tapasvI muni mUlottaraguNazreNi-prAjyasAmrAjya siddhaye / bAhyamAbhyantaraM cetthaM tapaH kuryAnmahAmuniH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 'pR. 2202] - jJAnasAra - 31/8 mUlaguNa aura uttaraguNa kI zreNisvalpa vizAla sAmrAjya kI siddhi ke lie mahAmunIzvara (zreSThamuni) bAhya aura antaraMga tapa karate haiM / 198. tapa kaisA ho ? tadeva hi tapaH kAryaM durthyAnaM yatra no bhavet / yena yogA na hIyante, kSIyante nendriyANi vA // . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2202] - jJAnasAra - 310 vaisA hI tapa karanA cAhie jisase ki mana meM durdhyAna na ho, yogoM kI hAni na ho aura indriyA~ kSINa na ho / 199. ulaTI cAla saMtajanoM kI AnusrotasikI vRtti-rbAlAnAM sukhazIlatA / prAtisrotasikI vRtti jJAninAM paramaM tapaH / / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2202] - jJAnasAra 310 lokapravAha kA anusaraNa karane kI vRtti, ajJAniyoM kI sukhazIlatA hai, jabaki jJAnI puruSoM kI loka-pravAha ke viruddha calane kI vRtti parama tapa abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 107
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200. tapa vahI ! so hu tavo kAyavvo jeNa maNo'maMgalaM na ciMtei / jeNa na iMdiyahANI, jeNa ya jogA na AyaMti // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga pR. 2204] - mahAnizItha cUrNi vahI tapa karanA cAhie jisase ki mana amaMgala na soce, indriyoM kI hAni na ho aura nityaprati kI yoga-dharma kriyAoM meM vighna na aaeN| 201. niSkAma tapa no pUyaNaM tavasA aavhejjaa| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2204] - sUtrakRtAMga - IMAT tapa ke dvArA pUjA-pratiSThA kI abhilASA nahIM karanI caahie| 202. vANI-tapa anudvegakaraM vAkyaM, satyaM priyahitaM ca yat / svAdhyAyAbhyasanaM, caiva vAGmayaM tapa ucyate // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2205] - bhagavadgItA 1705 udvega na karanevAlA, priya, hitakArI yathArtha satya-bhASaNa aura svAdhyAya kA abhyAsa-ve saba vANI ke tapa kahe jAte haiN| 203. rAjasa tapa satkAra mAnapujA'rtha, tapo dambhena caiva yat / kriyate tadiha proktaM, rAjasaM calamadhruvam // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2205] - bhagavadgItA 108 jo tapa satkAra, mAna aura pujA ke lie tathA anya kisI svArtha ke lie pAkhaNDa bhAva se kiyA jAtA hai, vaha anizcita tathA asthira tapa hotA hai, use 'rAjasa' tapa kahate haiN| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 108
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204. mAnasa tapa manaH prasAdaH saumyatvaM, maunamAtmavinigrahaH / bhAvasaMzuddhi rityetad, mAnasaM tapa ucyate // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2205] . - bhagavadgItA 1706 . mana kI prasannatA, saumyabhAva, mauna, Atma-nigraha tathA zuddha bhAvanA - ye saba 'mAnasa' tapa kahe jAte haiN| 205. mAnasa-tapa zreSTha zArIrAdvAGgamayaM sAraM, vAGgamayAnmAnasaM zubham / jaghanyamadhyamotkRSTa-nirjarA karaNaM tapaH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2205] - gacchAcArapayannAsaTIka ? adhi. zArIrika se vAcika aura vAcika se mAnasika tapa zreSTha mAnA gayA hai aura yaha tapa jaghanya, madhyama tathA utkRSTa rUpa se nirjarA kA kAraNa hai / 206. tapa se nirjarA taveNaM voyANaM jaNayai / .. - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2205] - uttarAdhyayana - 29/28 tapa se vyavadAna arthAt karmoM kI nirjarA hotI hai| 207. zArIrika tapa devadvijagusmAjJa, pUjanaM zaucamArjavam / brahmacaryamahiMsA ca zArIraM tapa ucyate // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2205] - bhagavadgItA 1714 devatA, brAhmaNa, guru aura jJAnIjanoM kA pUjana evaM pavitratA, saralatA, brahmacarya aura ahiMsA, yaha 'zArIrika' tapa kahA jAtA hai / ( abhidhAna rAjendra koSa meM, sRkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 109 - -
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208. tAmasa tapa mUDhagraheNa yaccA''tma, pIDayA kriyate tapaH / parasyocchedanArthaM vA, tattAmasamudAhRtam // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2205] - bhagavadgItA 1106 jo tapa mUDhatApUrvaka haTha se tathA mana, vacana aura zarIra kI pIr3A ke sahita athavA dUsare kA aniSTa karane ke lie kiyA jAtA hai, vaha tAmasa' tapa kahA jAtA hai| 209. sAttvika tapa tapazca trividhaM jJeyaM maphalA''kAMkSibhinaraiH / zraddhayA parayA taptaM, sAttvikaM tapa ucyate // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga / pR. 2205] - gItA 1707 tapa tIna prakAra kA jAnanA cAhie / jo tapa phalAkAMkSArahita va zraddhApUrvaka kiyA jAtA hai use 'sAttvika tapa' kahate hai| 210. karma-nirjarAkAnI bhavai nirAsae nijjrhie| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2206] - dazavakAlika - 9/ANO karmoM kI nirjarA cAhanevAlA sAdhaka aihika-pAralaukika sukhoM kI kAmanA nahIM krtaa| 211. taparata muni vivihaguNa tavo rae ya niccaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2206] - dazavakAlika 9810 tapa samAdhivanta muni sadA vividhaguNavAle tapa meM rata rahatA hai| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNTa-4 . 110
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196/315 - zrI abhaYA/Pe maiM 212. tapazcaraNa na'nnattha nijjayAe tava mahiDejjA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2206 ] - dazavakAlika 94/515 kevala karma-nirjarA ke lie tapasyA karanI cAhie / isa lokaparaloka va yaza: kIrti ke lie nahIM / 213. tapa-prayojana no iha logaTThayAe tavamahiujjA, no paralogaTTayAe tavamahidvejjA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2206] - dazavaikAlika 9/5/515 ihaloka ke prayojana se tapa nahIM karanA cAhie aura paraloka ke lie bhI tapa nahIM karanA caahie| 214. niSkAma tapAcaraNa no kittivaNNasahasilogaTTayAe tvmhilejjaa| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2206 ] - dazavaikAlika - 9A/15 - taponuSThAna kIrti, varNa (yaza) zabda aura zlAghA ke lie nahIM honA caahie| 215. tapaHzUra tavasUrA aNagArA / . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2207] evaM [bhAga ? pR. 1030] - sthAnAMga 4/48817 aNagAra tapa:zUra hote haiN| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 111 -
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216. tapa se karma naSTa tavasA dhuNai purANa pAvagaM / - tapazcaryA se pUrvakRta pApakarma naSTa hote haiM / 217. paramasukhAbhilASI zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2207 ] evaM [bhAga 5 pR. 1566] dazavaikAlika 9/410 evaM 107 savve pANAparamAhammiyA / - sabhI prANI parama sukha ke abhilASI haiM / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2213] dazavaikAlika 1/40 218. bAla- buddhi vittaM pasavo ya taM bAle saraNaM ti maNNatI / ete mama te suvI ahaM, no tANaM saraNaM na vijjai // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2220] sUtrakRtAMga - 123/16 mUrkhajana aisA mAnatA hai ki yaha dhana- pazu aura jJAtijana mere zaraNabhUta aura rakSaka haiM aura maiM bhI unakA hU~, kintu vAstava meM ye saba usake lie na to trANabhUta hote haiM aura na hI zaraNabhUta / 219. yoga - niyama G zauca santoSa tapaH svAdhyAyezvara praNidhAnAni niyamAH / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2226] pAtaMjala yogadarzana 2/32 zauca ( dehazuddha evaM cittazuddhi) saMtoSa, tapa, svAdhyAya tathA D paramAtma-cintana-ye pA~ca niyama haiM / abhidhAna rAjendra koSa meM sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 112
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220. santoSa, paramasukha saMtoSAdanuttamaM sukha-lAbhaH / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2226 ] - pAtaMjala yogadarzana 2/43 . santoSa se sarvottama sukha kA lAbha hotA hai| 221. sAdhaka-cintana duHkharUpo bhavaH sarva, ucchedo'sya kutaH katham ? citrA satAM pravRttizca, sAzeSA jJAyate katham ? // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2227] - yogadRSTi samuccaya 47 yaha sArA saMsAra du:kha rUpa hai / isakA uccheda kilaprakAra ho ? satpuruSoM kI vividhaprakAra kI AzcaryakArI satpravRttiyoM kA jJAna kaise ho ? sAdhaka aisA sAttvika cintana lie rahatA hai / 222. paramatRpta muni pItvA jJAnAmRtaM bhuktvA, kriyA suralatA phalam / sAmya tAmbulamAsvAdya, tRptiM yAnti parAM muniH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2241] - jJAnasAra 10 jJAnAmRta kA pAnakara kriyA rUpI kalpavRkSa ke phala khAkara aura samatA rUpI tAmbUla kA AsvAdana kara muni paramatRpti kA anubhava karatA hai| 223. atIndriya tRpti yA zAntaikarasAsvAdAd bhavet tRptiratIndriyA / sA na jihvendriyadvArA, SaDrasAsvAdanAdapi // . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2241] - jJAnasAra 103 zAnta-vairAgya rasa kA AsvAdana karane se jo atIndriya tRpti hotI hai, vaha rasanendriya ke mAdhyama se SaT-rasa bhojana kA svAda lene se bhI nahIM ho sktii| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 113 ) - -
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224. samyagdRSTi ko vAstavika tRpti saMsAre svapjanmithyA tRptiH syAdAbhimAnikI / tathyA tu bhrAntizUnyasya sA''tmavIryavipAkakRt // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2242] - jJAnasAra 10/A jaise svapna meM modaka khAne yA dekhane se vAstavika tRpti nahIM hotI, vaise hI saMsAra meM viSayoM (abhimAna) se mAna lI jAnevAlI jhUThI tRpti hotI hai| vAstavika tRpti to mithyAjJAna rahita samyagdRSTi ko hotI hai aura vaha AtmavIrya kI puSTi-vRddhi karanevAlI hotI hai| 225. dravyatIrtha dAhovasamaM taNhAi, cheyaNaM malappavAhaNaM ceva / tihiM atthehiM niuttaM, tamhA taM davvao titthaM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2242] - saMbodhasattari 14 dAha ko zAnta karanA, tRSNA kA chedana karanA aura karma-mala ko dUra karanA-ina tInoM arthoM se yukta hone se use 'dravyatIrtha' kahate haiM / 226. dharma hI tIrtha kohaMmi u niggahie, dAhassa uvasamaNaM havai titthaM / lohaMmi u niggahie, taNhAe cheyaNaM hoI // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2242] - saMbodhasattari - 115 krodha kA nigraha karane se mAnasika jalana zAnta hotI hai, lobha kA nigraha karane se tRSNA zAnta ho jAtI hai, isalie dharma hI saccA tIrtha hai / 227. bhAvatIrtha aTThavihaM kammarayaM, bahuehiM bhavehiM saMciyaM jamhA / tavasaMjameNa dhovai, tamhA taM bhAvao titthaM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2242] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 114 3 - - -
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ - saMbodhasattari16 aneka bhavoM ke saJcita kie hue aSTavidha karma-raja tapa aura saMyama ke dvArA dUra hote haiM, isalie use 'bhAvatIrtha' kahate haiN| 228. sukhI kauna ? sukhino viSayaistRptA, nendropendrAdayo'pyaho / bhikSurekaH sukhI loke, jJAnatRpto niraMjana // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2242] - jJAnasAra 108 yaha Azcarya hai ki viSaya-sukhoM se atRpta, devarAja indra aura upendra bhI sukhI nahIM hai, kintu jagat meM jJAna se tRpta niraMjana eka muni hI sukhI hai| 229. zubhAzubha DakAra viSayormiviSodgAra: syAdatRptasya pudgalaiH / jJAnatRptasya tu dhyAnasudhodgAraparamparA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2242] - jJAnasAra 100 jo pudgaloM se tRpta nahIM haiM, unheM viSaya-taraMgarUpI jahara kI DakAreM AtI haiM, usItaraha jo jJAna se tRpta haiM, unheM dhyAnarUpI amRta kI DakAroM kI paramparA calatI rahatI haiN| 230. virAgI-nirbandha akuvvato NavaM Natthi / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2246] - sUtrakRtAMga - 145M. ___jo andara meM rAga-dveSa rUpa-bhAvakarma nahIM karatA, use nae karma kA ba~dha nahIM hotaa| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 115
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 231. SaT niyama ekAhArI darzanadhArI, yAtrAsu bhUzayanakArI / saccittaparihArI, padacArI brahmacArI ca // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2246] - dharmasaMgraha saTIka ? adhi. padayAtrA (cha:rI pAlita) meM chaha 'rI' kA arthAt chaha niyamoM kA pAlana karanA caahie| ve haiM-1. ekala AhArI 2. samakitadhArI 3. bhUmisaMthArI 4. sacitta parihArI 5. paidalacArI aura 6. brahmacArI / 232. parivartanazIla deha se puvvaM peyaM pacchA petaM bheuradhamma, viddhaMsaNadhammaM, adhuvaM, aNitiyaM asAsataM cayovacaiyaM, vipariNAmadhammaM pAsaha evaM rUvasaMdhi / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2262] - AcAsaMga 1AAA53 isa zarIra ko dekho / yaha pahale yA pIche ekadina avazya chUTa jaaegaa| vinAza aura vidhvaMsa isakA svabhAva hai / yaha adhruva hai, anitya hai aura azAzvata hai / yaha ghaTane-bar3hanevAlA hai aura vividha parivartana hote rahanA, isakA svabhAva hai| 233. nae jJAnAbhyAsa se tIrthaMkarapada apuvaNANaggahaNe, suyabhattIpavayaNe pahANayA / eehi kAraNehi, titthayarattaM lahai jIvo // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2295] - jJAtAdharmakathA 8 nae-nae jJAna kA abhyAsa karane se jIva tIrthaMkara gotra kA upArjana karatA hai| abhidhAna rAjendra koSa meM. sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 116
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24. pazukarma carhivaNehiM jIvA tisvikhajoNiyattAe kamma pagareti taM brahma-mAillatAte NiyaDillatAte aliyavayaNeNaM kuuddnulkumaannennN| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAmA 4 pR. 2318] - sthAnaMga - 4/4/A/373 kapaTa, dhUrtatA, asatyakcanA aura kUTa tUlAmAna (khoTe tolamAna mApa karanA) ye cAra prakAra ke vyavahAra pAkarma haiM / ise AtmA pazuyoni meM jAtI hai| 235. paraduHkhadAyI sAyaM gavesamAmA, phsssa dukkhaM udIrati / - zrI abhidhAna sajendra koSa [bhAga 4 pR. 2344] - AcAsaMga niyukti 94 kucha loga apane sukha kI khoja meM dUsaroM ko du:kha pahuMcA dete haiM / 236. asaMyama, zastra bhAve va asaMjamo satyaM / - zrI abhidhAnA sAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2344] - AcAsaMma nithukti - 96. bhAva-dRSTi se saMsAra meM asaMyama hI sabase bar3A zastra-hathiyAra hai / 237. satya-prApti ... vIrehi evaM abhibhUyadiTuM / - zrI abhidhAnA sAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2345] - AcArAMga I/AA TI vIra puruSoM ne mana ke samUce dvandroM ko abhibhUta kara satya kA sAkSAtkAra kiyA hai| abhidhAna sajendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4. 117
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238. kauna hiMsaka? je pamatte guNadvira se hu daMDetti pavuccacha / - zrI abhiyAna rAjendra ko [bhAga 4 pR. 2346] - AcAsaMga IMA/33 jo pramatta hai, viSayAsakta hai; vaha nizcaya hI jIvoM ko pIr3A pahu~cAnevAlA hotA hai| 239. sAdhaka AtmanirIkSaka taM pariNAmya mehAvI, idANiM No jamahaM pubbamakAsI pamAdeNaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAma 4 pR. 2346 ] - AcArAMga 1A/33 modhAcI sAdhaka ko Atma-parijJAna ke dvArA yaha nizcaya karanA cAhie ki "maiMne pichale jIvana meM pramAdavaza jo kucha bhUleM kI haiM, ve aba kabhI nahIM kruuNgaa| 240. stuti-phala bhaya-thujhmaMgaleNaM nANadesANa-caritta bohilAbhaM jaNayai / - zrI abhiyAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2385 ] - uttarAdhyayana 2946 pramu-prArthanA-stuti rUpa maMgala se jJAna-darzana-cAritra rUpa bodhi kI prApti hotI hai| 241. vinaya dharma viNyamUle dho paate| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2401] - jJAtAdharmakayA 1/ jisake mUla meM vinaya hai, vahI dharma hai| abhidhAna rAjendra koSa meM. sUkti-sudhArasa * skhaNDa-4.118
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242. vaira se vaira rUhirakayassa vatthassa rUhireNa ceva / pakkhAlijjamANassa natthi sohI // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2401] . - jJAtAdharmakathA 18 rakta se sanA vastra rakta se dhone se zuddha nahIM hotaa| 243. avinAzI AtmA avvae vi ahaM, uvaTThie vi ahaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga / pR. 2403 ] - jJAtAdharmakathA 15 maiM (AtmA) avyaya-avinAzI hU~, avasthita - ekarasa huuN| 244. asthiracitta kriyA, akalyANakArI asthire hRdaye citrA, vAG netrA'kAragopanA / puMzcalyA iva kalyANakAriNI na prakIrtitA // . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2410] - jJAnasAra 38 citta kI asthiratA ko chor3e binA, vyabhicAriNI strI kI taraha vANI kI bhinnatA, dRSTi kI bhinnatA, AkRti kI bhinnatA, jaisI vividha kriyAe~ kalyANakArI nahIM ho sktii| 245. jJAna-dugdha * jJAnadugdhaM vinazyeta, lobha vikSobhakurcakaiH / amladravyAdivAsthairyAditi matvA sthiro bhava // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2410] - jJAnasAra 32 jJAnarUpI dUdha asthiratArUpI khaTTe padArtha se (lobha ke vikAroM se) bigar3a jAtA hai. aisA mAnakara sthira bno| ( abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 119
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246. cAritra cAritraM sthiratArUpamataH / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2410] - jJAnasAra - 30 yoga kI sthiratA hI cAritra hai| 247. kriyauSadhi kA kyA doSa ? antargataM mahAzalya-masthairya yadi noddhRtam / . kriyauSadhasya ko doSa-stadA guNamayacchataH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2410] - jJAnasAra - 34 yadi mana meM rahI mahAzalya rUpI asthiratA dUra nahIM kI hai, (utte jar3amUla se ukhAr3a nahIM phaiMkA hai) to phira guNa karanevAlI kriyArUpa auSadhi kA kyA doSa ? 248. caJcala, khinna vatsa ! kiM caMcalasvAnto bhrAntvA - bhrAntvA viSIdasi ? - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2410] - jJAnasAra - 34 he vatsa ! tU caMcala pravRtti kA banakara bhaTaka-bhaTakakara kyoM viSAda karatA hai ? 249. deva praNamya kauna ? thovAhAro thovabhaNio, a jo hoi thovanido a| thovovahi uvakaraNo, tassa hu devA vi paNamaMti // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2419] - Avazyaka niyukti 41282 jo sAdhaka thor3A khAtA hai, thor3A bolatA hai, thor3I nIMda letA hai aura thor3I hI dharmopakaraNa kI sAmagrI rakhatA hai; use devatA bhI namaskAra karate abhidhAna rAjendra koSa meM, mukti-mudhArasa * khaNDa-4 . 120
