Siddhhem Shabdanushasan Laghuvrutti Vivran Part 04

Author(s): Mayurkalashreeji
Publisher: Labh Kanchan Lavanya Aradhan Bhuvan

Page 52

૪૫
દ્વિ-ત્રિ-ચતુષ્પરા-પ્રાયઃ । ૐ--6.
* અર્થ:- પૂરણ પ્રત્યયાન્ત દ્વિ, ત્રિ અને વતુર્ નામ તેમજ પ્ર વગેરે નામ તેના અભિન્ન અંશિવાચક નામની સાથે વિક્લ્પ તત્પુરૂષ સમાસ પામે છે.
દ્વિ-ત્રિવૃત્વા: (ઇ.દ્વ.)
દ્વિત્રિનત્વા તે પૂરબાજી - દ્વિત્રિવતુપૂરળા: (કર્મ.) અપ્રાય: (બહુ.)
अग्रः आदिः येषां ते द्वित्रिचतुष्पूरणाश्च अग्रादयश्च - द्वित्रिचतुष्पूरणाग्रादयः (६.५.) વિવેચનઃ- દ્વિતીયભિક્ષા-ઉબક્ષાદ્વિતીયમ્, તૃતીયશિક્ષા - મિક્ષાતૃતીયમ્, તુમિક્ષા - भिक्षातुर्यम् અહીં દ્વિતીય, તૃતીય અને તુર્ય એ પૂરણપ્રત્યયાન્ત નામનો મિક્ષા નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રનાં વિકલ્પપક્ષમાં પદ્મ... ૩-૧-૭૬ થી ષષ્ઠી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે.
સૂત્ર સમાસઃ- શ્ચિ ત્રિશ્ચ વાઘ
અપ્રહસ્ત:-, હસ્તાપ્ર:, તલપાવઃ-પાવતામ્ - આ સૂત્રથી અદ્મ અને તત્ત નામનો હસ્ત અને પાર્ નામની સાથે તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે અને વિકલ્પપક્ષમાં ષ... ૩-૧-૭૬ થી ષષ્ઠી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે.
૩-૧-૫૪ સૂત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે આ સૂત્રથી સમાસ થાય ત્યારે દ્વિતીય, તૃતીય, તુર્ય, અપ્ર અને તત્વ વગેરે નામો પૂર્વપદમાં આવે છે. અને જ્યારે ષષ્ઠી તત્પુરૂષ સમાસ થાય ત્યારે મિક્ષા, હસ્ત અને પાત્ર શબ્દ પૂર્વપદમાં આવે છે.
દ્વિતીયઃ- દેશ્તીય:- ૭-૧-૧૬૫ થી દ્વિ ને તીય પ્રત્યય થયો છે. તૃતીય:- ત્રેતૃત્ત- ૭-૧-૧૬૬ થી ત્રિ ને તૌય પ્રત્યય થયો છે. અને ત્રિ નો તૃ આદેશ થયો છે.
તુર્ય:- યેયૌ ... ૭-૧-૧૬૪ થી વતુર્ નું તુર્ય થયું છે.
આ સૂત્રમાં નિત્ય નો અધિકાર ન હોવાથી વિકલ્પપક્ષમાં વાક્ય તો સિદ્ધ જ હતું પરંતુ વા ની અનુવૃત્તિ વિકલ્પપક્ષમાં ષષ્ઠી તત્પુરૂષ સમાસની પ્રાપ્તિ માટે છે. તેથી તૃપ્તાર્થ...૩-૧-૮૫ સૂત્રમાં પૂરણ