________________
વ્યાખ્યાન ત્રીજું : જીવનધર્મી રાજનીતિની સંસ્કૃતિરક્ષકતા
આઘાત કરે છે. તેથી તે સ્ફોટ પામીને રાષ્ટ્રઘાતક પણ બની શકે. એ દૃષ્ટિએ મુખ્યત્વે સામાજિક સૌમનસ્યરૂપ અતિરક્ષણીય કીમતી મૂડી સાચવવા અહીં દંડવિધાન બતાવાયું છે.
અહીં બધે પાયાની સમજણ આટલી જ જોઈએ : “પોતાના પ્રત્યેનું બીજાનું ન ગમે તેવું વર્તન આપણે તો અન્ય પ્રત્યે ન જ આચરવું.' માનવદેહ ભલે સાધન જ હોય, પણ તે જેવા-તેવા હેતુનું સાધન નહિ, પણ સામાજિકતાનું, પારસ્પરિકતાનું, એકબીજાના અભ્યુદયમાં રાજી થવા દ્વારા ને મૈત્રી દાખવવા દ્વારા સધાતી અણદીઠ-અકલ્પ્ય સર્વોન્નતિનું સાધન હોઈ, એ ઈશ્વરનું જ ઇન્દ્રિયગમ્ય શ્રદ્ધેય રૂપ છે. એ દૃષ્ટિએ અવમાનના સૂચવતાં ત્રિવિધ દેહ-હિંસનો ઉલ્લેખાયાં છે : (૧) ‘સ્પર્શન’ એટલે કે દ્વેષપૂર્વક કોઈના દેહને અસ્વાભાવિક રીતે સ્પર્શવો ગૂંદવો, દબાવવો; (૨) અવપૂર્ણ (ભાવવાચક કૃદંત : અવ + દુર્ ધમકાવવું, શસ્ત્ર ઉગામવું પરથી અવત્તુરળ અર્થમાં) અર્થાત્ હાથ, પગ કે દુ:ખોત્પાદક હથિયાર ઉગામીને સામી વ્યક્તિને ગભરાવી દેવી અને (૩) લાકડી, ઢેફું, પથ્થર, લોહદંડ જેવાં સાધનોથી દેહને મૂઢમાર પહોંચાડવો યા લોહી દદડે તેમ ઘાયલ કરવો. આ
ત્રણ પ્રકારોમાં હિંસા ક્રમશઃ બળવત્તર બને છે.
-
૨૮૩
આમાંના પ્રથમ બે પ્રકારો મુખ્યત્વે માનસિક પીડા જન્માવનારા છે, જ્યારે ત્રીજો પ્રકાર માનસિક અને શારીરિક બંને પ્રકારનું પીડન જન્માવે છે. હિંસા રક્તહીન કે રક્તપાતજનક હોઈ શકે, દેહનાં નાનાં-મોટાં અંગનો ભંગ કરનારી હોઈ શકે, વચન-ચેષ્ટા-ભોજનાદિ વ્યાપારોને રૂંધનારી પણ હોઈ શકે. આગળ વધીને સામી વ્યક્તિની ઉપયોગી કે મોંઘી ચીજોનો નાશ કરનારી પણ હોઈ શકે, આવાસસ્થાનને હચમચાવનારી કે તેમાં નાની-મોટી તોડ-ફોડ કરનારી પણ હોઈ શકે. આ દરેક કક્ષા પ્રમાણે મુખ્યત્વે ધનદંડનું, નષ્ટ વસ્તુને ભરપાઈ કરવાનું, સાજા થવાનો પૂરો ખર્ચ આપવાનું – એવું વાસ્તવલક્ષી ને ન્યાયી બની રહે તેવું સંકુલ દંડવિધાન બતાવાયું છે. સામી વ્યક્તિ મૃત્યુ પામે તે પરિસ્થિતિમાં ‘કંટકશોધન’ અધિકરણમાં બતાવાયેલી આકરી દંડસંહિતા લાગુ પાડવાની રહે.
આની સાથે ઉપવનનાં, ગામ-સીમાડાનાં વૃક્ષો, ઝાડીઓ, વેલીઓ વગેરે પર ઉચ્ચાવચ પ્રકારે ભાંગફોડ કરવા માટે ય પ્રયોજાતું દંડવિધાન વનસ્પતિની સજીવતા પ્રમાણનારું અને પર્યાવરણીય જાગૃતિ બતાવનારું બની રહે છે. આટલી અમથી નમૂનારૂપ વિગત અહિંસા-પુરુષાર્થની સમગ્રતા ચીંધે છે. વળી પાળેલાં પશુઓ પણ જીવનનું, પરિવારનું અંગ હોઈ હિંસાનો ભોગ વિવિધ કક્ષાનાં શુઓ પણ બને તે સામેનું દંવિધાન પણ અહીં વીસરાયું નથી.
અહીં એક માર્મિક જૈન-શાસ્ત્રવચન હૈયે અંકિત કરીએ : “પરવધ તે આત્મવધ છે.૩૪” કેવું સાદું, પણ કેટલી સંગીન માનવીય સમજણ બતાવનારું સુવચન ! સાર્વત્રિક અહિંસાથી જ માનવજીવન અનંત રૂપે પાંગરે પણ છે ને ભવ્યોદાત્ત પણ બને છે.
Jain Education International
ત્રીજા અધિકરણના વીસમા અધ્યાયમાં જુગાર અને હોડ બકવા (સમાન્દ્વય) અંગેના અપરાધો તેમ જ બાકીના મહત્ત્વના વિવિધ પ્રકીર્ણ (પરચૂરણ, નાના-નાના) અપરાધો માટેના દંવિધાનની પુરવણી કરી છે.
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