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250. tattva-jAgRti jaha jaha sujjhai salilaM, taha taha rUvAi pAsai diTThI / iya jaha jaha tattaruI, taha taha tattAgamo hoi / / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2429] . - Avazyakaniyukti 34169 jala jyoM-jyoM svaccha hotA hai, tyoM-tyoM draSTA usameM pratibimbita rUpoM ko spaSTatayA dekhane lagatA hai, isIprakAra antara meM jyoM-jyoM tattvaruci jAgRta hotI hai, tyoM-tyoM AtmA tattvajJAna prApta karatI hai| 251. mokSa-mArga samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSamArgaH / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2429] - tttvaarthsuutr| samyagdarzana, samyagajJAna aura samyakacAritra mokSamArga haiN| 252. darzanabhraSTa kI mukti nahIM / sijhaMti caraNarahiyA, daMsaNarahiyA na sijhaMti / _ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2430] - bhaktaparijJA prakIrNaka 66 cAritravihIna (AcaraNahIna) vyakti kI mukti ho sakatI hai, kintu samyagdarzana-vihIna kI mukti nahIM hotii| 253. sukha-nidrA suhio hu jaNo Na bujjhai / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2432] - uttarAdhyayana niyukti 135 sukhI manuSya prAya: jaldI nahIM jaga pAtA / 254. durjana-prakRti rAI sarisava mittANi, para chiddANi pAsasi / appaNo billamettANi, pAsaMto vi na pAsasi // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 121
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2433] - uttarAdhyayananiyukti 140 durjana dUsaroM ke rAI aura sarasava jitane doSa bhI dekhatA rahatA hai, kintu apane bila jitane bar3e doSoM ko dekhatA huA bhI anadekhA kara detA 255. samyagdarzana se lAbha dasaNasampannayAeNaM jIve bhavamicchattacheyaNaM karei / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2435] - uttarAdhyayana - 29/62 samyagdarzana kI sampannatA se AtmA saMsAra ke hetubhUta mithyAtva kA unmUlana kara detI hai| 256. darzana-aSTAcAra nissaMkiya nikkaMkhiya-nivittigicchA amUDha diTTIya / uvavUha thirIkaraNe, vacchallapabhAvaNe aTTha // ____ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2436 ] - uttarAdhyayana - 28/RI (1) sarvajJa bhagavAn kI vANI meM sandeha nahIM karanA (2) asatyamatoM kA camatkAra dekhakara unakI abhilASA nahIM karanA (3) dharma-phala kI prApti ke viSaya meM zaMkA nahIM karanA (4) aneka matamatAntaroM ke vicAra sunakara digmUDha na bananA arthAt apanI saccI zraddhA se na GiAnA (5) guNIjanoM ke guNoM kI prazaMsA karanA aura guNI banane kA prayatna karanA (6) dharma se vicalita hote hue prANI ko samajhAkara puna: dharma meM sthira karanA / (7) vItarAga bhASita dharma kA hita karanA, svadharmI bandhuoM ke sAtha dhArmika prema rakhanA aura unheM dhArmika sahAyatA denA / (8) tathA saddharma kI prabhAvanA karanA - ye ATha samyagadRSTi jIvoM ke AcaraNa karane yogya kArya haiM arthAt samyaktva ke ye ATha AcAra haiN| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 .. 122
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 257. dayA ? yatnAdapi pasvalezaM hartuM yA hRdi jAyate / icchAbhUmiH surazreSTha ! sA dayA parikIrtitA // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga - pR. 2456] hAribhadrIyASTaka 24 manuSya ke hRdaya meM yatna karake bhI dUsaroM ke kaSTa ko dUra karane kI jo icchA utpanna hotI hai, vaha 'dayA' kahalAtI hai| 258. jahA~ dayA nahIM ! na taddAnaM na taddhyAnaM, na tajjJAnaM na tattapaH / na sA dIkSA na sA bhikSA, dayA yatra na vidyate // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2457 ] evaM [bhAga 5 pR. 151] dharmaratnaprakaraNa - 14-15 vaha dAna dAna nahIM; vaha dhyAna dhyAna nahIM, vaha jJAna jJAna nahIM, vaha tapa tapa nahIM, vaha dIkSA dIkSA nahIM, aura vaha bhikSA bhikSA nahIM hai; jisameM dayA nahIM hai / 259. dharma kA mUla - mUlaM dhammassa dayA / - dharma kA mUla dayA hai / 'dravya' kahate haiM / 260. dravya - lakSaNa guNANamAsao davvaM / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2457 ] dharmastnaprakaraNa 17/14 - - - uttarAdhyayana 28/6 guNa jisake Azrita hokara rahe, jo guNoM kA AdhAra ho, use zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2463] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa khaNDa-4 * 123
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 261. paryAya - lakSaNa lakkhaNapajjavANaM tu ubhao assiyA bhave / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2463] uttarAdhyayana 28/ jo dravya aura guNa donoM ke Azrita rahatA ho, use 'paryAya' kahate - haiM / 262. guNa - lakSaNa ega davvassiyA guNA / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2463] uttarAdhyayana 28/6 jo kevala eka dravya ke Azrita rahate haiM, ve 'guNa' kahalAte haiM / 263. loka-svarUpa dhammo ahammo AkAsaM kAlo poggala jaMtavo / esa logo tti pannatto, jiNehiM varadaMsihiM // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2463] uttarAdhyayana 28 kevaladarzI jinendroM ne isa loka ko, dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala aura jIva-ina SaTdravyAtmaka svarUpa meM pratipAdita kiyA hai / 264. tapa, amogha - tapasA sarvANi siddhyanti / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2489 ] sUtrakRtAMga saTIka 1/12 tapazcaryA se sabhI kArya siddha hote haiM 265. caturdhA - dharma dAnena mahAbhogo, dehinAM suragatizca zIlena / bhAvanayA ca vimuktistapasA sarvANi siddhyanti // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4124
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2489] - sUtrakRtAMga saTIka 112 . dAna dene se manuSya ko uttamottama bhoga kI prApti hotI hai / zIla kI rakSA karane se uttama gati prApta hotI hai| bAraha prakAra kI bhAvanAoM kA cintana karane se jIva mokSagAmI hotA hai aura tapazcaryA karane se sabhI kArya siddha hote haiN| 266. dayA, dharma kA mUla dayAi dhammo pasiddhamiNaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2489] - dharmaratnaprakaraNa saTIka 90 "dayA dharma kA mUla hai", yaha prasiddha hai| 267. abhaya abhau tti dhammamUlaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2489] - dharmaratnaprakaraNa saTIka - 90 abhaya dharma kA mUla hai| 268. dAna, eka vazIkaraNa maMtra dAnena sattvAni vazIbhavanti, dAnena vairANyapi yAnti nAzam / paro'pi bandhutvamupaiti dAnAd, tasmAddhi dAnaM satataM pradeyam / / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2490] . - dharmaratnaprakaraNa 18 dAna eka vazIkaraNa maMtra hai jo sabhI prANiyoM ko moha letA hai| dAna se zatrutA bhI naSTa ho jAtI hai aura dAna dene se parAe bhI apane ho jAte haiM / isalie hamezA dAna dete rahanA caahie| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 125 %3
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 269. abhayadAna dANANa seDheM abhayappadANaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2490] - sUtrakRtAMga1/6/23 abhayadAna hI sarvazreSTha dAna hai| 270. saMgati se guNa-doSa saMsargajA doSaguNA bhavanti / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2493 ] - dhrmsNgrh| doSa aura guNa saMsarga se hI Ate haiN| 271. zramaNa dvArA akaraNIya gihiNo veyAvaDiyaM, na kujjA abhivAyaNavaMdaNapUyaNaM ca / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2496 ] - hAribhadrIyASTaka saTIka 2/3 zramaNa-zramaNI ko gRhastha kA vaiyAvRtya (sevA), abhivAdana, vandana aura pUjana nahIM karanA caahie| 272. uttamottama dAna dAnAtkIrtiH sudhAzubhrA, dAnAt saubhAgyamuttamam / dAnAtkAmArtha mokSAH syu-rdAnadharmoM varaH tataH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2499 ] - paMcAzaka saTIka vivaraNa - 2 - dAna dene se saMsAra meM cAroM tarapha kIrti phailatI hai| dAna dene se hI uttama saubhAgya prApta hotA hai aura dAna dene se artha kI prApti, sabhI zubhakAmanAoM kI zuddhi tathA mokSa kI prApti hotI hai| isalie sabhI dharmoM meM dAnadharma sarvottama kahA gayA hai| 273. dhanya kauna ? te dhannA kayapunnA, jaNao jaNaNI asayaNavaggo a / jesiM kulammi jAyai, cArittadharo mahAputto // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 126 -
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2508] - dharmasaMgraha 2256 ve mAtA-pitA aura svajanavarga dhanya haiM, kRtapuNya haiM, jinake vaMza meM cAritravAn mahAn putra utpanna hote haiM / 274. sukha-duHkha-lakSaNa sarvaM paravazaM duHkhaM, sarvaM AtmavazaM sukhaM / etaduktaM samAsena, lakSaNaM sukhaduHkhayoH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2549] - manusmRti 4460 jo parAdhIna hai, parAe vaza meM hai, vaha saba duHkha hai aura jo apane adhIna hai, apane vaza meM hai, vaha saba sukha hai / yaha sukha-du:kha kA saMkSipta lakSaNa hai| 275. duHkhita-aduHkhita dukkhI dukkheNaM phuDe, no adukkhI dukkheNaM phuDe / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga / pR. 2550] - bhagavatI MAN jo duHkhita hai, karmabaddha hai, vahIM du:kha yA bandhana ko pAtA hai / jo duHkhita nahIM hai, baddha nahIM hai, vaha du:kha yA bandhana ko nahIM paataa| 276. svakRta duHkha attakaDe dukkhe no parakaDe dukkhe| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2550] - bhagavatI 17/403 du:kha svakRta hai, apanA kiyA huA hai; arthAt kisI anya kA kiyA huA nahIM hai| 277. karma dukkhI dukkhaM pariyAdiyati / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2550] ____ abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 127 )
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ - bhagaktI - TAM [3] karma se yukta puruSa hI karma ko grahaNa karatA hai / 278. duHkhI mohagrasta dukkhI mohe puNo puNo / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2551] - sUtrakRtAMga IMAMT du:khI prANI bAra-bAra mohagrasta hotA hai| 279. svapUjA-prazaMsA-paraheja nividejjA siloga pUyaNaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2551] - sUtrakRtAMga - 1MBA2 apanI zlAghA-prazaMsA aura pujA-pratiSThA se dUra hI rahe / 280. Atmavat saba meM AyatulaM pANehiM saMjate / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga / pR. 2551] - sUtrakRtAMga INAR saMyaH sAdhu lamasna prANiyoM ko Atmatulya dekheN| 281. pagdaHkhakAtara paradukkheNa dukkhiA viralA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2552] - prAkRta vyAkaraNa, pAda - 2 dUsaroM ke du:kha ko dekhakara koI virale puruSa hI du:khI hote haiM / 282. kisase, kitanI dUra ? zakaTaM paJcahastena, dazahastena zRGgiNam / hastinaM zataM hastena, dezatyAgena durjanam // . ... - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2555] abhidhAna rAjendra koSa meM, sRkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 128
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ - vAcaspatyAbhidhAna (koza) cANakyanItizAstra - 20 vyakti ko gAr3I-vAhana se pA~ca hAtha dUra calanA caahie| sIMgavAle hiMsaka jIvoM se daza hAtha dUra rahanA cAhie aura hAthI se sau hAtha dUra rahanA cAhie, kintu durjana se to usa pradeza ko hI chor3akara rahane meM surakSA hai, jahA~ vaha durjana nivAsa karatA hai| 283. jar3a-cetana jadatthiNaMloge taM savvaM dupaoAraM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2559] - sthAnAMga - 220/49 vizva meM jo kucha bhI hai, vaha ina do zabdoM meM samAyA huA hai-jar3a aura cetn| 284. pramAda mata karo .. dumapattae. paMDuyae, jahA nivaDa rAyagaNANa accae / evaM maNuyANa jIviyaM, samayaM goyama ! mA pamAyae // _ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2569] - uttarAdhyayana - 100 jaise vRkSa ke patte samaya Ane para pIle par3a jAte haiM evaM pRthvI para gira par3ate haiM, usIprakAra manuSya kA jIvana bhI Ayu ke samApta hone para kSINa ho jAtA hai| ataeva he gautama ! kSaNabhara ke lie bhI pramAda mata kara / 285. karma-raja kI saphAI vihuNAhi rayaM pure kddN| . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2569] - uttarAdhyayana - 10/3 pUrva saMcita karma rUpI raja ko sApha karo / 286. jIvana bAdhAoM se paripUrNa jIviyae bahupaccavAyae / abhidhAna rAjendra koSa meM. mukti-sudhArasa * khaNDa-4 . 129
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2569] - uttarAdhyayana - 10/3 . yaha jIvana aneka vighna-bAdhAoM se bharA huA hai / 287. durlabha kyA ? dullame khalu mANuse bhave / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2570] - uttarAdhyayana 10A manuSyajIvana nizcaya hI bar3A durlabha hai / 288. durlabha Aryatva labhrUNa vi mANusattANaM AyariyattaM puNarAvi dullahaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2570] - uttarAdhyayana 1046 ati durlabha manuSyabhava prApta karake bhI Arya-vyavasthA (Aryadeza meM janma prApta honA) milanA aura bhI kaThina hai| 289. durlabha-dharmazraddhA lakhUNa vi uttamaM suI, saddahaNA puNarAvi dullahA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 4 pR. 2570 ] - uttarAdhyayana - 10/09 uttama dharma zravaNa karake bhI usapara zraddhA (ruci) honA aura bhI kaThina hai| 290. yathAkarma saMsarai subhAsubhehiM kammehiM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2570] - uttarAdhyayana 10/15 jIva apane zubha-azubha karmoM ke anusAra naraka-tiryaMca Adi caturgati meM bhramaNa karatA hai| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 130
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 291. jIva pramAdI jIvo pamAya bhulo| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2570] - uttarAdhyayana 10/15 jIva svabhAva se hI bahuta pramAdI hai| 292. karma-vipAka gADhA ya vivAgakammuNo / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2570] - uttarAdhyayana - 1017 karmoM ke phala bar3e gAr3ha hote haiN| 293. indriyA~, durlabha ahINa paMceMdiyatA hu dullahA / - - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2570] - uttarAdhyayana 1047 pA~coM indriyoM kI paripUrNatA prApta honA durlabha hai| 294. dharmazruti, durlabha uttamadhamma suI hu dullahA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga pR. 2570] - uttarAdhyayana - 10/08 uttama dharmazruti nizcita hI durlabha hai| 295. pramAda cita nahIM se savvabale ya hAyaI, samayaM goyama ! mA pamAyae / .- zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2571] - uttarAdhyayana - 10/26 zarIra kA saba bala kSINa hotA jA rahA hai| ataeva he gautama ! kSaNabhara ke lie bhI pramAda ucita nahIM hai| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 131
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296. virale sAdhaka dhammaMpiha saddatayA, dullabhayA kAeNa phAsayA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2571] - uttarAdhyayana 10/20 uttama dharma meM zraddhA hone para bhI mana-vacana aura kAyA se usakA AcaraNa karanevAle sAdhaka nizcaya hI durlabha hai / ve to virale hI hote haiM / 297. pramAda-tyAga se ghANabale ya hAyaI, samayaM goyama ! mA pamAyae / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2571] - uttarA. 10/23 ghrANendriya kA saba bala kSINa hotA jA rahA hai, isalie he gautama ! kSaNabhara ke lie bhI pramAda ucita nahIM hai| 298. mA pramAda se jibbhabale ya hAyaI, samayaM goyama ! mA pamAyae / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2571] - uttarAdhyayana 1024 rasanendriya kA saba bala kSINa hotA jA rahA hai| ataeva he gautama ! kSaNabhara ke lie bhI pramAda ucita nahIM hai| 299. pramAda nahIM se phAsabale ya hAyaI, samayaM goyama ! mA pamAyae / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2571] - uttarAdhyayana 10/25 sparzendriya kA saba bala kSINa hotA jA rahA hai| ataeva he gautama ! kSaNabhara ke lie bhI pramAda mata kara / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 132
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300. pramAda mata karo se cakkhubale ya hAyai, samayaM goyama ! mA pamAyae / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2571] ... - uttarAdhyayana - 10/22 cakSurindriya kA samUcA bala kSINa hotA jA rahA hai / ataeva he gautama ! kSaNabhara ke lie bhI pramAda ucita nahIM hai| 301. pramAda-varjana se soyabale ya hAyaI, samayaM goyama mA pamAyae / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2571] - uttarAdhyayana 10/21 karNendriya kA sArA bala kSINa hotA jA rahA hai| ataeva he gautama ! kSaNabhara ke lie bhI pramAda ucita nahIM hai / 302. nirlipta bano vocchida siNehamappaNo, kumuyaM sAra iyaM va pANiyaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2572] . - uttarAdhyayana 10/28 jaise zaradaRtu kA kumuda jala meM lipta nahIM hotA, vaise hI tuma * apane sneha kA viccheda kara nirlipta bano / 303. bhoga, puna: na cATo mAvaMtaM puNo viAvie / - zrI abhiyAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2572] - uttarAdhyayana 16/29 tyAga kI huI bhogya vastuoM ko puna: bhogane kI icchA mata karo arthAt vamana ko mata caatto| . TA - abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 133
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304. udbodhana tiNNo hu si annavaM mahaM kiM puNa ciTThasi tIramAgao / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2573] uttarAdhyayana 10/34 tU mahAsamudra ko taira cukA hai| kinAre Akara phira kyoM baiTha gayA hai ? 305. mokSa G khemaM ca sivaM aNuttaraM / - BODY mokSa kSemasvarUpa hai, zivasvarUpa hai aura anuttara hai / 306. vicaraNa zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2573] uttarAdhyayana- 10/35 buddhe parinivvue care / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2573] uttarAdhyayana 10/36 aura upazAnta hokara vicaraNa kareM / prabuddha 307. zAnti - mArga saMtimaggaM ca bUhae ! - - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 25731 uttarAdhyayana 10/36 zAMti ke mArga kI saMvRddhi karate raho / 308. kAla - nirapekSa kAlaM aNavakhamANo viharar3a / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2598 ] upAsakadazA 1/14 sAdhaka kaSToM se jUjhatA huA mRtyu se anapekSa hokara rahe / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa khaNDa-4 * 134
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 309. koyalA hota na ujarA tao dusannappA pannattA - taM jahA - duddhe, mUDhe vuggaahite| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2600] - sthAnAMga - 3/3/4204 duSTa, mUrkha aura brahake hue ko pratibodha denA-samajhA pAnA bahuta kaThina hai| 310. kalaha se asamAdhi kalahakaro Damarakaro asamAhikaro / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2601] - dazAzrutaskandha-1 - Avazyakaniyukti 24087 kalaha - jhagar3A karanevAlA asamAdhi ko utpanna karanevAlA hai| 311. duHzIla, gardabhavat . dussIlAo kharo viva / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2601] - Avazyaka kathA duHzIla (nirlajja duSTa) vyakti viSTAbhakSaka gadhe ke samAna hotA hai| 312. tato ThANAi devepIhejjA / taM jahA-mANussagaM bhavaM, Aritekhette jammasukulapaccAyAti / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2607] - sthAnAMga 380084 devatA bhI tIna bAtoM kI icchA karate rahate haiM-mAnava-jIvana, AryakSetra meM janma aura zreSTha kula kI prApti / 313. aMdhe ko darpaNa jo vi pagAso bahuso, guNio paccakhao na uvlddho| jaccaMdhassa va caMdo phuDo vi saMto tahA sa khalu // devAkAGkSA abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 135
