Book Title: Tritirthi
Author(s): Rina Jain
Publisher: Prakrit Bharti Academy
Catalog link: https://jainqq.org/explore/023336/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tritIrthI (zatruMjaya, giranAra, zaMkhezvara) giranAra zrI zatruMjaya zrI zaMkhezvara bozarA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkRta bhAratI puSpa - 305 tritIrthI (zatrujaya, giranAra aura zaMkhezvara) rInA jaina saMpAdaka surendra botharA prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura artha sahayoga zrI jaina zvetAmbara saMsthA, mAlavIya nagara, jayapura Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka : devendrarAja mehatA saMsthApaka evaM mukhya saMrakSaka, prAkRta bhAratI akAdamI 13 - e, mena mAlavIya nagara, jayapura-302017 dUrabhASa : 0141-2524827 prathama saMskaraNa 2012 ISBN-13-978-93-81571-08-8 mUlya : 75/- rupaye prakAzakAdhIna lejara TAipa seTiMga prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura mudrakaH rAja prinTarsa, jayapura mo. 09982066620 artha sahayoga : zrI jaina zvetAmbara saMsthA, mAlavIya nagara, jayapura Tri-Tirthi Reena Jain / 2012 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa anukampA, sevA ke pratIka mArgapraNetA zrImAn DI.Ara.mehatA ko sAdara samarpita Page #5 -------------------------------------------------------------------------- Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya tIrtha kisI bhI dharma va saMskRti kI paramparA ko jIvita rakhate haiM samAja ko abhyutthAna kI ora agrasara karane meM apanA yogadAna dete haiN| prAcIna tIrthoM kA itihAsa bhAvI pIr3hiyoM ke lie divya prakAza stambha ke samAna samasta mAnava samAja ko sukha-zAntimaya jIvana zailI kI ora prerita karatA hai| yaha prakAza jana-jana taka pahu~ce, isa uddezya se hama tIrtha paricaya kI laghu pustakoM kI eka zRGkhalA AraMbha kara rahe haiN| yaha pustaka usa kar3I kI prathama pustaka hai| dharmapremI va sudhI svAdhyAyiyoM ko tIna pAvana lokapriya tIrthoM kI (zatrujaya, giranAra va zaMkhezvara) vizeSa jAnakArI isa pustaka ke svAdhyAya se prApta hogii| vivaraNa, saMkSipta itihAsa tathA sAdhanA paddhati prastuta pustaka 'tri-tIrthI' meM uddhRta hai| yAtrA se pUrva yadi tIrthasthala kI bhaugolika va aitihAsika jAnakArI prApta kara lI jAe to yAtrA sahajatA se zuddha bhAvapradhAna ho jAtI hai| jisa vastu se hamArA paricaya hotA hai yA hama jise jAnate haiM, usase mana kA eka adbhuta riztA ho jAtA hai| jise hama moha yA rAga kaha sakate haiN| isa pustaka meM tInoM tIrthoM ke mUlanAyaka bhagavAna AdinAtha, neminAtha va pArzvanAtha ke jIvana tathA tIrthoM se jur3I sarvamAnya kathAe~ saMkalita kI gaI haiN| isa pustaka kA uddezya tIrthayAtrA ke samaya zraddhApUrvaka paThana sAmagrI upalabdha karavAnA hai| Aja ke yuvA, jinheM jAnane kI icchAe~ to bahuta hotI haiM, kintu kliSTa bhASA meM upalabdha sAhitya ke kAraNa ve ina jAnakAriyoM se vaMcita raha jAte haiM, vizeSakara unake lie saMkSepa meM tInoM tIrthoM (zatrujaya, giranAra, zaMkhezvara) kI jAnakArI prastuta hai| prakAzana se jur3e sabhI sahabhAgiyoM ko hArdika dhanyavAda! devendrarAja mehatA saMsthApaka evaM mukhya saMrakSaka prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura Page #7 -------------------------------------------------------------------------- Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA bhAratIya saMskRti meM mahApuruSoM ke jIvana se sambandhita sthAnoM aura tithiyoM ko bar3A bhArI mahattva diyA gayA hai| jina sthAnoM para unakA cyavana, janma, dIkSA, kevalajJAna aura mokSa hotA hai, jahA~-jahA~ bhI ve vicaraNa karate haiM, unake jIvana kI vizeSa ghaTanA ghaTatI hai, sAdhanA karate haiM, siddhi pAte haiM, una saba sthAnoM ko tIrtha mAnA jAtA hai| jisa sthAna se athavA jisake sahAre saMsAra-sAgara se tiranA hotA hai use tIrtha kahA jAtA hai| jaina dharma meM sarvocca pada tIrthaMkara hai| caturvidha saMgharUpa tIrtha kI sthApanA karane ke kAraNa ve tIrthaGkara kahe jAte haiN| inake dvArA asaMkhyAta prANiyoM kA nistAra hotA hai, dharma kA marma prakAzita hotA hai, jijJAsu bhavyajana mArgadarzana pAte haiN| tIrthaMkara aura unakI vANI ke Azraya se lAkhoM-lAkhoM prANI nirvANa patha ke anugAmI hote haiM isalie una anaMta upakArI tIrthaMkaroM ke nAma smaraNa, pUjA-bhakti dvArA ananta janmoM ke ananta karma naSTa ho jAte haiN| unakI stavanA meM hajAroM kaviyoM ne aneka bhASAoM meM aneka viSayoM ko lekara aneka stotra, stavana-rAsa, caritra kAvyAdi race haiN| tIrthaGkaroM ke janmAdi mahattvapUrNa tithiyoM kI zAstrIya rUpa se paMcakalyANaka tapa ke rUpa meM ArAdhanA kI jAtI hai| ina paMcakalyANakoM ke . aneka varNana mUrtikalA-citrakalAdi meM citrita kie gae haiN| tIrthaMkaroM se sambandhita sabhI sthAnoM ko tIrtharUpa meM mAnya karake vahA~ kI yAtrA karane kI prAcIna paramparA hai| AcArAGga niyukti taka meM ina sthAnoM kI pUjyatA kA ullekha hai| prastAvanA VII Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna kAla se una tIrthoM kI yAtrA sAdhu-sAdhvI evaM caturvidha saMgha tathA zrAvaka saMgha karate A rahe haiN| aise bahuta se yAtrI saMghoM kA vivaraNa samaya-samaya para likhA jAtA rahA hai| yoM tIrthoM ke mAhAtmya aura aitihAsika vRttAnta kAphI likhe ge| AvAgamana kI suvidhA pUrvApekSA bahuta adhika bar3ha cukI hai ataH yAtrI saMgha khUba nikalane lage haiN| tIrthoM kI yAtrA kA vivaraNa va prAcIna itihAsa jAnane ke lie logoM kI bahuta utsukatA hai para jisa DhaMga kA aura jitane parimANa meM sAhitya prakAzana va pracAra honA cAhie, vaha nahIM ho sakA hai| jaina tIrthoM ke sambandha meM zvetAmbara jaina paramparA ke AgamoM, unakI niyuktiyoM, cUrNiyoM, bhASyoM aura TIkAoM meM tathA digambara paramparA ke vibhinna graMthoM yathA-tiloyapaNNattI, purANa sAhitya evaM kathA graMthoM meM bahuta kucha sAmagrI prApta hotI hai| tIrthoM ke sambandha meM svatantra racanAoM kA prArambha IsavI san kI 11vIM zatI se mAnA jAtA hai, isake bAda se donoM sampradAyoM meM caitya paripATI, tIrthayAtrA vivaraNa, tIrthamAlAe~, tIrthastavana Adi aneka racanAyeM nirmita huii| jinaprabhasUrikRta kalpapradIpa aparanAma vividha tIrthakalpa ina sabhI racanAoM meM sarvazreSTha hai| jaina dharma meM tIrtha evaM tIrthaMkara kI avadhAraNAe~ paraspara jur3I huI haiM aura ve jaina dharma kI prANa haiN| 'tIryate ananeti tIrthaH' (abhidhAna rAjendrakoza, caturtha bhAga) arthAt jisake dvArA pAra huA jAtA hai vaha tIrtha kahalAtA hai| vAstavika tIrtha to vaha hai jo jIva ko saMsAra samudra se usa pAra mokSarUpI taTa para pahu~cAtA hai| hamAre AtmA ke mala ko dhokara hameM saMsAra sAgara se pAra karAtA hai| samasta prANiyoM ke prati dayAbhAva, citta kI saralatA, dAna, saMtoSa, brahmacarya kA pAlana, priya vacana, jJAna, dhairya aura puNyakarma yaha sabhI tIrtha haiM (zabdakalpadruma tIrtha, pR. 626) / jaina dharma meM tIrtha ke jaMgamatIrtha aura sthAvaratIrtha aise do vibhAga bhI kie haiN| vizeSAvazyaka VIII tritIrthI Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASya meM cAra prakAra ke tIrthoM kA ullekha hai- nAmatIrtha, sthApanAtIrtha, aura dravyatIrtha / bhAvatIrtha tIrtha yAtrAoM meM zvetAmbara paramparAoM meM jo chaharIpAlaka saMghayAtrA kI pravRtti pracalita hai| usakA pUrva bIja bhI haribhadra ke vivaraNa meM spaSTa rUpa se dikhAI detA haiN| Aja bhI tIrtha yAtrA meM ina chaH bAtoM kA pAlana acchA mAnA jAtA hai / ekAhArI, bhUAdhArI, pAdAcArI, zraddhAdhArI, sacittaparihArI aura brahmacArI / tIrthayAtrA kA uddezya na kevala dharma sAdhanA hai, balki isakA vyAvahArika uddezya bhI hai, jisakA saMketa nizIthacUrNI meM milatA hai / usameM kahA gayA hai ki jo eka grAma kA nivAsI ho jAtA hai aura anya grAma nagaroM ko nahIM dekhatA vaha kUpamaMDUka hotA hai / isake viparIta jo bhramaNazIla hotA hai vaha aneka prakAra ke grAma-nagara, sanniveza, janapada, rAjadhAnI Adi meM vicaraNa kara vyavahAra kuzala ho jAtA hai tathA nadI, guhA, tAlAba, parvata Adi ko dekhakara cakSu sukha ko bhI prApta karatA hai| sAtha hI tIrthaMkaroM ke kalyANaka bhUmiyoM ko dekhakara darzana vizuddhi bhI prApta karatA hai / punaH anya sAdhuoM ke samAgama kA bhI lAbha letA hai aura inakI samAcArI se bhI paricita ho jAtA hai / paraspara dAnAdi dvArA vividha prakAra ke ghRta, dadhi, gur3a, kSIra Adi nAnA vyaMjanoM kA rasa bhI le letA hai / jaina dharma kI atyadhika prAcInatA, isakI dIrghAyu aura adyAvadhi lokapriyatA, isake aneka siddhAntoM yathA vyAvahArika dRSTikoNa se ahiMsA aura saiddhAntika dRSTikoNa se syAdvAda kI samasAmayikatA isa dharma ko sahaja hI atyanta rocaka banAte haiM / sAmAnyarUpa se tIrthaGkaroM ke pratimA sthApanA ityAdi kI prakriyA prArambha huI aura dhIre-dhIre prasiddha ho jAne para inhIM pratimAoM aura jinAlayoM ke AdhAra para una tIrthasthaloM ko prastAvanA IX Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaGkara vizeSa ke jIvana se sambaddha kara liyA gyaa| isa prakAra aneka sthAna jinakA tIrthaGkaroM ke jIvana se koI vAstavika sambandha na thA, tIrtha mAne jAne lage, isake pariNAma svarUpa Aja choTe-moTe hajAroM tIrtha jaina samAja meM prasiddha hai| samaya-samaya para jaina muni aura zrAvaka vahA~ kI yAtrA karate rahe aura unakA varNana bhI likhate rhe| isI kAraNa jaina tIrthoM sambandhI aitihAsika sAmagrI bhI bahuta vizAla rUpa meM pAyI jAtI hai / yadyapi jainetara sAhitya meM bhI tIrthoM ke sambandha meM pracura vivaraNa prApta hotA hai, parantu unameM aitihAsika dRSTikoNa kA prAyaH abhAva hai ata: isa dRSTi se jaina sAhitya vizeSa mahattva kA sthAna rakhatA hai / prAcInakAla meM Aja kI bhAMti sAdhana sulabha na hone se mArga sambandhI kaThinAI sarvapramukha thI, isI kAraNa bar3I saMkhyA meM loga saMgha banAkara yAtrA hetu nikalate the / yAtrI saMghoM meM prAyaH muni bhI rahA karate the| ye saMgha mArga meM choTe-bar3e grAma, nagara Adi meM Thaharate the aura vahA~ ke mandiroM ke darzanAdi hetu jAte the / vidvAn munijana saMgha ke sAtha yAtrA karate samaya mArga ke grAma-nagara tathA vahA~ ke nivAsiyoM kA bhI varNana likhate the| isI kAraNa tIrtha-viSayaka jaina sAhitya kA bhaugolika dRSTi se bhI bar3A mahattva hai| inameM bhAratIya grAmoM evaM nagariyoM ke itihAsa sambandhI sAmagrI bharI par3I hai, parantu abhI taka vidvAnoM kA dhyAna isa ora prAyaH kama gayA hai ataH deza ke aneka grAmoM evaM nagaroM kA bahuta kucha itihAsa andhakAra meM hI hai / tIrtha aura tIrthayAtrA sambandhI samasta ullekha niryukti, bhASya aura cUrNi meM upalabdha hote haiN| AcArAMga niyukti meM aSTApada, urjayanta, gajAgrapada, dharmacakra aura ahicchatra ko vandana kiyA gayA hai ( AcArAMga niryukti patra 18) / isase spaSTa hotA hai ki niyukti kAla meM tIrtha sthaloM ke darzana, vandana evaM yAtrA kI avadhAraNA spaSTa rUpa se bana cukI thI aura ise puNya tritIrthI X Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArya mAnA jAtA thaa| nizIthacUrNi ke anusAra yAtrA karane se vyakti kI zraddhA puSTa hotI hai| yAtrAoM ke varNana IsA kI chaThI sadI se milanA prArambha hote haiN| tIrthayAtrA se adhyAtmika mUlyavattA ke sAtha-sAtha vyAvahArika upAdeyatA bhI hai| sahasaMgha yAtrAe~ karavAne vAloM ko hRdaya se anumodana karanA caahie| sarvAdhika lokapriya va mahattvapUrNa tIrthoM meM se tIna tIrthoM saMbaMdhI upalabdha sAmagrI meM se rocaka va preraNAspada sAmagrI kA cayana kara yaha pustaka taiyAra kI gaI hai| sAtha hI yAtriyoM kI suvidhA hetu sAdhanA paddhati va vidhi-vidhAna bhI saMkSepa meM diyA gayA hai| AcArya dhanezvarasUri, DaoN. zivaprasAda, AcArya guNaratnasUrIzvarajI, agaracanda-bhaMvaralAla nAhaTA, sAdhvI candraprabhAzrIjI, surendra botharA Adi kA bhI maiM AbhAra vyakta karatI hU~, jinake dvArA likhita evaM anuvAdita sAmagrI kA sahayoga milA tathA usI ke dvArA isa pustaka kA upayogI saMkalana saMbhava ho skaa| AzA hai isase tIrthayAtrI hI nahIM sAmAnya pAThaka bhI lAbhAnvita hoNge| - rInA jaina prastAvanA