________________
વિપરીત ખ્યાતિને નિરાસ ખ્યાતિના પુરસ્કર્તા વિજ્ઞાનવાદીઓ છે. ભ્રમણાનમાં વિષય કેઈ હોય છે અને પ્રતિભાસિત કંઈ બીજુ જ થાય છે એવું વસ્તુતઃ નથી. વિશ્વમાં તવ તે એક જ છે અને તે છે વિજ્ઞાન. વસ્તુતઃ આંતર તત્વ વિજ્ઞાનના આકાર જ બાહ્યરૂપે પ્રતીત થાય છે. આ દષ્ટિએ બધાં બાહ્યવસ્વવિષયક જ્ઞાન બ્રાન્ડ છે. વિજ્ઞાનવાદી દૃષ્ટિએ બધાં જ્ઞાનોમાં જ્ઞાનની પિતાની જ ખ્યાતિ (= જ્ઞાન) હોય છે. તેથી બધાં જ જ્ઞાન આત્મખ્યાતિ છે. જ્ઞાન પોતે જ પિતાને પ્રકાશે છે, પિતાથી અન્ય બીજાને તે પ્રકાશનું નથી. ]
___90 तत्र विपरीतल्यातिस्तावत्कारणाभावादेव निरस्ता । अपि च विपरीतख्याती त्रयी गतिः-रजतं वाऽन्यदेशकालमत्रालम्बनं, शुक्तिका वा निगृहितनिजाकारा सती परिगृहीतरजताकारा च, अथ वा अन्यदालम्बनमन्यच्च प्रतिभाति । तत्र यदि रजतमालम्बनं, तदियमसख्यातिरेव, न विपरीतख्यातिः, असतस्तत्र रजतस्यं प्रतिभासात् ।
अथान्यदेशकालं तदस्त्येवेत्यभिधीयते ।
इहासन्निहितस्यास्य तेन सत्त्वेन को गुणः ॥ अपि च, देशकालावपि किं सन्तौ प्रतिभासेते उतासन्ताविति ? यदि सन्तौ तहिं सद्देशकालमेवेदं रजतमवभातमिति न भ्रान्तिरेषा स्यात् । असन्तौ तूभावपि रजतवन्नालम्बनं भवितुमर्हतः । अथ स्मृत्यारूढं रजतमस्यां प्रतीतौ परिस्फुरतीत्युच्यते, तर्हि स्मृत्युपारूढमिति कोऽर्थः ? स्मरणमपि ज्ञानमेव, तदपि कथमसदर्थविषयं स्यात् ? स्मृतेरनर्थजत्वमेव स्वरूपमिति चेद्, अस्तु कामम् । तत्सामान्यादत्राप्येवं प्रयोग इत्येतदपि तावन्न ब्रमः । तथा त्वनर्थजन्यया स्मृत्या सोऽर्थः कथमिह सन्निधापयितु पार्यते । सा हि न स्पृशत्येवाऽर्थम् । तस्मादसन्निहितरजतालम्बना विपरीतख्यातिरसख्यातेन विशिष्यते एव ।
90. તેમાં વિપરીતખ્યાતિને નિરાસ તે કારણભાવને કારણે જ થઈ ગયે. વળી, વિપરીત ખ્યાતિની બાબતમાં ત્રણ વિકલપ સંભવે છે–અન્ય દેશ અને કાળની રજત અહીં વિષય છે કે પિતાનું સ્વરૂપ ઢાંકી દઈ રજતનું સ્વરૂપ ધારણ કરનારી યુક્તિ વિષય છે કે પછી વિષય અન્ય (= શુક્તિ ) છે અને પ્રતીતિ અન્યની (રજતની) છે ? તેમાં રજતને વિષય માનવામાં આવે તે આ અસખ્યાતિ જ બને, વિપરીત ખ્યાતિ ન રહે, કારણ કે ત્યાં અસત્ રજતનું જ્ઞાન થાય છે. જે કહેવામાં આવે કે અન્ય દેશ-કાળમાં તે તે છે ( = સત્ ) જ તો અમારું કહેવું છે કે ઈન્દ્રિયની પહોંચની બહાર તેના હેવાને ( = સત્ત્વના) અહીં શે લાભ, શું પ્રયોજન ? વળી, દેશ અને કાળ પણ શું અસ્તિત્વ ધરાવતા હોય તે જ દેખાય છે કે અસ્તિત્વ ન ધરાવતા હોય તો પણ દેખાય છે ? જે અસ્તિત્વ ધરાવતા ( = સત) દેશકાળ દેખાતા હોવ તો રજત અસ્તિત્વ ધરાવતા (=સત ) દેશકાળવાળી જ દેખાઈ છે [ એમ માનવું પડે ] અને પરિણામે આ બ્રાન્તિ ન બને. જે દેશ અને કાળ અસ્તિત્વ ન ધરાવતા હેય (અર્થાત અસત્ હોય) તે દેશ-કાળ બંનેય (અસત્ ) ૨જતની જેમ જ્ઞાનને વિષય બનવા યોગ્ય નથી. જો કહે કે મૃતિમાં આવેલ રજત એ મિથ્યા જ્ઞાનમાં દેખાય છે તે પ્રશ્ન ઊઠે છે કે સ્મૃતિમાં આવેલ” ને અથ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
