________________
આત્મવાદ
૧૮૩
ભગવાન કહે છે, “હે ભિક્ષુઓ, પ્રાણી જે કાંઈ સુખ, દુઃખ કે ઉપેક્ષા ભગવે છે, તે બધું ઈશ્વરનિમિત ( નિમાનદેતુ) છે, એવું કહેનારા અને માનનારાઓને હું પૂછું છું, કે તેમને એ મત છે ખરે? અને તેઓ “હા” કહે તે હું કહું છું, કે તમે પ્રાણઘાતકી, ચેર, અબ્રહ્મચારી, અસત્યવાદી, ચાડી ખેર, ગાળાગાળી કરનાર, બડબડ કરનાર, બીજાનું ધન ઈચ્છવાવાળા, ઠેલી અને મિથ્યાદષ્ટિક છે તે ઈશ્વરે જ તમને તેવા બનાવ્યા તેથી જ છે કે શું? હે ભિક્ષુઓ, આ બધું ઈશ્વરે નિર્માણ કર્યું છે એ વાત સાચી માનીએ, તો (સત્કર્મ વિષે ) રસ કે ઉત્સાહ રહેશે નહિ. અમુક કરવું અને અમુક કરવું નહિ એ પણ સમજાશે નહિ.”
આ ઈશ્વરનિર્માણનો ઉલ્લેખ દેવદહસુત્તમાં પણ આવ્યો છે. પણ એ લખાણ પ્રક્ષિપ્ત હશે એવી જબરદસ્ત શંકા આવે છે. કારણ કે બીજા કોઈ પણ સુત્તમાં એ કલ્પના મળતી નથી. બુદ્ધના સમયમાં મોટો દેવ એટલે બ્રહ્મા. પણ તે જુદા પ્રકારના કર્તા છે; બાયબલમાંના ઈશ્વર જેવો નથી. જગત ઉત્પન્ન થયા પહેલાં તે ન હતા. વિશ્વ ઉત્પન્ન થયા પછી પ્રથમ તે અવતર્યો અને તે પછી ઇતર પ્રાણીઓ આવ્યાં, તેથી તેને ભૂતભવ્યોને કર્તા કહેવા માંડયા. બ્રહ્મજાલસુત્તમાં આપેલા તેના વર્ણનનો સારાંશ આ પ્રમાણે છે:
“ઘણું વખત પછી આ જગતનો સંવત (નાશ ) થાય છે. અને તેમાંનાં ઘણાંખરાં પ્રાણીઓ આભાસ્વર દેવલોકમાં જાય છે. તે પછી લાંબે સમયે આ દુનિયાનો વિવ (વિકાસ) થવા લાગે છે. તેથી પહેલાં ખાલી બ્રહ્મવિમાન ઉત્પન્ન થાય છે. તે પછી આભાસ્કર દેવકનું એક પ્રાણ ત્યાંથી વ્યુત થઈને આ વિમાનમાં જન્મે છે. તે મનોમય, પ્રીતિભઠ્ય, સ્વયંપ્રભ, અંતરિક્ષચર, શુભસ્થાયી, અને દીર્ઘજીવી હોય છે. તે પછી બીજા અનેક પ્રાણીઓ આભાસ્વર દેવલોકમાંથી ચુત થઈને તે વિમાનમાં જન્મે છે. તેમને એમ લાગે છે કે આ જે ભગવાન બ્રહ્મા, મહાબ્રહ્મા છે તે અભિભૂ, સર્વદર્શી, વશવર્તી,
