________________
શબ્દ કાર્ય જ છે.
इत्थं सन्तानवृत्त्या च शब्दग्रहणसम्भवे । कल्पनाऽल्पतराऽस्मार्क न शब्दव्यक्तिवादिनाम् ॥ शाक्यकापिलनिग्रन्थप्रथितप्रक्रियां प्रति ।
यत्तु दूषणमाख्यातमस्माकं प्रियमेव तत् ।। तस्मात् कार्यपक्षे नियतग्रहणोपपत्तेः अभिव्यक्तिपक्षे च तदभावात् कार्य एव शब्द इति स्थितम् ।
301. શબ્દ શબ્દને ઉત્પન્ન કરે છે એને નિષેધ કરનાર “કારણ કે તે શબ્દ છે” વગેરે જે હેતુએ મીમાંસકેએ આપ્યા છે તે અપ્રોજક હાઈ સદ્ હેતુઓ નથી. આ રીતે શબ્દશ્રણ દ્વારા શબ્દનું ગ્રહણ સંભવતું હોઈ અમારી કલપનામાં લાઘવ છે, શબ્દની અભિવી કત માનના૨ની ક૯પનામાં લાવતું નથી. તમે મીમાંસકોએ બૌદ્ધ, સાંખ્ય અને જે પ્રક્રિયાઓમાં દેષ દર્શાવ્યા એ અમને ગમ્યું. નિષ્કર્ષ એ કે શબ્દ કય છે એ પક્ષમાં શનું પ્રણ અમુક જ દેશમાં થાય છે એ વસ્તુ ધટતી હોઈ અને શબ્દ અભિવ્યકત થાય છે એ પક્ષમાં એ વસ્તુ ન ઘટતી હેઈ શબ્દ કાર્ય જ છે એ સ્થિર થયું.
302 तदिदमुक्तं सूत्रकृता 'आदिमत्त्वादैन्द्रियकत्वात् कृतकवदुपचाराच्चानित्यः शब्दः' इति [न्या० सू० २.२.१३] आदिमत्त्वादिति संयोगविभागादीनां शब्दे कारकत्वं, न व्यञ्जकत्वमिति दर्शितम् । अतश्च न प्रयत्नान्तरीयकत्वमनैकान्तिकम् । ऐन्द्रियकत्वादिति कार्यपक्षे एव शब्दस्य नियतं ग्रहणमित्युक्तम् । प्रतिपुरुष प्रत्युच्चारणं च शब्दभेदस्यन्द्रियकत्वादिति वा हेत्वर्थः । तेन प्रत्यभिज्ञादुराशा श्रोत्रियाणामपाकृता भवति । कृतकवदुपचारादिति तीवमन्दविभागाभिभवादिव्यवहारदर्शनात् सुखदुःखादिवदनित्यः सब्द इति दर्शितम् । तथा 'प्रागूर्वमुच्चारणादनुपलब्धेः आवरणाद्यनुपलब्धेश्च" [न्या. सू० २.२.१८] इत्यनेन सूत्रेण शब्दाभावकृतमेव तदग्रहणमिति उक्तम् । न हि स्तिमिता वायवः शब्दमावरी. तुमर्हन्ति। मूर्त हि मूर्तेन व्यवधीयते नामूर्तमाकाशादिवत् । न च प्रकृत्यैवाकाशादिवदतीन्द्रियः शब्दः । तस्मात् क्षणिकप्रतीतेस्तत्कालमेव शब्दस्यावस्थानमित्यस्थानहेतारपि नान्यथासिद्धत्वम् ।
| 302. એટલે જ સૂત્રકાર ગતમે આ કહ્યું છે કે “શને આદિ હોવાને કારણે, તે ઇન્દ્રિયગ્ર હેવાને કારણે તેમ જ ઉત્પન વસ્તુની જેમ તેની બાબતમાં વ્યવહાર થ. હેવાને કારણે શબ્દ અનિત્ય છે.” (ન્યાયસૂત્ર ૨. ૨, ૧૩) “શબ્દને આદિ હેવાને કારણે એમ કહીને દર્શાવી ઢીલું કે સંયોગ અને વિભાગ શખ્રના ઉપાદક છે, અભિવ્યંજક નથી.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