Page #13 -------------------------------------------------------------------------- Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA prastAvanA zatruJjaya tIrtha VII 1-52 3 49 53-91 aitihAsika mahattva zatrujaya nadI kI mahimA rAyaNa vRkSa kI mahimA saMgha sahita zatrujaya yAtrA zatrujaya ke 17 uddhAra zatrujaya tIrtha kI mahimA saMbaMdhI kathAe~ zatrujaya giri para dharmakArya kA mahAphala caitrIpUrNimA kI mahimA ninnANave yAtrA (chaThTha aThuma) kI vidhi siddhAcalajI ke 21 khamAsamaNA giranAra tIrtha raivatagirirAja giranAra mahAtIrtha giranAra kI mahimA raivatagiri-kalpa saMkSepa zrI raivatagirirAja giranAra kI gauravayAtrA zrI giranAra mahAtIrtha kI 99 yAtrA kI vidhi zalezvara tIrtha tIrtha kA aitihAsika varNana zrI zaMkhezvara tIrtha kI sthApanA jIrNoddhAra bhagavAna pArzvanAtha kA jIvana paricaya zaMkhezvara pArzvanAtha ke camatkAra stuti dvArA mahimAgAna nitya ArAdhanA 108 pArzvanAtha bhagavAna ke nAma dharmazAlA ke saMparka sUtra Nu 71 90 93-120 95 98 100 108 116 117 118 119 121-126 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zatruJjaya tIrtha mUlanAyaka AdinAtha bhagavAna Page #17 -------------------------------------------------------------------------- Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aitihAsika mahattva 36 zatruJjaya tIrtha bhArata ke gujarAta prAnta ke bhAvanagara jile ke pAlItANA kSetra meM sthita hai / yaha tIrtha zAzvatatIrtha kahalAtA hai / ataH isakI yAtrA avazya karanI cAhie / siddhagirirAja eka mahAn pAvana bhUmi hai / jagata ke anya dharmoM meM bhI kisI na kisI sthAna vizeSa ko pavitra mAne jAne kI paramparA rahI hai| jaise hindU kAzI, gaMgA himAlayAdi ko, musalamAna makkA-madInA ko, krizciyana jerusalama tathA bauddha, bodhivRkSa gayA vagairaha sthAnoM ko pavitra mAnate A rahe haiM / ina dharmoM ke anuyAyI manuSya jIvana meM eka bAra apane - apane ina pAvana sthAnoM meM jAkara janma ko saphala huA mAnate haiM / jaina dharma meM bhI aise kitane hI sthAna pUjanIya va sparzanIya mAne gae haiN| jaise zatruMjaya, giranAra, AbU, tAraMgA, sammetazikhara Adi / inameM bhI zatruMjaya girirAja ko sabase adhika zreSTha mahApavitra evaM pUjya mAnA jAtA hai / zatruMjaya kalpa nAmaka grantha meM prabhu zrI mahAvIra deva indra se kahate haiM- "yadi kucha bhI jJAna ho aura yadi pApa kA bhaya ho to, anya saba kadarthanA kA tyAga karake zrI AdinAtha prabhu se adhiSThita puMDarIka girirAja kI puNyanizrA meM jA kara hamezA unakI ArAdhanA karo / " he iMdra ! du:Sama kAla ke prabhAva se aba se cauthe Are kI pUrNAhuti ke bAda loga adharmI, nirdhana, alpAyuSI, rogI aura kara se pIDita hoNge| rAjA arthalubdha, corI karane meM tatpara aura ati bhayaMkara hoMge / kulavAn zatruJjaya tIrtha 3 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ striyAM bhI kuzIla vAlI hoMgI / gA~va zmazAna jaise dikheNge| loga nirlajja, nirdayI, deva-guru ke niMdaka aura dina pratidina atizaya raMka aura hIna sattva vAle hoMge / pA~caveM Are ke aMta meM isa bharatakSetra meM aMtima duHprasaha nAmaka AcArya, phalguzrI nAmaka sAdhvI, nAgila nAmaka zrAvaka, satyazrI nAmaka zrAvikA, vimalavAhana nAmaka rAjA, aura sumukha nAmaka maMtrI hoMge / duHprasahasUri ke upadeza se vimalavAhana rAjA vimalagiri tIrtha para Akara yAtrA aura uddhAra karegA / usa samaya loga do hAtha pramANa kAyA vAle aura bIsa varSa ke AyuSya vAle hoMge / unameM kucha hI dhArmika hoMge, bAkI prAyaH bahuta adharmI hoMge / __ AcArya duHprasaha bAraha varSa gRhastha avasthA meM raha kara aura ATha varSa cAritra pAla kara, aMta meM aTThama tapa karake kAla karake saudharmakalpa meM deva hoMge / unake kAladharma ke bAda (pA~caveM Are ke aMtima) dina ke pUrvANha kAla meM cAritra kA kSaya hogA, madhyAnha kAla meM rAjadharma kA kSaya hogA, aura aparANha kAla meM agni kA kSaya hogaa| isa prakAra ikkIsa hajAra varSa kA duHSama kAla (pA~cavAM ArA) pUrA hogaa| phira utane hI pramANa kA ekAMta duHSamA kAla (chaTThA ArA) zurU hogA / usa samaya loga pazu ke jaise nirlajja, bila meM rahane vAle, aura jIne ke lie matsya bhakSaNa karane vAle hoMge / usa samaya zatrujayagiri sAta hAtha kA ho jAegA aura phira utsarpiNI kAla meM vApasa pUrva ke jaise vRddhi pAnA zurU karegA / anukrama se prathama tIrthaMkara padmanAbha prabhu ke tIrtha meM pUrva ke jaise usa tIrtha kA uddhAra hogA, padmanAbha prabhu kI mUrti birAjamAna hogI, yaha rAjAdanI (rAyaNa) kA vRkSa bhI hogA / isa prakAra yaha sakala tIrthoM meM ziromaNi girirAja jinezvara bhagavaMta ke jaise udaya pA kara kIrtana se, darzana se aura sparza se bhavya jIvoM ko sadA tArane vAlA rhegaa| pApa kA bhAra aura vikAra rUpa aMdhakAra kA nAza karane vAlA, saiMkaDoM sukRtoM se prApta hone yogya, sarva pIDA ko harane vAlA tathA anupama tritIrthI Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahimA kA pAtra, atizaya pavitra aura atyaMta kalyANakara, parvatoM meM indra ke samAna, yaha puMDarIka girirAja sadA jaya pAtA rahegA / saba indriyoM ke saMyamapUrvaka rodha se jinakA viveka jAgrata huA hai aise, apane mana meM jinhoMne sadA vItarAga ko dhAraNa kiyA hai aise aura jinhoMne saiMkaDoM bhavoM meM puNya kiyA ho vaise rAjAoM ko bhI yadi zuddha mana-vacana-kAyA se isa puMDarIka giri kI sevA mAtra eka bAra bhI mila sake to ve dhanya ho jAte haiN| eka kSaNabhara bhI yadi isa girirAja kI chAyA meM raha kara jo ati dUra jAtA hai, vaha vahA~ bhI zatrujaya ko nahIM prApta karane vAle logoM meM puNya se sevA ke yogya hotA hai aura vaha kabhI bhI jinezvara ko choDa dUsare ko nahIM bhajatA; yaha niHzaMka bAta hai| rAga-dveSarU pa vRkSoM meM agni jaisA aura samatA ko bhajane vAlA ho kara isa siddhAcala mahAtIrtha kA Azraya le, ki jisase tU apane saba nibiDa karmoM ko khapA sakatA hai| amaMda bodha ko jAgrata karane vAlA prANI jaba taka siddhAcala mahAtIrtha para jA kara zrI AdinAtha prabhu kA dhyAna nahIM dharatA, taba taka hI pRthvI para ghUmatA pAparUpI subhaTa use vikaTa bhaya pradAna karatA hai aura taba taka hI saiMkaDoM zAkhA se durgama, aisA yaha saMsAra usameM avirata rUpa se prasAra pAtA hai| mUla se unmUlana karane ke lie indriyoM kA nirodha kara ke saMyamI loga tIrthAdhirAja zrI zatrujaya girirAja para raha kara bhagavAn zrI AdinAtha prabhu kI sevA karate haiM / isa girirAja ke zikhara, guphAeM, tAlAba, vana, jalakuMDa, saritAeM, pASANa, mRttikA aura anya jo kucha bhI vahA~ sthita hai, vaha acetana hote hue bhI mahAnibiDa pApa kA kSaya karatA hai / saurASTra kA mukuTa rUpa hai yaha zajaya prvt| vaha smaraNa karane mAtra se hI aneka pApoM kA nAza karane vAlA hai| isa tIrtha ke 108 nAma haiM, jo nimnAnusAra haiM- zatuMjaya, bAhubalI, marudevA, puMDarIka, raivata, zAzvata, puSpadaMta, kailAza, kaMcana, kanaka, DhaMka, lohitya, sadbhadra, tAladhvaja, kadamagiri, svarga, zatruJjaya tIrtha Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAndi, tApasa, padma, udaya, nandivarddhana, muktinilaya, arbuda, sura, mahA, mahAyaza, mahAbala, mahAnanda, mahAzra, mahAtIrtha, mahApITha, jayanta, Ananda, zrIpada, zreyapada, bhavya, prabhupada, ajarAmara, hastisena, mAlyavanta, vibhAsa, vizAla, hema, zreSTha, ujjavala, yaJca, Alambana, pratyakSa, siddhapada, vaijayanta, siddhakSetra, surakSetra, surapriya, parvatendra, vimalAdi, puNyarAzi, dRr3hazakti, anantazakti, akarmaka, akalaMka, muktigeha, pRthvIpITha, bhadrapITha, pAtAlamukha, sarvadAbhadrAya, siddhirAja, sutIrtharAja, sahastrAbhya, sahastraprazrI, sArazvata, bhAgIratha, aSTottara, nageza, zatapatraka, koTinivAsa, karpadivAsa, vijayAnanda, vizvAnanda, sahajAnanda, jayAnanda, zrutAnanda, guNakanda, abhayakanda, bhadraMkara, kSemaMkara, zivaMkara, duHkhahara, yazodhara, merumahidhara, karmasudana, karmakSaya, jagatAraNa, bhavatAraNa, rAjazekhara, kevaladAyaka, indraprakAza, mahodaya, kayantu, prItimaNDana, jyotisvarUpa, vijayabhadra, vilAsabhadra, amaraketu, Atmasiddhi, kSitimaMDalamaMDana, siddhAcala, sarvArthasiddhi ityaadi| ye nAma zrI sudharmA gaNadhara dvArA racita mahAkalyANakArI mahAkalpa meM se lie gae haiN| ye nAma jo bhI prAta:kAla ke samaya bole yA sune usakI samasta vipattiyoM kA kSaya hotA hai| yaha siddhigiri sabhI tIrthoM meM uttama tIrtha hai, saba parvatoM meM uttama parvata hai aura saba kSetroM meM uttama kSetra hai| isa avasarpiNI kAla ke Adi meM mokSadAyaka prathama tIrtha yaha zaluMjaya hI thA, anya tIrtha to zrI zatuMjaya tIrtha ke bAda meM hue haiN| pandraha karmabhUmiyoM meM nAnA prakAra ke aneka tIrtha haiM, una saba meM isa zakhaMjaya ke samAna pApanAzaka koI anya tIrtha nahIM hai| pahale Are meM yaha siddhagiri tIrtha assI yojana vistAra vAlA thaa| dUsare Are meM sattara yojana, tIsare Are meM sATha yojana aura cauthe Are meM pacAsa yojana vistAra vAlA thaa| isake pazcAt pAMcaveM Are meM 22 yojana aura aMtima chaThe Are meM sAta hAtha pramANa hI raha jaaegaa| isa girirAja ke nimna nAmoM vAle 21 mukhya zikhara kahe jAte haiM -- zatuMjaya, raivatagiri, tritIrthI Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhakSetra, sutIrtharAja, DhaMka, kapardI, lauhitya, tAladhvaja, kadaMbagiri, bAhubali, marUdeva, sahastrAkhya bhAgIratha, aSTottara zatakUTa, nageza, sapta patraka, siddharAja, sahasrapatra, puNyarAzi, surapriya aura kaamdaayii| inameM se jo suprasiddha haiM, unameM se kucha kI mahimA yahA~ kahI jAtI hai| una sarvaprasiddha zikharoM meM mukhya zaluMjaya aura siddhakSetra haiN| meru, sammetazikhara, vaibhAragiri, rucakAdri aura aSTApada ityAdi sabhI tIrtha isa zajaya giri meM A jAte haiN| isa tIrtha meM rahe yugAdideva zrI RSabhadeva svAmI ke caraNakamala kI sevA karane se bhavya prANI sarvatra sevA karane yogya, jagata vandanIya aura niSpApa banate haiN| jo loga zItala aura sugaMdhita jala se zrI yugAdiprabhu kA abhiSeka karate haiM, ve paMcama jJAna sahita paMcamagati-mokSa prApta karate haiN| jo manuSya (zrIkhaMDa) caMdana se prabhu kI pUjA karate haiM, ve loga akhaMDa lakSmI yukta bana kIrti rUpI sugaMdha ke pAtra banate haiN| kastUrI, agara aura kesara se jo prabhu kI pUjA karate haiM, ve saba jagata meM gurupada prApta karate haiN| jo bhI bhakti se prabhu kI arcanA karate haiM, ve saba tInoM jagata ko apanI kIrti se suvAsita kara isa loka meM nirogI hote haiM aura paraloka meM sadgati prApta karate haiN| jo bhI sugaMdhita puSpoM se Adara sahita pUjA karate haiM, ve saba sugaMdhita deha vAle aura tInoM loka ke logoM dvArA pUjane yogya banate haiN| anya sugaMdhita vastuoM se pUjA karane vAle samyagdRSTi zrAvaka samAdhi dvArA isa sthAna para hI siddhapada prApta karate haiN| prabhu ke pAsa dhUpa karane se pandraha divasa ke upavAsa kA phala milatA hai, aura karpUra Adi mahAsugaMdhita padArthoM se dhUpa karane se mAsakhamaNa kA phala milatA hai| prabhu kI vAsakSepa se pUjA karane se manuSya samasta vizva ko suvAsita karate haiN| vastra rakhane se (pUjA meM) ve vizva meM AbhUSaNa rUpa ho jAte haiN| akhaMDa akSatoM se zrI prabhu kI bhakti karane vAle manuSya akhaMDa sukha-saMpatti ko prApta karate haiN| tathA prabhujI ko manohara phala bheMTane se saphalatA prApta karate zatruJjaya tIrtha Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiN| jo prabhu kI stuti karate haiM, ve svayaM stuti ke yogya bana jAte haiN| jo dIpaka jalAte haiM unake deha kI kAnti pradIpta ho jAtI hai| aura atyanta harSa se pramudita hokara jo naivedya rakhate haiM (pUjA meM) ve saba AnaMda yukta hokara sukha kI maitrI ko prApta karate haiN| AratI utArane vAloM ko yaza, lakSmI aura sukha milate haiM aura ve Arati prApta karane ke bAda kisI dina bhI sAMsArika pIr3A nahIM paate| .. isa mahAtIrtha meM zrI puMDarIka gaNadhara bhagavaMta kI sAkSI meM AdarapUrvaka dasa prakAra ke paccakkhANa karane vAle puruSa sabhI manorathoM ko vighna rahita saphala karate haiN| jo koI cha? tapa (belA) kare to sarva saMpatti prApta karatA