________________
૧૯૦
ભગવાન બુદ્ધ
ન હોય તેમણે અરણ્યવાસ સ્વીકારીને તપ વડે આત્મબોધ કરી લેવો અને મરી જવું; પણ સમાજની વ્યવસ્થા બગડે એવું કોઈ પણ કૃત્ય કરવું નહિ.
જુદા જુદા શ્રમણોમાં જુદાં જુદાં તત્ત્વજ્ઞાનનું પ્રતિપાદન કરાતું હતું, તે પણ તપશ્ચર્યાની બાબતમાં તેમાંના ઘણાખરા શ્રમણોમાં એકવાક્યતા હતી. આમાં નિર્ચાએ કર્મને ખાસ મહત્વ આપ્યું. આ જન્મ દુઃખકારક છે, અને તે પૂર્વજન્મનાં પાપકર્મોને લીધે આ હેવાને લીધે તે પાપને નાશ કરવા માટે તપશ્ચર્યા કરવી જોઈએ, એવું પ્રતિપાદન તેમના આગેવાને કરતા. અને બુદ્ધ તે તપશ્ચર્યાને નિષેધ કરતા હતા, તેથી નિર્મથે તેને અક્રિયવાદી (અકર્મવાદી) કહે એ તદ્દન સ્વાભાવિક હતું. બ્રાહ્મણોની દષ્ટિએ બુદ્ધ શત્રત્યાગ કર્યો એટલે તે અક્રિયવાદી કરે છે, ત્યારે તપસ્વીઓની દષ્ટિએ તેમણે તપશ્ચર્યા છોડી એટલે તે અક્રિયવાદી ઠરે છે !
ક્રાન્તિકારક તત્વજ્ઞાન અહીં એ વાત ખાસ ધ્યાન રાખવી જોઈએ, કે ગમે ગૃહત્યાગ કર્યો, તે કેવળ આત્મબોધ કરી લઈને મોક્ષ મેળવવા માટે કર્યો ન હતો. પિતાના પાડોશીઓ ઉપર શસ્ત્ર ઉગામવું તેને યોગ્ય લાગ્યું નહિ, અને શસ્ત્ર વિના એકબીજા વચ્ચેની સમજૂતી પર ચાલવાવાળી સમાજરચના ઘડી શકાય કે કેમ એ વિષે તેના મનમાં સતત વિચાર ચાલતા હતા. તપશ્ચર્યા વડે અને તપસ્વી લેકના તત્ત્વજ્ઞાનવડે મનુષ્યજાતિ માટે એ કઈ સીધો માર્ગ નીકળી શકશે એમ લાગવાથી જ, તેમણે ગૃહત્યાગ કરીને તપશ્ચર્યા આદરી; પણ તેમાંથી કશું જ નીકળતું નથી એમ જાણીને તેમણે તે મૂકી દીધી અને એક નવો મધ્યમ માર્ગ શોધી કાઢો.
આજકાલના કાતિકારી લોક માટે રાજકારણ અને ધાર્મિક કે જેવી રીતે વિનાશક ( Nihilist) વગેરે વિશેષણ વાપરે છે, અને તેમની અજ્ઞાનતાને સમાજ પાસે રજૂ કરે છે, તેવી જ