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2630] - bRhadAvazyakabhASya 1224 zAstra kA bAra-bAra adhyayana kara lene para bhI yadi usake artha kI sAkSAt spaSTa anubhUti na huI ho to vaha adhyayana vaisA hI apratyakSa rahatA hai, jaisA ki janmAMdha ke samakSa caMdramA prakAzamAna hote hue bhI apratyakSa hI rahatA hai| 314. vaira kA phala verANubaddhA naragaM uti / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2645] - uttarAdhyayana - 42 jo vaira kI paramparA baDhate haiM, ve narakagAmI hote haiM / 315. dharma vacanAdaviruddhAdyadanuSThAnaM yathoditam / maitryAdibhAvasamizraM, taddhama iti kIrtyate // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2665] - dharmabindu 18 evaM dhrmsNgrh| paraspara aviruddha vacana se zAstra meM kahA huA maitrI Adi bhAva le yukta jo anuSThAna hai, vaha dharma kahalAtA hai / 316. dharma kaisA ? dhrmshcittprbhvo| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2666 ] __ - SoDazakaprakaraNa 3 vivaraNa ' zuddha aura puSTa citta hI dharma hai| 317. na kapaTa, na jhUTha sAdiyaM Na musaM bUyA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2666 ] - sUtrakRtAMga - 18/19 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 136 - - -
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ mana meM kapaTa rakhakara jhUTha mata bolo / 318. zruta dharma cAritradharma duviho u bhAvadhammo, suya dhammo khalu caritta dhammo ya / suya dhamme sajjhAo, caritta dhamme samaNadhamme // ( duviho loguttario, suya dhammo khalu caritta dhammo ya ) zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 4 pR. 2667-2669] dazavaikAlika niyukti 1 /43 lokottara dharma do taraha kA hotA hai - eka zrutadharma aura dUsarA cAritradharma | svAdhyAya - Agama ke paThana-pAThana ko zruta aura samyagdRSTi sAdhu AcaraNa ko cAritra kahate haiM / ke De - 319. indriya dAnta savvato saMvuDe daMte, AyANaM susamAhAre / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2667] sUtrakRtAMga - 18/20 sabhI taraha se saMvRttazIla hotA huA tathA indriyoM kA damana karatA huA saMyamI AdAnasamiti kA bhalIbhA~ti AcaraNa kare | 320. zramaNa kauna ? - yaH samaH sarvabhUteSu, traseSu sthAvareSu ca / tapazcarati zuddhAtmA, zramaNo'sau prakIrtitaH // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2669 ] AgamIyasUktAvalI : - pR. 2 nandisUktAni 2/26 josa aura sthAvara samasta prANiyoM para samabhAva rakhatA hai aura jo zuddhAtma tapa meM vicaraNa karatA hai use 'zramaNa' kahate haiM / 321. maitrI parahita cintA maitrI / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2672 ] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 137
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ SoDazaka prakaraNa vivaraNa 1/15 adhyAtmakalpadruma 12 anya jIvoM ke hita kI cintA karanA maitrIbhAva hai / - 322. karuNA - paraduHkha vinAzinI tathA karuNA / 323. upekSA - dUsaroM ke duHkha ko dUra karanA karuNA bhAvanA hai / 324. pramoda zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2672 ] SoDazaka vivaraNa 4/15 paradoSopekSaNamupekSA / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2672] SoDazakaprakaraNa vivaraNa 4/15 evaM adhyAtmakalpadruma - 12 anya ke doSoM kI upekSA karanA mAdhyastha bhAvanA hai / parasukhatuSTirmuditA / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2672 ] SoDazakaprakaraNa vivaraNa 4/15 evaM adhyAtmakalpadruma - 12 dUsaroM ke sukha ko dekhakara pramudita honA pramodabhAvanA hai / 325. utthAna-patana - je puvvuTThAI, No pacchA - NivAtI / je puTThAI, pacchA NivAtI / je No puvvuTThAI, No pacchA NivAtI / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2673] AcArAMga - 152158 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa khaNDa-4 * 138
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ koI puruSa pahale uThatA hai, bAda meM kabhI nahIM giratA / jIvanabhara utthita hI rahatA hai / koI puruSa pahale uThatA hai aura bAda meM gira jAtA hai| koI puruSa na pahale uThatA hai aura na bAda meM giratA hai / 326. dharma-mUla jIvadayA saccavayaNaM paradhaNaparivajjaNaM susIlaM ca / khaMti paMciMdiyaniggaho ya, dhammassa mUlAI // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2673] - darzanazuddhisaTIka ? jIvadayA, satyavacana, paradhana kA tyAga, zIla-brahmacarya, kSamA aura pA~coM indriyoM kA nigraha-ye dharma ke mUla haiN| 327. avasara durlabha juddhArihaM khalu dullahaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga pR. 2674] - AcArAga - 1/ 43/059 vikAroM se yuddha karane ke lie phira yaha avasara milanA durlabha hai / 328. yuddha, vikAroM se imeNa ceva jujjhAhi, kiM te jujjheNa bajjhao? - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2674] - AcArAMga - 1/53459 tU apane antara vikAroM ke sAtha hI yuddha kara / bAhara dUsaroM ke sAtha yuddha karane se tujhe kyA milegA ? 329. zIla sayA sIlaM saMpehAe / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2674] - AcArAMga - 1/5/3158 sadA zIla kA anuzIlana kreN| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 139
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330. svAdhyAya-dhyAna kA kAla pUvvAvararAyaM jatamANe / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga / pR. 2674] - AcArAMga - 1/33058 paMDita puruSa rAtri ke prathama aura antima prahara meM svAdhyAya aura dhyAna meM prayatnazIla rhe| 331. ahiMsA uvehamANe patteyaM sAtaM vaNNAdesI NArabhe kaMcaNaM svvloe| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2674] - AcArAMga - 153160 pratyeka prANI kI zAtA ko dekhate hue yaza ke icchuka sAdhaka samasta loka meM kiMcit bhI hiMsA na kre| 332. ajJAnI jIva cute hu bAle gabbhAtisu rajjati / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2674] - AcArAMga - 1/33459 pathabhraSTa honevAlA ajJAnIjIva garbha Adi ke du:kha cakra meM pha~sa jAtA hai| 333. mukta bhave akAme ajhNjhe| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2674] - AcArAMga - 1/33158 kAma aura lobhecchA se mukta bana jAe~ / 334. indriya-saMyama saMjamati no pagabbhati / - abhidhAna gajendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 140
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 3674] - AcArAMga - 1/53460 sAdhaka indriyoM kA saMyama karatA hai, unakA ucchRkhala vyavahAra nahIM karatA hai| 335. pApa, akaraNIya . akaraNijjaM pAvakammaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2675] - AcArAMga - 153460 pApakarma karane yogya nahIM hai| 336. samyaktva, azakya Na imaM sakkaM siDhilehiM addijjamANehiM gunnaasaaehiN| vaMkAsamAyarehiM pamattehiM gAramAvasatehiM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2675] - AcArAMga - 183161 isa samyaktva kA samyaka rUpa se AcaraNa karanA unake dvArA zakya nahIM haiM, jo zithila haiM, Asakti mUlaka sneha se Ardra bane hue haiM, viSayAsvAdana meM lolupa haiM, kuTila haiM; pramAdI haiM aura jo gRhavAsI haiN| 337. dharmAcaraNa tabataka jarA jAva na pIlei, vAhI jAva na vaDhaI / jAvidiyA na hAyaMti, tAva dhammaM samAyare // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2676] - dazavakAlika - 8/35 jabataka bUDhApA nahIM AtA hai; jabataka vyAdhiyoM kA jora nahIM baDhatA hai; jabataka indriyA~ kSINa nahIM hotI haiM, tabataka buddhimAna ko jo bhI dharmAcaraNa karanA ho, kara lenA caahie| 338. vaira se pApa-vRddhi ... verANugiddhe NicayaM kareMti / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 141
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2676] sUtrakRtAMga - 1009 vairabhAva meM gRddha AtmA karmoM ke samUha ko apanI ora khiMcatI hai / 339. dharma-dhana dharmavittA hi sAdhavaH / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2676] dharmabindu - 1/31 sAdhu kA to dharma hI dhana hai arthAt sAdhu dharmarUpI dhanavAle hote haiM / - 340. mRtyu- cintana neha loke sukhaM kiJci-cchAditasyAhaMsAbhRzam / mitaM ca jIvitaM nRNAM tena dharme matiM kuru // 1 M BOOLE zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2676 ] Avazyaka malayagiri - 12 ajJAna se DhaMke hue isa saMsAra meM jo sukha bhAsamAna hai vaha vAstava meM kucha bhI sukha nahIM hai| hara sukha kA anta duHkha hai evaM manuSyoM kA jIvana parimita AyuvAlA hai, kSaNabhaMgura hai, na jAne kaba mRtyu A jAya, yahI cintana karate hue apanI buddhi ko dharma meM lagAo / 341. dharma-puruSArtha bhavakoTI duSprApA - mavApya nRbhavA''di sakalasAmagrIm / bhavajaladhiyAnapAtre, dharme yatnaH sadA kAryaH // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2676] saMghAcAra bhASya 1 adhi. 1 prastAvanA. karor3oM bhavoM meM durlabha manuSya jIvana kI samUcI sAmagrI pAkara saMsAra - sAgara ko pAra karane meM naukA ke samAna dharma meM sadA prayAsa karanA cAhie / 342. uTha jAga musAphira ! 1 saMbujjhaha kiM na bujjhaha ? abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArama* khaNDa-4 142
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga pR. 2677] - sUtrakRtAMga - TRAN abhI isa jIvana meM samajho, kyoM nahIM samajhA rahe ho ? 343. manuSyatva-durlabha No sulabhaM puNarAvi jIviyaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2677] - sUtrakRtAMga - 12MM yaha manuSya jIvana phira milanA AsAna nahIM hai| 344. bodhi-durlabha saMbohI khalu pecca dullabhA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2677] - sUtrakRtAMga - TRAN bhavAntara meM samyagbodhi (antarjAgaraNa) milanA muzkila hai| 345. bItA nahIM lauTatA No hUvaNamaMti raatio| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2677] - sUtrakRtAMga 1AAN bItI huI rAteM phira lauTakara nahIM aatii| 346. dharmasarvasva dhammo tANaM, dhammo saraNaM dhammo gai paiTThA ya / dhammeNa sucarieNa ya, gammai ajarAmaraM ThANaM // . - zrI abhidhAna rAjendra.koSa [bhAga 4 pR. 2680] - tandulaveyAliya payatrA - 171 dharma trANa hai, dharma zaraNa hai, dharma hI gati hai aura dharma hI AdhAra hai| dharma kI samyak ArAdhanA karane se jIva ajara-amara sthAna ko prApta hotA hai| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 143 -
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 347. Arya dharma pIIkaro vaNNakaro, bhAsakaro, jasakaro raIkaro ya / abhayakara nivvuikaro, pAratta viijjao dhammo / .. - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2680] - taMdulavaiyAliya payannA - 172 yaha Arya dharma iha-paraloka meM prIti, kIrti, rUpa, tejasvitA, miSTavANI, yaza, rati, abhaya evaM Atmika-sukha kA karanevAlA hai / 348. zreSTha maMgala dhammo maMgala mukkiTuM, ahiMsA saMjamo tavo / devAvi taM namasaMti, jassa dhamme sayA maNo // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2683 ] . - dazavaikAlika -11 ahiMsA, saMyama aura tapa rUpa dharma zreSTha maMgala hai| jisakA mana aise dharma meM sthira hai, use devatA bhI namaskAra karate haiN| 349. anyAyopArjita dravya-phala pApenaivArtharAgAndhaH, phalamApnoti yat kvacit / biDizAmiSavat tat tamavinAzya na jIryati // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2683 ] - dharmabindu saTIka1 [4] / yadi dravya ke prema meM aMdhA banA vyakti kadAcit anyAyalpa pApa se dravya-phala kI prApti karatA hai kiMtu, aMtata: jaise kA~Te meM lagI mA~sa kI golI machalI kA nAza karatI hai, vaise hI vaha dravya usakA nAza kie binA nahIM pctaa| 350. Aya-santulana pAdamAyAnnidhiM kuryAt, pAdaM vittAya ghaTTayet / dharmopabhogayoH pAdaM, pAdaM bhartavyapoSaNe // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2683 ] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 144
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dharmabindu saTIka 1/25 [19] apanI Aya ke cAra bhAga karake, usameM se eka bhAga ghara meM amAnata yA saMgraha karake rakhe; tAki vaha Apatti ke samaya kAma Ave / eka bhAga vyApAra Adi meM lagAve jisase paisoM meM vRddhi ho / eka bhAga dharma ke lie tathA apane upabhoga ke lie rakhe aura eka bhAga (caturtha) apane Azrita va kuTumbIjanoM ke bharaNapoSaNa meM kharca kareM / 351. Aya-vibhAga AyAdaDhe niyuJjIta, dharme samadhikaM tataH / zeSeNa zeSaM kurvIta, yatnatastucchamaihikam // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2683 ] - dharmabindu saTIka 125 [20] dhana ke do bhAga kare, yadi ho sake to eka bhAga se kucha adhika dharma meM kharca kare aura zeSa-dhana meM se tuccha aisA isa loka sambandhI apanA zeSa kArya kre| 352. dharma-guNa dhammo guNA ahiMsA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2685] - dazavakAlikasUtrasaTIka - 1 ahiMsA hI dharma kA guNa hai| 353. bhramaravat bhikSA vihaMgamA va puphphesu dANabhatte saNe rayA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2688] - dazavakAlika13 zramaNa gRhastha se usIprakAra dAnasvarUpa bhikSA Adi le, jisaprakAra bhramara puSpoM se rasa letA hai| 354. jJAnI, madhukaravat mahukAra samAbuddhA / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 145
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhaNe 4 pR. 2688] - dazavaikAlika - 1/5 AtmadraSTA sAdhaka madhukara ke samAna hote haiM / ve kahIM kisI eka vyakti yA vastu para pratibaddha nahIM hote| jahA~ rasa (guNa) milatA hai, vahIM se grahaNa kara lete haiN| 355. jIo aura jIne do vayaM ca vittiM labdhAmo na ya koI uvahammai / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2688] . - dazavakAlika - 1/4 hama jIvanopayogI AvazyakatAoM kI pUrti isaprakAra kareM ki kisI ko kucha kaSTa na ho| 356. utkRSTa maMgala ukkiTuM maMgalaM dhammo / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2689] - dazavakAlikasUtrasaTIka - / dharma hI utkRSTa maMgala hai| 357. dharmahIna ko dhikkAra dhigdharmarahitaM naram / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2690] - sthAnAMga 33 dharma se hIna manuSya ko dhikkAra hai| 358. upekSA kisakI nahIM ? / No attANaM AsAdejjA, No paraM AsAdejjA / . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2693 ] - AcArAMga - 1/6/3097 na apanI avahelanA karo aura na dUsaroM kI / abhidhAna rAjendra koSa meM. sRkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 146
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 359. jIva anAzAtanA No aNNAiM pANAiM bhUyAiM jIvAiM sattAI aasaadejjaa| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2693] - AcArAMga - 1/8/5/197 anya kisI bhI prANI, bhUta, jIva yA sattva kA nirAdara mata kro| 360. dharmopadeza-dRSTi No annassaheDaM dhmmmaaikkhejjaa|| No pANassa heDaM, dhammamAikkhejjA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2694] - sabakatAMga 2MM3. khAne-pIne kI lAlasA se kisI ko dharma kA upadeza nahIM karanA caahie| apane prANoM kI lAlasA se bhI dharmopadeza nahIM denA cAhie / 361. karma-nirjarA agilAe dhammamAikkhejjA, nannattha kammanijjakhAe dhammamAikkhejjA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2694] - sUtrakRtAMga 2403 sAdhaka binA kisI bhautika icchA ke prazAnta bhAva se ekamAtra karma-nirjarA ke lie dharma kA upadeza kare / 362. vidhA-dharmaparIkSaka . bAlaH pazyati liGgaM, madhyamAbuddhirvicArayaMti vRttam / AgamatattvaM tu budhaH, parIkSate sarvayalena // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2694] . - SoDazakaprakaraNa 12 dharmaparIkSaka tIna prakAra ke hote haiM-(1) bAla, (2) madhyama aura (3) pnnddit|baal parIkSaka mukhyarUpase bAhyAkAra (veSa) ko dekhatA hai |mdhym parIkSaka mukhyarUpase AcAra ko dekhatA hai aura paNDita parIkSaka Agama tattva ko hI dekhatA hai; kyoMki dharma-adharma kI vyavasthA Agama se hotI hai| ( abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4. 147
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 363. prajJA se dharma - parIkSA taM zabdamAtreNa vadanti dharmaM, vizve'pi lokA na vicArayanti / sa zabdasAmye'pi vicitrabhedaiH, vibhidyate kSIramivArcanIyaH // lakSmIM vidhAtuM sakalAM samartha, sudurlabhaM vizvajanInamenam / parIkSya gRhNanti vicAradakSAH, suvarNavad vaJcanabhItacittAH // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 4 pR. 2696 ] dharmabandusaTIka 2/33 [87-88] isa vizva meM kaI loga zabda mAtra se saba ko dharma kahate haiM, parantu kauna - sA dharma satya hai ? aisA vicAra nahIM karate / 'dharma' zabda samAna hone para bhI vaha vicitra bhedoM ke kAraNa bhinna-bhinna haiM / ata: zuddha dUdha kI taraha parIkSA karake use mAnya karanA caahie| jaise Thage jAne ke bhaya se buddhimAn vyakti svarNa kI parIkSA karake use kharIdate haiM, vaise hI sarvadhana dene meM samartha, atidurlabha tathA jagat hitakArI zrutadharma ko bhI parIkSA karake dhImAn vyakti grahaNa karate haiM / 364. hiMsA heya savve pANA savve bhUyA savve jIvA savve sattA, na haMtavvA na ajjAveyavvA na paridhitavvA, na pariyAveyavvA na uddeveyavvA / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2697] evaM [bhAga 7 pR. 489] AcArAMga - 1/4/2/126 kisI bhI prANI, kisI bhI bhUta, kisI bhI jIva aura kisI bhI sattva ko nahIM mAranA caahie| na unapara anucita zAsana karanA cAhie; na unheM gulAmoM kI taraha parAdhIna banAnA cAhie, na unheM paritApa denA cAhie aura na unake prati kisIprakAra kA upadrava karanA cAhie / ahiMsA vastuta: Arya (pavitra) siddhAnta hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa- 4 148 -
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 365. mata-matAntara-niSkarSa puvvaM NikAya samayaM patteyaM pucchissAmi-haM bho pavAiyA kiM bhe sAyaM dukkhaM, uyAhu asAyaM ? samiyA paDivaNNe yAvi evaM bUyA-savvesiM pANANaM, savvesiM bhUyANaM savvesi jIvANaM, savvesi sattANaM asAyaM apariNivvANaM mahabbhayaM dukkhaM tti bemi / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2697] - AcArAMga 1ANN39 sarva prathama vibhinna mata-matAntaroM ke pratipAdya siddhAnta ko jAnanA cAhie aura phira hiMsA pratipAdaka matavAdiyoM se pUchanA cAhie ki "he pravAdiyoM ! tumheM sukha priya lagatA hai yA du:kha ?" "hameM duHkha apriya hai, sukha nahIM" yaha samyaka svIkAra kara lene para unheM spaSTa kahanA cAhie ki "tumhArI hI taraha vizva ke samasta prANI, jIva, bhUta aura sattvoM ko bhI duHkha azAnti (vyAkulatA) denevAlA hai evaM mahAbhaya kA kAraNa hai / 366. saMsAra-paribhramaNa pUDho pUDho jAiM pakappeMti / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2697] - AcArAMga - 1/AAM34 yaha jIvAtmA bhinna - yoniyoM meM bAra-bAra paribhramaNa karatI rahatI hai| - 367. AtmatulA-kasauTI savvesiM pANANaM savvesi bhUtANaM savvesi jIvANaM savveMsi sattANaM asAyaM apariNivvANaM mahabbhayaM dukkhaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + . 2697] - AcArAMga - JANM39 jaise Apako duHkha priya nahIM, vaise hI sabhI prANiyoM, sabhI bhUtoM, sabhI jIvoM aura sabhI sattvoM ke lie duHkha apriya, azAntijanaka aura mahAbhayaMkara hai| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa khaNDa-40149 -