hai, aura aTThama tapa (telA) kare to ATha karmoM kA kSaya karake mokSa prApta karatA hai| dUsare tIrtha meM sUrya ke biMba para dRSTi jamAkara, eka paira para khar3A hokara aura akhaMDa brahmacarya pAlate hue mAsakhamaNa karane se jo lAbha prApta hotA hai, vahI lAbha zrI siddhagiri para eka muhUrta mAtra ke lie sarva AhAra kA tyAga karane se prApta hotA hai| isa mahAtIrtha para rAga aura dveSa yukta prANI bhI aha~ta kA dhyAna karane se nirmala ho jAtA hai, aura ATha upavAsa karane se manuSya strI-hatyA ke pApa se mukta ho jAtA hai| pAkSika tapa karane se bAlahatyA kA pApa naSTa ho jAtA hai, aura mAsakhamaNa se brahmacArI kI hatyA kA pApa dUra ho jAtA hai| isa kSetra meM ekAdi upavAsa ke puNya se lAkha upavAsa ke prAyazcita se mukta ho jAtA hai, aura aMta meM mukti sukha pradAna karane vAle bodhi bIja ko prApta karatA hai| zrI jina mandira meM jina- biMba ko snAna karavAne se, vilepana karane se aura mAlAropaNa karane se, anukrama se sau, haz2Ara va lAkha mudrA ke dAna kA phala prApta hotA hai| jinhoMne isa zrI zatuMjaya tIrtha meM Akara munijanoM ko pUjA nahIM, unakA janma, dhana aura jIvana nirarthaka hai| jo loga jinezvara devoM ke tIrthoM meM, jinayAtrA meM aura jaina parvo meM supAtra saMyamI muniyoM ko pUjate haiM, ve tritIrthI Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trailokya kA aizvarya prApta karate haiN| isalie isa tIrtha meM Akara buddhimAna prANI ko saMyamI supAtra muni ko pUjanA cAhie, unakI sevA karanI cAhie aura unheM mAnanA cAhie, kyoMki supAtra sAdhu kI sevA se yAtrA saphala hotI hai| anarthadaMDa se virati, tattvaciMtA meM Asakti, zrI jinezvaradeva kI bhakti, sevA ke prati rAga, dAna meM nirantara vRtti, satpuruSoM ke caritroM kA ciMtana aura paMca namaskAra mahAmaMtra kA smaraNa, ye saba puNya rUpI bhaMDAra ko bharane vAle haiM aura bhava sAgara se tArane vAle haiN| isa kAraNa udyamI puruSa mokSasukha ke upArjana ke lie isa mahAtIrtha meM ina saba kA AcaraNa, aura sAtha meM uttama dhyAna, deva pUjana aura tapa Adi satkarma yahA~ avazya kreN| zatruJjaya tIrtha Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zatrujaya nadI kI mahimA eka samaya bharata narezvara aura zakra iMdra eka Asana para baiTha kara paraspara kathAmRta ke rasa meM prItipUrvaka magna the| vimalagiri ke donoM zikharoM ke madhya meM maryAdA ke samAna juDI huI pavitra zatrujayI nadI ko dekha kara bharatanarezvara ne zakra iMdra se pUchA, "yaha kaunasI nadI hai ?" uttara meM iMdra ne kahA, "he cakravartI ! yaha zatrujayA nAmaka nadI hai, aura zatrujaya girirAja ke Azraya se loka meM yaha nadI gaMgA se bhI adhika phala pradAna karane vAlI hai / isa nadI ke drahoM kA mAhAtmya jo alaga-alaga kahane meM Ave to usakA yathArtha varNana karane meM sacamuca bRhaspati ke bhI so varSa cale jaaveN| pUrva-covIsI meM kevalajJAnI nAmake prathama tIrthaMkara ho cuke haiM, unakA snAtra mahotsava karane ke lie IzAnapati ne gaMgA nadI pragaTa kI thii| vaha vaitADhya parvata se prAraMbha ho isa pRthvI ke aMdara gupta rUpa se bahatI thii| phira kitane hI kAla ke bAda vaha nadI zatrujayagiri ke pAsa pragaTa hone se (Ane se) vahI zatrujayA ke nAma se prasiddha ho gaI hai| jisake jalasparza se kAMti, kIrti, lakSmI, buddhi, dhRti, puSTi aura samAdhi prApta hotI hai, aura siddhiyA~ vaza meM hotI haiM; haMsa, sArasa aura cakravAka Adi jo pakSI isake jala kA sparza karate haiM, una pakSiyoM ko bhI pApa kA mala sparza nahIM krtaa| isa saritA kI mRttikA vilepana karane se aMga ke baDe rogoM ko haratI hai, aura kAdaMba jAti kI auSadhi ke sAtha agni meM phUMkane se vaha mATI suvarNarUpa ho jAtI hai / isa pavitra nadI ke tIra ke vRkSoM ke phaloM kA jo svAda lete haiM, aura cha: mAsa taka jo isa nadI kA jala pIte haiM, ve loga vAta, tritIrthI Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pitta aura kuSTAdi rogoM kA krIDAmAtra meM nAza kara apanA zarIra tape hue suvarNa jaisA kAMtiyukta karate haiM / jisake jala meM snAna karane se zarIra (AtmA ke) meM se pApa bhI cale jAeM, to auSadha se sAdhya, aise vAtapittAdi kI to bAta hI kyA hai ? sparzamAtra se sarva pApoM ko harane vAlI yaha zatrujayA nadI prANiyoM ko saba tIrthoM ke phala kI prApti karAvAne meM samartha pratyAbhUti (jamAnata) rUpa hai / he bharatezvara ! isa nadI ke draha ke prabhAvazAlI jala ke sparza se zAMtanu rAjA ke putroM ne sukha pAyA thaa| zatruJjaya tIrtha Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyaNa vRkSa kI mahimA yahA~ rAyaNa kA vRkSa zAzvata hai aura bhagavAn zrI RSabhadeva prabhu se bhUSita hai| isa vRkSa meM se jharatI dUdha kI dhArAeM kSaNamAtra meM ajJAnarUpI aMdhakAra kA nAza karatI haiN| nAbhirAjA ke putra zrI RSabhadeva prabhu kA samavasaraNa isa pavitra rAyaNa ke nIce kaI bAra racA gayA thaa| isa kAraNa yaha vRkSa tIrtha se bhI uttama tIrtha ke samAna vaMdana karane yogya hai| isake pratyeka patte para, phala para aura zAkhA para devatAoM ke sthAnaka haiM, isaliye isake patra, phala Adi kisI pramAdavaza bhI chedane yogya nahIM hai| jaba koI saMghapati bhakti se bharapUra citta se isakI pradakSiNA karatA hai, taba yadi yaha rAyaNavRkSa harSa se usake mastaka para dUdha kI dhArA barasAve, to usa puNyavAna kA uttarakAla (pariNAmasvarUpa) donoM loka meM (isa bhava aura parabhava meM) sukhakArI ho jAtA hai| aura yadi vaha dUdha kI dhAra na barasAve to IrSyA ke samAna harSa kA viSaya nahIM hai| suvarNa, cAMdI aura motI se yadi isakI pUjA karane kA avasara prApta ho to vaha svapna meM Akara saba zubhA-zubha kaha jAtA hai| zAkinI, bhUta, vetAla aura rAkSasa Adi jisake pIche laga gae hoM, aisA vyakti bhI yahA~ Akara isakA pUjana kare to uparokta sabhI doSoM se mukta ho jAtA hai| isakI pUjA karane vAle ke zarIra para ekAMtara jvara, sardI kA jvara, kAlajvara aura viSa kA prabhAva nahIM hotaa| isa vRkSa ke patte, phUla aura DAliyAM Adi apane Apa gire hoM to unheM lAkara jIva kI taraha saMcita kara rakhanA cAhie; aisA karane se vaha samasta ariSTa (aniSTa) kA nAza tritIrthI Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karate haiN| isa rAyaNa kI sAkSI meM jo maitrI bAMdhate haiM, ve donoM vyakti samagra aizvarya sukha prApta kara ke aMta meM paramapada pAte haiN| rAyaNa vRkSa ke sambandha meM yaha kathA prasiddha hai- mahAmArI kA upadrava hone se subuddhi nAmaka maMtrI ne bharata rAjA se praNAma kara khaa| apanI senA ke hAthI, ghoDe aura padAtiyoM meM adbhuta jAti kI roga pIDA utpanna ho gaI hai, vaha vaidyoM kI divya zakti vAlI auSadhiyoM se bhI agamya hai| he svAmI ! merA anumAna hai ki ye tridoSajanita vyAdhi nahIM apitu koI AgaMtuka maMtra-taMtra janya doSa se utpanna huI vyAdhi hai| ve maMtrI zreSTha isa prakAra kaha hI rahe the tabhI AkAza ko prakAzita karate do ati tejasvI vidyAdhara AkAza paTa para se vahA~ utre| senA ke logoM ke grIvA UMcI kara Adara se dekhate hue ve donoM vidyAdhara mahArAja bharata ko praNAma kara unake sAmane baiTha ge| una donoM bhadra AkRti aura mahAtejasvI vyaktiyoM ko dekha cakravartI ne Adara pUrvaka unase pUchA, 'Apa kauna haiM?' cakravartI kI mUrti aura vANI se raMjita hue una donoM vidyAdharoM ne namaskAra karake prasanna vadana se cakravartI se kahA, he svAmI! hama vAyugati aura vegagati nAmake do vidyAdhara haiN| hama Apake pUjya pitA zrI RSabhadeva bhagavaMta ko vaMdana karane gae the| vahA~ zrI yugAdIza RSabhadeva ke mukha se zanujayagiri kA mahAtmya sunakara vahA~ se hama usa uttama tIrtha kI sparzanA karane gae the| vahA~ AnaMda se suMdara aTThAI utsava karake una prabhu ke putra va cakravartI, aise Apako dekhane hama yahA~ Ae haiN| svAmI ke samAna hI svAmI ke putra ko mAnanA cAhie, aisA krama hai| isa kAraNa Apa bhI zrI yugAdIza ke samAna hamAre sevya haiN| isalie Apase pUchate haiM ki he prabhu! ApakI yaha senA maMda teja vAlI kyoM dikhAI de rahI hai? sUrya ke hote hue kamala saMkucita ho, kaise saMbhava hai? cakravartI ne kahA, he bhAiyoM! merI isa senA meM maMtrauSadhi se bhI asAdhya, aisI vividha vyAdhiyAM akasmAta utpanna ho gaI haiM, jisase sabhI zatruJjaya tIrtha Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANiyoM ko glAni ho gaI hai| taba vidyAdhara bole, he cakravartI rAjA! za@jayagiri para eka zAzvata rAyaNa vRkSa hai| vaha zAkinI, bhUta tathA duSTa devoM dvArA kie doSa harane vAlA hai| usakA prabhAva zrI yugAdIza prabhu ke dAsa hamane aneka bAra sunA hai| usa vRkSa kA tanA, miTTI, zAkhA aura patte Adi hamAre pAsa taiyAra haiN| unake jala kA siMcana karane se ApakI samasta senA rogarahita ho jaaegii| taba cakravartI kI anumati se una vidyAdharoM ne turanta hI usa jala se siMcana kiyA, jisase sArI senA tatkAla nirogI ho gii| phira bharata rAjA kA sanmAna prApta kara, ve donoM vidyAdhara kSaNa bhara meM apane sthAna ko cale gye| apanI senA ko nirogI huA dekha bharatapati ko harSa huA aura harSa se praphullita mana ho ve apane mastaka-kamala ko ghumAne lge| phira ve prIti ko mAno bAhara prakaTa karate hoM vaise vANI se abhivyakta karane lage, 'aho! isa tIrthAdhirAja zrI zatrujaya girivara kI mahimA vacana se agocara hai| tInoM jagata meM isa tIrtha jaisA koI eka tIrtha bhI aisA nahIM hai ki jisake ciMtana mAtra se ubhaya loka ke sukha prApta hote hoN| 14 tritIrthI Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgha sahita zatrujaya yAtrA sagara rAjA dvArA saMghasahita yAtrA va usakA varNana isa prakAra hai tIrthamArga meM pratyeka pura meM aura pratyeka gA~va meM, zrI jinezvara kI pUjA karate, munijanoM ko vaMdana karate aura dAna dete sagara rAjA anukrama se zrI siddhAcala ke pAsa A phuNce| vahA~ AnaMdapura nagara meM cakrI ne bahuta rAjAoM ke sAtha tIrtha kI, prabhu kI tathA saMgha kI pUjA aura sAdharmika vAtsalya baDe Adara se kie / phira devAlaya ko Age karake saMgha ke sAtha mahotsavapUrvaka rAjA ne usa tIrtha kI tIna pradakSiNA kI / isake bAda caudaha nadiyoM meM se tIrthajala ko ekatra kara, hara sthAna para mArga banAte hue, saMgha giri ke Upara caDhA / pahale sagara rAjA pUrva dizA se giri para caDhe aura phira kautuka vAle saba puruSa aneka mArgoM se giri para caDhane lge| cakravartI giri para Ae taba indra bhI prIti se vahA~ aayaa| donoM rAyaNa ke vRkSa tale paraspara mile / aba jahva kA putra bhagIratha sagara cakravartI kI AjJA se senA ke sAtha aSTApada giri para pahuMcA / vahA~ apane pitA aura kAkAoM kI dahana huI bhasma dekha kara bhagIratha atyaMta duHkhAkula ho kara senA sahita mUcchita ho gyaa| phira se milA hai caitanya jisako, aise usa sattvazAlI ne zoka choDa diyA aura bhakti se pUjApUrvaka nAgadeva (jvalanaprabha) kI ArAdhanA kii| usakI atizaya bhakti se saMtuSTha hue jvalanaprabha kaMcana ke kuMDala camakAtA, nAgakumAroM ke sAtha vahA~ AyA / bhagIratha ne gaMdhamAlya aura stuti se usakA zatruJjaya tIrtha Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjana kiyA / taba hRdaya meM harSa prApta kara nAgapati ne usa rAjakumAra ko kahA, "he bhagIratha ! maiMne jahnu kumAra Adi ko khAI khodane ke kArya se manA kiyA, to bhI ve mAne nahIM, aura usa kArya se saMpUrNa nAgaloka ke nAza ke bhaya se maiMne unako jalA kara bhasma kiyA hai| unhoMne pUrva meM vaisA karma upArjita kiyA thA / to aba merI AjJA se, he bhagIratha ! tuma unakI uttaradeha kriyA karo, aura pRthvI ko DubAne vAlI isa gaMgA nadI ko mukhya pravAha meM le jaao|" nAga rAjA prItipUrvaka use isa prakAra nirdeza de kara apane sthAna ko cale ge| phira bhagIratha ne apane pUrvajoM kI vaha bhasma gaMgA meM DAlI, taba se jagata meM pitRkriyA meM yaha vyavahAra pravartita huA hai| pitaroM kI uttarakriyA karake bhagIratha, kumArga para calatI nArI ko mArga para lAve vaise, gaMgA ke unmArgI pravAha ko daMDaratna se mukhya mArga meM laayaa| vahA~ logoM ke mukha se sagara rAjA ko zatrujaya tIrtha gayA huA jAna kara, vaha vahA~ se usI tarapha calA aura uttarottara prayANa