________________
શિમોગ્ય-એપ્રામાણ્ય વર્ત–પરત વિચાર કહેવામાં આવ્યું છે. તેથી ત્રણ પક્ષો ઘટતાં ને હેઈ, આ થે પક્ષ જ સૌથી સારે છે– માણયું રેવત છે અને અપ્રામાણ્ય પરતઃ છે.
48. ननु चोत्पत्तिवेलायां न विशेषोऽवधार्यते ।
___ प्रमाणेतरयोस्तेन बलाद्भवति संशयः ॥ परिच्छित्तिमात्रं प्रमाणकार्यम् । तच्च यथार्थेतरप्रमितिसाधारणं रूपम् । साधारणधर्मग्रहणं च संशयकारणमिति प्रसिद्धः पन्थाः । एवं च स्थिते--
प्रमाणान्तरसंवादविसंवादौ विना कथम् ।
प्रमाणेतरनिर्णीतिः अतश्च परतो द्वयम् ॥ 48. નૈયામિક શંકા કરે છે–પ્રમાણ અને અપ્રમાણુની ઉત્પત્તિ વખતે એમને વિશેષ ધર્મ [પ્રામાણ્ય કે અપ્રામાય] નિશ્ચિતપણે જ્ઞાત થતો નથી. તેથી સંશય જન્મ જ છે કે આ જ્ઞાન] પ્રમાણું હશે કે અપ્રમાણ પ્રમાણેનું કાર્ય પરિસ્થિત્તિમાત્ર (==વિષયગ્રહણમાત્ર વિષયજ્ઞાનમાત્ર) છે. તે જ્ઞાનરૂપતા તે યથાર્થ (પ્રમાણ) અને અયથાર્થ (=અપ્રમાણું) જ્ઞાનેનું સાધારણ રૂ૫ (=ધર્મ) છે અને સાધારણ ધર્મનું ગ્રહણું સંશયનું કારણે છે એ સર્વસ્વીકૃત બાબત છે. અને જો આમ છે, તો બીજ પ્રમાણ સાથેના સંવાદ કે વિસંવાદ વિના પ્રસ્તુત જ્ઞાનના પ્રમાણ કે અપ્રમાણુ હોવાનો નિર્ણય કેમ થાય ? તેથી પ્રામાણ્ય અને અપ્રામાણ્ય બંને પરત છે.
49. तदेतदचतुरस्रम् । सत्यं परिच्छित्तिरेव प्रमाणकार्यम् । सा पुनरुपजायमानैव न संदेहादिदूषिततनुरुपलभ्यते इत्यौत्सर्गिकं प्रामाण्यमेव सा भजते । अर्थपरिच्छेदाच्च प्रवर्त्तमानः प्रमाता प्रमाणेनैव प्रवर्तितो भवति न संशयात्प्रवृत्तः । स्थिते चैवमौत्सर्गिके प्रामाण्ये यत्र तस्यापवादः क्वचिद्भवति तत्राप्रामाण्यम् । अप्रामाण्ये चावश्यंभावी अपवादः। द्विविध एवापवादः - वाधकप्रत्ययः कारणदोषज्ञानं च । तदुक्तं भाष्यकृता 'यत्र च दुष्टं कारण. यत्रे च मिथ्येति प्रत्ययः, स एवासमीचीनः प्रत्ययः; नान्यः' इति [ शाबरभा. १.१.५] । वार्तिकककारोऽप्याह
तस्माद्बोधात्मकत्वेन प्राप्ता बुद्धेः प्रमाणता ।
अर्थान्यथात्वहेतूत्थदोषज्ञानादपोद्यते ।। इति [ श्लो. वा. चोद. ५३ ] तत्र बाधकज्ञानं पूर्वज्ञानोपमर्दद्वारेणैव तस्मिन्विषये जायते इति समानविषयत्वात् स्पहमेव बाधकम् । कारणदोषज्ञानं तु भिन्नविषयमपि कार्यैक्यादबाधकतां प्रतिपद्यते, यथा 'चमसेनापः प्रणयन्ति' इति दर्शपूर्णमासाङ्गत्वात् क्रत्वर्थश्चमसः । 'गोदोहनेन पशुकामस्य प्रणयेत्' इति काम्यमानपशुनिर्देशात् पुरुषार्थो गोदोहनमित्येवं क्रत्वर्थपुरुषार्थतया भिन्न
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
