________________
તપશ્ચર્યા અને તત્ત્વબોધ
૧૨૧. કેવી રીતે સમજાય? ભગવાન બુદ્ધને ધર્મ બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય વગેરે ઉચ્ચ વર્ગોના લકે કરતાં નીચલા વર્ગના લેકમાં વધુ ફેલાયો; તે આવા ગહન તત્વજ્ઞાનને લીધે નહિ. ચાર આર્ય સત્યનું તત્ત્વજ્ઞાન એકદમ સાદું છે. તે બધી જાતના લોકોને ગળે ઊતર્યું એમાં જરા પણ નવાઈ નથી. તેને વિચાર થોડા જ વખતમાં કરવામાં આવશે.
બ્રહ્મદેવની વિનંતિ તવબોધ થયા પછી ભગવાન બુદ્ધ એક અઠવાડિયું બોધિવૃક્ષની નીચે (એટલે તે પીપળાની નીચે) વિતાડવું એવું ઉપર કહ્યું છે. આ પછી બીજું અઠવાડિયું અજપાલ ન્યધ વૃક્ષની નીચે, ત્રીજું અઠવાડિયું મુચલિદ વૃક્ષની નીચે, અને ચોથું અઠવાડિયું રાજાયતન વૃક્ષની નીચે વિતાવીને ભગવાન બુદ્ધ ફરી અજપાલ વૃક્ષની નીચે આવ્યા. ત્યાં તેમના મનમાં વિચાર આવ્યો, કે આ ધમ હું અત્યંત કષ્ટપૂર્વક સમજ્યો છું. તેથી લેકેને તે ઉપદેશીને વધુ તકલીફ આપવી ઠીક નથી. આ વિચાર બ્રહ્મદેવે જામ્યો ત્યારે તેણે ધર્મોપદેશ કરવા માટે ભગવાનને પ્રાર્થના કરી. આ કથા વિસ્તારથી મહાવગ્નમાં અને મઝિમનિકાયના અરિયપરિયેસનસુત્તમાં આપી છે. પણ તે ગતમ બુદ્ધને લગતી હશે એ સંભવતું નથી. કોઈ પુરાણ લખનારે વિપક્સી બુદ્ધના વિષે રચી અને પછી તે એમને એમ ગોતમ બુદ્ધના ચરિત્રમાં દાખલ થઈ. આ રૂપકનો અર્થ “બુદ્ધ, ધર્મ અને સંઘ ” નામના મારા પુસ્તકમાં (પૃ. ૧૬-૧૯) બેસાડવાને મેં પ્રયત્ન કર્યો છે; તેથી હું અહીં તેની ચર્ચા કરતો નથી.
પંચવર્ગીય ભિક્ષુઓને ઉપદેશ કરવાનો વિચાર પિતાને પ્રાપ્ત થયેલાં ચાર આર્યસત્યાનું જ્ઞાન પહેલાં કેને આપવું એ વિચારમાં ભગવાન બુદ્ધ પડ્યા. આળાર કાલામ અને ઉદ્દક રામપુત્ત એ બોધિસત્વના ગુરુઓ જીવતા હોત તે આ નવો . ધર્મમાર્ગ તરત જ તેમને ગળે ઊતર્યો હતો. પણ તેઓ જીવતા નહોતા. તેથી ભગવાને પોતાના પાંચ સાથીઓને (પંચવર્ષીય ભિક્ષુઓને)
