________________
૧૪
ભગવાન બુદ્ધ
યજ્ઞસંસ્કૃતિના વિકાસ
ઋષિમુનિએનું માન ખૂબ હતું તે ખરું, પણ તેમ છતાંય તેમની સંસ્કૃતિને વિકાસ થઈ શકયો નહિ. સસના પ્રદેશમાં તક્ષશીલા જેવી જે વિદ્યાપીઠા સ્થપાઈ, તે જ બધાં શિક્ષણનાં કેન્દ્રો બની ગયાં. જાતક–અદૃકથામાંની અનેક વાર્તાએ ઉપરથી એમ જણા આવે છે કે, બ્રાહ્મણુકુમાર વેદાધ્યયન કરવા માટે અને રાજકુમાર ધનુર્વિદ્યા શીખવા માટે તક્ષશીલા જેવા દૂરના સપ્તસિંધુના પ્રદેશમાં જતા હતા. સમકાલીન રાજકીય પરિસ્થિતિ
સપ્તસિંધુના પ્રદેશમાં શું કે મધ્ય હિંદુસ્તાનમાં શું, ઇન્દ્રના જેવું એક પશુ બળવાન સામ્રાજ્ય રહ્યું નહિ. પરીક્ષિત કે જનમેજય જેવાના રાજ્યની ઇન્દ્રના રાજ્ય સાથે સરખામણી થઈ શકે નહિ. તેમણે અલિદાન સાથે યજ્ઞયાગ કરવાની પ્રથાને ઉત્તેજન આપ્યું અને તેમના પ્રયત્નાને પરિણામે ગંગાયમુનાના વચ્ચેના પ્રદેશ આર્યોવત થયે। એટલું જ. તેમના પછી સપ્તસિંધુ અને મધ્યપ્રદેશના નાના નાના ભાગલા પડથા હોવા જોઈએ. તેમ છતાંય, આર્યંના અને દાસાના સંધ માંથી પેદા થયેલી બલિદાન સાથે યજ્ઞયાગ કરવાની સંસ્કૃતિ તા દૃઢ થઈ તે મજબૂત બની.