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368. mRtyu nANAgamo maccumuhassa asthi / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2697] evaM [bhAga 6 pR. 59] AcArAMga - 1Ann31 mRtyu ke mukha meM par3e hue prANI ko mRtyu na Ae, yaha kabhI nahIM ho sktaa| 369. zIlakhaNDana se mRtyu zreSTha varaM praveSTuM jvalitaM hutAzanam, na vApi bhagnaM cirasaMcitaM vratam / varaM hi mRtyuH suvizuddha cetaso, na vApi zIlaM skhalitasya jIvitam // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2700] - sUtrakRtAMga saTIka IAN bhar3akatI huI Aga meM jalakara mara jAnA zreSTha hai, parantu kaI janmoM ke bAda milA huA saMyamarUpI vrata (ratna) kA khaNDana karanA ucita nahIM hai| jisakA anta:karaNa saba prakAra se zuddha hai, zIlarakSA ke lie usakI mRtyu bhI ho jAe to zreSTha hai, kintu khaNDita zIla hokara apamAnapUrvaka saMsAra meM jInA ThIka nahIM hai| 370. kare kauna ? bhare kauna ? anne harati taM vittaM, kammI kammehiM kaccati / _ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2701] . - satrakatAMga - INA yathAvasara saMcita dhana ko to dUsare ur3A dete haiM aura saMgrahI ko apane pApakarmoM kA duSkarma bhoganA par3atA hai| 371. viSayAsakta bhoge avayakkhatA, paDaMti saMsArasAgare ghore / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 150
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2701] - jJAtAdharmakathA - 1MBI jo manuSya viSaya bhogoM meM Asakta rahate haiM; ve dustara saMsAra-samudra meM DUba jAte haiN| 372. koI rakSaka nahIM mAtA-pitA NhusAbhAyA, bhajjA puttA ya orasA / NAlaM te tava tANAe, luppaMtassa sakammuNA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2701] - sUtrakRtAMga 1AR apane pApakarma se pIr3ita hote hue isa saMsAra meM tumhArI rakSA ke lie mAtA-pitA-putravadhu, patnI, bhAI aura sage putra Adi koI bhI samartha nahIM hai| 373. jinAjJAnusAra dharmAcaraNa . nimmamo nirahaMkAro, care bhikkhU jiNAhitaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2701] - sUtrakRtAMga - 10 mamatA aura ahaMkAra rahita hotA huA bhikSu jinAjJAnusAra dharma kA AcaraNa kreN| 374. na Arambha, na parigraha maNasAkAyavakkeNaM NAraMbhI Na pariggahI / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2701] - sUtrakRtAMga - IAN . mana vacana aura kAyA se jIvanikAya kA na to Arambha kareM aura na hI parigraha kre| 375. parigraha vaira pariggahe niviTThANaM veraM tersi pavaDDai / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2701] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 151 % D
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ - sUtrakRtAMga 1AR jo parigraha (saMgravRtti) meM vyasta haiM, ve saMsAra meM apane prati vaira hI bar3hAte haiN| 376. kAma-bhoga, duHkha bhare Arambha saMbhiyAkAmA, na te dukkha vimoyagA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2701] .. - sUtrakRtAMga - 1MR kAma-bhoga Arambha-samArambha se bhare hue hI hote haiM / isalie ve du:kha-vimocaka nahIM ho sakate haiN| 377. AtmaghAtaka jasaM kitti silogaM ca jA ya vaMdaNa-pUyaNA / savvaloyaMsi je kAmA, vijjaM parijANiyA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2703] - sUtrakRtAMga - 12/22 yaza-kIrti prazaMsA, vaMdana-pUjana aura saMsAra ke jitane bhI kAmabhoga haiM, vidvAna sAdhaka, AtmaghAtaka samajhakara una sabakA parityAga kreN| 378. dharma-viruddha vacana vaidhAdIyaM ca No vade / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2703] ' - sUtrakRtAMga - 143 dharma ke viruddha mata bolo| 379. marmaghAtaka vANI Neya vaMphejja mammayaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2704] - sUtrakRtAMga - 1925 marmaghAtI vacana mata bolo| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 152
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380. bola, tarAjU tola abiti viyAgare / jo kucha bhI bole vicArakara bole / 381. gopya, gupta jaM channaM taM na vattavvaM / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2704 ] sUtrakRtAMga 1/9/25 zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2704 ] sUtrakRtAMga 1/9/26 kisI kI koI gopanIya bAta ho, to nahIM kahanA cAhie / - 382. abhadra, vacana tumaM tumaMti amaNuNNa, savvaso taM Na vattae / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2704 ] sUtrakRtAMga - 1/9/27. tU-tU jaise abhadra zabda kabhI kisI bhI rUpa se nahIM bolanA - cAhie / 383. ha~so, maryAdita nAtivelaM hase muNI / muni ko maryAdA se adhika nahIM ha~sanA cAhie / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2704 ] sUtrakRtAMga 1/9/29 384. bolo, para bIcameM nahIM ! SPER bhAsamANo na bhAsejjA / ad zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2704] sUtrakRtAMga 1/9/25 ke bIca meM mata bolo / kisI bolate hue abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4153
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 385. sambodhana-vivaka holAvAyaM sahIvAyaM, gotAvAyaM ca no vade / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2704 - sUtrakRtAMga - 12/27 sAdhu niSThura yA nIca sambodhana se kisI ko pukAra kara holAvAda na kareM / sakhI, mitra Adi kahakara sambodhita karake sakhIvAda na kareM tathA gotra kA nAma lekara (cATukAritA kI dRSTi se) kisI ko pukAra kara gotravAda na boleN| 386. kuzIla-asaMsarga akusIle sayA bhikkhU Noya saMsaggiya bhae / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2704] - sUtrakRtAga - 12/28 zramaNa akuzIla banakara rahe aura kuzIla janoM (durAcAriyoM) ke sAtha saMsarga na rkhe| 387. hie tarAjU tola jaM vadittA'NutappatI / __ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2704/ - sUtrakRtAMga - 1406 bolane ke bAda pachatAnA par3e, aisI bAta bhI mata kaho / 388. kaSTa-sahiSNu muni cariyAe appamatto, puTTho tattha'hiyAsate / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2704] - sUtrakRtAMga - 12/30 sAdhu-caryA meM apramattazIla hotA huA muni usake (cAritra) mArga meM AnevAle upasargoM ko dhairya ke sAtha sahana karatA rahe / 389. chala-kapaTa-tyAga mAtiTThANaM vivjjejaa| abhidhAna rAjendra kopa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 154 -
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ chala-kapaTa ke sthAna ko chor3o / 390. sAdhaka mRdu vuccamANo na saMjale / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2705] sUtrakRtAMga 19731 sAdhaka ko yadi koI durvacana bhI kahe to vaha usa para krodha na kare, garama na ho / - - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2704 ] sUtrakRtAMga - 1/9/25 391. kAma anabhyarthanA laddhe kAme Na patthejjA / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2705 ] sUtrakRtAMga - 1/9/32 sAdhaka bhogoM ke prApta hone para bhI unakI vA~chA na kareM, svAgata BASE na kareM / 392. sAdhaka sahiSNutA sumaNo ahiyA sejjA Naya kolAhalaM kare / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2705 ] sUtrakRtAMga - 19/31 sAdhaka ko jo bhI kaSTa ho, prasanna mana se sahana kareM / kolAhala - na kareM / 393. viveka hI dharma [ vivegedhamma mAhie ] vivege esa mAhie / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga pR. 2705 ] sUtrakRtAMga - 1/9/32 viveka meM hI dharma hai / 394. Arya - dharma - zikSA AriyAI sikkhejjA / abhidhAna rAjendra kopa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 155
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2705] - sUtrakRtAMga - 10/32 . zramaNa AcAryoM (jJAnIjanoM) ke nikaTa rahakara sadA Arya-dharma kartavya athavA AcaraNIya dharma sIkheM / 395. sAdhaka akruddha hammamANo na kuppejjA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 27051 - sUtrakRtAMga - 10/BI prahAra karanevAle para sAdhaka kuddha na ho| 396. samAdhijJa je dUmaNa tehi No NayA, te jANaMti samAhimAhiyaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga / pR. 2706] - sUtrakRtAMga - INAA7_ jo zabdAdi indriyoM ke viSaya meM praviSTa nahIM hue haiM, ve Atmasthita puruSa hI samAdhi ko jAnate haiN| 397. aparAjita dharma kujae aparAjie jahA, akkhehi kusalehi divvayaM / kaDameva gahAya No kaliM, jo teyaM no ceva dAvaraM / / evaM logammi tAiNA, buie'yaM dhamme aNuttare / taM giNhaM hitaM ti uttama, kaDamiva sesa'va hAya paMDie // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2706] - sUtrakRtAMga - 1 2/23-24 juA khelane meM juArI jaise kuzala pAzoM se khelatA huA 'kRta' nAma ke pAze ko hI apanAkara aparAjita rahatA hai| zeSa anya kali, dvApara aura tretA ina tIna pAzoM ko vaha nahIM apanAtA hai arthAt unase nahIM khelatA hai| vaise hI paMDita puruSa bhI, isaloka meM jagattrAtA sarvajJoMne jo uttama aura anuttara dharma kahA hai; use apane hita ke lie grahaNa kareM / zeSa sabhI dharmoM ko usIprakAra chor3a deM, jisataraha kuzala juArI 'kRta' pAze ke atirikta anya sabhI pAzoM ko chor3a detA hai; kyoMki vahIM dharma hitakara aura uttama hai| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 156
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 mamatA mukta NaccA dhammaM aNuttaraM, kaya kirie Na yAvi mAmae / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga + pR. 2706] - sUtrakRtAga - 12/28 uttama dharma ko samajhakara kriyA karate hue vyakti ko mamattvabhAva nahIM rakhanA cAhie | 399. durlabha avasara AyahiyaM khu duheNa labbhaI / - Atma- hita kA avasara kaThinAI se milatA hai / 400. krodhamAna - tyAga kohaM mANaM na patthae / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2707] sUtrakRtAMga 12/2/30 krodha - mAna kI icchA mata karo / 401. saMsAra pAra kauna ? zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2707 ] sUtrakRtAMga 1/11/35 guruNo chaMdANuvattagA, virayAtinnamahodhamAhiya / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2707] sUtrakRtAMga - 12/2/32 yaha saMsAra mahAn pravAha rUpa samudra hai aura ise gurvAjJAnusAra calanevAle - aura pApoM se dUra rahanevAloM ne hI pAra kiyA hai / 402. kaSAya-tyAga Org chaNNaM ya pasaMsaNo kare, na ya ukkAsapagAsa mAhaNe / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2707] sUtrakRtAMga - 122/29 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4157
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivekI puruSa mAyA aura lobha tathA mAna aura krodha nahIM kare / 403. karma-phala suciNA kammA suciNaphalA bhavaMti / ducciNA kammA ducciNaphalA bhavaMti // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2711] - aupapAtika sUtra 56 acche karma kA phala acchA hotA hai aura bure karma kA phala burA hotA hai| 404. Atma-ramaNa je aNaNNadaMsI se aNaNNArAme / je aNaNNArAme, se aNaNNadaMsI // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2712] - AcArAMga - 12/01 jo ananya ko dekhatA hai vaha ananya meM ramaNa karatA hai| jo ananya meM ramaNa karatA hai, vaha ananya ko dekhatA hai / 405. kuzala puruSa kusale puNa No baddhe No mukke / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2712) - AcArAMga 1A104 kuzala puruSa na baddha hai aura na mukt| 406. kaisA vIra prazaMsanIya ? esa vIre pasaMsie acceti logasaMjogaM / . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2712] - AcArAMga - 12/na vahIM vIra puruSa sarvatra prazaMsA prApta karatA hai, jo loga-saMyoga (dhana parivArAdi prapaMcoM) se mukta ho jAtA hai / abhidhAna rAjendra kopa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 158
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 407. kAma - bhoga bAle puNa nihe kAma samaNuNe asamita dukkhe dukkhI dukkhANameva AvaTTaM aNupariyaTTati / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga - pR. 2712 ] evaM [bhAga 6 pR. 732] AcArAMga - 12/3/80 ajJAnI puruSa snehavAn aura kAma-bhoga priya hokara duHkha kA zamana nahIM kara paataa| vaha du:khI hotA huA duHkhoM ke cakra meM hI bhramaNa karatA hai / 408. vIrasAdhaka - na lippati chaNapadeNa vIre / vIrapuruSa hiMsA sthAna se lipta nahIM hotA / 409. saMyamadhana se hIna muni duvvasu muNI aNANAe / hai, daridra hai| zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2712] AcArAMga - 1/6/103 zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga pR. 2712 AcArAMga - 12/6/100 jo muni jinAjJA kA pAlana nahIM karatA, vaha saMyama dhana se rahita - 410. mukta - mocaka saMkhAya dhammaM ca viyAgarreti, buddhA hu te aMtakarA bhavaMti / te pAragA dohavi moyaNAe, saMsodhitaM paNhamudAharati // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga - pR. 2712 ] sUtrakRtAMga 1/14/18 jo dharma ko acchI taraha samajhakara phira vyAkhyAna yA upadeza karate haiM, ve jJAnI saMsAra kA anta karate haiM / ve svayaM mukta hokara dUsaroM ko bhI mukta karanevAle haiM, kyoMki ve praznoM kA saMzodhita uttara dete haiM / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 159 G
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 411. medhAvI kauna ? se medhAvI je aNugghAtaNassa khetaNNe je ya baMdhappamokkhamaNNesI / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2712) - AcArAMga - 12/04 jo karmoM ke baMdhana se mukta hone kI khoja karatA hai tathA jo ahiMsA ke samagra mArga ko jAna letA hai, vaha medhAvI hai| 412. niHspRha upadezaka jahA puNNassa katthati, tahA tucchassa katthati / jahA tucchassa katthati, tahA puNNassa katthati // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2712] - AcArAMga - TAKn02 ni:spRha dharmopadezaka jaise puNyavAn (sampanna vyakti) ko upadeza detA hai, vaise hI vipanna (dIna-daridra vyakti) ko bhI upadeza detA hai / jaise vipanna ko upadeza detA hai, vaise hI sampanna ko bhI detA hai| 413. kisako, kisase bhaya ? / jahA kukkuDapoyassa, niccaM kulalao bhayaM / evaM khu baMbhayArissa, itthI viggahao bhayaM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2713 | - dazavakAlika 8/53 jaise murgI ke bacce ko billI dvArA prANaharaNa kA sadA bhaya banA rahatA hai, vaise hI brahmacArI ko strI ke zarIra se bhaya banA rahatA hai| 414. praNItAhAra, tAlapuTaviSa vibhUsA itthi saMsaggI, paNIyarasabhoyaNaM / narassa'ttagavesissa, visaM tAlauDaM jahA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2713] - dazavaikAlika - 8/56 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4. 160
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atma-zodhaka manuSya ke lie zarIra kA zrRMgAra, striyoM kA saMsarga aura pauSTika- svAdiSTa bhojana- ye saba tAlapuTa viSa ke samAna mahAn bhayaMkara hai / 415. dRSTi - saMharaNa cittabhitti na nijjhAe, nAriM vA sualaMkiyaM / bhakkharaM pivadaTTaNaM diTThi paDisamAhare // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2713] dazavaikAlika - 8/54 sAdhu citra- bhitti (striyoM ke citroM se citrita dIvAra) ko athavA susajjita nArI ko TakaTakI lagAkara na dekheN| kadAcit sahasA usa para dRSTi par3a jAe to vaha dRSTi turanta vaise hI vApasa haTA leM jaise ( madhyAhnakAlIna) sUrya para par3I huI dRSTi haTA lI jAtI hai / 416. bhAva - pratilekhana - kiM kayaM kiM vA sesaM, kiM karaNijjaM tavaM na karemi / puvvAvarattakAle, jAgarao bhAvapaDileha tti // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2715] dharmabindu saTIka 5/71 [1] maiM kyA kiyA, kyA karanA zeSa hai; aura karane yogya kauna-sA tapa nahIM karatA hU~ ? isaprakAra prAtaH kAla uThakara bhAva pratilekhana kare / 417. dharma-dvAra - - cattAri dhammadArA paNNatA - taMjahA - khaMtI, muttI, ajjave, maddave / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2719] sthAnAMga - 4/4/4/372 kSamA, saMtoSa, saralatA aura namratA - ye cAra dharma ke dvAra haiM / 1 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 161
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418. zAstra, sarvArtha sAdhaka zAstraM sarvArthasAdhanam / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2720] evaM [bhAga ? pR. 334] - yogabindu - 225 zAstra ihalaukika-pAralaukika sabhI prayojanoM kA sAdhaka hai| 419. zAstra, auSadhi pApA''mayauSadhaM zAstraM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2720] - yogabindu - 225 zAstra pAparUpI roga ke lie auSadhi hai / 420. zAstra, jala malinasya yathA'tyantaM, jalaM vastrasya zodhanam / / antaHkaraNaratnasya, tathA zAstra vidurbudhAH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2720] . evaM [bhAga ? pR. 335] - yogabindu 229 . . jaise mailA vastra jala dvArA dhoe jAne para atyanta svaccha ho jAtA hai; vaise hI anta:karaNa kI svacchatA zAstra dvArA hotI hai| aisA jJAnI puruSa mAnate haiN| 421. zAstra-Adara upadezaM vinA'pyartha, kAmau prati paTurjanaH / / dharmastu na vinA zAstrAditi tatrA''daro hitaH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2720] - yogabindu 222 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 162 - -
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ artha aura kAma meM manuSya binA upadeza ke bhI nipuNa hotA hai; kintu dharmajJAna zAstra ke binA nahIM hotaa| ata: zAstra ke prati Adara rakhanA manuSya ke lie bar3A hitakara hai| 422. zAstra, jyoti loke mohAndhakAre'smin zAstrAlokaH pravartakaH / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2720] - yogabindu 224 isa loka ke mohalpI andhakAra ko dUra karane ke lie zAstra hI dIpaka (jyoti) hai aura vahI use heya-upAdeya vastu ko batAnevAlA evaM sahI mArga para le jAnevAlA prakAza hai / 423. andhaprekSA tulya kriyA na yasya bhaktiretasmiMstasya dharmakriyA'pihi / andhaprekSA kriyA tulyA karmadoSAdasatphalA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2720] - yogabindu 226 . jisakI zAstra meM zraddhA-bhakti nahIM hai, usake dvArA Acarita dharmakriyA bhI karma-doSa ke kAraNa uttama phala nahIM detI / vaha aMdhe manuSya kI prekSA-kriyA ke upakrama jaisI hai / aMdhA dekhane kA prayatna karane para bhI kucha dekha nahIM pAtA / yahI sthiti usa kriyA kI hai / andhe ke pAsa netra nahIM hai; aura zAstra-bhakti zUnya puruSa ke pAsa zAstra se prApta jJAna-cakSu nahIM hai / isataraha donoM eka apekSA se samAna hI hai / 424. zAstra-anAdara yasya tvanAdaraH zAstre tasya zraddhAdayo guNAH / unmattaguNatulya tvAnna; prazaMsAspadaM satAm // - - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2720] - yogabindu - 228 jisakA zAstra ke prati anAdara hai; usake zraddhA, vrata, tyAga, pratyAkhyAna Adi guNa eka pAgala athavA bhUta-preta Adi dvArA grasta unmAdI puruSa ke guNa jaise haiM / ve satpuruSoM dvArA prazaMsanIya nahIM haiN| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 163
