Nyayamanjari Part 3

Author(s): Nagin J Shah
Publisher: L D Indology Ahmedabad

Page 39

૨૬
પ્રામાણ્ય-અપ્રામાણ્ય સ્વતઃ–પરતઃ વિચાર
થાય, જેમ કે યથા” ઉપલબ્ધિનું કારક ગુણુવાળું કારક, અયથા ઉપલબ્ધનુ કારક દાષથી કલુષિત કારક, [ અયથા વ્યથા ત્વ] બંનેથી રહિત ઉપલબ્ધિનું કારક સ્વરૂપાવસ્થિત (=ગુણુ–દાષરહિત) કારક. પરંતુ એવુ" નથી. ઉપલબ્ધિ બે પ્રકારની જ છે—–યથા અને અયથા. તે બેમાં અયથાર્થ ઉપલબ્ધિ દેષયુક્ત કારકનુંકા છે એ જાણીતુ છે. દોષવાળા કારકને લીધે જ [ દોષયુક્ત અર્થાત્] કુટિલ કુંભ વગેરે કાર્યો ઉત્પન્ન થતાં દેખાય છે. તેવી જ રીતે, [દોષ" જ્ઞાન અન્ય પ્રમાણુથી થતુ હેાઈ, ] અન્ય પ્રમાણથી જ્ઞાત તિમિર આદિ દોષથી એ ચંદ્રનું જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે. અને અયથાર્થ ઉપલબ્ધિ દેષયુક્ત કારકના કારૂપે પુરવાર થતાં તેમ જ હવે ત્રીજા પ્રકારના કાર્યાંના (યથા વ-અયથાવથી રહિત ઉપલબ્ધિના) અભાવ હેાઈ યથાર્થીપલબ્ધિ સ્વરૂપાવસ્થિત (=ગુણુ-દેાષરહિત) કારકથી જ ઘટે છે, એટલે તે અર્થાત્ યથાર્થ્રોપલબ્ધિ ગુણુની કલ્પના કરાવવા શક્તિમાન નથી. વળી અનુમાનની બાબતમાં પક્ષધ, અન્વય, વગેરે જે કારણસામગ્રી તે અનુમિતિજ્ઞાનની જનક છે, તે જ કારણસામગ્રી તે અનુમિતિજ્ઞાનના પ્રામાણ્યની જનક છે એ નણીતું છે. વળી, સ્વરૂપાવસ્થિત કારણા કાર્ય ને ઉત્પન્ન કરવામાં ઉદાસીનતા સેવતા નથી જ જેથી કરીને યથાર્થ ઉપલબ્ધિની ઉત્પત્તિ દ્વારા કારણેામાં ગુણુની કલ્પના કરવી પડે, આ પુરવાર કરે છે કે કારણમાં ગુણા હેાતા નથી, આંખ વગેરેની બાબતમાં નિર્મળતા' શબ્દના વ્યવહારનુ` કારણુ કાચરાગ, કમળા, વગેરે દાષાનુ` આંખ વગેરેમાંથી દૂરીકરણ છે અને નિહ કે આંખ વગેરેના સ્વરૂપથી અતિરિક્ત તેમનામાં રહેલા ગુણૅ. આંખ વગેરેની બાબતમાં અજન વગેરેના ઉપયોગ દેાષ દૂર કરવા માટે જ છે અને નહિ કે ગુણુ પેદા કરવા માટે. ઉપસંહારમાં જણાવવાનું કે યથા ઉપલબ્ધ કેવળ સ્વરૂપાવસ્થિત અર્થાત્ ગુણદોષરહિત હેતુથી (=કારકથી) જન્ય છે, પરંતુ હેતુમાં (કારકમાં) સ્વરૂપ ઉપરાંત વધારામાં દેષ હાય તા તે હેતુ જ અયથાર્થ ઉપલબ્ધ ઉત્પન્ન કરે છે. તેથી જ અમે મીમાંસકે અપ્રામાણ્યને પરતઃ માનીએ છીએ; તે પેાતાની ઉત્પત્તિ માટે કારકગત દેષાની અપેક્ષા રાખે છે અને પેાતાના નિશ્ચયાત્મક જ્ઞાનની ઉત્પત્તિને માટે તે બાધકની અપેક્ષા રાખે છે. નિષ્કર્ષી એ કે પેાતાની ઉત્પત્તિ માટે પ્રામાણ્ય કારકગત ગુણની અપેક્ષા રાખતું નથી.
36. नापि स्वकार्यकरणे किञ्चिदपेक्षते, अर्थप्रकाशनस्वभावस्यैव तस्य स्वहेतोरुत्पादात् । अर्थप्रकाशनमेव च प्रमाणकार्ये, प्रवृत्त्यादेः पुरुषेच्छानिबन्धनत्वात् ।
नैव वा जायते ज्ञानं जायते वा प्रकाशकम् । अर्थप्रकाशने किञ्चिन्न तूत्पन्नमपेक्षते ॥
तथा चोक्तम्—
मृदण्डच सूत्रादि घटो जन्मन्यपेक्षते ।
વાહરને સ્વસ્થ્ય તપેક્ષા ન વિદ્યતે। કૃતિ । [તત્ત્વયં રૃ, ૭૬૭]