________________
પ્રામાણ્ય-અપ્રામાણ્ય સ્વતઃ–પરત: વિચાર
२५
यदि हि यथार्थत्वायथार्थत्वरूपद्वयरहितं किञ्चित् उपलब्ध्याख्य कार्य भवेत्, ततः कार्यविध्यात् कारकत्रैविध्यमवसीयेत-यथार्थोपलब्धेर्गुणवत्कारकं कारकम्, अयथाअॅपलब्धेर्दोषकलुषं कारकं कारकम्, उभयरूपरहितायास्तु तस्याः स्वरूपावस्थितमेव कारकं कारकमिति । न त्वेवमस्ति । द्विविधैव खल्वियमुपलब्धिः – यथार्थत्वायथा र्थवभेदेन । तत्रायथार्थोपलब्धिस्तावद् दुष्टकारक कार्यैव दृष्टा ।
दृष्टः कुटिलकुम्भादिसम्भवो दुष्टकारणात् ।
तथा मानान्तरमितात्तिमिरादे िचन्द्रधीः । अयथार्थोपलब्धौ च दुष्टकारककार्यत्वेन सिद्धायामिदानीं तृतीयकार्याभावात् यथारेपलब्धिः स्वरूपावस्थितेभ्य एव कारकेभ्योऽवकल्पते इति न गुणकल्पनायै प्रभवति । अनुमाने च यैव पक्षधर्मान्वयादिसामग्री ज्ञानस्य जनिका सैव प्रामाण्यकारणत्वेन दृष्टा । न च स्वरूपस्थितानि कारणानि कार्यजन्मन्युदासते एव, येन यथार्थोपलब्धिजननेन तेषां गुणसहकारिता कल्प्येतेत्यतो न सन्ति कारणगुणाः । नैमल्यव्यपदेशस्तु लोचनादेः काचकामलादिदोषापायनिबन्धन एव, न स्वरूपातिरिक्तगुणकृतः । अञ्जनाद्युपयोगोडाप दोषनिहरणायैव, न गुणजन्मने ।
तस्मादवितथा संवित् स्वरूपस्थितहेतुजा । दोषाधिकैस्तु तैरेव जन्यते विपरीतधीः ।। अत एवाप्रमाणत्वं परतोऽभ्युपगम्यते ।
जन्मन्यपेक्षते दोषान् बाधकं च स्वनिश्चये ॥ तस्मान्नोत्पत्तौ गुणापेक्षं प्रामाण्यम् ।।
35. કારકથી અતિરિક્ત તેની અંદર રહેનાર ગુણની અપેક્ષા [પ્રામાયને પિતાની ઉત્પત્તિમાં છે ] એ તે ઘટી શકતું નથી, કારકગુણે અપ્રામાણિક [=ઈ પણ પ્રમાણનો વિષય ન ] હોઈ આકાશકુસુમસદશ છે અને તેથી કાઈને તેમની અપેક્ષા હોય એ સંભવે જ નહિ. કારકના ગુણેને ગ્રહણ કરનારું કોઈ પ્રત્યક્ષ ઘટતું નથી. ચક્ષુ વગેરે પરોક્ષ હેઈ, તેમના ગુણે પ્રત્યક્ષ કેવી રીતે હોઈ શકે ? અને જેને વ્યાપ્તિસંબંધ અદષ્ટ (અગૃહીત) છે એવું લિંગ એમનું અનુમાપક ન બની શક. યથાર્થ જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ તે નિર્દોષ (દેષાભાવયુક્ત) કારકથી જ થાય છે. [ અર્થાત્ જ્ઞાનના પ્રામાણ્યની ઉત્પત્તિ નિર્દોષ કારકથી જ થાય છે. | જે યથાર્થ – અને અયથાર્થ બંને સ્વરૂપથી રહિત ઉપલબ્ધિ =જ્ઞાન) નામનું કોઈક કાર્ય હોય તે કાર્યના (=જ્ઞાનના) નૈવિધ્યના આધારે કારકનું વૈવિધ્ય અવશ્ય નિશ્ચિત
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