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 425. mukti - dUtI: zAstra - bhakti zAstre bhakti jagadavandyaiH mukte dUtI paroditA / atraiveyaM mato nyAyyA, tatprAptyAsannabhAvataH // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 4 pR. 2720] yogabindu 230 zAstra - bhakti mAno mukti kI dUtI hai, arthAt AtmA rUpI premIAzika tathA mukti rUpI premikA - mAzUkA kA milana karAne meM, AtmA ko mukti kA saMyoga karAne meM vaha sandezavAhinI kA kArya karatI hai / mukti kA sandeza AtmA taka pahu~cAtI hai; jisase AtmA meM mukti ko prApta karane kI utkaNThA bar3hatI hai| 426. dharma - dezanA - nopakAro jagatyasmiMstAdRzo vidyate kvacit / yAdRzI duHkhavicchedA- dehino dharmadezanA // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2720] dharmabindu 2/80 evaM dharmasaMgraha 1/27 isa saMsAra meM dharmadezanA prANiyoM ke duHkha kA unmUlana karane meM 1 jo upakAra karatI hai, vaisA jagat meM anya koI upakAra nahIM karatA / nibandhana 427. puNya - zAstraM puNyanibandhanam / - zAstra puNya-bandha kA hetu hai- puNya kAryoM meM preraka hai| zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2720] evaM [bhAga 7 pR. 334] yogabindu 225 428. zAstraH A~kha cakSuH sarvatragaM zAstram / - J zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2720] yogabindu 225 zAstra satra jagaha pahu~canevAlI tIsarI A~kha hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4164
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 429. jinavacana se sarvArtha-siddhi asmin hRdayasthe sati, hRdayasthastattvato munIndra iti / hRdayesthite ca tasmin, niyamAt sarvArthasaMsiddhiH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2722] - - dharmabindu 5/14 (1) jaba tIrthaMkaravacana hRdaya meM hai to vAstava meM tIrthaMkara bhagavanta svayaM hRdaya meM virAjamAna hai / jaba tIrthaMkara prabhu hI sAkSAt hRdaya meM hai, taba nizcaya hI sakala artha kI siddhi hotI hI hai / 430. dharma-vizuddhi egA dhammapaDimA, jaM se AyA pajjavajAe / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2723] - sthAnAMga - 1430 ___ eka dharma hI aisA pavitra anuSThAna hai; jisase AtmA kI vizuddhi hotI hai| 431. mokSa jayA kammaM khavittANaM, siddhi gacchai niiro| tayA logamatthayattho, siddho bhavai sAsao // _ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2724] - dazavakAlika - 4/48 jaba AtmA samasta karmoM ko kSayakara sarvathA malarahita siddhi ko pA letI hai; taba vaha loka ke mastaka para sthita hokara sadA ke lie siddha ho jAtI hai| 432. mukti jayA joge nilaMbhittA, selesiM paDivajjai / tayA kammaM khavittANaM, siddhi gacchai nIrao // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2724] - dazavakAlika - 4/47 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 165
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaba AtmA mana-vacana aura kAyA ke yogoM kA nirodha kara zailezI avasthA ko prApta karatI hai, taba vaha karmoM kA kSayakara sarvathA malarahita hokara mokSa pAtI hai / 433. saMyama, pArasamaNi jayA saMvara mukkiTThe; dhammaM phAse aNuttaraM / tayA dhuNai kammarayaM, abohi kalusaM kaDaM // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2724] dazavaikAlika - 4/43 jaba sAdhaka utkRSTa saMyamarUpI dharma kA sparza karatA hai, taba AtmA para lagI huI mithyAtva-janita karma-raja ko jhAr3a kara dUra kara detA hai / 434. aparigrahI sAdhaka - - jayA nivviMdae bhoe, je divve je ya mANuse / tayA cayai saMjogaM, sabbhitara bAhiraM // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 4 pR. 2724] dazavaikAlika - 4/40 jaba manuSya daivika aura mAnuSika bhogoM se virakta ho jAtA haiM taba vaha bAhyAbhyantara parigraha ko chor3akara Atma-sAdhanA meM juTa jAtA hai| 435. utkRSTa saMyamadhAraka - - + jayA muMDe bhavittANaM pavvaMie aNagAriyaM / tayA saMvara mukkiTThe, dhammaM phAse aNuttaraM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 4 pR. 2724]dazavaikAlika 4/42 jaba sAdhaka sira muMDavAkara aNagAra dharma ko svIkAra karatA hai, taba vaha utkRSTa saMyama rUpI dharma kA AcaraNa kara sakatA hai / 436. siddha zAzvata - siddho bhavai sAsao / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2724] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4166
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dazavaikAlika 4/48 siddhAvasthA zAzvata hotI hai| 437. mukti sulabha parIsahe jiNaMtassa, sulahA soggai tArisagassa / __ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2725] - dazavaikAlika 4/50 jo sAdhaka pariSahoM para vijaya pAtA hai, usake lie mokSa sulabha 438. svargagAmI kauna ? pacchA vi te payAyA, khippaM gacchaMti amarabhavaNAI / jesi pio tao, saMjamo ya, khaMtI ya baMbhaceraM ca // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2725] - dazavaikAlika 4/50 . jinheM tapa, saMyama, kSamA aura brahmacarya priya haiM, ve zIghra hI devaloka meM jAte haiM / phira ve bhale hI pichalI avasthA meM kyoM na pravrajita hue ho ? 439. dharmaratna durlabha jaha ciMtAmaNirayaNaM, sulahaM na hu hoi tuccha vihayA / guNavihavavajjiyANaM, jiyANaM taha dhammarayaNaMpi // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2726] - dharmaratnaprakaraNa-3 ... jaise dhanahIna manuSyoM ko ciMtAmaNiratna milanA sulabha nahIM hai, vaise hI guNarUpI dhana se rahita jIvoM ko dharmaratna bhI nahIM mila sktaa| 440. * durlabha saddharma . bhavajalahimmi apAre, dulahaM maNuyattaNaM vi jaMtUNaM / tatthavi aNatthaharaNaM, dulahaM saddhammavararayaNaM // ....... - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2726] - dharmaratnaprakaraNa-2 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 167
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ apAra saMsAra rUpa sAgara meM (bhaTakate) jantuoM ko manuSyatva milanA durlabha hai, usameM bhI anartha ko haranevAlA saddharmarUpI ratna milanA aura bhI durlabha hai / 441. dharma, artha-kAma-mokSadAyaka dhanado dhanArthinAM dharmmaH kAmadaH sarvakAminAm / dharma evA'pavargasya, pAramparyeNa sAdhakaH // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2731] dharmabindu 1/2 dharma, dhana cAhanevAle prANiyoM ko dhana detA hai, kAma cAhanevAle ko kAma detA hai aura paramparA se mokSa ko denevAlA bhI ekamAtra dharma hI hai / 442. mandabuddhi dharma bIjaM paraM prApya mAnuSyaM karmabhUmiSu / na satkarma kRSAvasya prayatante'lpamedhasaH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2731] yogadRSTi samuccaya - 83 karmabhUmi meM uttama dharmabIja rUpa manuSyajIvana prApta kara mandabuddhi puruSa satkarma rUpI khetI karane meM prayatna nahIM karate arthAt durlabha manuSya jIvana kA satkarma karane meM upayoga nahIM karate / - 443. sajjana- prazaMsA vapanaM dharmabIjasya, satprazaMsAditadgatam / taccintAdyaGkurAdi syAt phalasiddhistu nirvRttiH // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 4 pR. 2431 ] B dharmabindu 2/1 satpuruSa kI prazaMsA karanA, yaha dharmabIja kA AropaNa hai / dharma - cintana Adi usake aDDara hai aura mokSa usakI phala- siddhi hai | 444. dharmAnukUla AjIvikA dhammeNaM ceva vittiM kappemANA / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 168
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2731] - sUtrakRtAMga - 2239 sadgRhastha dharmAnukUla hI AjIvikA karate haiN| 445. paudgalika sukha-virakti dhammasaddAeNaM sAyA-sokkhesu rajjamANe virajjai / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2732] - uttarAdhyayana - 29/5 dharma para dRDhazraddhA ho jAne se jIvAtmA zAtAvedanIyajanita paudgalika sukhoM kI Asakti se virakta ho jAtI hai / 446. dazadhA dharma saMyamaH sunRtaM zaucaM, brahmAkiJcanatA tapaH / kSAntirdivamRjutA, kSAntizca dazadhA nanu // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2734] - dharmasaMgraha - 3 saMyama, satya, zauca, brahmacarya, akiMcanatA, tapa, kSAnti, saralatA, RjutA aura kSamA-ye dharma ke dasa lakSaNa haiM / 447. tattvadraSTA aNNahA NaM pAsae pariharejjA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2737] - AcArAMga - 12/5/89 tattvadraSTA (vastuoMkA) upabhoga-paribhoga anyathA dRSTikoNa arthAt bhinna dRSTi se kreN| 448. mahAmuni kauna ? savvagehiM pariNNAya, esa paNatte mahAmuNI / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2760] - AcArAMga - 1/6/2084 samagra Asakti ko chor3akara samarpita honevAlA mahAmuni hotA hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4. 169
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 449. kaSTa sahiSNu ceccA savvaM visottiyaM phAse samiyadaMsiNe / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2760] - AcArAMga - 1/6/2085 samyagdarzI saba prakAra kI caitasika caMcalatAoM athavA zaMkAoM ko chor3akara kaSToM ko samabhAva se sahe / 450. jJAnI, karmakSaya AyANijjaM pariNAya pariyAeNaM vigiMcati / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2761] - AcArAMga - 1/62085 jJAnI, karma-baMdha arthAt Asrava aura baMdha kA svarUpa jAnakara paryAya dvArA unheM dUra karatA hai| 451. zaraNabhUta dharma jahA se dIve asaMdINe, evaM se dhamme aayriypdesie| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2761-62] - AcArAMga - 1/63489 jaise-samudra ke madhya meM zaraNabhUta dvIpa hai, vaise hI saMsAra-samudra meM arihaMtoM dvArA upadiSTa yaha dharma zaraNabhUta hai / 452. kle za pANApANe kilesaMti / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2761] - AcArAMga - 1/64480 prANI hI prANiyoM ko kleza pahuMcAte haiN| 453. darzana-jJAna dhvaMsI NANabbhaTThA saNa luusinno| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2763] - AcArAMga - 1/6/4/191 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4. 170
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ jo jJAnabhraSTa aura darzana ke vidhvaMsaka sAdhaka haiM, ve svayaM to bhraSTa hote hI haiN| sAtha hI dUsaroM ko bhI bhraSTa karake sanmArga se vicalita kara dete haiN| 454. nata, phira bhI dhvasta NamamANA vege jIvitaM vippariNAmeti / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2763] - AcArAMga - 1/KAN91 sAdhaka jinAjJA-gurvAjJA ke prati samarpita hote hue bhI, saMyamI jIvana ko dhvasta kara dete haiM, bigAr3a dete haiM / 455. sukhI jIvana, saMyamabhraSTa puTThA vege niyaTRti jIvitasseva kAraNA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2763] - AcArAMga1/%A191 kucha sAdhaka kaSTa upasthita ho jAne para kevala sukhI jIvana jIne ke lie saMyama chor3a baiThate haiN| 456. niSkramaNa bhI duniSkramaNa nikkhaMtaM pi tesiM duNNikkhaMtaM bhavati / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2763] - AcArAMga - 1/KAN91 saMyama chor3a denevAle muniyoM kA gRhavAsa se niSkramaNa bhI duniSkramaNa .. ho jAtA hai| 457. dharma-mArga duSkara ghore dhamme / - - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2764] - AcArAMga - 1/6/4/192 dharma kA mArga bahuta hI kaThina hai| . 458. AjJAtikramaNa uveha iNaM aNANAe / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 171
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2764] - AcArAMga - 1/6/4/ . tU jinAjJA kA atikramaNa kara dharma kI upekSA kara rahA hai| 459. medhAvI medhAvI jANejjA dhammaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2764/ - AcArAMga - 1/6An91 buddhimAn puruSa apane dharma ko bhalIbhA~ti jAne-pahacAne / 460. kAyarajana vasaTTA kAyarA jaNA lUsagA bhavanti / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga / pR. 2764 - AcArAMga 1AM93 viSaya vazavartI kAyara jana vratoM ke vidhvaMsaka ho jAte haiN| 461. ajJa dvArA nindanIya bAla vayaNijjA hu te NarA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2764] - AcArAMga - 1/6/A191 saMyama-bhraSTa puruSa sAdhAraNajanoM (ajJajanoM) ke dvArA bhI nindanIya ho jAte haiN| 462. viSayAkrAnta gaMthehiM gaDhitA NarA visaNNA kAmakkaMtA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2766) - AcArAMga1/6/6498 .. dhana-dhAnyAdi vastuoM meM Asakta aura viSayoM meM nimagna manuSya kAma se AkrAnta hote haiN| 463. Asakti tamhA saMgaM ti pAsahA / abhidhAna rAjendra kopa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 172
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 4 pR. 2766] AcArAMga - 1/6/5/198 viSaya - kaSAya ko zAnta karane ke lie tuma Asakti ko dekho / 464. saMgrAma - zIrSa kAyassa viyAvAe esa saMgAma sIse viyAhie se hu pAraMgame muNI / www - AcArAMga - 1/6/5/198 zarIra ke vyApAta ko arthAt mRtyu samaya kI pIr3A ko hI saMgrAmazIrSa (yuddha kA agrima morcA) kahA gayA hai, jo muni usameM samAdhi maraNa prApta kara vijayI hotA hai arthAt hAra nahIM khAtA hai, vahI saMsAra kA pAragAmI hotA hai / 465. saccA sAdhaka se vaMtA kohaM ca mANaM ca mAyaM ca lobhaM ca / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2766] AcArAMga vaha satyArthI sAdhaka, krodha, mAna, mAyA aura lobha kA zIghra hI 13/4/128 - tyAga kara detA haiM / 466. saMyamalIna zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2766] abahillese parivvae / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2766] AcArAMga - 1/6/5/197 * saMyama meM lInaM muni azubha adhyavasAyoM ko chor3akara vicaraNa kareM / - 467. dRSTimAn sAdhaka - GON saMkhAya pesalaM dhammaM diTTimaM pariNivvuDe / B zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga + pR. 2766] AcArAMga - 1/6/5/197 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 173
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyaga dRSTimAn sAdhaka pavitra uttama dharma ko jAnakara viSayakaSAyoM ko zAnta kre| * * * asmina ko kara ti kA 4. abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudharasa * khaNDa-4 * 174
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ Do000000000000000 prathama pariziSTa akArAdi anukramaNikA doo0000000000000
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ akArAdi anukramaNikA 1389 1391 1417 1421 1422 1422 1422 1448 1478 1536 1617 1633 1. adhyApanaM brahmayajJaH / 4. ahiMsA-satya'steya / 7. atthegatiyANaM jIvANaM baliyattaM sAhU / 17. aloluyaM muhAjIvI / 32. abhogI no va lippaI / 34. abhogI vippamuccai / 35. ajaya caramANo u pANabhUyAiM hiMsaI / 50. atyaMgatiyANaM jIvANaM suttattaM sAhU / 55. appAhArassa Na iMdiAI / 59.. ammApiuNo sarisA / 65. ayaM nijaH parovetti / 69. avazyameva bhoktavyaM / 89. * appANameva appANaM jaIttA suhamehae / 90. appANameva jujjhAhi / 97. ahe vayai koheNaM / / 118. akkharassa annNtbhaago| 129. asti ced granthibhid jJAnaM / 144. aNaMto'vi ya tritthN| 148. atthadharo tu pmaannN| 155. atiparicayAdavajJA, bhavati / 156. atiparicayAdavajJA / 166. abhyAsa vairAgyAbhyAM tannirodhaH / 171. alipto nizcayenAtmA / 182. anno jIvo, annaM sarIraM / 202. anudvegakaraM vAkyaM / 227. aTTavihaM kammarayaM / 230. akuvvato NavaM Nasthi / 233. apuvvaNANaggahaNe / 243. avvae vi ahaM, uvaTThie vi ahaM / 1815 1815 1818 1939 1980 1990 1995 2070 2070 2116 2117 2173 2205 2242 2246 2295 2403 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4. 177
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ eta kA aMza 244. asthire hRdaye citrA | 247. antargataM mahAzalya | 267. abhautti dhammamUlaM / 276. attakaDe dukkhe | 293. ahINa paMceMdiyatA hu dullaho / 335. akaraNijjaM pAvakammaM / 361. agilAe dhammamAikkhejjA / 370. anne haraMti taM vittaM / 380. aNubiti viyAgare / 386. akusIle sayA bhikkhU / 429. asmin hRdayasthe sati / 447. aNNahA NaM pAsae pariharejjA / 466. abahillese parivvae / 199. AnusrotasikI vRtti / 280. AyatulaM pANehiM saMjate / 351. AyAdarddhe niyuJjIta / 376. Arambha saMbhiyAkAmA / 394. AriyAI sikkhejjA / 399. AyahiyaM khu duheNa labbhaI / 450. AyANijjaM pariNNAya / A i 95. icchA hu AgAsasamA aNaMtiyA / 133. iha bhavie vi nANe / 173. ihaloge sucinnA kammA / 174. ihaloge sucinnA kammA / 328. imeNa ceva jujjhAhi / 30. uvalevo hoi bhogesu / 106. udadhAviva sarva siMdhavaH / 109. uppajjaMti vayaMti a / u abhiyAna rAjena koma bhAga putra 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 2410 2410 2489 2550 2570 2675 2694 2701 2704 2704 2722 2737 2766 2202 2551 2683 2701 2705 2707 2761 1817 1982 2134 2134 2674 4 1422 4 1885-1898 4 1889 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 178
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ AbhayAna rAjanaka nambarasasi kA aza 137. ubhAbhyAmevapakSAbhyAM / 167. uDDhaM nirohe koDhaM / 294. uttamadhamma suI hu dullahA / 331. uvehamANe patteya sAtaM vnnnnaadesii| 356. ukkiTuM maMgalaM dhammo / 421. upadezaM vinA'pyartha / 458. uvehaiNaM aNANAe / 1985 2116 2570 2674 2689 2720 2764 1391 5. ete tu jAtidezakAlasamayA / 29. evaM laggati dummehA je narA / 41. egaMta suhAvahA jayaNA / 117. ege nANe / 231. ekAhArI darzanadhArI / 262. ega davvassiyA guNA / 406. esa vIre pasaMsie / 430. egA dhammapaDimA / ka 15. kammuNA bambhaNo hoi / 21. kammANi balavanti hi / 40. kahaM care? kahaM ciTThe ? 51. kattha va na jalai aggI / 139. karmaNA badhyate jantuH / 310. kalahakaro ddmrkro| 1422 1423 1938 2246 2463 2712 2723 1421 1423 1464 1986 2601 kA 1818 1818 98. kAme ptthemaannaa| 99. kAmA AsI visovamA / 308. kAlaM aNavakaMkhamANo viharai / 464. kAyassa viyAvAe esa saMgAma / ..2598 2766 22. kusacIreNa na tAvaso / 72. kuNThIbhavanti tIkSNAni / 1421 1634 ( abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 179 )
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAna rAjanna ko 2706 397. kujae aparAjie jahA / 405. kusale puNa No baddhe No mukke / 2712 1121 1468 19. kohA vA jai vA hAsA / 53. ko nAma sArahINaM sa hoI / 226. kohaMmi u niggahie / 100. kohaM mANaM na patthae / 2242 2707 73. kiM cAnyad yogataH sthairya / 88. ki te jujjheNa bjjho|| 416. kiM kayaM kiM vA sesN| 1636 1815 2715 305. khemaM ca sivaM aNuttaraM / + 2573 77. gatAnugatikAH praayo| 1798 292. gADhA ya vivAga kmmunno| + 2570 ka 271. gihiNo veyAvaDiyaM, na kujjA / + - 2496 260. guNANamAsao davvaM / 401. guruNo chNdaannuvttgaa| 2463 2707 462. gaMthehiM gaDhitA nnraa| FF - 2766 187. grAmA''rAmAdi mohAya / 2182 457. ghore dhamme / 2764 234. cauhi ThANehiM jIvA tirikkh| + 2318 388. cariyAe appamatto / + 2704 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 180.
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhiyAna zana nambarasati kA aMza 417. cattAri dhammadArA patratA / 428. cakSuH sarvatragaM zAstram / 2719 2720 cA 246. cAritraM sthiratArUpamataH / 2410 ci 1421 20. cittamaMtamacittaM vaa| 415. cittabhittiM na nijjhAe / 2713 332. cute hu bAle gabbhAtisu rajjati / 2674 449. ceccA savvaM visottiyaM / 2760 402. chaNNaM ca pasaMsaNo kre| 2707 1415 1421 1423 1423 1423 1814 6. . jananI janmabhUmizca / 28. jahA pomaM jale jAyaM / 37.. jayaM care jayaM ciDhe / 38. jayaNA ya dhamma jaNaNI / 39. jayaNA dhammassa pAlaNI ceva / 82. jatthevaM gantumicchejjA / 115. jahAkaDaM kamme tahA si bhAre / 116. jassa dhaNaM tassa jnn| 119. jattha mainANaM tattha suyanANaM / 146. jahA sUi ssuttaa| 250. jaha jaha sujjhai salila / 283. jadatthi NaM loge taM / 337. jarA jAva na pIlei / 377. jasaM kiti silogaM ca / 412. jahA puNNassa katthati / 413. jahA kukkuDapoyassa / 431. jayA kammaM khavittANaM / 1921 1932 1939 1993 2429. 2559 2676 2703 2712 2713 2724 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 181