kara ke girirAja para A pahuMcA / usa samaya vahA~ rAyaNa vRkSa ke nIce indra aura cakravartI ke caraNoM meM namana karate usa bhagIratha kA una donoM ne AliMgana kiyaa| phira harSita ho unhoMne bharatarAjA ke jaise usa tIrtha meM bhakti se zrI AdinAtha prabhu kA snAtrapUjAdi mahotsava kiyA / marudevA, tathA bAhubali zikhara para, aura tAladhvaja, kAdaMba, hastisena ityAdi saba zRMgoM para bhI unhoMne jinapUjA kii| gurumahArAja ke kahane se unhoMne vahA~ munibhakti, annadAna, AratI, mahAdhvaja, tathA indrotsava (indrapUjA karake chatra va cAmaroM ko rakhanA) aura ratha, pRthvI tathA azvoM kA dAna kiyA / phira bharata ke banavAe prAsAdoM ko dekha indra ne snehapUrvaka dharma ke sAgara samAna sagara rAjA se kahA, "he cakravartI ! isa zAzvata tIrtha meM tumhAre pUrvaja bharatarAjA kA yaha puNyavarddhana kartavya dekho, bhaviSya meM kAla ke mAhAtmya se vivekarahita, adharmI, ati lobhAMdha, tIrtha kA anAdara karane vAle, aura malina hRdaya vAle loga maNi, ratna, cA~dI aura tritIrthI Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suvarNa ke lobha se isa prAsAda kI athavA pratimA kI kadApi AzAtanA kareMge, isalie jaLu ke jaise tuma bhI isa prAsAda kI rakSA kA kucha upAya karo / tInoM jagata meM tumhAre jaisA koI samartha puruSa isa kAla meM nahIM hai|" yaha suna kara sagara rAjA citta meM vicAra karane lage ki, 'mere putra sAgara ke sAtha milI gaMgA nadI lAe; to maiM unakA pitA ho kara yadi sAgara ko lAUM to unase vizeSa hoU, nahIM to mAnahIna ho jAUM / ' aise Aveza ke vaza meM indra ke sahetuka vacana yAda kara ke sagara rAjA kSaNabhara meM yakSoM dvArA sAgara ko vahA~ lAe / usa samaya lavaNa samudra kA adhiSThAtA deva adhara meM aMjali joDa kara cakravartI ko praNAma karake sAma vacana se bolA, "he cakravartI ! kaho maiM kyA karUM ?" usa samaya avadhijJAna se jisane jinavacana smaraNa kiyA hai, aise indra ne Akula vANI bolate hue kahA, "he cakrI ! virAma lo, vizrAma karo / jaise sUrya binA divasa, putra binA kula, jIva binA deha, dIpaka binA gRha, vidyA binA manuSya, cakSu binA mukha, chAyA binA vRkSa, dayA binA dharma, dharma binA jIva aura jala binA jagat; vaise hI isa tIrtha binA samasta bhUtasRSTi niSphala hai| aSTApada parvata kA mArga ruMdha gayA, aba yahI tIrtha prANiyoM ko tArane vAlA hai| kintu yadi samudra ke jala se isa tIrtha kA mArga bhI ruMdha gayA, to phira isa pRthvI para dUsarA koI tIrtha prANiyoM ko tArane vAlA mere dekhane meM nahIM AtA / jaba tIrthakara deva tathA jainadharma ke zreSTha Agama pRthvI para nahIM raheMge, taba mAtra yaha siddhagiri hI logoM ke manoratha ko saphala karane vAlA hogA / " indra kI aisI vANI suna kara cakravartI ne lavaNadeva se kahA, "deva ! mAtra nizAnI ke lie samudra yahA~ se thoDI dUra rahe aura tuma svasthAna ko jaao|" isa prakAra use vidA karane ke bAda jisakA mana prasanna huA hai, aise sagara rAjA ne indra se malina adhyavasAya vAle puruSoM se isa tIrtha kI rakSA kA upAya pUchA / indra ne kahA, "he rAjA ! prabhu kI ye ratnamaNimaya zatruJjaya tIrtha Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUrtiyAM suvarNa guphA meM rakhavA do / vaha guphA devatAoM ko bhI aprApya, aisA prabhu kA eka koza (bhaMDAra) hai aura abhI saba arhatoM kI mUrtiyAM sone kI banavAo aura prAsAda sone aura cA~dI ke banavAo phira prAsAda se pazcima kI tarapha rahI suvarNa guphA ke jo rasakUpiyAM aura kalpavRkSa the, ve indra ne batAe / taba vahA~ pahu~ca jAkara prabhu kI mUrtiyoM ko yatna se le jA kara cakravartI ne una meM padharAI aura unakI pUjA ke lie yakSoM ko turaMta AjJA dii| phira indra ko sAtha le kara sagara rAjA ne aha~toM ke prAsAda prastara va cA~dI ke aura mUrtiyAM suvarNa kI bnvaaiiN| subhadra nAma ke zikhara para dUsare tIrthaMkara zrI ajitanAtha kA cA~dI kA prAsAda bahuta bhAvapUrvaka banavAyA / vahA~ jJAnavAna gaNadharoM, zrAvakoM aura devatAoM ne mila kara pUjApUrvaka vizAla pratiSThAmahotsava kiyA / isa prakAra isa giri kA sagara rAjA dvArA yAtrA kA ullekha prApta hotA hai| zatrujaya tIrtha kI yAtrA talahaTI se prArambha ho nimna DhUMkoM va caraNa pAdukAeM karate hue pUrNa karanI cAhie jaya talahaTI, zrI puNDarikasvAmI kI caraNa pAdukAe~, zrI ajitanAthajI kI caraNa pAdukAe~, zrI gautama svAmI kI caraNa pAdukAe~, zrI AdIzvara bhagavAna kI caraNa pAdukAe~, zrI zAntinAtha kI caraNa pAdukAe~, sarasvatI mandira, zrI dharmanAtha, kunthunAtha evaM neminAtha kI caraNa pAdukAe~, bAbU kA mandira, jala mandira, ratna mandira, bAbU mandira ke mUlanAyakajI, samavasaraNa mandira, prathama vizrAma, dUsarA vizrAma, bharata cakravartI kI caraNa pAdukAe~ siddhAcala, icchA kuNDa, zrI RSabhadeva, neminAtha evaM varadatta gaNadhara kI pAdukAe~, lIlI paraba tIsarA vizrAma, AdIzvara kI caraNa pAdukAe~, kumAra kuNDa, hiMgalAja kA car3hAva, hiMgalAja devI, cauthA vizrAma kalikuNDa pArzvanAtha kI caraNa pAdukAe~, pA~cavA vizrAma, mahAvIra svAmI kI caraNa pAdukAe~, zAzvata jina kI caraNa pAdukAe~ va chAlA kuMDa, zrI pUjya kI TraeNka, zrI pUjya kI DhUMka se pAlItAnA kA dRzya, zrI padmAvatI devI ke Upara * 18 tritIrthI Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI pArzvanAtha kI pA~ca phaNoM se yukta pratimA, drAvir3a, vArikhillajI, aimuttA evaM nAradajI kI pratimAe~, drAviDa-vArikhillajI, aimuttAmuni, nAradajI, hIrAbAI kA kuNDa, rAma-bharata-thAvaccAputra-zukrAcArya va zailAkAcArya kI 5 mUrtiyA~, rAma-bharata, thAvaccAputra, zukrAcArya, zailakAcArya, bhUkhaNadAsa kA kuNDa, zrI AdIzvara kI caraNa pAdukAe~, sukozala muni kI caraNa pAdukAe~, nami-vinami kI caraNa pAdukAe~, hanumAna dhArA-chaTThA vizrAma, zrI AdIzvara kI caraNa pAdukAe~, hanumAna dhArA se do rAste, jAlI, mayAlI evaM uvayAlI, rAmapola-sAtavA~ vizrAma, rAmapola meM praveza, pA~ca zikhara yukta jinAlaya, zrI motIzA seTha kI TraeNka, kuntAsara kuMDa, sagAla pola, noMghaNakuNDa, kAryAlaya, dolAkhADI, vAghaNa pola, zilAlekha, vimalavasahIdAdAjI kI TraeNka, zrI zAntinAthajI kA jinAlaya, zrI cakkesarI devI, jinAlayoM kI zreNiyA~, bAyI ora kI zreNI, nemi caurI, nemi caurI ke Upara kA dRzya, 2 puNya-pApa kI khir3akI, kumArapAla mahArAjA kA maMdira, sUraja kuNDa, dAhinI ora kI jinAlaya zreNI, kavaDayakSa, AcArya dhanezvara sUrIzvarajI ma.sA., kapaDavaMja kA jinAlaya, vIra vikramazI kA balidAna, hAthIpola, ratanapola, AdIzvara dAdA kA darabAra, dAdA ke mandira kA vizAla zikhara, prathama pradakSiNA, sahasrakUTa, 1452 gaNadharoM kI pAdukAe~, sImaMdhara svAmI, aMbikA devI, pU. AcArya deva zrI vijayAnaMda sUrIzvarajI ma.sA., navIna AdIzvarajI, samarAzA sajoDe, sammetazikharajI tIrtha, pA~ca bhAIyoM kA jinAlaya, zyAma neminAtha prabhu, zrI aSTApadajI tIrtha, pa.pU.A. hIravijaya sUrIzvarajI ma.sA., rAyaNa vRkSa, rAyaNa caraNa pAdukAe~, sarpa-mora, siMhahAthI, nami-vinami, bharata bAhubalI, vijayaseTha-vijayA seThAnI, caudaha ratnoM kA jinAlaya, camatkArI supArzvanAtha bhagavAna, naI TraeNka, naI TraeNka meM puMDarika svAmI, gaMdhAriyA caumukhajI, gaNadhara puNDarika svAmI kA mandira, dAdAjI kA vizAla jinAlaya, nau TraeNka, nau TraeNkoM kI bhAvayAtrA, dUsarI zatruJjaya tIrtha Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ motIzA Ta~ka, vizAla motIzA Ta~ka kA bhItarI dRzya, mAno mandira kI nagarI ho, marudevA mAtA va naMdana RSabhakumAra, tIsarI bAlAbhAI kI Ta~ka, adbhutajI AdIzvarajI, zrI zAMtinAthajI, cauthI premAbhAI modI kI TraeNka, pArzvanAthajI ke kalAtmaka gokha, tIna putaliyoM kA mUka upadeza, pA~cavI hemAbhAI kI TraMka, chaTThI ujamaUI kI Ta~ka, sAtavI sAkaravasI TraMka, AThavI chIpAsI TraMka, chIpAvasI TraMka meM zrI AdIzvara bhagavAna, chIpAvasI TraMka meM eka gumbaja kA kalAtmaka dRzya, pAMDavo kI pratimAe~, kuMtI aura draupadI, nauvI savA somA kI Ta~ka, 2500 caraNa pAdukAe~, marudevA kA maMdira, tarazI kezavajI kI Ta~ka, aMgArazA pIra, cetana kA saMkalpa, bhAtAkhAtA, gheTIpAga kI yAtrA, caubIza tIrthaMkaroM kI deharI, gheTI pAga kI deharI, chaH kosa kI pradakSiNA kI bhAvayAtrA, devakI ke chaH putra, ulkA-jala, zrI ajitanAtha evaM zrI zAntinAtha kI dehariyA~, cillaNa - tAlAba, ratna kI pratimA, siddhazilA, bhAr3avA kA parvata, siddhava / yAtrA sampUrNa / 20 tritIrthI Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zatrujaya ke 17 uddhAra - prathama uddhAra mahArAjA bharata ne kraayaa| dUsarA uddhAra bharata cakravartI kI AThavIM pATa para hue rAjA daNDavIrya ne kraayaa| tIsarA uddhAra zrI sImaMdhara svAmI ke upadeza se eka sau sAgaropama vyatIta hone para IzAnendra ne kraayaa| cauthA uddhAra eka karor3a sAgaropama kAla vyatIta hone ke pazcAt cauthe devaloka ke indra mAhendra ne kraayaa| pA~cavA~ uddhAra dasa karor3a sAgaropama kAla vyatIta hone ke pazcAt pA~cave devaloka ke indra brahmendra ne kraayaa| chaTThA uddhAra usake pazcAt eka karor3a lAkha sAgaropama vyatIta hone para bhavanapati ke asura kumAra nikAya ke indra camarendra ne kraayaa| sAtavA~ uddhAra zrI ajitanAtha bhagavAna ke zAsana meM cakravartI sagara ne kraayaa| AThavA~ uddhAra zrI abhinandana bhagavAna ke zAsana meM vyantarendra ne kraayaa| navA~ uddhAra zrI candraprabha svAmI ke zAsana meM munivara zrI candrazekhara ke upadeza se unake putra rAjA candrayazA ne kraayaa| zatruJjaya tIrtha Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "- dasavA~ uddhAra zrI zAntinAtha bhagavAna ke putra cakrAyudha ne kraayaa| gyArahavA~ uddhAra zrI munisuvrata svAmI ke tIrtha meM rAmacandrajI tathA lakSmaNajI ne kraayaa| bArahavA~ uddhAra zrI neminAtha bhagavAna ke zAsana meM pANDavoM ne kraayaa| isa prakAra mukhya bAraha uddhAra cauthe Are meM hue| bIcabIca meM choTe-choTe aneka uddhAra hote rahe haiN| tatpazcAt pA~cave Are meM nimnalikhita cAra bar3e uddhAra hue haiN| terahavA~ uddhAra zrutajJAnI vajrasvAmI ke upadeza se vikrama saMvat 108 (51 IsvI) meM jAvaDazA ne kraayaa| - caudahavA~ uddhAra vikrama saMvat 1213 (1156 I.) meM zrI kumArapAla rAjA ke samaya meM zrImAlI jAti ke maMtrI zrI bAhar3a ne kraayaa| pandrahavA~ uddhAra saMvat 1371 (1314 I.) meM zrI samarAzA osavAla ne kraayaa| solahavA~ uddhAra saMvat 1587 (1530 I.) meM zrI karamAzA osavAla ne kraayaa| unake dvArA pratiSThita mUlanAyakajI kI pratimA isa samaya vidyamAna hai aura unakA prabhAva sarvatra vyApta hai| sattarahavA~ uddhAra - pA~cave Are ke anta meM zrI duppasahasUrIzvarajI mahArAja ke upadeza se rAjA vimalavAhana karAyeMge aura vaha isa ava sarpiNI kA antima uddhAra hogaa| tritIrthI Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zatrujaya tIrtha kI mahimA saMbaMdhI kathAe~ 1. kor3hI brAhmaNa kI kathA aneka devatAoM se sevita zrI yugAdi prabhu abhI zrIprabha udyAna meM pdhaare| eka dina anaMta nAmaka nAgakumAra deva ke sAtha dharaNeMdra vahA~ AyA aura jagadguru ko namana karake usane prazna kiyA, 'bhagavAn ! saba devoM meM isa anaMta kI deha kI kAMti itanI adhika kyoM hai?' yaha prazna sunakara prabhuzrI ne pharamAyA, 'Aja se pUrva cauthe bhava meM anaMta deva AbhIra jAti meM utpanna huA thA aura usa avasthA meM mAno utkRSTa pApa kA poSaNa karane ke lie janmA ho, vaise vaha niraMtara rUpa se muniyoM ko du:kha detA thaa| vahA~ se mRtyu prApta kara naraka meM vividha vedanAeM bhogakara vaha sugrAma nAmaka gA~va meM koDha roga se pIr3ita eka brAhmaNa bnaa| eka bAra usane mere suvrata nAmaka ziSya muni se apanI deha meM koDha hone kA kAraNa puuchaa| taba unhoMne kahA ki pUrva bhava meM munirAjoM ko pIr3A dene se tU koDhI huA hai| uttama puruSoM ke lie muni mahAtmA ArAdhanA karane yogya haiN| kabhI bhI munirAja kI virAdhanA karanA ucita nahIM hotaa| muni to kSamAvAna hone ke kAraNa kSamA karadeM tathApi unako duHkha dene vAle ko to usa pApa kI paraMparA bhoganI hI par3atI hai| muni kA sanmAna karanA svargAdi uttama gati pradAna karatA hai aura apamAna karane se mUla meM lagI agni ke samAna vaha anaMta kuloM ko jalA DAlatA hai| suvrata muni ke