________________
પ્રામાણ્ય-અપ્રામાણ્ય સ્વતઃ–પરતઃ વિચાર
न हि तत्रानध्यवसायकालुष्यं किञ्चिदस्ति । अथ निष्कम्पता, शुक्तिकायामपि रजतावभासो निष्कम्प एव । न ह्यसौ जायमान एवाङ्गुल्यमादिवाक्यकरणबोधवत्कम्पमानो जायते । अथ निर्विचिकित्सता, शुक्तिकायामपि रजतावभासो निविचिकित्स एव, किं स्विदिति कोटिद्वयानवमर्शात् । अथ यस्मिन् सति बाधा न दृश्यते सोऽस्य विशेष इति, नन्वेतदेव पृच्छामि कस्मिन् सति बाधा न दृश्यते इति, सर्वावस्थस्य बाधदर्शनात् । न चासौ चिरमपि चिन्तयित्वा विशेषो दर्शयितुं शक्यः । अथ स्वविषयाव्यभिचारित्वमेव विशेषः, स तदानीं नावमा सते इत्युक्तम् । अपि च यदि तथाविधोऽपि विशेषः समस्ति, तर्हि यत्र ज्ञानेऽसौ न दृश्यते ततः किमिति प्रवर्तते ? तद्विशेषदर्शी वा प्रवर्त्तमानः कथं विप्रलभ्येतेत्युक्तम् । अम्यस्ते विषयेऽविनाभावस्मरणवदसंवेद्यमानेऽपि तदानीमस्त्येत्र बोधे यथाऽर्थे तरत्वसंशयः ।
न चासौ कल्प्यमानोऽपि व्यवहारस्य लोपकः । तेनैव व्यवहारस्य सिद्धत्वात् सर्वदेहिनाम् ।। अतश्च संशयादेव व्यवहारं वितन्वताम् ।
लौकिकानां प्रयोक्तव्या नाभिशापपरम्पराः ॥ - 64 મીમાંસક–પ્રમાણભૂત જ્ઞાન ઉપન્ન થતાં જ તગત વિશેષધર્મનું જ્ઞાન થાય છે જ, તે પછી એમ કેમ કહે છે કે તે વખતે વિશેષધર્મનું ગ્રહણ થતું નથી ? ' નાયિક-હે મહાત્મા ! તે વિશેષ ધર્મ જણાવો. આપના કહ્યા વિના મંદ બુદ્ધિવાળા અમે તેને જાણી શકીશું નહિ. જો એ વિશેષ ધર્મ સ્પષ્ટતા હોય તે, છીપમાં થતું રજતનું જ્ઞાન પણ સ્પષ્ટ જ હોય છે, કારણ કે એ જ્ઞાનમાં અધ્યવસાયને દેષ જરા પણ હેત નથી. જે વિશેષધર્મ નિષ્કપતા (=તરત જ બીજા વિરુદ્ધજ્ઞાનથી બાધ ન પામવાને સ્વભાવ ) હેય તે છીપમાં થતું જતનું જ્ઞાન પણ નિષ્કપ જ હોય છે, કારણ કે ઉત્પન્ન થતાં જ આ રજતજ્ઞાન આપવું હોય છે, “આંગળીના ટેરવે હાથીઓના સેંકડે જૂથે છે આ વાકયરૂપ કરણથી ઉત્પન્ન થતા જ્ઞાન જેમ કમ્પમાન હેતું નથી. જે વિશેષ ધર્મ નિઃશંકતા હોય તે છીપમાં થતું ૨જતનું જ્ઞાન પણ નિઃશંક જ છે, કારણ કે “આ શુ હશે
રજત કે છીપ ? 1 એવા બે વિકલને સ્પર્શતી વિચારણું અહીં હોતી નથી. જેના હોવાથી બાધા જણાતી નથી એ એને વિશેષ ધર્મ છે એમ જે કહેવામાં આવે તે અમે તમને પૂછીશું કે શું હતાં બાધા દેખાતી નથી ?, કારણ કે બાધા તો બધી જ અવસ્થાએ દેખાય છે. લાંબો વિચાર કર્યા પછી પણ એ વિશેષધર્મને દર્શાવવો શકય નથી. જે એ વિશેષ ધર્મ જ્ઞાનને પોતાના વિષય સાથે સંવાદ (=સ્વવિષયાભિચારિતા) હોય તો તે સંવાદ જ્ઞાનોત્પત્તિ વખતે જ્ઞાનમાં દેખાતે હેતે નથી એ અમે અગાઉ કહ્યું જ છે. વળી. જો આ વિશેષધર્મ જ્ઞાનપતિ વખતે જ્ઞાનમાં દેખાતો હોય તે જે જ્ઞાનમાં તે ન દેખાતા '
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