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2724 2724 2724 + 2724 + 2726 + 2761-62 sakti kA aza 432. jayA joge nilaMbhittA / 433. jayA saMvara mukkttuN| 434. jayA nividae bhoe / 435. jayA muDe bhavittANaM / 439. jaha ciMtAmaNirayaNaM / 451. jahA se dIve asNdiinne| jA 9. jAyarUvaM jahAmaDheM / 45. jAgarahA NarA NiccaM / 48. jAgarittA dhammINaM adhammiyANaM / 49. jAgaraha NarA NiccaM / ji 56. jiNavayaNe aNurattA / / 76. jitendriyasya dhIrasya / + 1420 + 1447 + 1447-48. + 1447 1502 1673 58. jIve tAva niyamA jIve / 61. jIvA ceva ajIvA ya / 63. jIviyAsAmaraNabhaya vippamukkA / 286. jIviyae bahupaccavAyae / 291. jIvo pamAya bahulo / 326. jIvadayA saccavayaNaM / + 1519-1530 + 1561 1566 2569 2570 2673 327. juddhArihaM khaluM dullhN| nAba 2674 164. je mAradaMsI se nnirydNsii| 180. je te u vAiNo evaM / 238. je pamatte guNaTThie se hu| 325. je pubuTThAI, No paccha-NivAtI / 396. je dUmaNa tehi No NayA / 404. je aNaNNadaMsI se aNaNNArAme / 2109 2172 2346 2673 2706 2712 + abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 182
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ nambarasatA aza 1420 1561 1650 1815 8. jo na sajjai AgaMtuM / 60. jo jIvevi viyANai / 75. joga sacceNaM jogaM visohei / 85. jo sahassaM sahassANaM saMgAme / 91. jo sahassaM sahassANaM mAse / 126. jo viNao taM nANaM jaM naann| 163. jo u paraM kaMpaMtaM / 313. jo vi pagAso bhuso| 1816 1980 2108 2630 3. jaM me tava niyama saMjama sjjhaay| 154. jaM annANI kammaM / 381. jaM channaM taM na vattavvaM / 387. jaM vadittA'NutappatI / 1390 2057 2704 2704 336.. Na imaM sakkaM siddhilehi| 398. NaccA dhammaM aNuttaraM / 454. NamamANA vege jIvitaM vippariNAmoMta / 2675 2706 2763 NA 1447 2763 44. NAlasseNaM samaM sokkhaM / / 453. NANabhaTTA dNsnnluusinno| Ni 160. NibbhayaM jattha corabhayaM natthi / 2080 2704 2677 379. Neya vaMphejja mammayaM / No 343. No sulabhaM puNarAvi jIviyaM / 345. No hUvaNamaMti rAtio / 358. No attANaM AsAdejjA / 359. No aNNAI pANAI bhuuyaaii| 2677 2693 2693 abhidhAna rAjendra kroSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 183 -
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakti kA aza 360. No annassa heuM / + 2694 1420 1420 1421 1423 1634 1814 1891 2172 10. tase pANe viyANittA / 12. tavassiyaM kisaM dantaM / 26. taveNa hoi tAvaso / 36. tava vuDDikarI jayaNA / ?l. tathA ca janmabIjAgni / 81. tavanArAyajutteNaM bhettUNaM / 110. tamhA savvevi nnyaa| 179. tamAto te tamaM jNti| 198. tadeva hi tapaH kaary| 206. taveNaM voyANaM jaNayai / 209. tapazca trividhaM jJeyaM / 215. tavasUrA anngaaraa| 216. tavasA dhuNai purANa pAvagaM / 264. tapasA sarvANi siddhyanti / 309. tao dusannappA pannattA-taM jhaa-dutte| 312. tato ThANAdaM deve. pIhejjA / 463. tamhA saMgaM ti pAsahA / / 2202 2205 2205 2207 2207 2489 2600 2607 2766 2183 2199 1 190. tAttvikasya samaM pAtraM / / 193. tApayati aSTa prakAraM karma iti tapaH / ti 112. tivvAbhitAve narAe paDaMti / 304. tiNNo hu si annavaM mhN| + 1917 2573 1 A 382. tumaM tumaMti amaNuNNa / 2704 273. te dhannA kypunnaa| + 2508 el. abhidhAna rAjendra koSa meM, sRkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 184 -
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhiyAna rAjendra kAma sakti kA aza 54. taM tu na vijjai sajjhaM / 239. taM pariNNAya mehAvI / 363. taM zabdamAtreNa vadanti dharma / 1471 2346 2696 240. thaya thui maMgaleNaM nANaM daMsaNaM / 2385 249. thovAhAro thovbhnnio| 2419 108. davvaM pajjava vijuyN| 122. davvasuyaM je annuvutto| 266. dayAi dhammo pasiddhamiNaM / 1889 1949 2189 dA 225. dAhovasamaM tnnhaai| 265. dAnena mahAbhogo, dehinAM / 268. dAnena sattvAni vazIbhavanti / 269. dANANa sehU~ abhayappadANaM / 272. dAnAtkItiH sudhAzubhrA / 2242 2489 2490 2490 2499 16. divvamANusattericchaM / 1421 1815 87. dujjayaM ceva appANaM / 114. dukkhaMti dukkhI iha dukkaDeNa / . 120. duvihe nANe pannate / 275. dukkhI dukkheNaM phuDe / 277. dukkhI dukkhaM pariyAdiyati / 278. dukkhI mohe puNo puNo / 284. dumapattae paMDuyae / 287. dullabhe khalu mANuse bhave / 311. dussIlAo kharo viva / 318. duviho u bhaavdhmmo| 409. duvvasumuNI aNANAe / 1920 1940 2550 2550 255] 2569 2570 2601 + 2667-2669 2712 abhidhAna rAjendra kopa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 185
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhiyAna rAjendra ko 207. devadvija guruprAjJa / 2205 141. dohiM ThANehiM saMpanne aNagAre / 1988 255. daMsaNasampannayAeNaM jIve / + - 2435 221. duHkharUpobhavaH sarva / 2227 . 1389 2. dravyayajJAstapoyajJAH / 105. dravyaparyAyaviyutaM / 1860 . 1420 2202 2463. 2571 2666 2676 11. dhammANaM kAsavo muhaM / 194. dhanArthinAM yathA nAsti / 263. dhammo ahammo AkAsaM / 296. dhammaMpiha saddahaMtayA / 316. dharmazcittaprabhavo / 339. dharmavittA hi sAdhavaH / 346. dhammo tANaM, dhammo saraNaM / 348. dhammo maMgala mukkittuN| 352. dhammo guNA ahiMsA / 441. dhanado dhanArthina dharmaH / 442. dharmabIjaM paraM prApya / 444. dhammeNaM ceva vittiM kappemANA / 445. dhammasadAeNaM sAyA-sokkhesu / 2680 2683 2685 2731 2731 2731 2732 357. dhigdharmarahitaM naram / + 2690 1421 15. navi muMDieNa samaNo / 18. na taM tAyanti dussIlaM / 1421 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 186 %- -
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhiyAna rAjendra ko pa 1421 1421 + 1887-1899 1898 1989 nambarasati kA aza 23. na oMkAreNa baMbhaNo / 24. na muNI raNNavAseNaM / 107. natthi naehi vihuNaM sutaM / 111. nayAstava syAt padalAMchanA / 143. na nANamitteNa kajja niphphattI / 177. naya vittAsae paraM / 181. natthi puNNe va pAve vA / 186. na vikArAya vizvasyopakArAyaiva / 212. na'nnattha nijjaraTuyAe tapa mahiDhejjA / 258. na taddAnaM na taddhyAnaM / 408. na lippati chaNapadeNa vIre / +23. na yasya bhaktiretasmiMstasya / 2147 2172 2182 2206 2457 2712 2720 1421 25. nANeNa ya muNI hoi / 121. nANA phlaabhaavaao| 140. nANaM kiriyArahiyaM / 145. nANasaMpanneNaM jIve cAurate / 147. nANa saMpannayAeNaM jIve / 150. nANAhiyassa nANaM puijjai / 172. nAhaM pudgalabhAvAnAM / 368. nANAgamo maccumuhassa asthi / 383. nAtivelaM hase muNI / 1945 1988 1993 1993 1996 2117 2697 2704 1980 1980 2003 130. nirvANa padamapyekaM / 131. nirbhayaH zakravayogI / 151. nipAnamiva maNDUkAH / 153. nindaNayAeNaM pacchANutAvaM jaNayai / 162. niyamAH zaucasantoSau / 175. nivvaeNaM divvaM mANusa / 256. nissaMkiya nikkNkhiy| 373. nimmamo nirahaMkAro / 2018 2093 2134 2436 2701 " . abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 187
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhiyAna sajendra kA salikA aza 279. nividejjA siloga pUyaNaM / 456. nikkhaMtaM pi tesiN| 2551 2763 1146 2676 43. neraiyA suttA no jAgarA / 340. nehaloke sukhaM kiJcid / no 201. no pUyaNaM tavasA AvahejjA / 213. no iha logaTThayAe tavamahiDhejjA / 214. no kittivaNNasaddasilogaTTayAe / 426. nopakAro jagatyasmiMstAdRzo / 2204 2206 2206 2720 2018 2552 2672 2672 2672. 2672 2701 . 152. pacchANutAveNaM virajjamANe / 281. paradukkheNa dukkhiA viralA / 321. parahita cintaamaitrii| 322. prduHkhvinaashinii| 323. paradoSopekSaNamupekSA / 324. parasukhatuSTimuditA / 375. pariggahe niviTThANaM / 437. parIsahe jiNaMtassa / 438. pacchAvi te pyaayaa| pA 113. pAvAI kammAI kareMti rUddA / / 349. pApenaivArtha rAgAndhaH / 350. pAdamAyAnnidhiM kuryAt / 419. pApA''mayauSadhaM zAstraM / 452. pANApANe kilesaMti / 2725 2725 1917 2683 2683 2720 2761 79. piyaM na vijjaI kiMci / + 1813 125. pIyUSamasamudrotthaM / + 1980 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 188
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUkti sUkti kA aMza 222. pItvA jJAnAmRtaM bhuktvA / 347. pIIkaro vaNNakaro, bhAsakaro 1 pu 42. puvvabhavA so picchai / 94. puDhavI sAlI javA ceva / 365. puvvaM NikAya samayaM patteyaM / 455. puTThA vege niyati / 330. pUvvAvararAyaM jatamANe / 366. pUDho pUDho jAI pakappeMti / 27. mbhareNa bho / 183. bAhya yaddaSTe : sudhAsAra / 362. bAlaH pazyati liGgaM / 407. bAle puNa nihe kAma samaNuNNe / 461. bAla vayaNijjA ha te NarA / bu 78. buddho bhae pariccai | 306. buddhe parinivvue care / 57. bhadaM micchAdaMsaNa | 188. bhasmanA kezalocena / 210. bhavai nirAsae nijjaraTThie / 333. bhave akAme ajhaMjhe / 341. bhavakoTI duSprApA - mavApya / 440. bhavajalahimmi apAre / pU 236. 384. ba bA bha bhA abhidhAna rAjedra kAma + 4 + + + + + + 4 4 4. 4 + + + 4 + + + + + bhAve ya asaMjamo satthaM / bhAsamANo na bhAsejjA / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa khaNDa - 4 * 189 4 + 2241 2680 1445 1817 2697 2763 2674 2697 1421 2182 2694 2712 2764 1811. 2573 1503 2182 2206 2674 2676 2726 2344 2704
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahaka kA aza mAga pRSTha 62. bhUtehiM na virujjhejjaa| + 1565 1422 33. bhogI bhamai saMsAre / 371. bhoge avayakkhatA / 2701 185. bhramavATI bahirdRSTi / 2182 / 127. majjatyajJaH kilAjJAne / 191. mahAvratI sahasreSu / 204. manaH prasAdaH saumyatvaM / 354. mahukAra smaabuddhaa| 374. maNasA kAyavakkeNaM / 420. malinasya yathA'tyantaM / 1980 2183 2205 2688 2701 2720 mA 1816 1818 92. mAse mAse tu jo baalo| 101. mAyAgai pddigghaao| 103. mANeNaM ahmaagii| 149. mA nANINamavaNaM / 303. mAvaMtaM puNo viAvie / 372. mAtA-pitA NhusAbhAyA / 389. mAtiTThANaM vivjjejaa| 1818 1996 2572 2701 2704 165. muttanirohe cakkhU / 44 2116 2162 2202 178. mUtrotsarga malotsarga / 197. mUlottaraguNazreNi / 208. mUDhgraheNa yaccA''tma / 259. mUlaM dhammassa dayA / 2205 2457 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 190 % 3D
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUkti kA aMza 459. medhAvI jANejjA dhammaM / 66. mokSaheturyato yogo / 68. mokSeNa yojanAd yogaH / 74. yama-niyamAsssana / 196. yatra brahma jinAca ca / 257. yatnAdapi paraklezaM / 424. yasya tvanAdaraH zAstre / 223. yA zAntaikarasA svAdAd / 64. yogaH karmasu kauzalam / 67. yogazcittavRttinirodhaH / 70. yogaH kalpatarUH zreSTho / 320. yaH samaH sarvabhUteSu / 192. rAIbhoyaNa virao / 254. rAI sarisava mittANi / + mo ya yA yo yaH rA 189. rUpe rUpavatI dRSTi / 242. rUhirakayassa vatthassa rUhireNa ceva / la bhao / 161. lajjA guNaugha jananImiva svAma / 261. lakkhaNa pajjavANaM tu 288. laddhUNa vi mANusattANaM / 289. laddhUNa vi uttamaM suI / 391. laddhe kAme Na patthejjA / abhiyAna rAjana 4 4 4 + + + + 4 4 4 + + + + + 4 4 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa khaNDa-4 * 191 2764 1618 1625 1638 2202 2456 2720 2241 1613 1621 1634 2669 2199 2433 2182 2401 2092 2463 2570 2570 2705
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhidhAna rAjendra kA mAga pRsstth| sakti kA aMza / E 184. lAvaNya laharIpuNyaM vapuH / 4 2182 2117 168. lipyate pudgalaskandho / 169. liptatAjJAnasampAta / 2117 lo 1818 102. lohAo duhao bhayaM / 422. loke mohAndhakAre'smin / 2720 2074 2410 2665 2688 2700 2731 2764 1980 158. vayaNaM vinnANa phlN| 248. vatsa! kiM cNclsvaanto| 315. vacanAdaviruddhadyadanuSThAnaM yathoditam / 355. vayaM ca vitti labbhAmo / 369. varaM praveSTuM jvalitaM hutAzanam / +43. vapanaM dharmabIjasya / 460. vasaTTA kAyarA jaNA lUsagA bhavanti / vA 132. vAdA~zca prativAdA~zca / vi 31. viratA u na laggati / / 84. vigai saMgAmo bhavAo parimuccaI / 100. visaM kAmA / 104. viNiyaTTanti bhogesu / 123. viSayapratibhAsAkhyaM / 128. viNaeNa lahai nANaM / 211. vivihaguNa tavo rae ya niccaM / 218. vittaM pasavo ya taM bAle / 229. viSayormi viSodgAraH / 241. viNayamUle dhamme patte / 285. vihuNAhi rayaM pure kddN| + 1422-2699 1811 1818 1819 1978 1980 2206 2220 2242 2401 2569 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 192
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 353. vihaMgamA va puphphesu / 393. [vivege dhammamAhie] vivege esa mAhie / 414. vibhUsA itthi saMsaggI / vI 237. vIrehi evaM abhibhUyadi / 2688 2705 2713 2345 390. vuccamANo na saMjale / 2705 314. verANubaddhA naragaM urvati / 338. verANugiddhe NicayaM kareMti / 378. vedhAdIyaM ca No vade / 0 nama 2645 2676 2703 302. vocchida siNehamappaNo / 2572 1421 1814 1815 14. samiyAe samaNo hoi|| 83. saddha nagaraM kiccA / 86. savvamappe jie jiyaM / 96. sallaM kAmA / 136. satyena labhya tapasA / 138. sarvaM karmAkhilaM pArtha ! 203. satkAra mAnapujA'rthaM / 217. savve pANA paramAhammiyA / 251. samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSamArgaH / 274. sarvaM paravazaM duHkhaM / 319. satvato saMvuDe daMte / 329. sayAsIlaM saMpehAe / 364. savve pANA savve bhUyA / 367. savvesiM pANANaM savvesi / 448. savva gehi pariNNAya / 1818 1985 1986 2205 2213 2429 2519 2667 2674 2697 2697 2760 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 193
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakti kA aMza abhiyAna rAjana kA mAgapaSTa 2076 159. sAmAio vautto / 235. sAyaM gvesmaannaa| 317. sAdiyaM Na musaM buuyaa| 2344 2666 252. sijhaMti crnnrhiyaa| 436. siddho bhavai saaso| 2430 2724 + + 46. suai suaMtassa suaM sNki| . 47. suvai ya ajgrbhuuo| 52. sukkiM dhaNammi dippi| 93. suvaNNa-rUppassa upavvayA bhve| 157. suha paDibohA niddaa........| 228. sukhino viSayaistRptA / 253. suhio hu jaNo Na bujjhai / 392. sumaNo ahiyA sejjA / 403. suciNA kammA suciNaphalA bhavaMti / 1447 1447 1464 1817 2072 2242 2432 2705 2711 4 2262 2571 2571 2571 .2571 232. se puvvaM peyaM pacchA petaM bheura dhammaM / 295. se savvabale ya haayii| 297. se ghANabale ya haayii| 298. se jibbhabale ya haayii| 299. se phAsabale ya haayii| 300. se cakkhubale ya hAyaI / 301. se soyabale ya hAyaI / 411. se medhAvI je aNugghAtamassa / 465. se vaMtA kohaM ca mANaM ca / / so 200. so hu tavo kaayvvo| 2571 2571 __- 2712 + 2766 + 2204 80. saMsayaM khalu jo kunni| + 1814 ' abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 194
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhiyAna rAjana 1988 2117 sakti kA aza 142. saMjoga siddhIi phalaM vayaMti / 170. saMsAre nivasan svArthasajjaH / 176. saMkAbhIo na gacchejjA / 220. saMtoSAdanuttama sukha-lAbhaH / 224. saMsAre svapnanmithyA tRptiH / 270. saMsargajA doSaguNAbhavanti / / 290. saMsarai subhAsubhehi kammehiM / 307. saMtimaggaM ca buuhe| 334. saMjamati no pagabbhati / 342. saMbujjhaha kiM na bujjhaha / 344. saMbohI khalupecca dullabhA / 410. saMkhAya dhammaMca viyaagreNti| +46. saMyamaH sunRtaM zaucaM / 467. saMkhAya pesalaM dhammaM diTThimaM / 2147 2226 2242 2493 2570 2573 2674 2677 2677 2712 2734 2766 135. svakarmaNA tamabhyarcya / 134. sve sve karmaNyabhirataH / 1985. 1985 282. zakaTaM paJcahastena / 2555 2205 2720 .205. zArIrAdvAGgamayaM sAraM / 418. zAstra sarvArthasAdhanam / 425. zAstre bhaktirjagadavandyaiH / / 427. zAstraM puNyanibandhanam / zau 219. zauca santoSa tapaH svAdhyAyezvara / 2720 2720 2226 395. hammamANo na kuSpejjA / + 2705 385. holAvAyaM sahIvAyaM / 2704 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 195
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ marAja kA samakA aza + 124. jJAnI nimajjati jJAne / 195. jJAnameva budhA prAhuH / 245. jJAnadugdhaM vinazyeta / 1980 2202 2410 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 196
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya pariziSTa viSayAnukramaNikA
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA / Hococcppodsoscope 32. 103 112 127 166 180 182 183 223 abhogI ayatanA se hiMsA anamela alpAhArI anupama dhyAnI antaryuddha abhimAna-pariNAma ajJAnI narkagAmI ajJAnI sUara abhyAsa-vairAgya asatya prarupaNA anyatva apekSA dRSTi se nArI atindriya tRpti asaMyama, zastra avinAzI AtmA asthiracitta kriyA, akalyANakArI abhaya abhayadAna' avasara durlabha ahiMsA ajJAnI jIva anyAyopAjita dravyaphala abhadra vacana aparAjita dharma aparigrahI sAdhaka dharma, artha-kAma-mokSadAyaka ajJa dvArA nindanIya 236 243 . 244 267 269 327. 331 332 349 - 382 397 434 411 461 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 199 -
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ A 136 AA 168 172 280 Atma-vijaya AtmajetA sukhI Atmayuddha AtmA kisase lamya ? AcaraNa Atma-niMdA se pazcAttApa AtmA kI nirliptAvasthA AtmajJAnI alipta Atmavat saba meM Aryadharma Aya-santulana Aya-vibhAga AtmatulA-kasauTI Atma-ghAtaka Aryadharma-zikSA AtmaramaNa AjJAtikramaNa Asakti 347 350 351. 367 377 394 404 458 463 95 293 icchA ananta indriyA~, durlabha indriya dAnta indriya-saMyama 319 334 65 190 udAracetA-puruSoM kI pahacAna ulaTIcAla saMtajanoM kI uttamottama dAna udbodhana upekSA utthAna-patana abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4. 200 304 323 325 -
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 356 uTha, jAga musAphira ! utkRSTa maMgala upekSA kisakI nahIM ? utkRSTa saMyama sAdhaka 358 435 ekAnta kyA ? 313 aMdhe ko darpaNa aMdhaprekSA tulya kriyA 423 21 karma se varNa karma balavAn karma kauzala karmaphala karmayuddha kabahu dhApe nAya kaSAya-pariNAma karma se siddhi karma se bandhana, jJAna se mukti karma-nirjarAkAMkSI 11 135 139 210 177 kartavya 322 277 285 karma-raja kI saphAI 292 karma-vipAka 310 kalaha se asamAdhi karuNA 370 kare kauna ? bhare kauna ? kaSTasahiSNu muni 402 kaSAya-tyAga 403 karma-phala +49 kaSTasahiSNu abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 201 388
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA . 100 kAmAsakta mAnava kAma, kaMTaka kAma-pariNAma kAma, viSadhara kAma, jahara kAla-nirapekSa kAmabhoga duHkha bhare kAma-anabhyarthanA kAmabhoga kAyara jana 308 376 391 407 160 95 282 kisase, kitanI dUra ? kisako, kisase bhaya ? 413 386 kuzIla-asaMsarga kuzala puruSa 405 99 406 kaisA vIra prazaMsanIya ? 100 132 101 309 kolhU kA baila koyalA hota na ujarA koI rakSaka nahIM 102 372 103 50 kauna soe ? kauna jAge ? kauna hiMsaka ? 101 238 105 247 kriyauSadhi kA kyA doSa ? kro krodha-mAna-tyAga 106 400 - abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 202
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 107 kyA kisake lie acchA ? 108 kleza 109 - 262 guNa-lakSaNa 110 381 gopya, gupta 111 129 granthibhid jJAna-dRSTi 112 155 ghara kA jogI joginA ghara kI murgI sAga barAbara 113 156 114 92 caritravAn sAdhaka caturdhA-dharma 265 116 246 cAritra 117 caitanya kara kama 118 218 caMcala, khinna 119 389 chala-kapaTa-tyAga 120 121 38 jayaNA jayaNA, dharmamAtA jahA~ dayA nahIM ! jar3a-cetana 122 258 283 123 124 12 jAtismaraNa jJAna abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 203...