isa kathana ke bAda usa brAhmaNa ne apane koDha roga ke nAza kA upAya puuchaa| taba muni ne kahA- tU bhAvanApUrvaka zakhaMjaya giri kI sevA kr| usa tIrtha meM rAga-dveSa rahita aura samatArasa yukta zatruJjaya tIrtha 23 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hokara rahane se pApa karma kA kSaya karake tU roga se mukta hogaa| jaise gADha tapazcaryA ke prabhAva se vajralepa hue pApakarmoM se prANI mukta hotA hai vaise hI puMDarIka girirAja kI bhAvapUrvaka sevA se bhI AtmA pApa karmoM se mukta hotI hai| isa tIrtha ke mahAtmya se vahA~ rahane vAle tiryaMca bhI prAyaH pApamukta aura nirmala hRdaya vAle hokara acchI gati prApta karate haiN| isa girirAja ke smaraNa se siMha, agni, samudra, sarpa, rAjA, viSa, yuddha, cora, zatru aura mahAmArI ke bhaya bhI nAza pAte haiN| ugra tapa aura brahmacarya se jo puNya hote haiM ve zatuMjayagiri kI nizrA meM vivekapUrvaka yatanA se rahane vAle ko prApta hote haiN| zrI vimalAcala ke puNya darzana se ina tInoM lokoM meM jo koI bhI tIrtha haiM una saboM ke darzana ho jAte haiN|' / isa prakAra suvrata muni ke mukha se tIrtha mahimA sunakara vaha brAhmaNa puMDarIka girirAja kI yAtrA ko gyaa| vahA~ muni ke kathanAnusAra vyavahAra karane se anukrama se vaha roga rahita ho gyaa| aMta meM vizeSa vairAgya se anazana vrata dvArA mRtyu prApta kara, usa brAhmaNa kA jIva adbhuta kAMti dhAraNa karane vAlA yaha anaMta nAma kA nAgakumAra deva banA hai, aura tIrtha sevA ke prabhAva se isa bhava se tIsare bhava meM yaha deva karmoM kA kSaya karake anaMta catuSTaya prApta kara mukti sukha prApta kregaa| yaha sunakara vaha anaMta nAgakumAra deva zaQjaya giri para gayA aura vahA~ aSTAnhikA mahotsava karake bhaktipUrvaka tIrtha kA smaraNa karatA huA vaha deva apane sthAna ko gyaa| aho! ina tInoM bhuvana meM zatuMjaya jaisA koI uttama tIrtha nahIM hai, ki jisake sparza mAtra se vipattiyAM dUra calI jAtI haiN| 2. trivikramarAjA kI kathA isa bharata kSetra meM zrAvastI nagarI meM trizaMku kA putra trivikrama nAma kA eka rAjA thaa| vaha eka bAra udyAna meM jAte hue mArga meM rahe vaTavRkSa tritIrthI Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke nIce ArAma karane baiThA thaa| vahA~ usane apane mastaka para krUra zabda karatA eka pakSI dekhaa| usake kaTuzabda se kSubdha hokara rAjA ne use ur3Ane kI ceSTA kI, para vaha ur3A nhiiN| taba krodhita hokara rAjA ne bANa se usa pakSI ko bIMdha ddaalaa| phira dharatI para gire aura zithila hokara tar3apate usa pakSI ko dekhakara rAjA ko kucha pazcAtApa huaa| vaha vahA~ se lauTakara apane nagara meM aayaa| usa pakSI kA jIva ArtadhyAnapUrvaka mRtyu prApta kara kisI vana meM bhIla ke kula meM utpanna huA aura vaha bhIlakumAra bAlapana se hI zikAra karane lgaa| eka bAra komala bhAva vAle trivikrama rAjA ne dharmaruci nAma ke muni ke pAsa bhAva sahita dayAmaya dharma isa prakAra sunA, dayA hI parama dharma hai, dayA hI parama kriyA hai aura dayA hI parama tattva hai| isalie, he bhadra ! dayA ko bhaja! yadi dayA nahIM ho to usake binA dAna, jJAna, nigraMthatA Adi saba vyartha hai aura yogacaryA bhI ayogya hai|' kAna ke lie amRta samAna, aise dharma ko sunakara trivikrama rAjA ke mana meM dayA kA udaya huA, aura apane dvArA isase pUrva krUratApUrvaka mAra diye prANiyoM ko bhI vaha pazcAtApa ke sAtha yAda karane lgaa| use isa prakAra pazcAtApa huA, 'aho! ajJAna ke vaza meM hokara maiMne pUrva meM aisA durAcaraNa kiyA hai ki jisa se duHsaha, aise vividha prakAra ke atizaya du:kha pradAna karane vAle kaSToM ko mujhe bhavobhava taka sahana karanA pdd'egaa| isalie kIcar3a meM se kamala aura mATI meM se sone kI taraha isa asAra deha meM se sAra rUpI vrata ko maiM grahaNa kruuNgaa| aise vicAra kara usa trivikrama rAjA ne munirAja ko namaskAra karake AdarapUrvaka vrata lene ke lie maharSI ke pAsa prArthanA kii| muni ne bhI saharSa use dIkSA pradAna kii| anukrama se trivikrama muni saba siddhAMtoM kA adhyayana kara aura nava tattva ko dhAraNa kara vidhipUrvaka vrata kA pAlana karane lge| eka bAra zatruJjaya tIrtha Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gurU se AjJA lekara, sUrya jaise eka bAdala meM se dUsare bAdala meM jAtA hai vaise hI, eka sthala se dUsare sthala ko ekAkI vihAra karate huye, ve eka aTavI meM A phuNce| pratimA dhAraNa kie aura anupama saMyama vAle una maharSi ko pUrva bhava meM pakSI rahe jIva ne, jo vartamAna meM bhIla banA thA, isa aTavI meM dekhaa| dekhate hI pUrvajanma ke vaira ke kAraNa use krodha utpanna huaa| isase vaha alpabuddhi vAlA apane bhAgya ke anusAra usa muni ko lakar3I aura cUMse Adi se mArane lgaa| usake dvArA dI gaI isa ghora yAtanA se pIr3ita muni, meM krodharUpI agni prakaTa huii| jisase turaMta hI ghAta karane kI icchA se unhoMne usa bhIla para tejolezyA pheNkii| usake phalasvarUpa Aga meM jaise kASTha jalatA hai vaise hI vaha jaMgalI bhIla jala gyaa| vahA~ se marakara usakA jIva usI vana meM kesarI siMha ke rUpa meM avatarita huaa| idhara vihAra karate-karate trivikrama muni eka bAra phira usI vana meM A ge| muni ne dekhA ki pUrvajanma ke vaira se prerita vaha kesarIsiMha turanta hI unakI ora mArane daudd'aa| bhayaMkara krodha vAle usa siMha ne jaba una mahAtmA ko atyadhika trAsa diyA, taba dArUNa krodha ke vaza hokara, unhoMne usa siMha para tejolezyA pheNkii| usa lezyA se kesarI siMha tatkAla mRtyu ko prApta huA aura punaH usI vana meM bAgha banakara utpanna huaa| ve rAjarSi phira eka bAra usa vana meM Ae aura sthiratApUrvaka kAyotsarga kara khar3e ho ge| usa sthAna para vaha bAgha AyA aura pUrva vaira ke calate una para jhpttaa| akhaMDa jJAna saMpatti ke svAmI, aise sAdhu bhagavaMta bhI jaba apane citta meM atyanta krodha prApta karate haiM, to anya sAmAnya jIvoM kI to bAta hI kyA? isa bAra bhI muni ke taparUpI zastra se arthAt muni dvArA pheMkI gaI tejolezyA se vaha bAgha mara kara kisI bhayaMkara vana meM sA~Da ke rUpa meM avatarita huaa| daivayoga se usI vana meM Akara muni ne kAyotsarga kiyaa| unheM dekhakara pUrva vaira ke kAraNa sA~Da ne bahuta upadrava karanA AraMbha kiyaa| aMta meM munirAja ko jaba apane jIvana ke viSaya meM bhI saMzaya hone lagA to unhoMne pUrva kI bhAMti isa sA~Da ko bhI yamarAja kA atithi banA diyaa| tatpazcAt isa sA~Da 26 tritIrthI Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA jIva mRtyu ke bAda avaMti deza meM ujjayinI nagarI ke nikaTa rahe siddhavaTa kI koTara meM mahAviSailA sarpa banA / anukrama se vihAra karate-karate trivikrama muni vahA~ Akara usa vaTa ke nIce kAyotsarga dhyAna meM sthita ho ge| usa samaya muni ko dekhate hI pUrva vaira ke kAraNa sarpa ko una para bahuta dveSa utpanna huaa| vaha duSTa hRdaya vAlA sarpa tatkAla phaNa uThAkara apane pUrva janma ke apakArI muni ko Dasane AyA / taba usa sarpa para tejolezyA pheMkI aura vaha jalakara mara gyaa| akAma nirjarA ke yoga se kaI karmoM kA antakara sarpa kA jIva vahA~ se kisI garIba brAhmaNa ke ghara putra rUpa meM avatarita huaa| jisa gA~va meM sarpa kA jIva brAhmaNa putra banA thA, usI gA~va meM vihAra karate-karate, trivikrama rAjarSi bhI A phuNce| gA~va ke pAsa yogAbhyAsa meM tatpara rahe muni ko dekha ghUmate-ghUmate vahA~ AyA vaha adhama brAhmaNa muni ko mArane daur3A muni ko nirdayatA se muTThiyoM aura lakar3I se pITate usa brAhmaNa ko pahale ke samAna hI krodhAveza meM una rAjarSi ne tejolezyA pheMka mAra ddaalaa| kucha zubha karmoM ke udaya aura akAma nirjarA se kucha karmoM kA anta ho jAne se usa brAhmaNa kA jIva vArANasI nagarI meM mahAbAhu nAmaka rAjA banA / parama aizvarya kI samRddhipUrNa lIlAoM meM sadA Asakta citta rahane vAle usa rAjA ko rAja sukha bhogate bahuta samaya bIta gyaa| taba ve rAjasukha tyAga saMyama dhAraNa karate hai / idhara trivikramamuni vicaraNa karate hue zatruMjayagiri para phuNce| vahA~ bhaktipUrvaka AdinAtha prabhu kA smaraNa kara sAdhanA meM lIna ho apane mana ko zAMta kara pUrva kiye karmoM kA prAyazcitta kara siddha hue / 3. bharata bAhubalI kI kathA AdinAtha prabhu ke putra bharata va bAhubalI donoM hI parAkramI va zUravIra the / kAraNavaza donoM ke vicAroM meM matabheda A gayA taduparAnta yuddha kI sthiti bana gaI / bharata rAjA sneha tathA kopa ke vazIbhUta ho kucha vicAra kara Adara sahita apane mukhyamaMtrI se kahane lage, 'eka tarapha vaha merA anuja zatruJjaya tIrtha 27 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai isa kAraNa mere mana meM usake prati kucha bhI apriya karate hue zaMkA hotI hai, aura eka tarapha vaha merI AjJA nahIM mAnatA isa kAraNa kopa hotA hai / eka tarapha to apane baMdhu ke sAtha yuddha karane se mana meM lajjA hotI hai kiMtu dUsarI ora saba zatruoM ko jIte binA yaha cakra zastrAgAra meM praveza nahIM karatA, yaha vicAra mujhe ciMtita karatA hai; aura phira jisakI AjJA ghara meM nahIM cale usakI bAhara kaise calegI? yaha apavAda kA hetu hai| sAtha hI anuja baMdhu ke sAtha yuddha karanA, yaha bhI to apavAda kA kAraNa hai| isa taraha donoM ora apavAda yA lokaniMdA hai|' bharatacakravartI ke ye vacana sunakara unake bhAvoM ko jAnane vAle maMtrI ne avasara dekhakara kahA, 'he rAjan! Apake laghu baMdhu bAhubali svayaM hI Akara apavAda kA saMkaTa dUra kareMge, kyoMki bar3e jo-jo AjJA karate haiM choToM ko vaisA-vaisA hI karanA cAhie, sAmAnya gRhasthoM meM aisA AcAra pravartita hai|' maMtrI ke ye vacana sunakara bharata rAjA ne rAjanIti ke jAnakAra aura vArtAkuzala, aise suvega nAma ke dUta ko samajhA kara bAhubali ke pAsa bhejA / apane svAmI kI zikSA grahaNa karake, mAno rAjA kA mUrtimAna utsAha ho aisA suvega dUta vegavAna ratha para ArUDha hokara vega se bAhubali ke deza kI ora calA / zreSTha senA sAtha lekara mArga meM calate hue suvega ne mArga meM hote zatru samAna apazakunoM kI ora tanika bhI dhyAna nahIM diyA / kyoMki vaise puruSa prabhu ke kArya meM kadApi vilaMba nahIM karate / jaDa puruSa ke citta ke samAna usakA ratha sama mArga meM bhI skhalita hone lagA, aura usakA vAma locana vAmanatA dikhAtA huA phaDakane lagA / aisA hote hue bhI, azubha zakunoM dvArA pada-pada para vAraNa karane para bhI usa suvega ne anukrama se kSudra prANiyoM se vyApta araNya meM praveza kiyaa| vahA~ usane gA~va-gA~va meM sthAna-sthAna para sundara gopiyoM dvArA gAe jAte zrI yugAdi prabhu ke guNagANa sune / nagaroM aura grAmoM kI sImAoM para tritIrthI 28 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAhubali ke tIna bhuvana meM sabase zreSTha bala kA varNana hotA suvega ke sunane meM aayaa| usane bAhubali ke atirikta jagata meM kisI rAjA ko nahIM jAnane vAle aura lakSmI se kubera ke samAna sAtha hI zarIra se mahAzobhAyamAna logoM ko dekhaa| aura jaise parvata ke zikhara hoM vaisI dhAnya kI rAzi tathA sarvatra phala-phUla vAle suMdara vRkSoM ko dekhakara usa suvega kA hRdaya camatkRta huaa| vega se bahulideza ke tIna lAkha grAmoM ko anukrama se lAMgha kara dUta suvega bAhubali kI nagarI takSazilA meM A phuNcaa| vahA~ use siMhAsana para baiThe bAhubali dikhAI die| vahA~ hajAroM mukuTabaddha tejasvI rAjA loga merUparvata ke jhUmate zikharoM ke samAna unakI upAsanA karate the| kiraNoM se sUrya ke samAna, vaha uttama zrRMgAra yukta aura mAno mUrtimAna utsAha hoM aise kumAroM se vIra-vrata kI taraha ghirA huA thaa| ratnamaya dIvAra ke maNimaya stambhoM meM pratibimba par3ane se, eka zarIra meM bala nahIM samAne se mAno maMtriyoM aura senA ke samUha se aneka rUpavAlA ho gayA ho, vaisA vaha bAhubali adbhuta dikhAI detA huA rAjasabhA meM baiThA thaa| aise apUrva kSAtra teja vAle bAhubali ko dekha kara pahale se hI kSobha prApta suvega ne AkRti saMkoca kara unheM praNAma kiyaa| phira donoM hAtha jor3akara mastaka para lagAkara, unake mukha kI ora dRSTi ddaalii| taba bAhubali ne hI iMgita kara use Asana batAyA aura unake batAe Asana para suvega baitthaa| phira pratidhvani se sabhA kI dIvAroM ko