________________
પ૬
બાધ અસંભવ છે
વચ્ચે સાધારણ ધર્મ સંભવે પરંતુ કેવળ પ્રમાણુ જ્ઞાન જ હોય તે સાધારણ ધર્મ કયાંથી સંભવે ? અને જે સાધારણ ધર્મ જ ન સંભવ હોય તો તજજન્ય સંશય પણ ક્યાંથી સંભવે ? અને જેમને સંશય નથી તેઓ શા માટે પરની (= સંવાદ વગેરેની) અપેક્ષા રાખે? જેમને પરની અપેક્ષા નથી તેઓ શા માટે પુરત: પ્રામાણ્યનું પ્રતિપાદન કરે. આમ પ્રામાણ્ય સ્વતઃ જ છે એ દઢપણે ટકી રહે છે. [મીમાંસદોને જ્ઞાન વિશે મહત્ત્વને સિદ્ધાંત સ્વત;પ્રામાણ્યવાદ છે. પ્રભાકર માને છે કે જે કોઈ પણ જ્ઞાન અયથાર્થ, મિથ્યા વિપરીત સંભવતું હોય તો વધાર્થ જ્ઞાનમાં પણ તેના અયથાર્થ હોવાની શંકાને અવ રહે જ; એ શંકાને દૂર કરવા માટે યથાર્થ જ્ઞાનને અબાધિત પુરવાર કરવા બાધકાભાવને નિર્ણય કરવો પડે, અર્થાત્ બાધકાભાવનિશ્ચય સાપેક્ષ જ પ્રામાણ્યનિશ્ચય થવાને કારણે યથાર્થ જ્ઞાનની યથાર્થતા =પ્રામાય) સ્વત: જ્ઞાત ન રહેતા ૫રતઃ જ્ઞાત બનશે. તેથી પ્રભાકર બધાં જ જ્ઞાનને યથાર્થ જ ગણે છે. કેઈ બાધ્ય જ્ઞાન છે જ નહિ.]
85. कथं पुनर्बाध्यो नाम नास्ति बोधः ! शुक्तिकादौ रजतादिप्रत्ययाः प्राचुर्येण बाध्यमाना दृश्यन्ते । अनभिज्ञो भवान् बाधस्य, नहि ते बाध्याः प्रत्ययाः । इदं हि निरूप्यताम् क इवोत्तरज्ञानेन पूर्वज्ञानस्य बाधः । बाधार्थमेव न विद्मः । यदि तावन्नाश एव बाधः, स न तेषामेव; बुद्धेर्बुद्धचन्तराद्विरोध इति सकलबोधसाधारणत्वात् । अथ सहानवस्थानं तदपि समानम्, अबाधितानामपि ज्ञानानां सहावस्थानासंभवात् । अथ संस्कारोच्छेदो बाधः, सोऽपि तादृगेव, सम्यक्प्रत्ययोपजनितसंस्कारस्याप्युच्छेददर्शनात् । कश्चिद्भवदभिमतबाध्यबोधाहितोऽपि संस्कारः सत्यपि बाधकप्रत्यये नोच्छेदमुपगच्छति, कालान्तरे तत्कारणकतद्विषयस्मरणदर्शनात् । अथ विषयस्यापहारो वाधः, सोऽपि दुर्घटः, प्रतिभातत्वेन विषयस्यापहर्तुमशक्यत्वात् । न हि बाधकं ज्ञानमित्थमुत्तिष्ठति-यत् प्रतिभातं तन्न प्रतिभातमिति । अथ तदभावग्रहो बाधः, स तात्कालिकः कालान्तरभावी वा ? कालान्तरभावितदभावग्रहणस्य बाधकत्वे प्रागवगतमुद्गरदलितघटाभावग्राहिणोऽपि विज्ञानस्य तद्बाधकत्वप्रसङ्गः। तदैव तु तदभावग्रहणे प्रत्ययद्वयसमर्पितरूपद्वितययोगादुभयात्मकमेव तदस्तु वस्तु किं कस्य बाध्यं बाधकं वा । अथ फलापहारो बाधः, सोऽपि न सम्भवति, संविदः प्रमाणफलस्य उत्पन्नत्वेनानपहरणीयत्वात् । न हि यदुत्पन्नं तदनुत्पन्नमिति वदति बाधकः । अथ हानादिफलापहारो बाधः, न, तस्य प्रमाणफलत्वाभावात् ।
हानादिव्यवहारो हि पुरुषेच्छानिबन्धनः । न तेनापहृतेनापि प्रमाणं बाधितं भवेत् ॥ तस्मान्न बाधो नाम कश्चित् ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
