________________
૨ અવતરવ (વ્યવહારે કાળનું સ્વરૂપ)
કાળનું વિશેષ સ્વરૂપ
વ્યવહારકાળ વ્યવહારકાળ અને નિશ્ચયકાળ એમ કાળ ૨ પ્રકારનું છે. તેમને જે રા દ્વીપ અને ૨ સમુદ્ર જેટલા ૪૫ લાખ જન વિષ્કભ-વિસ્તાર વાળા મનુષ્યક્ષેત્રમાં ચન્દ્ર અને સૂર્ય આદિ તિષિએ ભ્રમણ-ગતિ કરે છે. તે ભ્રમણ કરતા સૂર્યાદિકની ગતિ ઉપરથી જે કાળનું પ્રમાણ બંધાયેલું છે, તે વ્યવહારવા ઉપર કહ્યા પ્રમાણે સમય, આવલિકા ઇત્યાદિ ભેદવાળે છે. તિકડક ગ્રંથમાં કહ્યું છે કે –
लोयाणुभज्जणीय, जो इसचक्क भणति अरिहता। सव्वे कालविसेसा, जस्स गइविसेसनिप्पन्ना ॥१॥
અર્થ—જેની ગતિવિશેષ વડે સર્વે કાળભેદે ઉત્પન્ન થયેલા છે, તે તિશ્ચકને શ્રી અરિહંત ભગવંતોએ લેક સ્વભાવથી ઉત્પન્ન થયેલ ગતિવાળું કહ્યું છે. ૧ એ વ્યવહારમાળના વિશેષ ભેદ સંક્ષેપમાં આ પ્રમાણે છે – અવિભાજય સૂફમ કાળ=
૧ સમય ૯ સમય=
૧ જઘન્ય અન્તર્મુહૂર્ત અસંખ્ય સમયે=
૧ આવલિકા ૨૫૬ આવલિકા=
૧ ક્ષુલ્લકભવ. ૪૪૪૬ ૨૨૫ આવલિકા અથવા - ૧ શ્વાસે છૂવાસ (પ્રાણ) સાધિક ૧છા મુલક ભવ= 1 ૭ પ્રાણ ( શ્વાસો૦ )=
૧ સ્તક. ૭ સ્તક=
૧ લવ. ૩૮ લવ=
૧ ઘડી. ૭૭ લવ અથવા ૨ ઘડી અથવા
૧ મુહૂર્ત ૬૫૫૩૬ ફુલક ભવ= ૧ સમયપૂન ૨ ઘડી=
૧ ઉત્કૃષ્ટ અન્તર્મુહૂર્ત ૩૦ મુહૂર્ત =
૧ દિવસ (અહોરાત્ર). ૧૫ દિવસ=
૧ પક્ષ (પખવાડીઉં).
૩
૭૩
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
