________________
ભગવાન બુદ્ધ
પંથવાળા પરિવ્રાજકે બૌદ્ધધર્મના ભિક્ષુઓને ઉપરના પ્રશ્નો પૂછે છે. એ પરિવ્રાજક ત્યાં ઘણાં વર્ષોથી રહેતાં હોવાં જોઈએ. તેમનો આશ્રમ બુદ્ધ ધર્મોપદેશ આપવાની શરૂઆત કર્યા પછી સ્થાપન થયો એમ નથી. તે તેના પહેલાંથી જ ત્યાં હતા, એમાં શંકા નથી. અને એ પરિવ્રાજક મૈત્રી, કરુણા, મુદિતા, ને ઉપેક્ષા એ ચાર બ્રહ્મ-વિહારની શુદ્ધિ કરવી એવો ઉપદેશ આપતા. એટલે તેઓ કાલામના જ પંથના હતા એમ સમજવામાં વાંધો છે? ઓછામાં ઓછું એટલું તો નક્કી કે આ બ્રહ્મવિહાર વિશે બોધિસત્વને યુવાવસ્થામાંથી જ માહિતી હતી અને તે તેના પર ધ્યાન કરીને પ્રથમ ધ્યાન મેળવતા હતા, આ વિધાનને કશો બાધ નથી આવતો.
બેધિસત્ત્વના ગૃહત્યાગનું કારણ શું? તે પછીનો મહત્વનો પ્રસંગ એ હતો કે બોધિસત્વ પોતાના પ્રાસાદમાંથી ઉદ્યાનભૂમિ તરફ ગયા. શુદ્ધોદન મહારાજે તેના માર્ગમાં કે ઘરડે, રોગી અથવા મૃત મનુષ્ય ન આવે એ બંબસ્ત કર્યો હોવા છતાં પણ દેવો એક નિમિત ઘરડે, તેની નજર સમક્ષ લાવે છે. તેથી બોધિસત્વ વિરક્ત થઈને પાછા પોતાના મહેલમાં જાય છે. બીજે વખતે રોગી, ત્રીજે વખતે મૃત, અને ચોથે વખતે પરિવ્રાજક એ બધાનાં દર્શન દેવો એને કરાવે છે. આથી પૂરી રીતે વિરક્ત થઈને અને ગૃહત્યાગ કરીને તે તત્ત્વબોધન માર્ગ શોધવા પ્રવૃત્ત થાય છે. આ પ્રસંગેના રસભર્યા વર્ણને લલિતવિસ્તરાદિક ગ્રંથમાં જડે છે. તે સંપૂર્ણપણે સ્વીકાર્ય નથી એમ કહેવું પડે છે. જે બોધિસત્વ બાપની સાથે કે એક જ ખેતર પર જઈને ત્યાં કામ કરતા હતા અને આડાર કાલામના આશ્રમમાં જઈને તેનું તત્વજ્ઞાન શીખતા હતા તે પછી તેણે ઘરડે, રોગી અને મરેલો માણસ જોયે ન હોય, એ કેવી રીતે સંભવે ?
હુ આ બ્રહ્મવિહારનું સ્પષ્ટીકરણ સમાધિમાર્ગમાં પાંચમા પ્રકરણમાં કર્યું છે.