zabdAyamAna karate hue bAhubali gaMbhIra vANI meM suvega se bole, 'he dUta! mere pitA samAna pUjya, aise Arya bharata sakuzala haiM? hamArI kula nagarI ayodhyA meM sarvatra atyanta zAMti to hai? pitAzrI dvArA cirakAla taka lAlana-pAlana kI huI samasta prajA to kuzala se hai? Arya bharata chaH khaNDa bharata kI vijaya karane meM akhaNDita to rahe haiM? caurAsI lAkha ratha, hAthI aura ghoDe digvijaya meM aSadhita rahe haiM nA? saba rAjA nirvighna kuzalatApUrvaka haiM nA? aura pRthvI para anya kisI zatruJjaya tIrtha Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra kI pIDA kA prakopa to nahIM hai?' isa prakAra kuzalakSema pUchakara bAhubali mauna hue, taba unakI vANI se AzaMkita huA ho vaise suvega kucha vicAra karake bahubalI ko praNAma karake bolA, 'jisakI kRpA se anyoM ke gharoM meM bhI kuzalatA hotI hai, vaise Apake jyeSTha baMdhu bharata kI kuzalatA ke viSaya meM prazna hI kahA~ se AegA? jisake zatruoM ko cakraratna svayameva bheda DAlatA ho, vaisI vinItA nagarI kI prajA kI kuzalatA hI sadA saMbhAvita hai| chaH khaNDa vijaya karane meM ina bharatarAjA ke sAmane khaDA raha pAne meM bhI kauna samartha thA? vaise hI sura, asura aura manuSya saba jisakI sevA karate haiM unake azvoM, rathoM aura hastiyoM ko bhI kauna kaSTa de sakatA hai? kAraNa ki tIna loka kI vijaya karane meM samartha, aise bharatarAjA unakA rakSaNa karane ko vidyamAna haiN| isa pRthvI para rahe sabhI logoM ko, jinake adhipati bharatarAjA haiM, unheM sUrya ke hote hue kamala ke samAna glAni honA kaise saMbhava hai? he mahArAja! ve bharatezvara sadA lAkhoM yakSoM, rAkSasoM, vidyAdharoM aura devatAoM se sevita haiM, tathApi apane baMdhu bAhubali ke binA unheM AnaMda nahIM hai| _ 'saba dezoM meM ghUmate samaya unheM kisI bhI sthAna para jaba apane baMdhuoM ko nahIM dekhA taba ve vizeSa utkaMThA se apane baMdhuoM ko cAhane lge| digvijaya meM aura bAraha varSa taka manAe rAjyAbhiSeka mahotsava meM bhI nahIM Ae apane baMdhuoM se milane ke lie ve bahuta lAlAyita the| unameM se anya baMdhuoM ne to mana meM kucha vicAra kara pUjya pitAzrI ke pAsa ni:saMgatA prApta karane hetu vrata grahaNa kara liyA, aura ve to ni:spRha banakara apane zarIra ke prati bhI apekSA rahita ho, AtmA ko jisameM sukha utpanna ho, vaisA vyavahAra karane lge| isa kAraNa aba kevala Apase milane kI utkaMThA dhAraNa kara bharatezvara ne mujhe yahA~ bhejA hai| ataH Apa zIghra hI vahA~ padhArakara apanA samAgama sukha apane bar3e bhAI bharatezvara ko pradAna kreN| tritIrthI Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNa ki baMdhu binA rAjya sukha, du:kha jaisA hai aura phira kulIna puruSoM ko apane jyeSTha baMdhu pitA samAna pUjya hote haiN| ataH unako namana karane se Apake mAna kI siddhi ulaTe vizeSa rUpa se hogii| unakI sevA karate hue Apako tanika bhI lajjA prApta ho aisA nahIM hai, kAraNa ki una bharata cakravartI ke caraNoM meM devatA bhI namaskAra karate haiN|' aisI hI eka ghaTanA unake bAlyAvasthA kI hai| 'pUrva meM bAlyAvasthA meM azvakrIDA ke lie hama gaMgA taTa para gae the| usa samaya maiMne unheM AkAza meM uchAlA thA aura dayA Ane se maiMne hI vApasa jhela liyA thaa| ve baMdhu aba rAjyamada meM vaha bAta bhUla gae hoMge? isI kAraNa unhoMne durAzA se tumhAre jaisA dUta mere pAsa bhejA hai| jaba maiM yuddha karane AU~gA taba mUlya se kharIde hue samasta sainikoM kA nAza ho jAegA aura kevala bharata ko hI mere bhujadaMDa ke bala kI vyathA sahana karanI pddegii| isalie, he dUta! tuma yahA~ se zIghra hI cale jaao| kyoMki nIti mAtra ke pAlana kI icchA karane vAle rAjAoM ke lie dUta cAhe jaisA bhI ho avadhya hai|' / suvega dUta vahA~ se DarA huA chupatA-chupatA apane ratha para baiThakara jAne lagatA hai tabhI unake kAnoM ko kucha sunAI par3atA hai| kisI ne kahA'sabhA meM se yaha nayA AdamI bharata rAjA kA dUta hogaa|' taba dUsare ne pUchA, 'kyA bahubalI ke atirikta pRthvI para koI anya rAjA bhI hai?' taba kisI anya ne uttara diyA, 'vahA~, bAhubali ke jyeSTha baMdhu aura RSabhadeva svAmI ke putra bharata nAmaka rAjA haiN|' phira koI bolA, 'taba ve itane samaya taka kauna se deza meM gae the?' to kisI ne kahA, 've cakravartI hone se chaH khaMDa bharata kI vijaya karane hetu gae the|' phira eka tIsare ne pUchA, 'unhoMne bAhubali ke pAsa yaha dUta kisalie bhejA hogA?' uttara meM vahA~ khar3e kisI anya vyakti ne kahA, 'apanI sevA meM Ane ko kahane ke lie bharata ne yaha dUta bhejA hogA!' isa para koI anya bolA, 'kyA usake pAsa mUSaka zatruJjaya tIrtha Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaisA koI maMtrI nahIM hogA jo aisA kArya karate bharata ko roke nhiiN|' isa para pahale vAle ne uttara diyA, 'usake pAsa saiMkar3oM maMtrI haiM kiMtu isa kArya meM bharata ko sabhI ulTI salAha dete haiN| yaha sunakara eka vyakti bolA, 'bhAI! yaha to soe hue siMha ko daMDa ke AghAta se jagAne jaisA kAma kara rahA hai| saca hI buddhi prAyaH bhAgya kA anusaraNa karatI hai|' isa taraha nagara janoM ke mukhoM se nikalatI vArtAlApa ko sunatA suvega vegavAna ratha se takSazilA nagarI ke bAhara tejI se nikala gyaa| mujhe to aisA jAna par3atA hai ki jaisA rAjA hotA hai vaisI hI prajA ho jAtI hai| isa kAraNa apane svAmI ke bala ke mahAtmya se hI ye saba utsAha dhAraNa karate haiN| lokApavAda se bhIru vaha dUta hRdaya se una donoM bhAiyoM ke paraspara vairI hone ke hetu kI niMdA karane lagA, aura yoM socane lagA, 'ahA! cakravartI ko kyA kamI hai ki jo isa bAhabali se sevA kI icchA karate haiN| maiMne bhI kesarIsiMha ke samAna bAhubali ko vyartha hI isa prakAra ciddhaayaa|' isa taraha vicAra karatA suvega vegavAna ratha se kucha dinoM meM sukhapUrvaka apane svAmI ke deza ke nikaTa A phuNcaa| usa samaya usane vahA~ ke logoM meM hotI ye carcA sunI -- 'he logoM! saba apaneapane strI, putra Adi ko lekara taiyAra hokara zIghra kile meM jAo, kyoMki vighna Ane se pahale sAvadhAna ho jAnA acchA hai| dhAna apakva ho to bhI use kATa lo aura use pRthvI meM gADa kara rkho| kAraNa ki vaisA karane se abhI sarvathA naSTa to nahIM hogaa| abhI to Atma rakSA karanA hI kaThina hai| kyoMki bAhubali ke krodhita hone para kile kA bala bhI kisa kAma kA hai?' -- aisI lokavArtA sunakara suvega cintA meM par3a gayA, kyA yaha bAta mere se bhI tvarita gati se pahale hI yahA~ A pahuMcI ki jisa kAraNa ye loga bAhubali kI senA se itane adhika bhayabhIta haiM? dUta ne bAhubali ke yuddha karane ke nirNaya ko vistAra se batAkara anta meM kahA, "Apake sAtha vaira kI bAta sunakara yuddha karane ke lie unake 32 tritIrthI Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjya pradeza meM rahane vAlA pratyeka prajAjana vizeSa utsAha se bharA hai| saca hI apane svAmI kI zakti se utpanna hue guNa vaise hI hote haiN|" dUta ke ye vacana sunakara bharatarAjA ne kahA, merA choTA bhAI bAhubali zatrurUpI tRNa meM agnirUpa hai, yaha maiM jAnatA huuN| maiM usake sAtha yuddha karane yogya kaThora aisA virodha nahIM karUMgA, kyoMki saba dezoM meM ghUmane para bhI apanA baMdhu kisI sthAna para nahIM milatA hai| puruSa ko saMpatti, rAjya aura anya saba kucha hara sthAna para mila jAtA hai, kiMtu bhAgya ke binA sahodara kahIM bhI nahIM miltaa| jaise dAna binA dhana, netra vihIna mukha aura AmAtya vihIna rAjya vRthA hai, vaise hI baMdhu vihIna yaha samasta vizva vRthA hai| vaha dhana nidhana (mRtyu) samAna hai aura jIvana ajIvana hai| jisa ghara meM gotra ghAta se prApta huI lakSmI vilAsa karatI hai, usa lakSmI kA pati patita hai aura vaha rAjateja bhI zobhita nahIM hotaa| 'yaha niHsatva hai' isa prakAra loga kadAcita mujha para ha~seM to avazya ha~seM, maiM phira bhI apane isa choTe bhAI bAhubali ke sAtha yuddha nahIM kruuNgaa|" "yadyapi zrI yugAdi prabhu ke putra hone se kSamA karanA Apako zobhatA hai| aura phira isa prakAra kSamA karane se ApakA bAMdhava-sneha bhI apUrva jAna par3atA hai| kintu cakravartI pada hetu digvijaya kA adhUrA kArya pUrA karane hetu yuddha Avazyaka hai", bharata narezvara ko maMtriyoM ne yaha sujhAva diyaa| suSeNa senApati bhI vizeSa rIti se bharata narezvara ko bAhubali se yuddha karane ke lie kahane lge| isase bharata narezvara ne yuddha prayANa sUcita karane meM saphala, aisI bherI kA nAda krvaayaa| usake nAda se saba rAjA tatkAla ekatra ho ge| phira zubha dina ko cakravartI ne snAna kara, zuddha ujjvala vastra pahana, uttama puSpoM se zrI yugAdi prabhu kI bhaktibhAva pUrvaka pUjA kii| tatpazcAt bharata nareza ne vAMchita artha kI siddhi ke lie pauSadhAgAra meM rahe muniyoM ke pAsa jA kara unakI zatruJjaya tIrtha 33 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMdanA kii| kyoMki unake dharmalAbha rUpI AzISa adhika siddhi pradAna karane vAle haiN| usake bAda zreSTha veSadhArI, AnaMdI aura puruSArtha mAtra ke AbhUSaNa vAle cakravartI ne nagara ke bAhara sImAnta bhAga meM chAvanI bnaaii| jaise lohamaya padArtha cuMbaka se khiMca kara usake nikaTa AtA hai vaise usa avasara para bherI ke nAda se khiMcakara saba dezoM aura gA~voM ke adhipati A-Akara vahA~ ayodhyA meM bharatezvara kI sevA meM upasthita ho ge| phira prayANa hetu patiputravanta ramaNiyoM ne aura kulIna kanyAoM ne mAMgalika ke lie akhaMDa-akSatoM se AdarapUrvaka badhAI dii| bhATa, cAraNa, baMdIjana Adi usa avasara para stuti karane lage aura devatA sevA karane lge| kulavadhueM maMgala gIta gAne lagI aura mahAjana loga unake darzana karane lge| isa prakAra mAMgalikoM se kRtArtha hue bharatarAjA raNa yAtrA kA AraMbha karane ke lie, prAta:kAla meM sUrya jaise pUrvAMcala para caDhatA hai, usI prakAra prAta:kAla meM hI suragiri nAmake gajendra para cddhe| yaha gajaratna bahuta U~cA thaa| vaha cakravartI ke yaza ke jaisA ujjvala thaa| amArga meM mArga banAte, bharatezvara nitya yojana-yojana prayANa karate kaI dinoM meM bahuli deza ke nikaTa A phuNce| bharatarAjA ne apanI senA ke lie AvAsa vyavasthA hetu kucha puruSoM ko Age bhejA thA, usa samaya unhoMne bharata ke pAsa lauTakara harSa se vijJapti kI, svAmI! Apa jaya prApta kreN| yahA~ se uttara dizA meM gaMgA nadI ke kinAre vRkSoM kI zAkhAoM se sUrya ko DhaMkane vAlA eka vizAla vana hai, aura usa vana meM suvarNa tathA maNi-ratnamaya aura manohArI, aisA pUjya pitA zrI RSabhadeva bhagavaMta kA eka suMdara prAsAda hai| usa prAsAda meM uttama buddhi vAle koI saMyamI, tyAgI, aura vidvAnoM ke samUha me alaMkAra rUpa munirAja hRdaya meM dhyAna dharate hue virAjamAna hue haiN| una sevakoM ke ye vacana sunakara, sukRta meM sarva prathama Adara karane vAle bharatarAjA turaMta zrI AdIzvara prabhu ko vaMdanA karane hetu usa vana meM gae aura vidhivata jinezvara ko namana 34 tritIrthI Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara tathA bhaktipUrvaka prabhu kA pUjana kara ve vahA~ ratnamaya vedikA para baitthe| vahA~ baiThakara idhara-udhara dekhate hue bharatezvara ne dhyAnasthita, prazAMta aura tapasvI, aise eka muni ko dekhaa| taba unheM praNAma karake aura unheM pahacAna kara vinodapUrNa suMdara vANI meM bharatarAjA ne una mahAtmA se kahA, 'he bhagavan ! Apa vidyAdhara the aura mere sAtha yuddha karane ko utsuka hokara nami-vinami ke sAtha Ae the; kyA yaha Apako yAda AtA hai? phira bhI aba saba prANiyoM para ApakI aisI karUNApUrNa vRtti ho gaI hai; to aise vairAgya kA Apake nikaTa kyA kAraNa banA hai? vaha kRpAkara Apa mujhe phrmaaveN|' usa samaya apane vairAgya kA hetu jAnane kI icchA vAle bharata narezvara se muni ne kahA, 'jaba maiM tumhAre sAtha yuddha karane AyA thA usa samaya nami-vinami aura maiM tumhAre dvArA jIta lie gae the| usI se vairAgya prApta kara tatkAla hI apane putra ko rAjya pradAna kara maiMne prabhu ke pAsa jAkara cAritra grahaNa kiyaa| taba se Aja dina taka zrI yugAdi prabhu kI maiM nitya sevA karatA huuN| donoM loka meM sAmrAjya pradAtA ina devAdhideva kI sevA kauna nahIM karegA?' vidyAdhara munivara ne isa prakAra kahA taba bharata