________________
૪૨
ભગવાન બુદ્ધ
બિંબિસારના રાજ્યમાં જ સોણુદડ, કૂટદન્ત વગેરે બ્રાહ્મણોને, તેમ જ કેસલદેશમાં પિકખરસાતિ (પૌષ્કરસાદિ) તાલુકખ (તારુક્ષ) વગેરે બ્રાહ્મણોને મોટા મોટા ઈનામપટાઓ હતા, એમ સુત્તપિટકમાં આપેલા તેમના વર્ણન પરથી દેખાય છે. તેથી “પરસ્પાં મારવન્તઃ
ઉમંવદર' એ ન્યાયથી બ્રાહ્મણજાતિનું અને એકતંત્રી રાજ્યપદ્ધતિનું પ્રભુત્વ એકબીજાની મદદથી વધે, એ સ્વાભાવિક હતું. બુદ્ધના સમયમાં બ્રાહ્મણે કરતાં શ્રમણોનું (પરિવ્રાજકનું) મહત્ત્વ વધતું જતું હતું, એ આ પછીના પ્રકરણપરથી સ્પષ્ટ થશે. આ શ્રમણે ગણસત્તાક રાજ્યને આદર કરતા. કારણ કે આવાં રાજ્યમાં યજ્ઞયાગને મહત્ત્વ નહોતું અપાતું, પણ તેઓ અધ્યાત્મચિંતનમાં મફ્યુલ રહેતા હોવાથી રાજકીય પ્રશ્નોને વિચાર કરીને આ ગણસત્તાક રાજ્યની સુધારણ કેવી રીતે કરી શકાય, તેને ઉપાય શોધવાનો વખત તેમની પાસે નહોતો. જે કાંઈ ચાલે છે તે અનિવાર્ય છે, એવી તેમની માન્યતા હોય એમ જણાય છે.
ગણરાજાઓ વિશેનો બુદ્ધનો આદર સ્પષ્ટ દેખાય છે. વછઓને માટે તેમણે ઉન્નતિના સાત નિયમ બાંધી આપ્યા હતા, એ ઉપર કહ્યું જ છે. છતાં જૂના રાજયબંધારણમાંથી નવું સુવ્યવસ્થિત બંધારણ કેવી રીતે ઊભું કરી શકાય તે બાબતમાં પિતાના વિચારો બુદ્ધે પ્રગટ કર્યા હોય એમ જણાતું નથી. ગણરાજાઓમાંથી કોઈ જુલમી નીવડે તો બીજા રાજાઓએ ભેગા મળીને તેને અટકાવવા, કે બધા જ ગણરાજાઓને લોકોએ વખતોવખત ચૂંટી આપી તેમના પર પિતાને અંકુશ રાખવો ઈત્યાદિ વિચારે બૌદ્ધ સાહિત્યમાં ક્યાંય મળતા નથી.
બુદ્ધના અનુયાયીઓએ તે ગણુસત્તાક રાજ્યોની કલ્પના સદંતર છેડી દીધી. દીધનિકોયમાં નમૂનેદાર રાજ્યપદ્ધતિ દર્શાવનાર ચક્કવતિસુત્ત અને મહાસુદસનસુત નામનાં બે સુત્ત છે. તેમાં ચક્રવર્તી રાજાનું મહત્ત્વ અતિશયોક્તિ સાથે વર્ણવ્યું છે. બ્રાહ્મણના સમ્રાટમાં
