________________
સમકાલીન ધાર્મિક પરિસ્થિતિ (૨) તપશ્ચર્યા વિષે તેમના મનમાં કંઈક અંશે આદર હતો.
શ્રમણનું પ્રચારકાર્ય આ અને બીજા શ્રમણોનું લેકેપર ઘણું વજન હતું એ ઉપર કહ્યું જ છે. આ શ્રમણો પૂર્વમાં ચંપા (ભાગલપુર), પશ્ચિમમાં કુરુઓને દેશ, ઉત્તરમાં હિમાલય અને દક્ષિણમાં વિધ્ય-એ બધાની વચ્ચેના પ્રદેશમાં ચોમાસાના ચાર મહિના બાદ કરતાં બાકીના આઠ મહિનાઓમાં સતત ભ્રમણ કરતા અને પિતાના મતોને લેકમાં પ્રચાર કરતા. આથી લોકમાં યજ્ઞયાગ માટે અનાદર અને તપશ્ચર્યા માટે આદર ઉત્પન્ન થયે.
યજ્ઞયાગોની વ્યાપ્તિ પરંતુ રાજાઓને યુદ્ધમાં વિજય મેળવવા ખાતર યજ્ઞયાગ કરવાની આવશ્યકતા જણાતી હતી. યજ્ઞયાગ ચાલુ રાખવા માટે કસેલેના સેનદિ રાજાએ ઉઠ્ઠા ગામ પોખરસાતિ (પૌષ્કરસાદિ) બ્રાહ્મણને અને સાલવતિકા ગામ હિચ્ચ (લૌહિત્ય) બ્રાહ્મણને, તેમ જ મગધદેશમાં બિબિસાર રાજાએ ચંપા ગામ સેણદંડ બ્રાહ્મણને અને ખાણુમત ગામ કૂટદન્ત બ્રાહ્મણને ઇનામ આપ્યાના દાખલા દીઘનિકાયમાં મળે છે. આ સિવાય ખુદ પેસેનદિ રાજા યજ્ઞયાગ કરતો હતો, એમ કેસલસંયુત્તના નવમા સુત્ત પરથી જણાય છે. પણ આ યજ્ઞયાગોની વ્યાપ્તિ કાસલનો પસેનદિ અને મગધને બિંબિસાર એ બેનાં રાજે પૂરતી જ હતી. કારણ કે મોટા મોટા યજ્ઞયાગ કરવા એ રાજાઓ અને વતનદાર બ્રાહ્મણોને માટે જ શક્ય હતું.
આવા ભારે યજ્ઞ કરવા સામાન્ય જનતાની શક્તિની બહાર હેવાથી યજ્ઞયાગાની નાની આવૃત્તિઓ નીકળી હતી. અમુક જાતના લાકડાની અમુક પ્રકારની દર્વીવડે તુષ, કુશકી, ખાસ પ્રકારના ચોખા, વિશિષ્ટ જાતનું ઘી, ખાસ પ્રકારનું તેલ, અમૂક પ્રાણીઓનું લેહી વગેરેનો હોમ કરવાથી અમુક પ્રકારની કાર્યસિદ્ધિ થાય છે એમ કહી કેટલાક બ્રાહ્મણો લેકે પાસે હોમ કરાવતા અને કેટલાક