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ SEX 125 126 2220 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 sAta nada 45 49 57 373 429 60 192 286 291 355 359 106 107 187 26 81 185 193 195 198 200 206 211 212 213 215 ji jI sAta zAvaka jAgarukatA jAgate raho ! jina-1 -pravacana jinAjJAnusAra dharmAcaraNa jinavacana se sarvArtha siddhi jIvAjIvajJa, saMyamajJa jIva anAsrava jIvana bAdhAoM se paripUrNa jIva pramAdI jIo aura jIne do jIva- anAzAtanA jainadarzana meM samagra darzana jainadarzana meM naya jaisI dRSTi, vaisI sRSTi tapa se tApasa tapa, dhanuSabANa tattvadraSTA sadA sajaga tapa - paribhASA tapa hI jJAna tapa kaisA ho ? tapa vahI ! tapa se nirja taparata muni tapazcaraNa tapa-prayojana tapaH zUra abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 204
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 151 216 250 152 tapa se karma naSTa tattva-jAgRti tapaH amogha tattvadraSTA 153 264 151 147 22 155 156 190 tApasa nahIM tAttvika sarvotkRSTa tAttvika zreSTha tAmasa tapa 157 191 158 208 59 53 tRSNA, surasA kA mu~ha 160 161 157 -162 163 256 dambha-pariNAma darzanAvaraNIya-prakAra darzana-bhraSTa kI mukti nahIM darzana aSTAcAra dayA dayA, dharma kA mUla dazadhA-dharma darzana-jJAnadhvaMsI 164 257 .165 266 166 446 167 453 168 268 dAnaH eka vazIkaraNa maMtra - 169 dinacaryA aisI ho? .. dinacaryA kaisI ho ? 170 40 . . 171 172 duzcaritrI, azaraNa durjeya AtmA durjana prakRti durlabha kyA ? 173 174 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 205
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ secocodaex 175 289 176 299 durlabha dharmazraddhA durlabha avasara durlabha saddharma durlabha Aryatva 177 440 178 288 179 180 194 275 278 duHsahya nahIM duHkhita-aduHkhita duHkhI mohagrasta duHzIla gardabhavat 181 182 311 dU 183 161 184 415 dRr3ha pratijJa dRSTi saMharaNa dRSTimAn sAdhaka 185 167 186 249 deva dvArA praNamya devAkAMkSA 187 312 her 188 105 189 108 190 122 dravya-paryAya dravya-lakSaNa dravyazruta dravya-tIrtha dravya-lakSaNa 191 225 192 2601 193 120 dvividha-jJAna 194 195 196 116 dharmaniSTha-dharmavihIna AtmA dharmamukha, kAzyapa dhana-mahattA dharma hI tIrtha dharma kA mUla 197 226 198. 259 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 206
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ mA 199 273 200 294 315 201 202 316 203 326 204 337 205 339 206 341 207 346 208 dhanya kauna ? dharmazruti durlabha dharma dharma kaisA? dharmamUla dharmAcaraNa taba taka dharma hI dhana dharma-puruSArtha dharma, sarvasva dharma-guNa dharmahIna ko dhikkAra dharmopadeza dRSTi dharma-viruddha vacana-tyAga dharmadvAra dharmadezanA dharma vizuddhi dharmaratna durlabha dharmAnukUla AjIvikA dharma-mArga, duSkara 352 357 360 378 209 210 211 212 417 213 426 214 430 215 439 216 444 217 87 218 dhairyavAn 219 79 220 110 221 111 222 233 na priya, na apriya naya nayajJa praNata nae jJAnAbhyAsa se tIrthaMkara pada na kapaTa na jhUTha na Arambha, na parigraha nata, phirabhI dhvasta 223 317 224 374 225 454 114 nArakIya jIva duHkhI abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 207 -
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 227 . 181 nAstika-dhAraNA 228 53 229 131 230 160 231 165 232 167 171 233 nipuNa ghur3asavAra nirbhayayogI kA Ananda nirbhayatA nirodha-hAni nirodha se nukasAna . nizcaya-vyavahAra dRSTi nilisatA nirveda se vairAgya niSkAma tapa . niSkAma tapAcaraNa nirlipta bano niSkramaNa bhI duniSkramaNa 234 169 235 175 236 201 237 214 238 302 239 456 240 ni:spRha upadezaka 241 242 109 - 243 152 . 244 . 179 245 . 217. 246 parimita saMsArI padArtha-prakRti pazcAttApa se kSapaka zreNI parapIr3aka parama sukhAbhilASI paramatRpta muni parivartanazIla deha pazukarma para duHkhadAyI paryAya-lakSaNa para duHkha kAtara virale parigraha se vaira 247 232 234 235 .250 261 251 281 375 pA 253 163 pASANa hRdaya abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 208 - -
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 * 274 275 276 335 427 445 + 162 78 284 295 297 299 300 301 324 363 414 13 88 184 188 197 218 345 pu pau pra bA bI sUkti zIrSaka pApa, akaraNIya puNyabaMdha hetu paudgalika sukha-virakti paMca yama paMcAmRta prabuddha, sakSama pramAda mata karo pramAda ucita nahIM pramAda-tyAga pramAda nahIM pramAda mata karo pramAda - varjana pramoda prajJA se dharma-parIkSA praNItAhAra, tAlapura viSa bAhyAcAra bAhyasaMgrAma bAhyAntara dRSTi meM: deha bAhyAntardRSTi kI samajha bAhyAbhyantara tapasvI muni bAla- - buddhi bItA nahIM lauTatA bodhi- durlabha 344 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 209
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 277 bolo, para bIcameM nahIM bola, tarAjU tola 278 279 280 281 282 283 brAhmaNa kauna ? brAhmaNa kauna? brAhmaNa kauna ? brAhmaNa kauna ? brAhmaNa kauna ? brAhmaNa kauna ? brAhmaNa kauna ? brAhmaNa nahIM brAhmaNa brAhmaNa vahI 284 285 286 287 289 bhayamukta sAdhaka 290 bhAva tIrtha bhAva-pratilekhana 291 192 293 bhogI bhogI bhaTake bhoga, punaH na cAye 294 . 55 bhramaravat bhikSA 296 119 297 313 298 365 mati-zruta manuSyatva durlabha mata-matAntara-niSkarSa marmaghAtaka vANI mamatA-mukta 299 379 398 300 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 210
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 301 442 mandabuddhi mahAmuni kauna ? 302 +18 303 204 304 205 mAnasa tapa mAnasa tapa zreSTha mA pramAda mAtra nirjarA 305 298 306 361 307 21 mithyAdRSTi 308 309 310 333 311 410 muni nahIM mukta kauna ? mukta mukta mocaka mukti-dUtIH zAstra bhakti mukti mukti sulabha 312 425 313. 132 314 315 164 316 340 mRtyudarzI se tiryaJcadarzI mRtyu-cintana mRtyu 317 368 318 319 411 merI vAstavika yAtrA medhAvI kauna ? medhAvI 320 459 321 321 maitrI 322 189 251 mohadRSTi va tattvadRSTi mokSa-mArga 1323 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 211
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 325 326 327 328 329 330 331 332 333 334 335 336 337 338 339 340 341 342 343 344 345 346 sAtA nagara 305 431 178 1 39 41 77 115 290 328 68 70 71 72 73 74 75 219 203 113 mau 61 ya yu yo rau lo sUkti sa mokSa mokSa mauna pUrvaka kyA kareM ? yajJa-prakAra yatanA yatanA, sukhadAyinI yathA rAjA, tathA prajA yathA karma, tathA bhAra yathA karma yuddha, vikAroM se yoga, mokSa - hetu yoga- lakSaNa yogAcAra yogasarvasva yoga- zakti yoga mAhAtmya yoga -lAbha yogAGga yogasatya yoga-niyama raudrapariNAmI lokAloka svarUpa abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa khaNDa-4 * 212 rAjasa tapa
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 347 348 349 350 351 352 353 354 355 356 357 358 359 360 361 362 363 364 365 366 367 368 369 370 102 263 9 130 158 202 2 31 52 104 186 230 241 296 306 371 393 462 408 62 242 314 338 vA 51 vi sa lobha pariNAma loka-svarUpa vahI brAhmaNa vahI zreSTha jJAna * vacana - phalazruti vANI tapa vibhinna rUci - sampanna jana virakta sAdhaka vidvAn sarvatra zobhate vicakSaNa vizvopakAraka virAgI nirbandha vinayadharma virale sAdhaka vicaraNa viSayAsakta viveka hI dharma viSayAkrAnta vIra sAdhaka vaira-tyAga vaira se vaira vaira kA phala vaira se pApavRddhi sarvatra pratiSThita abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 213
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAmaka nabara sakti jAtaka satkarma sukhada 371 173 372 174 satkarma 373 220 374 224 375 237 376 255 377 336 santoSa, paramasukha samyagdRSTi ko vAstavika tRpti satya-prApti samyagadarzana se lAbha samyaktva azakya samvodhana viveka samAdhijJa sajjana-prazaMsA saccA sAdhaka 378 385 * 379 396 380 443 381 465 382 383 384 209 385 221 sArvabhaumika vrata sAmAyika sAttvika tapa sAdhaka-cintana sAdhaka AtmanirIkSaka sAdhaka mRdu sAdhaka sahiSNutA sAdhaka akruddha 386 239 387 390 388 392 389 395 390 436 siddha, zAzvata 391 13 392 228 393 253 suptadazA sukhI kauna ? sukha-nidrA sukha-duHkha-lakSaNa sukhI jIvana saMyama bhraSTa 394 274 395 155 396 148 sUtra banAma artha pramANa abhidhAna rAjendra kopa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 214
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 397 sovata-khovata 398 .80 399 366 400 101 101 409 saMzayAtmA saMsAra paribhramaNa saMsAra pAra kauna ? saMyamadhana se hIna muni saMyama, pArasamaNi saMgrAma-zIrSa saMyamalIna saMgati se guNadoSa 433 464 404 466 405 270 406 407 86 408 134 409 240 svarga se mahAn svayaM ko jIto svakarma-siddhi stuti-phala svakRta duHkha svapUjA-prazaMsA paraheja svAdhyAya-dhyAna kA kAla svargagAmI kauna ? 410 276 411 412 330 413 438 .414 451 zaraNabhUta dharma 415 82 416 207 417 307 418 418 zAzvata nivAsa zArIrika tapa zAnti-mArga zAstra, sarvArtha sAdhaka zAstra, auSadhi zAstra, jala zAstra-Adara 419 419 420 120 421 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-40215
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 422 423 424 zAstra, jyoti zAstra-anAdara zAstra, A~kha 428 425 329 zIla zIla khaNDana se mRtyu zreSTha 369 427 151 428 196 zubhakarmAnugAminI, sampatti zuddhatapa kI kasauTI zubhAzubha DakAra 429 229 430 176 zaMkAgrasta bhaya 431 14 432 271 zramaNa kauna? zramaNa dvArA akaraNIya zramaNa kauna ? 320 zrutajJAna, supta-sthira zrutadharma-cAritradharma 318 zreSTha maMgala .437 231 paT niyama 438 91 hajAra godAna se saMyama zreSTha 439 387 hie tarAjU tola 440. 383 ha~so, maryAdita 441 364 hiMsA, heya abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 216
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukti zoka 442 59 kSamA kSaNa meM bhasma 443 154 444 362. tridhA-dharmaparIkSaka 445 25 446 117 447 118 448 123 124 449 450 125 451 126 128 133 454 137 455 138 456 141 jJAna se muni jJAna akelA jJAna jJAna-prakAra jJAna-nimagna jJAna jJAna-vinaya anyonyAzrita jJAna aura vinaya jJAnAloka jJAna-kriyAH do paMkha jJAna kI parAkASThA jJAna-kriyA se bhavapAra jJAna-kriyA se siddhi jJAna aparyApta jJAna-sampatra jJAna-gumphita jhAna, prakAzaka jJAnI-nindA-niSedha jJAna, pUjanIya jJAna-siddha nilipta jJAna-dugdha jJAnI madhukaravat jJAnI, karmakSaya 457 142 458 - 143 459 145 146 460 461 147 462 149 463 150 464 170 465 245 354 466 467 450 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4. 217
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya pariziSTa abhidhAna rAjendraH pRSTha saMkhyA anukramaNikA bhAga-4
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhidhAna rAjendraH pRSTha saMkhyA anukramaNikA 1423 1423 1423 1445 1446 1447 1447 1447 1447 1447-48 1447 1448 1464 1464 1468 .. 1471 1478 1389 1389 1390 1391 1391 1415 1417 1420 1420 1420 1420 1420 1421 1421 1421 1421 1421 1421 1421 1421 1421 1421 1421 1421 1421 1421 1421 1421 1422 evaM 2699 1422 1422 evaM 2699 1422 1422 1422 1422 1423 1423 1423 1502 1503 1519-1520 1536 1561 evaM bhAga 5 meM pR. 1190 1561 1565 1566 1613 1617 1618 1621 1625 1633 1634 1634 1634 1636 1638 1650 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 221
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama 116 117 118 119 120 121 122 123 124 12. 126 127 128 129 130 131 132 133 131 1673 1798 1811 1813 1814 1814 1814 1814 1814 1815 1815. 1815 1815 1815 1815 1816 1816 1817 1817 1817 1818 1818 1818 1818 1818 1818 1818 1818 1819 1860 1885 evaM 1898 1887 evaM 1899 1889 1889 1891 1898 1917 1917 1920 1921 saMkhyA 1932 1938 1939 1939 evaM bhAga 7 pra. 511 1940 1945 1949 1978 evaM bhAga 7 pR. 805 1980 1980 1980 1980 1980 1980 1980 1980 1980 1982 1985 1985 1985 1985 1986 1986 1988 1988 1988 evaM bhAga 6 pR. 43 1989 1990 1993 1993 1993 1995 1996 1996 2003 2018 2018 2057 evaM bhAga ? pR. 165 135 136 137 138 139 140 99 100 101 102 103 142 104 114 105 106 145 146 107 108 147 148 149 109 110 112 113 114 115 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 222
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 155 156 191 192 157 193 158 159 160 161 162 163 197 164 165 166 167 207 208 . 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 209 2183 2199 2199 2202 2202 2202 2202 2202 2202 2204 2204 2005 2205 2205 2205 2205 2205 2205 2205 2206 2206 2206 2206 2206 2207 2207 2213 2220 2226 2226 2227 2211 2241 2242 2242 2242 2070 2070 2072 2074 194 2076 195 2080 196 2092 2093 198 2108 evaM bhAga 5 199 200 pR. 1514 201 evaM bhAga ? pR. 225 202 2109 203 2116 204 2116 205 2116 evaM bhAga 7 206 pR. 178 2117 2117 210 2117 211 2117 212 2117 213 2134 214 2134 215 2134 216 2147 217 2147 218 2162 , 219 2172 220 2172 2172 2173 223 2182 224 2182 225 2182 226 2182 227 2182 228 2182 2182 230 2183 231 179 221 222 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 2242 229 2242 2242 2246 2246 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 223
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaag-| mAga-4 1 232 233 234 235 236 237 272 273 274 275 276 277 278 279 280 281 238 239 240 241 242 243 244 245 282 216 247 248 283 284 285 286 287 288 289 290 291 249 2262 2295 2318 2344 2344 2345 2346. 2346 2385 2401 2101 2403 2410 -2410 2410 2410 2410 2419 2429 2429 2430: 2432 2433 2435 2436 2456 2457 evaM bhAga pR. 151 2457 2463 2463 2463 2463 2489 2489 2489 2489 2490 2490 2493 250 251 252 253 251 255 256 257 2496 2499 2508 2549 2550 2550 2550 2551 2551 2551 2552 2555 2559 2569 2569 2569 2570 2570 2570 2570 2570 2570 2570 2570 2571 2571 2571 2571 2571 2571 2571 2572 2572 2573 2573 2573 2573 2598 2600 2601 2601 292 293 294 295 296 297 298 299 259 260 261 262 300 301 302 303 304 263 264 265 305 306 266 307 308 267 268 269 270 309 310 311 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 224
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakti papAga- 4saktipAga-1 kA 312 353 313 314 315 316 354 355 356 337 317 358 318 319 359 360 361 362 363 320 321 322 323 324 325 326 364 365 366 367 368 327 369 370 328 329 330 331 332 371 2607 2630 2645 2665 2666 2666 2667-2669 2667 2669 2672 2672 2672 2672 2673 2673 2674 2674 2674 2674 2674 2674 2674 2674 2675 2675 2676 2676 2676 2676 2676 2677 2677 2677 2677 2680 2680 2683 2683 2683 2683 2685 2688 2688 2688 2689 2690 2693 2693 2694 2694 2694 2696 2697 evaM bhAga 7 pR. 489 2697 2697 2697 2697 evaM bhAga 6 pR. 59 2700 2701 2701 2701 2701 2701 2701 2701 2703 2703 2704 2704 2704 2704 2704 2704 2704 2704 2704 2704 2704 2705 2705 2705 372 373 374 375 376 377 333 334 335 336 337 338 378 379 339 .340 341 342 380 381 382 383 384 385 386 343 344 345 387 346 347 348 349 350 351 352 388 389 390 391 392 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 225
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 400 135 401 440 +42 2732 mAmA- sakti pRSTha sA 393 2705 428 2720 394 2705 429 2722 395 2705 430 2723 2706 431 2724 397 2706 432 2724 398 2706 433 2724 399 2707 434 2724 2707 2724 2707 436 2724 402 2707 437 2725 403 2711 438 2725 404 2712 439 2726 405 2712 2726 406 2712 441 2731 407 2712 evaM bhAga 6 | 2731 443 2731 pR. 732 +11 2731 408 2712 145 409 2712 446 2734 410 2712 447 2737 411 2712 2760 412 2712 449 2760 413 2713 2761 2713 451 2761-62 415 2713 452 2761 2715 453 2763 417 2719 2763 2720 evaM bhAga 7 455 2763 pR. 334 2763 419 2720 457 2764 458 2720 evaM bhAga ? 2764 2764 pR. 335 2764 421 2720 461 2764 2720 2766 123 2720 463 2766 2720 464 2766 425 2720 465 2766 2720 466 2766. 127 2720 evaM bhAga ? 467 2766 pR. 334 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 226 448 450 114 416 451 418 156 JE 159 460 +22 462 424 426
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 888888888888 OM caturtha pariziSTa / - jaina evaM jainetara granthaH | adhyayana/gAthA/zlokAdi anukramaNikA 288 2866555563 EHREE :08 88888 - AGH Paavaradase
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 | kramAMka sUkti krama a./u./gAthAdi 1/6/4/191 1/6/4/191 ___456 1/6/4/191 ___459 1/6/4/191 461 1/6/4/191 457 1/6/4/192 460 1/6/4/193 1/6/5/197 359 1/6/5/197 1/6/5/197 467 1/6/5/197 1/6/5/198 463 1/6/5/198 464 1/6/5/198 239 358 466 404 462 88588888888888 23594 23696 &0808 Avazyaka kathA 311 (AgamIya sUktAvalI kamAMka sUkti krama a./u./gAthAdi 320 2/26 pR. 2 AcANama satra 237 1/1/4/33 238 1/1/4/33 1/1/4/33 407 1/2/3/80 447 1/2/5/89 409 1/2/6/100 1/2/6/101 106 1/2/6/101 412 1/2/6/102 408 1/2/6/103 405 1/2/6/104 411 1/2/6/104 14 465 1/3/4/128 15 164 1/3/4/130 364 1/4/2/126 368 1/4/2/131 366 1/4/2/134 1/4/2/139 367 1/4/2/139 1/5/1/153 1/5/3/58 325 1/5/3/158 1/5/3/158 330 1/5/3/158 1/5/3/159 328 1/5/3/159 332 1/5/3/159 331 1/5/3/160 1/5/3/160 335 1/5/3/160 336 1/5/3/161 452 1/6/1/180 448 1/6/2/184 1/6/2/185 1/6/2/185 1/6/3/189 458 1/6/4/453 1/6/4/191 365 232 33 329 327 Avazyaka niyukti 142 102 310 2/1087 143 3/1157 144 3/1160 250 3/1169 249 4/1282 Avazyaka malayagiri 63 340 1/2 64 193 2/1 utarAdhyayana satra 177 176 2/23 314 4/2 6878 9/3 69 79 9/15 70 183 9/20-21-22 71 81 9/22 7284 9/22 | 7380 9/26 334 2/22 449 450 451 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 229
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 121 122 ____12 91 128 18 130 91 101 102 kramAMka sUkti krama a./u./gAthAdi 74 926 75 859134 76 88 935 77 89 9/35 9/35 9/36 87 9136 9/40 9/44 9/48 9/48 9/49 9/53 9/53 9/53 9/53 9/54 9/54 9/54 103 9/54 104 9/62 284 10/1 285 10/3 10/3 10/4 290 10/15 10/15 10/16 102 292 10/17 103 293 10/17 104 294 10/18 105 289 10/19 106 296 10/20 301 10/21 108 300 10/22 109 10/23 110 298 10/24 111 299 10/25 112 10/26 113 302 10/28 114304 10/34 115 305 10/35 kramAMka sUkti krama a./u./gAthAdi 116 306 10/36 117 307 10/36 118 303 16/29 119 11 25/16 8 25/20 9 25/21 25/22 ___ 10 25/22 ___ 19 25/24 125 20 2525 126 16 25/26 127 28 2527 17 25/28 129 25/30 21 25/30 ____13 25/31 132 22 25/31 133 23 25/31 134 24 25/31 135 14 25/32 136 25 25/32 137 25/32 138 25/32 139 25/33 140 25/41 141 32 25,41 142 33 25/41 143 25/41 144 29 25/43 145 31 25/43 146 260 28/6 147 261 28/6 148 262 28/6 263 28/7 150 256 28/31 29/28 ___175 29/5 154 153 29/7 155 152 29/8. 156 240 29/16 157 75 29/54 286 __287 291 288 34 107 297 206 29/4 ___445 295 ( abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4* 230
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1/3 185 kramAMka sUkti kama a./u./gAthAdi 158 146 29/60/1 159 145 29/61 160 147 29/61 161 255 29/62 ____ 19230/2 1636136/2 164 56 36260 uttarAdhyayana niyaavt| 165 253 135 166 254. 140 uttamadhyayana satra saTIka 167 779 upAsakadazANa satra 168 308 1/14 opaniyukti 169 165 197 170 167 197 186 188 35 __40 37 / kramAMka sUkti krama a./u./gAthAdi darzana ki saTIka 181 326 2/1 dazavakAlika sUtra 182 348 1/1 183353 184 355 1/4 354 1/5 60 4/13 187 4/24 4/30 189 4/31 190 217 4/40 434 4/40 192 435 4/42 193 433 4/43 194 432 4/47 195 431 4/48 196 436 4/48 197 437 4/50 198 438 4/50 337 8/35 200 413 8/53 201 415 8/54 202 414 8/56 203 211 9/3/10 204 210 9/4/10 205 216 9/4/10 206 214 9/4/515 207 212 9/5/515 208 213 9/5/515 dizavakAlika niyukti 209 318 1/43 dazavakAlika matra saTIka 210 352 1 211 356 1 dvAvizat nAvizikA 212 106 4/15 213 162 22/2 214 123 26/2 171 40356 199 172 205 2 cadravedhyaka prakoNaka 173 126 62 174 128 62 (cANakya nItizAsa 175 2827 jIvAnazAsana saTIka 176 149 16 177 150 16 80X 388666R 80000060 178 251 1/1 tidalaveyAliya payatrA 179 346 171 180 347 172 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 231
