________________
ભેદબુદ્ધિ અને વિરોષબુદ્ધિને અભેદ
૧૫૧ 1261. ननु नैवानधिगतविशेषस्य विच्छेदबुद्धिरुत्पत्तुमर्हति इति विशेषबुद्धिरेव विच्छेदबुद्धिः । नैतदेवम्, भ्रमणादिकर्मक्षणानां सूक्ष्मविशेषाप्रतिभासेऽपि विच्छेदप्रतिभासात् । ननु तत्रापि विशेषग्रहणं कल्प्यते, अन्यथा विच्छेदप्रतीत्यनुपपत्तेः । यद्येवं वर्णेष्वपि गगनादौ विच्छेदप्रतीतिदर्शनात्कल्प्यतां विशेषग्रहणम् । नन्वस्त्येव तत् किन्वौपाधिकं स्फटिके रक्तताप्रत्ययवत् । विषमो दृष्टान्तः । स्फटिकस्य शुद्धस्य दृष्टत्वाल्लाक्षाद्यपाधिनिमित्तको भवतु रक्तताप्रत्ययः, वर्णानां तु नित्यमेवोदात्तादिविशेषवतां प्रतिभासात् तद्रहितानामनुपलब्धेश्च नैसर्गिक एवायं भेदः । तद्यथा बुद्धीनां घटपटादिविषयविशेषशून्यानामसंवेदनात् प्रतिविषयं नानात्वम् तथा वर्णानामपि उदात्तादिविशेषशून्यानामसंवेदनात् प्रत्युदात्तादिविशेष नानात्वम् ।।
261. મીમાંસક–વિશેષને જાણ્યા વિના ભેદબુદ્ધિ ઉત્પન્ન થવી ઘટે નહિ એટલે વિશેષબુદ્ધિ જ ભેદબુદ્ધિ છે.
-नेयायि:-ना, युनथा, ४.२ ४ अभय कोरेयाक्षणाना सूक्ष्म विशेषाना जान વિના પણ ભેદજ્ઞાન થતું જણાય છે.
મીમાંસક–ત્યાં પણ વિશેષનું ગ્રહણ કલ્પવું જોઈએ, અન્યથા ભેદજ્ઞાન ઘટશે નહિ.
નિયમિક–જો એમ હોય તો ગગન આદિ શબ્દગત ગવર્ણોમાં પણ ભેદજ્ઞાનનું દર્શન થતું હોઈ તે ગવર્નોન વિશેષાનું ગ્રહણ પણ ક.
મીમાંસક-ત્યાં પણ વિશેનું ગ્રહણ હોય છે જ, પરંતુ તે ઔપાધિક હોય છે – જેમ સ્ફટિકમાં રક્તતાનું જ્ઞાન ઔપાધિક હોય છે તેમ. - નિયાયિક દૃષ્ટાન્ત વિષમ છે. શુદ્ધ ફટિકને દેખે હેઈ, તેમાં થતું રક્તતાનું જ્ઞાન લાખ આદિ ઉપાધિને નિમિત્તે હેઈ શકે. પરંતુ વર્ણો તો સદા ઉદાત્ત આદિ વિશેષાવાળા જ દેખાય છે, તે વિશેષાથી રહિત તેઓ જ્ઞાત થતા જ નથી, એટલે વણેને ભેદ સ્વાભાવિક છે, ઔપાધિક નથી.] જેમ ઘટ, પટ આદિ વિષયવિશેષથી શન્ય જ્ઞાનનું સંવેદન થતું ન હોઈ તે જ્ઞાન પ્રતિવિષય ભિન્ન છે તેમ ઉદાત્ત આદિ વિશેષથી શૂન્ય વર્ગોનું પણ સંવેદન થતું ન હેઈ, તે વર્ષે પ્રતિવિશેષ ભિન્ન છે,
262. ननु बुद्धिरेकैव नित्या च विषयभेदोपाधिनिबन्धनस्तद्भेद इति । शान्तम्, स्वयमेव 'बुद्धिजन्म प्रत्यक्षम् ' [ जै० सू० १.१.५ ] इत्यभिधानात् । अस्माभिश्च बुद्धिनित्यताया उपरिष्टान्निराकरिष्यमाणत्वात् । विषयभेदाच्च तद्भेदाभिधाने विषयस्यापि कुत इदानी भेदः । बुद्धिभेदा दति चेद् इतरेतराश्रयप्रसङ्गः । तदिमाः स्वत एव भेदवत्यो बुद्धयः विषयाणामपि स्वतः भेदो भवति, स च बुद्धिभिर्जायते इत्यलमर्थान्तरगमनेन । यथा च शुक्लगुणस्य भास्वरधूसरादिभेदवतो नानात्वं तथा वर्णस्याप्युदात्तादिभेदवतः ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
