________________
શબ્દનિત્યસાધક હેતુઓ
૧૨૧ 206 તથા–નિત્યવહેતા તુમે વિરુ ધ્યન (૩) યજ્ઞાનત્તરગુપટ્ટઃ कार्यः शब्द इति । कार्यत्वानित्यत्वयोः परस्पराविनाभावादे कतरसिद्धावन्यतरसिद्धिःर्भवत्येवेति कचित्किञ्चित्साधनमुच्यते - प्रयत्नप्रेरितकोष्ठ्यमारुतसंयोगविभागानन्त-" रमुपलभ्यमानः शब्दस्तत्कायः एवेति गम्यते । (२) उच्चारणादूर्वमनुपलब्धेः अनित्यः शब्दः । न ह्येनमुच्चरितं मुहूर्तमप्युफ्लभामहे । तस्माद्विनष्ठ इत्यवगच्छामः । (३) करोतिशब्दव्यपदेशाच्च कार्यः शब्दः । शब्दं कुरु शब्दं मा कार्षीरिति व्यवहारः प्रयुञ्जते । ते नूनमवगच्छन्ति कार्यः शब्द इति । (४) नानादेशेषु च युगपदुपलम्भात, तेषु तेषु देशेषु शब्देन व्यवहारात् सर्वत्र युगपदुपलभ्यते शब्दः । तदेकस्य नित्यस्य सतोऽनुपपन्नम् । कार्यत्वे तु वहूनां नानादेशेषु क्रियमाणानामुपफ्यतेऽनेकदेशसम्बन्ध इति । (५) शब्दान्तरविकार्यत्वाच्च अनित्यः शब्दः । दध्यत्रेति इकार एव यकारीभवतीति सादृश्यात् स्मृतेश्चावगम्यते । विकार्यत्वाच्च द्राक्षेक्षुरसादिवदनित्यत्वमस्येति । (१) कारणवृद्धया च वर्धमानत्वात् । बहुभिर्महोप्रयत्नैरुच्चार्यमाणो महान् गोशब्द उपलभ्यते, अल्पैरल्पप्रयत्नरुच्चार्यमाणोऽल्प इत्येतच्च तन्तुवृद्धया वर्धमानः पटः इव शब्दोऽपि हेतुवृद्धया वर्धमानः कार्यों भवितुमर्हतीति ।
206. શબ્દાનિત્યતાના સાધક હેતુઓ આ કહેવાય છે : (૧) પ્રયત્ન કર્યા પછી તરત જ શબ્દની ઉપલબ્ધિ થતી હોઈ શબ્દ કાર્ય છે. કાર્યવ અને અનિત્યત્વ પરસ્પર અવિનાભાવી હાઈ એક (=કાર્યવ) સિદ્ધ થતાં બીજાની (= અનિત્યત્વની) સિદ્ધિ થઈ જાય છે જ. એટલે કઈ કઈ વાર અનિત્યવસાધક હેતુ આ પ્રમાણે આપવામાં આવે છે-પ્રયત્નથી પ્રેરાયેલા કાઠામાંના વાયુના [હય, કંઠ, તાલ વગેરે સાથે] સંયોગવિભાગ પછી તરત જ ઉપલબ્ધ થતો શબ્દ તે સંગવિભાગનું કાર્ય જ છે એવું જ્ઞાત થાય છે. (૨) ઉરચારણું પછી શ? ઉપલબ્ધ થતું નથી તેથી તે અનિત્ય છે. ઉચારાયેલા શબ્દને ઉચ્ચારણકાળ પછી] એક મુદ્દત માત્ર પણ આપણે સાંભળતા નથી. તેથી તે નાશ પામી ગયું છે એમ આપણને નિશ્ચય થાય છે. (૩) કરે છે શબ્દોને શબ્દની બાબતમાં પ્રયોજવામાં આવે છે તેથી શબ્દ કાર્ય છે શરૂ કરે’ શબ્દ કરશો નડિ” એમ વક્તાએ પ્રવેશ કરે છે. શબ્દ ખરેખર કાર્ય છે એમ તે પ્રયોગ જણાવે છે. (૪) શબ્દ અનેક દેશોમાં યુગપટ્ટ ઉપલબ્ધ થત હોઈ તે કાર્ય છે.) તે તે દેશમાં શબ્દ વડે વ્યવહાર થતો હોઈ શબ્દ સર્વત્ર યુગપ૬ ઉપલબ્ધ છે તેવું છે. શબ્દ એક અને નિત્ય છે તે તે (= અનેક દેશોમાં શખ્સની યુગપદ ઉપલબ્ધિ) ઘટે નડિ શબ્દ કાર્ય હોય તો અનેક દેશમાં ઉત્પન્ન કરાતા અનેક શબ્દોને તે અનેક દેશો સાથે સંબંધ ધરી શકે છે. (૫) શબ; શબ્દાક્તરમાં પરિણુત થતા હે અનિત્ય છે. “યત્રમાં કાર જ કારમાં પરિવર્તિત થઈ જાય છે એ હકીક્ત તે બંને વચ્ચેના તાલવ્યવરૂ૫] સાદ દ્વારા તેમ જ વ્યાકરણસ્મૃતિ [= ળાિ પાણિનિસત્ર] દ્વારા જ્ઞાત થાય છે. દ્રાક્ષારસ, ઈક્ષરસ વગેરેની જેમ શબ્દ વિકારી હાઈ અનિત્ય છે, (૬)
ન્યા. મ. ૧૬
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
