________________
શાબ્દધના યથા વ-અયથા ત્વનું કારણ
રીતે શબ્દ અને પ્રકાશિત કરે છે, તે પ્રકાશસ્વરૂપ છે, તેનું સ્વરૂપ યથાર્થતા કે અયથા *તા નથી. ] આવું છે કારણુ કે જ્યારે વિપરીત અનું ગ્રહણ થાય છે ત્યારે પશુદીપની જેમ શબ્દના પ્રકાશવસ્વભાવ દૂર થઈ ગયે। નથી હેાા, [ અર્થાત્ ત્યારે પણ તે અને પ્રકાશિત કરવાના સ્વભાવ ધરાવે જ છે. ] છતાં દીપ અને શબ્દ વચ્ચે આ ભેદ છે-દીપનુ પ્રકાશત્વ વ્યુત્પત્તિની (=સકેતજ્ઞાનની) અપેક્ષા રાખતું નથી જ્યારે શબ્દનું પ્રકાશર્વ વ્યુત્પત્તિની અપેક્ષા રાખે છે. [અર્થાત્ દીપ અને પ્રકાશિત કરવામાં વ્યુત્પત્તિની અપેક્ષા રાખતા નથી જ્યારે શબ્દ વ્યુત્પત્તિની અપેક્ષા રાખે છે. ] શબ્દ કેવળ પ્રકાશસ્વરૂપ હાઈ, યથાત્વ અને અયથાત્વ તેનુ સ્વરૂપ નથી પણ વકતાના ગુણુ અને દ્વેષ ઉપર અવલછતા તેના ધર્મો છે. એટલે જ આંગળીના ટેરવે હાથીઓનાં સેંકડા જૂથ છે” એ વાકય બાધિત થવા છતાં ફરી ફરી ઉચ્ચારાતાં ભ્રાન્ત જ્ઞાન જન્મે છે કારણ કે શબ્દના પ્રકાશસ્વભાવ ચાલ્યેા ગયે હેાતા નથી. આ કઈ શબ્દને દોષ નથી. પદ્માના અર્થાના સંસની બરાબર વિચારણા કર્યા વિના ખેાલનાર વકતાનેા જ આ પ્રમાદ છે, અહીં શબ્દના ડાઈ અપરાધ નથી. એટલે જ કહ્યું છે કે અહીં [ વકતાનું] દર્શનરૂપયા અનુભવરૂપ અન્ય પ્રમાણ ખાધિત થાય છે, અને નહિ કે [ આંગળીના ટેરવે] હાથીનાં સેંકડા જૂથા છે’ એ વાકયગત પદોના અન્વય, કારણ કે પુરુષ પેાતાના દર્શનને (=અનુભવને) રાખ્ત દ્વારા ખીજાએ આગળ રજૂ કરે છે. ત્યાં જે તેનું દર્શન દૂષિત હાય તા ખીન્નુને શબ્દ દ્વારા જે જ્ઞાન થાય તે પણ દૂષિત જ થાય. જો તેનું દર્શન અદૃષિત હેાય તેા ખીને શબ્દ દ્વારા જે જ્ઞાન થાય તે પણ અદ્ભૂષિત થાય. ગુણુવાળા પુરુષને અષિત દન થાય છે, જ્યારે દોષવાળાં પુરુષને દુષિત દન થાય છે. વસ્તુને દેખ્યા [ અર્થાત્ અનુભવ્યા ] વિના ઉપદેશવામાં આવે છે તે પણ બુદ્ધિદાષ જ છે. તેથી, પુરુષગત ગુરુદેષ સાથે શાબ્દ જ્ઞાનના યથા ત્વ–અયથા વને અન્વય-વ્યતિરેકસ બંધ હાવાથી શાબ્દજ્ઞાનનું યથાત્વ-અયથા
ત્વ પુરુષગત ગુણુ-દોષજન્ય જ છે. એટલે કહ્યું છે કે [ પૌરુષેય વચન ] યથા પણ હાય છે અને અયથા પણ હેાય છે. ઉપસંહારમાં જણાવવાનું કે વકતાના દ્વેષને કારણે શાબ્દ જ્ઞાનમાં અયથા તા આવે છે, અર્થાસ ૫ર્શિતા એ કંઈ શમાં સ્વતઃ નથી. શબ્દોના તિ વગેરે [ અર્થાત્ જાતિ, ગુણુ, ક્રિયા, નામ અને દ્ર] અર્થાના નિરાકરણ દ્વારા શબ્દોની અર્થાંસ સ્પતિા કહેવામાં આવી છે, એને પ્રતિષેધ અમે આગળ કરીશું. 31.પ્રમાળવૃંતુ રાસ્ય થમિત્ર વસ્તુનિ | जैमिनीयैरयं तावत्पीठबन्धो विधीयते ॥
प्रामाण्यमप्रामाण्यं वा सर्वविज्ञानगोचरः ।
स्वतो वा परतो वेति प्रथमं प्रविविच्यताम् ॥
31. વસ્તુની બાબતમાં શબ્દનુ પ્રામાણ્ય કેવી રીતે છે એ પ્રશ્નને મીમાંસકે! આ ભ્રમિર્કો રચે છે: બધાં જ જ્ઞાનેનુ પ્રામાણ્ય કે અપ્રામાણ્ય સ્વતઃ છે કે પરતઃ એ સૌપ્રથમ વિચારી.
32. ननु शब्दप्रामाण्यचिन्तावसरे सकलप्रमाणप्रामाण्यविचारस्य कः प्रसङ्गः ? न स्वातन्त्र्येण परीक्षणम्, अपि तु तदर्थमेव, समानमार्गत्वात् । अथान्येषां
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