cakravartI ne unase pUchA, 'bhagavAn ! isa samaya pitA zrI RSabhadeva bhagavaMta kahA~ virAjate haiM?' ___ idhara bahuli deza ke adhipati bAhubali ne bharata ke Ane kI sUcanA pAkara apane siMhanAda ke sAtha bherI kA nAda krvaayaa| dUsarI ora bharata nareza ne suSeNa ko apanI senA kA senApati bnaayaa| isake bAda senA meM dUta bhejakara sabhI rAjAoM ko aura sUryayazA Adi apane savA karor3a putroM ko bulvaayaa| eka-eka kA nAma lekara bahumAnapUrvaka bulAkara jaise vaimAnika devoM ko iMdra zikSA detA hai vaise unheM zikSA denA AraMbha kiyaa| itane meM to mAno RSabhadeva svAmI ke do putroM kA paraspara yuddha dekhane kA icchuka ho vaise sUrya zIghratA se udayAcala kI coTI para aayaa| zatruJjaya tIrtha Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nA bAhubali snAna-vilepana karake, zubhra vastra dhAraNa karake zrI jinezvara deva kI pUjA karane ge| zrI AdinAtha prabhu kI pratimA kA jala se abhiSeka karake vividha akSata tathA puSpoM se unhoMne usa pratimA kI pUjA karake usakI stuti kii| tadanantara usa deva maMdira meM se bAhara nikala bAhubali ne vajramaya bakhtara aura zirastrANa dhAraNa kie, isase ve utsAha se dugane hue hoM aise dikhane lge| __ bharata narezvara bhI prAta:kAla snAna kara, dhule hue zuddha vastra pahanakara devAlaya meM ge| saMpUrNa bhaktivAle bharatarAjA ne dhUpa jalAkara prabhu kI stuti kii| phira caitya meM se nikalakara vajra se bhI abhedya, aisA jagajjaya nAmaka kavaca aura uttama zrRMgArarUpI zirastrANa dhAraNa kiyA tathA lohamaya bANoM se bhare pUrNajaya aura parAjaya nAmake do akSaya tarakaza pITha para dhAraNa kie| yuddha kA prArambha huaa| eka dUsare para zastra kA prayoga kiyA gyaa| jAjvalyamAna cakra bAhubali ke nikaTa AyA aura unakI pradakSiNA karake vApisa cakravartI ke hAtha meM lauTa gayA, kyoMki cakravartI kA cakra unake samAna gotrIya kuTumbI para prabhAvI nahIM hotA, taba phira tadbhavasiddhi prApta karane vAle bAhubali jaise mahApuruSa para to kaise prabhAvI ho sakatA hai| isa ghaTanA se bAhubali ne atyanta krodhita hokara socA, isa cakra ko, isake eka hajAra yakSoM ko aura yaha anyAya karane vAle isake adhipati bharata ko aba to eka muSTi ke prahAra se cUra-cUra kara DAlUM! yaha socakara kalpAMta kAla meM chor3e gae iMdra ke vajra jaisI krUra muSTi uThAkara bAhubali apane bhAI bharata kI ora daudd'e| parantu samudra jaise maryAdA bhUmi meM Akara aTaka jAtA hai, vaise hI bAhubali apane bar3e bhAI cakravartI bharata narezvara ke pAsa Akara aTaka ge| gurUjana ko mArakara aura laghujana ko chala se pRthaka kara yadi mahAna rAjya sukha mile, aisA ho to bhI mujhe use grahaNa nahIM hI karanA hai| 36 tritIrthI Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Upara ke dikhAve mAtra se sukha pradAna karane vAle isa paudgalika padArthoM ke moha se bhramita hue adhama puruSa narakAgAra ke kAraNoM meM hI sadA pravartate hai| yadi vaisA nahIM hotA to vaise rAjya ko pitAzrI RSabhadeva bhagavaMta kyoM chor3ate? isalie maiM bhI Aja una pUjya pitA ke mArga kA hI pathika bnuuN|' isa prakAra mana meM vicAra kara ve mahAvivekI bAhubali pazcAtApa se apane netroM meM se nikalate kiMcita USNa azrurUpI jala se pRthvI kA siMcana karate hue apane bar3e bhAI bharata narezvara se kahane lage, "he jyeSTha baMdhu bharata ! maiMne Apako rAjya ke lie bahuta kheda karAyA hai, to aba Apa mere usa duzcaritra ke lie mujhe kSamA kreN| maiM pitAzrI ke mArga kA pathika bnuuNgaa| mujhe aba rAjya saMpatti kI spRhA nahIM hai|" aise kahakara usI uThI muSThi se unhoMne apane kezoM kA locana kiyaa| isa prakAra kAyotsarga dhyAna meM khar3e hue bAhubali ko dekhakara tathA apane aghaTita kAryoM se lajjita hue bharata cakravartI mAno pRthvI meM dhaMsa jAne kI icchA karate hoM, vaise nIcA mukha kie bAhubali ke sammukha khar3e rahe, aura unake netroM meM se A~suoM kA pravAha bahane lgaa| apane laghu baMdhu ko unhoMne praNAma kiyaa| 'lobha aura matsara se grasta hue haiM, unameM maiM mukhya hU~! aura tuma dayAlu aura dharmAtmAoM meM mukhya ho! he bhrAtA! tumane prathama to mujhe yuddha meM jIta liyA aura phira vratarUpI zastra se ina rAgAdi bhAvazatruoM ko bhI jIta liyaa| isase isa jagata meM tuma se adhika koI balavAna vIra nahIM hai|' 'he bhagavAn! sacamuca isa saMsAra meM Apa hI eka mAtra vItarAga haiM, anya koI nahIM ki jo putra para bhI lezamAtra bhI rAgavAna nahIM hue, usa para bhI lezamAtra bhI mamatA nahIM rkhii|' mArga meM kAyotsarga mudrA meM rahe bAhubali ke caraNoM meM praNAma kara bharata narezvara virATa utsava se zobhita ayodhyApurI meM aae| vahA~ sura, asura zatruJjaya tIrtha Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura manuSyoM ke samUha dvArA sevita bharata rAjA sukhakArI pitA ke samAna prajA kA pAlana karane lge| bAhubali rAjarSi banakara, sarva sAvadya karmoM se rahita aura sarva prANiyoM ke hitakArI banakara, karmoM ko khapAne ke lie kAyotsarga dhyAna meM lIna the| vahA~ nizcala aMga vAle una municandra bAhubali ko dekhakara devatA loga tarka karate the ki 'kyA yaha dhyAnAdhirUDha ratnamUrti hogI yA pRthvI meM se kATI huI pratimA hogI? athavA AkAza meM se avatarita hue koI devatA hoNge|' rAga aura dveSa ko jItane vAle aura saba para samAna bhAva rakhane vAle ina munipati ne hRdaya kamala meM zrI jinezvara bhagavAn kA dhyAna dhara kara, matsara buddhi kA tyAga kara, eka varSa taka kAyotsarga meM rahakara, apane ghAtI karmoM ko dagdha prAya:kara diyA thaa| ahaMkAra kA bhAva svataH hI samApta ho gyaa| 'jo puruSa gajendra para car3he hoM unheM kaise jJAna prApta hogA? ataH apane vairI ke samAna usa gajendra kA tuma tyAga kro|' ___ 'mere se saMyama meM bar3e una apane choTe baMdhuoM ko namaskAra karatA huuN| mAna dharane se puNya, kIrti, yaza, lakSmI, svarNa aura adbhuta sAmrAjya, sabhI sarvanAza pAte haiM aura durgati ko prApta hote haiN|' tatpazcAt devI dvArA vratI kA veSa prApta kara uttama jJAna se zuddhatva ke jJAtA, ve bAhubali rAjarSi prabhu ke pAsa jAkara, prabhu kI pradakSiNA karake, kevalajJAniyoM kI pArSadA meM baiTha ge| isa prakAra balavAnoM meM bhI balavAna aise bAhubali rAjarSi ne eka sAtha bharata cakravartI para aura karmoM ke samUha para vijaya prApta kara, aMta meM apane mAna ko bhI jIta liyaa| 38 tritIrthI Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zatrujaya giri para dharmakArya kA mahAphala isa tIrtha meM zrI arihaMta prabhu kI puSpa aura akSatAdika se pUjA aura stuti kI ho, to usa pUjaka prANI ke sarva bhavoM ke pApa naSTa ho jAte haiN| anya tIrtha meM kI huI prabhu kI pUjA kI tulanA meM yahA~ kI huI zrI jinezvaradeva kI pUjA anaMta guNI (phaladAyI) hotI hai| yahA~ eka puSpa mAtra se bhI jinapUjana kiyA ho, to usase svarga aura mokSa durlabha nahIM rahate / jo puruSa isa tIrtha meM zrI jinezvara deva kI aSTaprakArI pUjA karate haiM, ve isa loka meM navanidhAna ko prApta karake, anta meM ve pUjaka zrI arihaMta ke samAna ho jAte haiM / zrI arihaMtadeva kI pUjA, gurukI bhakti, zrI zatrujaya mahAtIrtha kI sevA aura caturvidha saMgha kA samAgama, ina cAra vastuoM kI sAdhanA karane se bhAgyavAna puruSa sukRta kA sahabhAgI ginA jAtA hai| mana, vacana, kAyA se isa tIrtha meM jo guru kI ArAdhanA kI ho, to vaha tIrthaMkara ke pada kI prApti kA kAraNa banatI hai| isa tIrtha meM jo sAmAnya muniyoM kI ArAdhanA kI ho to bhI usase cakravartI kI lakSmI prApta hotI hai| jo loga yahA~ Akara apane dravya se guru kI pUjA, bhakti nahIM karate, unakA janma aura sarva saMpatti niSphala hai| zrI tIrthaMkaroM ke lie bhI pUrvabhava meM bodhibIja ke hetubhUta guru mahArAja haiM, isa kAraNa buddhimAna puruSa ke lie guru mahArAja vizeSa rUpa se pUjanIya haiM / isa mahAtIrtha meM dharma saMbaMdhI sarva kriyA guru ke sAtha karanI cAhie; kAraNa ki, guru ke binA saba kriyAeM niSphala ho jAtI haiM / isalie RNamukta hone kI icchA vAle puruSoM ko isa pavitra tIrtha meM dharmadAyaka guru mahArAja kI vastra, anna, peya Adi ke zatruJjaya tIrtha Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAna se vizeSa prakAra kI sevA - bhakti karanI cAhie / isa girirAja para guru ko vastra, anna aura jala kA dAna karane se aura bhAvapUrvaka bhakti karane se isa loka aura paraloka meM sarva saMpattiyAM prApta hotI haiM / zatruMjaya girirAja aura zrI jinapratimA, ye sthAvara tIrtha kahalAte haiM; aura suvihita nirgrantha guru mahArAja, ye jaMgama tIrtha haiM; ataH isa tIrtha para ve bhI atizaya pUjya hai / abhaya-dAna, anukaMpAdAna, pAtradAna, ucitadAna aura kIrtidAna, tathA annadAna, jJAnadAna, auSadha - dAna aura jaladAna ye sabhI dAna isa mahAtIrtha meM vizeSa rUpa se phaladAyaka haiM, aisA buddhimAna puruSoM ko jAnanA caahie| jo loga isa mahAtIrtha meM dIna aura anAtha Adi ko abAdhita bhojana dete haiM, unake ghara niraMtara abAdhita lakSmI nAcatI hai| isa tIrtha meM mahAbuddhizAlI puruSoM ko mahAsiddhi kA nidAna, aisA dAna denA cAhie; kyoMki dAna diye binA prANI bhava-sAgara ko pAra nahIM kara pAte / apanI khuzI se apane AtmA kA ghAta karane vAlA jo puruSa isa tIrtha para Akara zIla kA bhaMga karatA hai, usakI kisI bhI sthAna para zuddhi nahIM hotI aura vaha cAMDAla se bhI adhama hotA hai | isa sthAna para kiyA huA tapa nikAcita karmoM kA lopa karatA hai / isa tIrtha meM yadi kisIne eka dina kA tapa kiyA ho, to vaha bhI samagra janma meM kie pApoM kA nAza karatA hai / aura chaThTha, aThThama Adi tapa karane se isa tIrtha meM uttama phala milate haiM / isalie sarva vAMchita pradAna karane vAle tapa isa tIrtha meM vizeSa rUpa se karane cAhie / jo isa tIrtha meM aSTAnhikA (aTThAI) tapa kare to vaha prANI karmarahita hokara, icchA nahIM kare to bhI, svarga aura mokSa kA sukha prApta karatA hai / suvarNa kI corI karane vAlA puruSa isa tIrtha meM caitrI pUnama kA eka upavAsa kare to, aura vastra kI corI karane vAlA zuddha bhAvanA se yadi sAta AyaMbila kare to, unakI isa tIrtha meM zuddhi ho jAtI hai / ratna kI corI karane vAle, isa tIrtha meM acchI bhAvanApUrvaka dAna kara kArtika mAsa meM sAta dina ke tapa se spaSTa rIti se zuddha ho jAte haiM / cA~dI, kAMsA, tAMbA, lohA aura pItala corI 40 tritIrthI 1 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karane vAlA puruSa yahA~ sAta divasa purimuDDha kA tapa karane se usa pApa se mukta ho jAtA hai / motI aura mUMge kI corI karane vAlA yahA~ trikAla jinapUjA kare aura paMdraha dina taka AyaMbila karake niHsneha (cikanAI rahita) bhojana kare to vaha pApamukta ho jAtA hai / dhAnya kA cora aura jala kA cora pAtradAna se zuddha hotA hai / rasa padArtha kI corI karane vAlA yahA~ yAcakoM ko yAcanA pramANa mahAdAna dene se usa pApa se mukta hotA hai / vastrAbharaNa ko harane vAlA isa tIrtha meM zuddha bhAvanA se jinapUjana karake apane AtmA kA khaDDe jaise saMsAra meM se uddhAra karatA hai / gurudravya aura devadravya kI corI karane vAlA isa mahAtIrtha kI nizrA meM saddhyAna tathA pAtradAna meM parAyaNa hokara zrI jinezvara deva kI pUjana kare to vaha apane pApa ko niSphala karatA hai / kumArikA, dIkSitA, patitA (vezyA), sadhavA, vidhavA, gurupatnI aura agamyA strI kA saMga karane vAlA, isa tIrtha para jo cha mAsa paryaMta aharniza jinabhagavaMta ke dhyAna meM mana ko sthira karake chaH mAsa kA tapa kare, to vaha puruSa athavA strI tatkAla usa pApa se mukta ho jAtA hai| gAya, mahiSI (bhaiMsa), hAthI, pRthvI aura maMdira corI karane vAlA, isa tIrtha meM bhakti se zrI jinezvara bhagavaMta kA dhyAna dhare aura una - una vastuoM kA yadi vaha isa tIrtha meM dAna kare to vaha pApamukta bana jAtA hai| anya ke caitya, gRha, ArAma, pustaka aura pratimA Adi meM apanA nAma DAla kara, 'yaha merA hai' aisA jo duSTa puruSa kahe, vaha puruSa isa puNyasatra tIrthakSetra zubha AzayavAlA hokara chaH mAsa kI sAmAyika se pavitra tapa dvArA usa pApoM ke samUha se zuddha ho jAtA hai; parameSThI bhagavaMta kA isa sthAna para dhyAna, devArcana