________________
ભગવાન બુદ્ધ
કાયમની હતી કે અમુક કાળ પૂરતી તે વિષે કશી જ માહિતી મળતી નથી. વાજીઓમાં કોઈ મહારાજા હતા એમ પણ જણાતું નથી. વજજીએના સેનાપતિનો ઉલ્લેખ છે, પણ મહારાજાને નથી; કદાચ તેટલા વખત પૂરતી પ્રમુખની ચુંટણી કરીને તેઓ કામ ચલાવતા હશે. આ ગણરાજ્યમાં ન્યાયદાન વિષે અને રાજ્યવ્યવસ્થા કેવી રાખવી તે વિષે ખાસ કાયદાઓ બનાવવામાં આવતા અને તેને અનુસરીને જ આ ગણરા પિતાનાં રાજ્ય ચલાવતાં.
ગણરાજ્યોના નાશનાં કારણે સોળ જનપદના ગણરાજાઓનો નાશ થઈને ઘણુંખરાં રાજ્યમાં મહારાજાઓની સત્તા સ્થાપન થઈ હતી. અને મલેનાં બે નાનાં રાજ્ય અને વજજીઓનું એક બળવાન રાજ્ય મળીને જે ત્રણ સ્વતંત્ર ગણસત્તાક રાજ્ય બાકી રહ્યાં, તેઓ પણ એકસત્તાક રાજ્યપદ્ધતિનો ભોગ બની જવાની તૈયારીમાં હતાં. આનાં કારણો શાં હશે? મારો એ અભિપ્રાય છે કે ગણરાજાઓની વિલાસપ્રિયતા અને બ્રાહ્મણોનું રાજકારણમાં પ્રભુત્વ, એ બે આ ક્રાન્તિનાં મુખ્ય કારણો હોવાં જોઈએ.
ગણરાજાઓને કેઈ ચૂંટી કાઢતું નહોતું. બાપ પછી દીકરે તેની રાજગાદી પર આવતા. વંશપરંપરાથી આ અધિકાર ભોગવવાની તક મળવાથી આ રાજાઓ વિલાસી અને બેજવાબદાર થાય તે તદ્દન સ્વાભાવિક હતું. ઉપર લલિતવિસ્તારમાં વાજીઓનું જે વર્ણન આપ્યું છે તેનો વિચાર કરતાં, તે ગણરાજાઓ પ્રબળ હોવા છતાં તેમનામાં એકબીજા વિષે આદરભાવ ન હતું અને દરેક જણ પિતાને જ રાજા ગણ હતો, એવું દેખાય છે. આથી બુદ્ધના પરિનિર્વાણ પછી અજાતશત્રએ વજઇઓના ગણરાજ્યમાં ફાટફૂટ પાડીને તે રાજ્ય વગર મહેનતે જીતી લીધું. સામાન્ય જનતાને આ ગણરાજાઓને ટેકે હોય એ અશક્ય હતું. દરેક રાજા પોતાની રીતે લોકો પર જુલમ કરવા માંડે, ત્યારે તેને અટકાવવાની શક્તિ