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramAMka sUkti krama a./u./gAthAdi / 1/11/11] 215 216 217 218 219 220 221 69 155 441 339 443 426 429 kramAMka sUkti krama a./u./gAthAdi 245 157 133 246 45 5303 247 5303 248 5304 249 5305 250 48 5306 251 445307 1/2 1/51/51] 2/1 2/800 5/7411] 252_161 18 253 118 77 222 156 1/48148] 223 349 1/7/14] 224 350 125/119] 225 351 1/25/120]] 226363 233/87-88] 227 416 51[1] ghasarala prakaraNa 228 258 1/14-15 229 268 1/8 230 440 231 439 232 259 17/14 254 255 256 257 67 1p 74 229 219 2132 220 2/43 pacAzaka sayakA 258 2/ 272 - 3/ 259 42 341/3 266 90 90 267 260 281 2 weeoooooo000000wooomoo:000000000 1 1/6 235 315 270 237 190 238 178 239 191 240 273 241 446 263 2/126 2/205 2256 3/ 261 1631320 1357 sahakalpa pAta mAdhya 119 1 dAvazyaka mApa 264_313 1224 265 51 1245 26652 1247 267 53 1275 268 55 1331 pani prakArakA 269 252 66 242 2312 243 160 1 X6MAR888066683 288888888888888 244 148 22 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-40 232
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 688 | kramAMka sUkti kama a./u./gAthAdi 299 5 2/31 yogadRSTi samuccaya 301 +2 83 300 221 47 7 37 38 43 276 kramAMka sUkti krama a./u./gAthAdi [ bhagavatI sUtra 270 133 1/1/10(1) 271 58 6/10/2 272 275 7/1/14 273 277 .7/1/15(3) 274 63 8/7/3 50 12/2/18(2) 276 12/2/19 16/6/4 17/4/13 2793 18/10/18 bhAvada gItA 280 64 2/50 281 2 4/28 282 138 4/33 283 207 17/14 284 202 17/15 285 204 17/16 286 208 17/16 287 209 17/17 288 203 17/18 289 134 18/45 290 135 18/46 ___73 Bada 307 *222 302 663 303 304 71 305 72 39 52-53-54 421 422 224 418 225 310 419 225 311 428 225 312 427 225 313 423 226 314 ___424 228 315 420 229 316 425 230 yogavAza basaNya prkrnn| 317 137 1/7 vAcaspatyabhidhAnakoza) 318 6 - (vizeSAvazyaka sUtra 319 158 1513 (vizeSAvazyaka sabhASya 320 121 115 321 122 129 322 159 1529 323 107 2277 (samantabhadrasvayaMbhU stotra / 324 1165 sanmati taka 325 109 1/11 326 105 1/12 | 327 108 1/12 8602338888888888com 291 11643 292 2004 293 139 240/7 &000000000doss 294 295 1 3/70 2744/160 muNDakopaniSada 136 3/1/5 296 297 166 2984 1/12 2/30 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 233
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramAMka sUkti krama a. /u. / gAthAdi 328 110 1/21 329 140 3/68 330 57 3/69 331 sadhyAcAra mAdhya 1/1 sabodha sattAra 340 341 332 36 333 38 334 39 335 41 336 154 337 225 338 226 339 227 5566 59 67 67 67 67 100 114 115 116 satAraka prakANka 91 SERINE 341 181 1/1/1/12 342 179 1/1/1/14 343 180 1/1/1/14 344 342 1/2/1/1 345 343 1/2/1/1 346 344 1/2/1/1 347 345 1/2/1/1 348 369 1/2/2 349 397 350 396 351 398 352 402 353 399 354 401 355 278 356 279 357 280 1/2/3/12 358 218 1/2/3/16 359 112 1/5/1/3 360 113 361 114 362 115 1/2/2/23-24 1/2/2/27 1/2/2/28 1/2/2/29 1/2/2/30 1/2/2/32 1/2/3/12 1/2/3/12 1/5/1/3 1/5/1/16 1/5/1/26 kramAMka sUkti krama a. /u. / gAthAdi 363 269 1/6/23 364 201 1/7/27 365 317 1/8/19 366 319 1/8/20 367 375 1/9/3 368 376 1/9/3 369 370 1/9/4 370 372 1/9/5 371 373 1/9/6 372 374 1/9/9 373 378 374 377 375 379 376 380 377 384 378 389 379 381 380 387 381 382 382 385 383 386 384 383 385 388 386 390 387 392 388 395 389 391 390 394 391 393 392 338 393 400 394 410 395 62 396 230 397 182 398 360 399 361 400 444 1/9/17 1/9/22 1/9/25 1/9/25 1/9/25 1/9/25 1/9/26 1/9/26 1/9/27 1/9/27 1/9/28 1/9/29 1/9/30 1/9/31 1/9/31 1/9/31 1/9/32 1/9/32 1/9/32 1/10/9 1/11/35 1/14/18 1/15/4 1/15/7 2/1/13 2/1/13 2/1/13 2/2/39 sUtra saTIka sUtrakatA 401 264 1/12 402 265 1/12 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4234
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ kramAMka sUkti krama a./u./gAthAdi / kramAMka sUkti krama a./u./gAthAdi 3/1 3/2 3/3 3/4 3/8 431 432 433 434 135 436 437 438 439 +10 411 442 443 444 445 446 447 448 449 450 451 452 453 sthAnAMga satra 403 141 404 430 1/1/30 405 117 1/1/35 406 283 2/2/1/49 407 120 2/2/1/60 408 357 3/3 409 312 3/3/3/184 410 309 3/3/4/204 411 173 4/4/2/282(2) 412 174 4/4/2/282(2) 413 215 4/4/3/317 414 417 4/4/4/372 415 234 4/4/4/373 / poDazaka prakaraNa 416 362 1/2 417 316 418 321 4/15 419 .322 4/15 420 3234/15 +21 324 4/15 hAribhadrIyASTaka 257 24 hAribhadrIyASTaka saTIka 271 2/3 hitopadeza 42465 1/71 425 151 1/176 jAtAdharmakathA 426 241 1/5 427 242 1/5 428 243 429 371 1/9/31 430 2338 248 245 244 247 246 132 124 127 130 129 131 125 222 223 224 229 228 170 172 168 169 171 4/36 5/1 5/1 5/2 5/6 5/7 5/8 10/1 10/3 10/4 10/7 10/8 11/1 11/2 11/3 5993592260 3/ 11/4 189 454 185 455 456 187 183 184 457 458 459 / 188 186 460 68 11/6 19/1 19/2 19/3 19/4 19/5 19/7 19/8 27/1 30/6-7-8 31/1 31/2 31/3 31/6 31/7 31/8 461 76 462 ____195 463 199 464 194 465 196 466 198 467 197 1/5 abhidhAna rAjendra kopa meM, sUkti-sudhArasa * khaNTu-4 . 235
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8888 CE 388888% 808 33- 2 39 : paJcama pariziSTa / 'sUkti-sudhArasa' meM prayukta POO000 &a 8888888 88888888888 205666588888565-66555888888888888888 2366555555965555 8 . saMdarbha-graMtha sUcI /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ - OM Fu; .: 2MM24202R MMMAMMMMMM adhyAtma kalpadruma AgamIya sUktAvalI AcArAMga sUtra AcArAMga niyukti Avazyaka niyukti Avazyaka malayagiri Avazyaka kathA uttarAdhyayana sUtra uttarAdhyayana niyukti uttarAdhyayana saTIka upAsakadazAMga sUtra opaniyukti aupapAtika sUtra gacchAcAra payannA candravedhyaka prakIrNaka cANakya nItizAstra jIvAnuzAsana saTIka tandulaveyAliya payannA tattvArtha sUtra dazAzrutaskaMdha dazavaikAlika sUtra dazavaikAlika niyukti dazarvakAlika saTIka darzanazaddhi saTIka dvAtriMzad dvAtriMzikA saTIka dharmabindu dharmabindu saTIka dharmasaMgraha dharmasaMgraha saTIka dharmaratna prakaraNa dharmaratna prakaraNa saTIka nizItha cUNi nizItha bhASya nItizataka-bhartRhari naMdI sUtra pAtaJjala yogadarzana 33. 35. 36. abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 239
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37. 38. 39. 40. 51. paJcAzaka saTIka vivaraNa prAkRta vyAkaraNa bRhatkalpa bhASya bRhatkalpavRtti bhASya bRhadAvazyaka bhASya bhagavatI sUtra bhagavad gItA bhaktaparijJA prakaraNa mahAnizItha sUtra mahAnizItha cUMNi mahApratyAkhyAna mahAbhArata manusmRti muMDakopaniSada yogabindu yogadRSTi samuccaya yogadarzana yogavAziSTha vairAgya prakaraNa vAcaspatyabhidhAna (koza) vizeSAvazyaka sUtra vizeSAvazyaka bhASya samantabhadra-svayaMbhUstotra sanmati tarka saMghAcAra bhASya sambodhasattara saMstAraka prakIrNaka sUtrakRtAMga sUtra sUtrakRtAMga saTIka sena prazna sthAnAMga sUtra syAdvAdamaMjarI SoDazaka prakaraNa hAribhadrIyASTaka saTIka hitopadeza jJAtAdharmakathA jJAnasArASTaka 62. 63. 64. 67. 68. 69. 70. 71. 72. abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 240
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizvapUjya praNIta sampUrNa vAGmaya
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizvapUjya praNIta sampUrNa vAGmaya abhidhAna rAjendra koSa [ 1 se 7 bhAga ] amarakoSa (mUla) aghaTa ku~vara caupAI aSTAdhyAyI aSTAhnikA vyAkhyAna bhASAntara akSaya tRtIyA kathA (saMskRta) Avazyaka sUtrAvacUrI TabbArtha uttamakumAropaMnyAsa (saMskRta) upadeza ratnasAra gadya (saMskRta) upadezamAlA (bhASopadeza) upadhAnavidhi upayogI cauvIsa prakaraNa (bola) upAsakadazAGgasUtra bhASAntara (bAlAvabodha) eka sau ATha bola kA thokar3A kathAsaMgraha paJcAkhyAnasAra kamalaprabhA zuddha rahasya kartturIpsitatamaM karma ( zloka vyAkhyA) karaNakAma dhenusAriNI kalpasUtra bAlAvabodha (savistara) kalpasUtrArtha prabodhinI kalyANamandira stotravRtti (tripATha) kalyANa (mandira) stotra prakriyA TIkA kAvyaprakAzamUla kuvalayAnandakArikA kesariyA stavana khApariyA taskara prabandha (padya) gacchAcAra payannAvRtti bhASAntara gatiSaSTyA - sAriNI abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 243
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ grahalAghava cAra (catuH) karmagrantha - akSarArtha candrikA - dhAtupATha taraMga (padya) candrikA vyAkaraNa (2 vRtti) caityavandana cauvIsI caumAsI devavandana vidhi cauvIsa jinastuti cauvIsa stavana jyeSThasthityAdezapaTTakam jambUdvIpa prajJapti bIjaka (sUcI) jinopadeza maMjarI tattvaviveka tarkasaMgraha phakkikA terahapaMthI praznottara vicAra dvASaSTimArgaNA - yantrAvalI dazAzrutaskandha sUtracUrNI dIpAvalI (divAlI) kalpasAra (gadya) dIpamAlikA devavandana dIpamAlikA kathA (gadya) devavaMdanamAlA ghanasAra - aghaTakumAra caupAI dhraSTara caupAI dhAtupATha zlokabaddha dhAtutaraMga (padya) navapada olI devavaMdana vidhi navapada pUjA navapada pUjA tathA praznottara nItizikSA dvaya paccIsI paMcasaptati zatasthAna catuSpadI paMcAkhyAna kathAsAra paJcakalyANaka pUjA abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 244
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamI devavandana vidhi paryuSaNASTAhnikA - vyAkhyAna bhASAntara pAiya saddambuhI koza (prAkRta) puNDarIkAdhyayana sajjhAya prakriyA kaumudI prabhustavana - sudhAkara pramANanaya tattvAlokAlaMkAra praznottara puSpavATikA praznottara mAlikA prajJApanopAGgasUtra saTIka (tripATha) prAkRta vyAkaraNa vivRtti prAkRta vyAkaraNa (vyAkRti) TIkA prAkRta zabda rUpAvalI bArevata saMkSipta TIpa bRhatsaMgrahaNIya sUtra citra (TabbArtha) bhaktAmara stotra TIkA (paMcapATha) bhaktAmara (sAnvaya - TabbArtha) bhayaharaNa stotra vRtti bhatarIzatakatraya mahAvIra paMcakalyANaka pUjA mahAnizItha sUtra mUla (paMcamAdhyayana) maryAdApaTTaka munipati (rAjarSi) caupAI rasamaJjarI kAvya rAjendra sUryodaya laghu saMghayaNI (mUla) lalita vistarA varNamAlA (pA~ca kakkA) vAkya-prakAza bAsaTha mArgaNA vicAra vicAra - prakaraNa abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4.245
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ viharamANa jina catuSpadI stuti prabhAkara svarodayajJAna - yaMtrAvalI sakalaizvarya stotra saTIka sadya gAhApayaraNa (sUkti-saMgraha) saptatizata sthAna-yaMtra sarvasaMgraha prakaraNa (prAkRta gAthA baddha) sAdhu vairAgyAcAra sajjhAya sArasvata vyAkaraNa (3 vRtti) bhASA TIkA sArasvata vyAkaraNa stubukArtha (1 vRtti) siddhacakra pUjA siddhAcala navvANuM yAtrA devavaMdana vidhi siddhAnta prakAza (khaNDanAtmaka) siddhAntasAra sAgara (bola-saMgraha) siddhahaima prAkRta TIkA siMdUrakara saTIka senaprazna bIjaka zaMkoddhAra prazasti vyAkhyA SaD dravya vicAra SaDdravya carcA SaDAvazyaka akSarArtha zabdakaumudI (zloka) 'zabdAmbudhi' koza zAMtinAtha stavana hIra praznottara bIjaka haimalaghuprakriyA (vyaMjana saMdhi) holikA prabandha (gadya) holikA vyAkhyAna trailokya dIpikA - yaMtrAvalI / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4.246 -
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekhikAdvaya kI mahattvapUrNa kRtiyA~ com. FARER
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ _ OM lekhikAdvaya kI mahattvapUrNa kRtiyA~ |1. AcArAGga kA nItizAstrIya adhyayana (zodha prabandha) lekhikA : DaoN. priyadarzanAzrI, ema. e. pIeca.DI. | 2. Anandaghana kA rahasyavAda (zodha prabandha) lekhikA : DaoN. sudarzanAzrI, ema. e., pIeca.DI. 3. abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa (prathama khaNDa) abhidhAna rAjendrakoSa meM, sUkti sudhArasa (dvitIya khaNDa) abhidhAna rAjendrakoSa meM, sUkti-sudhArasa (tRtIya khaNDa) abhidhAna rAjendrakoSa meM, sUkti-sudhArasa (caturtha khaNDa) 7. abhidhAna rAjendrakoSa meM, sUkti-sudhArasa (paMcama khaNDa) 8. abhidhAna rAjendrakoSa meM, sUkti-sudhArasa (SaSThama khaNDa) 9. abhidhAna rAjendrakoSa meM, sUkti-sudhArasa (saptama khaNDa) 10. 'vizvapUjya' : (zrImadrAjendrasUriH jIvana-saurabha) (aSTama khaNDa) 11. abhidhAna rAjendra koSa meM, jainadarzana vATikA (navama khaNDa) 12. abhidhAna rAjendra koSa meM, kathA-kusuma (dazama khaNDa) 13. rAjendra sUkti navanIta (ekAdazama khaNDa) 14. jina khojA tina pAiyA~ (prathama mahApuSpa) | 15. jIvana kI muskAna (dvitIya mahApuSpa) 16. sugandhita-sumana(FRAGRANT-FLOWERS) (tRtIya mahApuSpa) prApti sthAna : zrI madanarAjajI jaina dvArA - zA. devIcandajI chaganalAlajI Adhunika vastra vikretA, sadara bAjAra, po. bhInamAla-343029 jilA-jAlora (rAjasthAna) . (02969) 20132 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 * 249
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM 3 sukRta sahayoginI bahaneM pa.pU. rASTrasaMta AcAryadeva zrImad vijayajayantasenasUrIzvarajI ma.sA.ke ziSyaratna tapasvI munipravara zrI nayaratna vijayajI ma.sA. ke varSAMtapa nimitte zrImatI pAsubahana vizanarAjajI bAphanA, bhInamAla zrImatI maMjulAdevI bhaMvaralAlajI cA~damalajI kAnUMgA, bhInamAla zrImatI lIlAdevI bhaMvaralAlajI pUnamacaMdajI kAnUMgA, bhInamAla zrImatI pyArIdevI sumeramalajI vardhana, bhInamAla zrImatI saMtoSadevI kundanamalajI mAsTara, bhInamAla 6. zrImatI phensIdevI ghevaracaMdajI nAhara, bhInamAla zrImatI ugamabAI sohanarAjajI vardhana, bhInamAla zrImatI maNidevI bagadAvaramalajI haraNa, bhInamAla 9. zrImatI vijudevI jasarAjajI boharA, bhInamAla svargIyA zrImatI babIdevI lAlacaMdajI bAphanA, bhInamAla 11. zrImatI zAMtidevI bAbUlAlajI bAphanA, bhInamAla 12. zrImatI savitAdevI daulatarAjajI bAphanA, bhInamAla 13. zrImatI sohinIdevI pRthvIrAjajI bAphanA, bhInamAla 14. zrImatI vimalAdevI kAMtilAlajI bAphanA, bhInamAla 15. zrImatI gItAdevI gumAnamalajI dhokar3a, bhInamAla 16. zrImatI maMjulAdevI pRthvIrAjajI kAveDI, bhInamAla 17. zrImatI kaMcanadevI mUlacaMdajI kAver3I, bhInamAla 18. zrImatI zIlAdevI mukezajI kAver3I, bhInamAla 19. zrImatI sItAdevI bhaMvaralAlajI vardhana, bhInamAla 20. zrImatI mohinIdevI kAMtilAlajI vANIgotA, bhInamAla 21. zrImatI kolIbAI kAMtilAlajI vANIgotA, bhInamAla 22. zrImatI kolIbAI ema. bhaMvarajI, pAlagotA bhInamAla 23. zrImatI maMchubahana pRthvIrAjajI boharA, bhInamAla 24. zrImatI babIbAI sumeramalajI bI. nAhara, bhInamAla 25. zrImatI zAMtidevI bAbUlAlajI sAlecA, bhInamAla 26. zrImatI prakAzabahana jAmantarAjajI bAphanA, bhInamAla 27. zrImatI bhAdAbAI devIcandajI jaina, bhInamAla 28. zrImatI prakAzabahana madanarAjajI jaina, bhInamAla 29. zrImatI vAdIbAI bhabhUtamalajI sAlecA, bhInamAla abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 . 250
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30. zrImatI zAntidevI devIcandajI sAlecA, bhInamAla 31. zrImatI USAdevI hIrAcaMdajI sAlecA, bhInamAla 32. zrImatI anItAdevI lalitakumArajI sAlecA, bhInamAla 33. sI. ke. jaina gurubhakta, bhInamAla 34. ema. ema. jaina gurubhakta, bhInamAla 40. 35. zrImatI sohinIdevI sohanarAjajI bAphanA, bhInamAla 36. zrImatI bhamarIdevI pukharAjajI zAhajI, bhInamAla 37. zrImatI sukanadevI ummedamalajI nAhara, bhInamAla 38. zrImatI kamalAdevI ghevaracaMdajI mahetA, bhInamAla 39. zrImatI hokIbAI pArasamalajI koThArI, bhInamAla zrImatI caMdanabahana Do. zravaNakumArajI modI, bhInamAla 41. zrImatI zAMtidevI DuMgaramalajI vardhana, bhInamAla 42. zrImatI vimalAdevI surezakumArajI vorA, bhInamAla 43. zrImatI suzIlAdevI premarAjajI vorA, bhInamAla 44. zrImatI ugamabAI jIvAjI pAlagotA, bhInamAla 45. zrImatI bhaMvarIdevI sohanarAjajI muthA, bhInamAla 46. zrImatI puSpAdevI rAjamalajI dhokaDa, bhInamAla 47. zrImatI chAyAdevI mohanalAlajI dozI, bhInamAla 48. zrImatI kamalAbAI sohanarAjajI mahetA, bhInamAla 49. zrImatI dariyAbAI mohanalAlajI seTha, bhInamAla 50. zrImatI rezamIbAI mUlacaMdajI mahetA, bhInamAla 51. zrImatI mohanabAI pukharAjajI bAphanA, bhInamAla 52. zrImatI jamanAbAI pavanarAjajI bAphanA, bhInamAla 53. zrImatI sohanIbahana dalIcaMdajI saMghavI, bhInamAla 54. zrImatI zAMtibAI kizoramalajI luMkaDa, bhInamAla 55. zrImatI pavanadevI sukharAjajI mahetA, bhInamAla 56. zrImatI sukIdevI vastImalajI kAnUMgA, bhInamAla 57. zrImatI divAlI bAI kapUracaMdajI kAnUMgA, bhInamAla 58. zrImatI jhamakAdevI sAMvalacaMdajI bAphanA, bhInamAla 59. zrImatI lAsIbAI sumeramalajI muthA, bhInamAla 60. zrImatI sumaTIdevI manoharamalajI boharA, bhInamAla 61. zrImatI vimalAdevI Do. dUdarAjajI bhImANI, bhInamAla abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4 251
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63. zrImatA pAru banda hI e dAzA, bhInamAla 64. zrImatI sukIdevI mANakacandajI bAphanA, bhInamAla 65. zrImatI rezamIbAI bhaMvarajI kesAjI mehatA, bhInamAla 66. zrImatI pavanabAI panarAjajI seTha, bhInamAla 67. zrImatI sohinIdevI pArasamalajI saMghavI, bhInamAla 68. zrImatI dariyAbAI ghevaracaMdajI mehatA, bhInamAla 69. zrImatI zAMtibAI ghIsulAlajI huNDiyA, bhInamAla zrImatI prakAzabahana haMsarAjajI vardhana, bhInamAla 71. zrImatI vIjubAI bhaMvaralAlajI, meMgalavA 70. 72. zrImatI lAsIbAI mAsTara samarathamalajI muthA, bhInamAla 73. zrImatI ratanadevI (somatI) bhaMvaralAlajI muthA, bhInamAla 74. zrImatI umarIbAI kizoramalajI muthA, bhInamAla 75. zrImatI vasantIdevI devIcaMdajI caMdanagotA, bhInamAla 76. zrImatI bhaMvarIdevI bhaMvaralAlajI mehatA, bhInamAla 77. zrImatI dariyAbAI cainarAjajI bAphanA, bhInamAla 78. zrImatI zAMtibAI bhUdaramalajI dozI, bhInamAla 79. svargIyA zrImatI zAMtidevI kizoramalajI mehatA, bhInamAla 80. zrImatI jhamakAdevI ukacaMdajI muthA, bhInamAla 81. zrImatI vimalAdevI gumAnamalajI hastImalajI ThekedAra * 82. zrImatI hulIdevI pArasamalajI mehatA, bhInamAla 83. zrImatI dariyAdevI rikhabacaMdajI bhaMDArI, bhInamAla 84. zrImatI bhUrIdevI vAghAjI voharA, bhInamAla 85. zrImatI pavanadevI dhanarAjajI saMghavI, bhInamAla 86. zrImatI jhamakAdevI sumeramalajI sAlecA, bhInamAla 87. zrImatI TIpudevI ukacandajI bhaNazAlI, bhInamAla 88. zrImatI godAvarIdevI sumeramalajI mizrImalajI bAphanA, bhInamAla abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-4* 252
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjendrakoSa CLAI Ria 'abhidhAna rAjendra koSa' : eka jhalaka vizvapUjya ne isa bRhatkoSa kI racanA I. san 1890 siyANA (rAja.) meM prArambha kI tathA 14 varSoM ke anavarata parizrama se I. san 1903 meM ise sampUrNa kiyaa| isa vizvakoSa meM ardhamAgadhI, prAkRta aura saMskRta ke kula 60 hajAra zabdoM kI vyAkhyAe~ haiN| isameM sADhe cAra lAkha zloka haiN| isa koSa kA vaiziSTya yaha hai ki isameM zabdoM kA nirupaNa atyanta sarasa zailI meM kiyA gayA hai| yaha / vidvAnoM ke lie aviralakoSa hai, sAhityakAroM ke lie yaha rasAtmaka hai, alaMkAra, chanda evaM zabda-vibhUti se kavigaNa maMtramugdhaho jAte haiM / jana-sAdhAraNa ke lie bhI yaha isI prakAra sulabha hai, jaise-ravi sabako apanA prakAza binA bhedabhAva ke detA hai / yaha vAsantI vAyu ke samAna samasta jagat ko suvAsita karatA hai| yahI kAraNa hai ki yaha koSa bhArata ke hI nahIM, apitu samasta vizvavidyAlayoM evaM mahAvidyAlayoM meM uplbdhhai| vizvapUjya kI yaha mahAn amarakRti hamAre lie hI nahIM, varan vizva ke lie vandanIya, pUjanIya aura abhinandanIya bana gaI hai| yaha ciramadhura aura nina navIna Soni - - - --
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizvapUjya zrImad rAjendrasUrijI guru mandira (bhInamAla) vizvapUjya gurudevazrI dvArA pradatta abhidhAna rAjendra koSa : alaukika cintana rA avikArI bano, vikArI nahIM ! bhikSuka (zramaNa) bano, bhikhArI nahIM ! dhArmika bano, adhArmika nahIM ! namra bano, akur3a nahIM ! rAma bano, rAkSasa nahIM ! jetAvijetA bano, parAjita nahIM ! nyAyI bano, anyAyI nahIM ! draSTA bano, dRSTirAgI nahIM ! komala bano, krUra nahIM ! SaTkAya rakSaka bano, bhakSaka nahIM ! 15 hur