________________
શબ્દની અનિત્યતા પુરવાર કરતા હેતુમા
૧૦૦
અંતે તેથી પ્રયત્ન પછી તરત જ઼ અસ્તિત્વમાં આવતા (સંભળાતા) હાઇ' એ હેતુ અને કાન્તિક નથી [કારણ કે અમિîગ્ય શબ્દ’ એ સાજ્યમાં તે રહેતા નથી]. ‘શબ્દ ઈન્દ્રિયમાલ ઢાવાથી' એમ કહીને કાયપક્ષમાં જ શબ્દનુ નિયતમહણુ શકય છે એ જસુાવી દીધુ', 'પુરુષ પુરુષ અને ઉચ્ચારણે ઉચ્ચારણે થતા શબ્દભેદનુ ઈન્દ્રિય દ્વારા ગ્રહણુ થતુ' હેજીં” એવે પણ પ્રસ્તુત હેતુને! અ" થાય. પરિણામે પ્રત્યક્રિના દ્વારા શખ્સનિત્યત્વને નીરાસ કરવાની મીમાંસાની આશા ટળી જાય છે. ઉત્ત્પન્ન વસ્તુની જેમ તેની ખાબતમાં વ્યવહાર કરવામાં આવા દ્વાવાથી’ એમ કહીને એ દર્શાવી દીધું કે તીવ્ર-મદ એવા વિભાગ, એક શબ્દ દ્વારા ખીન્ન શબ્દને અભિભ, વગેરે વ્યવહારા દેખાતા હૈાવાથી સુખદુ:ખની જેમ શબ્દ અનિત્ય છે. વળ, ૩ારણુ પહેલાં અને પછી શબ્દ ઉપલબ્ધ થતા ન હેાઇ તેમ જ શબ્દનું આવરણુ કરનારી વસ્તુ પશુ ઉપલબ્ધ થતી ન હેાઇ” આ સૂત્ર દ્વારા શબ્દના અમહષ્ણુનું કારણુ શબ્દના અભાવ જ છે એમ કહેવાયુ છે, નિશ્ચલ વાયુએ શબ્દનુ આવરણુ કરવા શિક્તમાન નથી કારણુ કે મૂત વસ્તુ મૂર્ત વસ્તુને જ ઢાંકી શકે, આકાશ જેવી અમૂર્ત વસ્તુને ઢાંકો શકે નહિ. વળી શબ્દ સ્વભાવથી જ આકાશ વગેરેની જેમ અતીન્દ્રિય નથી [ કે જેથી અસ્તિત્વ ધરાવતા ડાવા છતાં ઈન્દ્રિયથી ગૃહીત ન થાય.] નિષ્કર્ષી એ કે એક ક્ષણ જ શબ્દ પ્રતીત થતા હેવાથી તેટલેા વખત જ તેનુ અસ્તિત્વ છે એટલે ‘[ઉત્પન્ન શખ્સની] અસ્થિતિ [દેખાતી] ન હેાઈ ' એવેા શબ્દની અનિત્યતા પુરવાર કરવા માટે આપવામાં આવેલા હેત અન્યાસિત નથી.
303. वार्तिककृता शब्दानित्यत्वे साधनमभिहितम् 'अनित्यः शब्दो जातिमत्त्वे सत्यस्मादिबाह्यकरणप्रत्यक्षत्वाद् घटवत्' [ न्या० वा० २.२.१४] इति । यत्त्वत्र जातीनामपि जातिमत्त्वादनैकान्तिकत्वमुद्भावितम् ' एकार्थसमवायेन जातिर्जातिमती यतः ' [ लो० वा० शब्दनि० ३३९ ] इति तदत्यन्तमनुपपन्नम् निस्सामान्यानि सामान्यादीनीति सुप्रसिद्धत्वात् । न हि घटे घटत्वपार्थिवत्वे स्त इति घटत्वसामान्येऽपि पार्थिवत्वसामान्यमस्तीति शक्यते वक्तुम् । अतो निरवद्य एवायं हेतुः । तेन यदुच्यते
-
जातिमवैन्द्रियत्वादि वस्तुसन्मात्रबन्धनम् 1 शब्दानित्यत्वसिद्ध्यर्थं को वदेधो न तार्किकः ॥
तदविदिततार्किक परिस्पन्दस्य व्याहृतम् ।
303. વાતિકકાર [ઉદ્યોતકરે] શબ્દનું જશાવ્યું છે—શબ્દ અનિત્ય છે, ઇન્દ્રિયા વડે, ઘટની જેમ, પ્રત્યક્ષ
२३
Jain Education International
[t॰ વા॰ અનુ૦ ૨૨] વૃત્તિ ।।
અનિત્યત્વ પુરવાર કરવા ઓ અનુમાન કારણુ કે તે જા તેમત્ હેવાની સાથે આપણી ખાવા થાય છે.’
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