aura dayAdika guNoM se yukta, aisA samadRSTi zrAvaka isa tIrthabhUmi meM sarva pApoM se mukta ho jAtA hai / vaisA koI pApa nahIM ki jo yahA~ arhata kA dhyAna karane se nahIM jAe / zatruJjaya tIrtha 41 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitrIpUrNimA kI mahimA isa avasarpiNI meM jaise zrI RSabhadevasvAmI prathama tIrthaMkara hue, vaise hI puMDarIka svAmI Adi ke nirvANa se, usake bAda yaha tIrtha prasiddha huaa| jahA~ mAtra eka muni siddha ho, vaha bhI tIrtha kahalAtA hai; to zrI zatrujayagiri para to itane sAre munivara siddha hue, isilae yaha tIrthottama-tIrtha kahalAtA hai| bhagavAna RSabhadevasvAmI phAlguna mAsa kI zuklASTamI ke mahApavitra dina zatrujayagirirAja para padhAre the, isa kAraNa jagata meM yaha phAgaNa sudi AThama kA dina mahAparva ke rUpa meM prasiddha huA / isI prakAra prANiyoM ke AgAmI bhava ke zubha-azubha AyuSya ke baMdha karane kA kAraNa hone se yaha aSTamI aura caitrIpUrNimA donoM isa tIrthabhUmi para parva ke rUpa meM prakhyAta hue / ina donoM paryoM ke avasara para isa tIrtha meM bhakti se yadi alpa dAna bhI diyA ho to vaha sAre kSetra meM boye hue bIjoM kI taraha pracura phala pradAna karatA hai / yadi aSTamIparva para dAna, zIla aura ArAdhanA ho to vaha, isa tIrtha para jinabhakti ke samAna, una prANiyoM ke aSTakoM ko bheda DAlatA hai / caitrIpUrNimA ke dina pA~ca karoDa muniyoM ke sAtha puMDarIkamuni siddha hue, isase jagata meM taba se caitrIpUrNimA kA parva prasiddha huA, aura yaha tIrtha bhI puMDarIka girirAja ke nAma se prakhyAta huA / isa caitrIpUrNimA ke pavitra dina jo saMghasahita yAtrA karake puMDarIkagiri para rahe puMDarIka gaNadhara kI pUjA kare, vaha lokottara sthiti prApta karatA hai / naMdIzvarAdi dvIpoM meM rahe zAzvata prabhuoM ke pUjana se jitanA puNya hotA hai, usase adhika puNya zatrujaya girirAja para caitrIpUrNimA para pUjana karane se hotA hai / cAritra, tritIrthI Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candraprabha prabhu, caitrIpUrNimA, zatrujayagiri, aura zatrujayA nadI - ye pA~ca vastueM puNya ke binA kabhI bhI prApta nahIM hotI / jo bhavya AtmA caitrIpUrNimA ke dina jinAlaya meM zAMtika karma yA dhvajAropaNa karatA hai, aura AratI utAratA hai, vaha uttarottara karmaraja rahita saMsArasthiti ko prApta karatA hai / caitrIpUrNimA ko kadAcit anya sthAna para raha kara bhI jo saMghapUjA karatA hai vaha bhI svarga ke sukha prApta karatA hai, to vimalAcala tIrtha para karane meM Ave usake phala kA kyA kahanA? caitrIpUrNimA ko vastra tathA annapAna Adi se jo muni kI bhakti kI ho to usake yoga se AtmA cakravartI aura indra kA pada pAkara, anukrama se mokSa pAtA hai / saba puNyoM ko baDhAne vAlA caitrIpUrNimA kA parva saba paryoM meM uttama aura zreSTha hai / devatA bhI naMdIzvara dvIpa meM isa dina giri para jAkara bhakti se jinapUjAdi se isa parva kI ArAdhanA karate haiM; isalie dharmabuddhi vAle bhavya prANI ko bhI caitrIpUrNimA ke maMgalakArI dina pramAda ke heturUpa vikathA, kalaha, krIDA aura anarthadaMDa Adi koI bhI pApAcaraNa nahIM karanA cAhie, mAtra dharmakArya meM hI gati karanI cAhie / vaise hI caitrIparva ke dina akSayasiddhi ke lie jainazAsana kI prabhAvanA aura jinacaitya kI, siddhAMta kI, tathA supAtra gurumahArAja kI bhakti karanI caahie| zatruJjaya tIrtha Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ninnANave yAtrA (chaThU aThuma) kI vidhi vartamAna cobIzI ke Adya tIrthaMkara AdIzvara bhagavAna yAni RSabhadeva hue haiM, ve apane AyuSya ke zeSa rahe hue eka lAkha pUrva varSa meM 99 pUrva bAra isa tIrtha rAja para Akara ke samavasare the| isa kAraNa se 99 yAtrA kI mahimA huI hai aura isake anukaraNa ke rUpa meM 99 yAtrA kI jAtI hai| usakI vidhi nimnalikhita hai| (1) navANu (ninnANave) yAtrA karane vAle ko nitya-nitya pAMca caityavandana karane cAhiye:(1) zrI girirAja ke sammukha talahaTI pr| (2) zrI zAntinAtha bhagavAna ke jinAlaya meN| (3) zrI rAyaNa pAdukA ke saamne| (4) zrI puNDarika svAmI ke mandira meN| (5) mUlanAyaka zrI AdIzvara bhagavAna ke jinAlaya meM tathA ina pA~coM sthAnoM para eka-eka bAra snAtra pUjA par3hAnI caahie| (2) eka-eka yAtrA ke anusAra pratidina dasa baMdhI (pakkI) mAlA ginanI cAhie, tAki 'navANu' (ninnANave) pUrNa hone para eka lAkha navakAra maMtra pUrNa ho jaayeN| (3) ninnANave yAtrA karane vAle ko nitya donoM samaya pratikramaNa karanA cAhiye, sacitta vastu kA tyAga, pUrNa brahmacarya kA pAlana, zakti 44 tritIrthI Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) ho to ekAsanA karanA cAhiye, zayana bhUmi para karanA cAhiye aura paidala calakara yAtrA karanI caahiye| (4) girirAja kI ninnANave yAtrA karanI, taduparAnta gheTI pAga kI nau milA kara kula 108 yAtrA krnii| navANuM yAtrA karane vAle ko 9 pradakSiNA, 9 khamAsamaNA, 9 logassa kA kAyotsarga karanA caahie| yathAzakti rathayAtrA kI zobhAyAtrA nikAlanI cAhiye, ninnANave prakArI pUjA par3hAnI tathA bhagavAna kI AMgI racAnI caahiye| (6) nitya tIna pradakSiNA denI tathA eka bAra AdIzvara dAdA ke mandira kI 108 pradakSiNA denI caahiye| (7) nitya nau svastika kareM, nau phala tathA nau naivedya rkheN| (8) 'zrI zatrujaya mahAtIrtha ArAdhanArthaM karemi kAussaggaM' kahakara nitya nau logassa kA kAyotsarga karanA caahiye| (9) nitya yathAzakti aSTa prakArI pUjA kreN| (10) eka bAra 108 logassa kA kAyotsarga kreN| (11) zakti ho to eka bAra cauvihAra chaTTha karake sAta yAtrA kreN| (12) gheTI pAga, (13) rohita zAlA pAga tathA (14) zatrujaya nadI kI pAga se eka bAra to avazya yAtrA kreN| (15) bAraha kosa, chaH kosa evaM Der3ha kosa kI pradakSiNA kareM, isa prakAra kula milAkara 108 yAtrA kreN| (16) nau bAra nau DhUMkoM ke darzana kareM tathA nau DhUMkoM meM pratyeka TraeNka ke mUlanAyakajI ke samakSa caityavandana kreN| zatruJjaya tIrtha Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (17) eka bAra girirAja kI pUjA (giripUjana) arthAt purAnI talahaTI se jAkara zrI kalyANa vimala deharI, zrI meghamuni ke stupa kI deharI, zrI goDI pArzvanAtha kI deharI tathA usake bAda jaya talahaTI se lagAkara rAmapola taka jo-jo caraNa pAdukAe~ athavA pratimAjI haiM, unakI pUjA kareM, tAki yadi koI AzAtanA huI ho, to usakA nivAraNa ho jaaye| (18) nitya nau khamAsamaNA nimnalikhita dohe bolakara deM: nau khamAsamaNA siddhAcala samaraM sadA, soraTha deza mojhaar| manuSya janma pAmI karI, vandaM vAra hajAra / / 1 / / soraTha deza mAM saMcaryo, na caDhyo gar3ha giranAra / zevrujI nadI nAhyo nahIM, eno ele gayo avtaar||2|| zevrujI nadI mAM nAhI ne, mukha bAMdhI mukha kosh| deva yugAdi pUjiye, ANI mana sntoss||3|| ekekuM DagalaM bhare, zejA sAmu jeh| RSabha kaheM bhava kror3anAM, karma khapAve teha / / 4 / / zejUMjA samo tIratha nahi, RSabha samo nahIM dev| gautama sarIkhA guru nahIM, valI-valI vaMdu teha / / 5 / / jaga mAM tIratha doya vaDA, zevrujaya, girnaar| eka gar3ha RSabha samosaryA, eka gar3ha nema kumAra / / 6 / / siddhAcala siddhi varyA, munivara koDI anNt| Age anaMtA siddhaze, pUjo bhavi bhagavaMta / / 7 / / 46 tritIrthI Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zatruMjaya giri maMDaNo, marudevAno nanda / yugalA dharma nivAraNo, namo yugAdi jiNaMda // 8 // tana, mana, dhana, suta, vallabhA, svargAdi sukha bhoga / valI valI e giri vaMdatA, zivaramaNI saMyoga / / 9 / / zrI zatruMjaya tapa kI ArAdhanA vidhi (1) isa tapa ke prAraMbha meM 1 aTThama, pAraNA meM biyAsaNA, usake bAda meM ekAMtare chaTTa aura aMta meM 1 aTThama karanA / (2) donoM samaya pratikramaNa (3) tIna bAra devavaMdana (4) khamAsamaNA, svastika, kAussagga vagere 21 - 21 karanA / (5) (6) aTThama chTTa chaTTha chaTTha chaTTha chaTTha chTTa chaTTha chaTTha zatruJjaya tIrtha tapa ke dina zrI zatruMjaya laghu kalpa kA vAMcana yA zravaNa karanA / tapa ke dina nimnokta 20 - 20 mAlA ginanI / 1lA zrI puMDarika gaNadharAya namaH 1lA zrI RSabhadeva sarvajJAya namaH 1 zrI vimala gaNadharAya namaH 3rA zrI siddhakSetrAya namaH 4thA zrI harigaNadharAya namaH 5 vA~ zrI bAbubalI nAthAya namaH 6TThA zrI sahasrAdi gaNadharAya namaH 7vA~ zrI sahasra kamalAya namaH 2rA zrI koDI gaNadharAya namaH 47 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) zrI zatrujaya tapa meM tapa ke dina nimnokta 21 khamAsamaNe denA(1) zrI zatrujaya parvatAya namaH (12) zrI dRr3hazakti parvatAya namaH (2) zrI puMDarika parvatAya namaH (13) zrI muktinilayAya namaH (3) zrI siddhakSetra parvatAya namaH (14) zrI puSpadaMtAya namaH (4) zrI vimalAcalAya namaH (15) zrI mahApadmAya namaH (5) zrI suragiraye namaH (16) zrI pRthvIpIThAya namaH (6) zrI mahAgiraye namaH (17) zrI subhadragiri parvatAya namaH (7) zrI puNyarAzaye namaH (18) zrI kailAzagiri parvatAya namaH (8) zrI parvatA namaH (19) zrI pAtAlamUlAya namaH (9) zrI parvateMdrAya namaH (20) zrI akarmakAya namaH (10) zrI mahAtIrthAya namaH (21) zrI sarvakAmapUraNAya namaH (11) zrI sArasvatAya namaH jinako vistAra se 21 khamAsamaNe dene hoM, ve nimnalikhita dohe bolakara de evaM kArtika pUnama ke dina nimnalikhita khamAsamaNe deN| tritIrthI Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAcala ke 21 khamAsamaNA kArtika pUrNimA ke siddhAcalajI ke 21 khamAsamaNA siddhAcala samaraM sadA, soraTha deza mojhaar| manuSya janma pAmI karI, vaMdU vAra hajAra / / aMga vasana mana bhUmikA, pUjopagaraNa saar| nyAya, dravya, vidhi, zuddhatA, zuddhi sAta prkaar|| kArtika sudI pUnama dine, dasa koTi parivAra / drAviDa, vArikhillajI, siddha thayA nirdhaar|| tiNa kAraNa kArtika dine, saMgha sayala privaar| Adi jina sanmukha rahI, khamAsamaNa bahu vaar|| ekavIra nAme varNavyo, tihAM pahaluM abhidhaan| zajaya zukarAja thI, janaka vacana bhumaan|| siddhA.1 / / samosaryA siddhAcale, puNDarika gnndhaar| lAkha savA mahAtama kaDaM, sura, nara sabhA mojhaar|| caitrI pUnama ne dine, karI aNasaNa eka maas| pA~ca koDI muni sAtha zuM, muktinilaya mAM vaas|| tiNe kAraNa puNDarika giri, nAma thayuM vikhyaat| mana-vaca-kAye vaMdiye, uThI nitya prbhaat|| siddhA.2 / / zatruJjaya tIrtha Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIsa koDIzuM pANDavA, mokSa gayA iNe tthaam| eka anaMta mugate gayA, siddhakSetra tiNe nAma / / siddhA.3 / / aDasaTha tIratha nhAvatAM, aMtaraMga ghar3I ek| tumbI jala snAne karI, jAgyo citta vivek|| caMdrazekhara rAjA pramukha, karma kaThina mala dhAma / acala pade vimalA thayA, tiNe vimalAcala naam|| siddhaa.4|| parvata mAM suragiri vaDo, jina abhiSeka kraay| siddha huA snAtaka pade, suragiri nAma dhraay|| athavA caude kSetra mAM, e samo tIratha na ek| tiNe 'suragiri' nAme namuM, jihAM suravAsa anek|| siddhA.5 / / aiMzI yojana pRthula che, U~ca paNe chvviis| mahimAe moTo giri, mahAgiri nAma nmiish|| siddhA.6 / / gaNadhara guNavaMtA muni, vizva mAhe vNdniik| jehavo tehavo saMyamI, e tIthre puujniik|| vipra loka viSadhara samA, duHkhiyA bhUtala maan| dravya liMgI kaNa kSetra sama, munivara chIpa smaan|| zrAvaka megha samA kahyA, karatA puNyanuM kaam| puNya nI rAzi vadhe ghaNI, tiNe puNyarAzi nAma / / siddhA.7 / / saMyamadhara munivara ghaNA, tapa tapatA eka dhyaan| karma-viyoge pAmiyA, kevala lakSmI nidhAna / / lAkha ekANuM ziva varyA, nArada | anngaar| nAma namo tiNe AThamuM, zrIpadagiri nirdhaar|| siddhA.8 / / 50 tritIrthI Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sImaMdhara svAmIye, e giri mahimA vilaas| indra nI Age varNavyo, tiNe e indrprkaash|| siddhA.9 / / dasa koTi aNuvratadharA, bhakta jamAr3e saar| jaina tIratha yAtrA kare, lAbha taNo nahIM paar|| teha thakI siddhAcale, eka muni ne daan| detAM lAbha ghaNo huve, mahAtIratha abhidhaan|| siddhA.10 / / prAyaH e giri zAzvato, raheze kAla annt| zatrujaya mahAtama suNI, namo zAzvata giri santa / siddhA.11 / / gau, nArI, bAlaka, muni, cau hatyA karanAra / yAtrA karatAM kArtikI, na rahe pApa lgaar|| te paradArA laMpaTI corI nA krnaar| devadravya, gurudravya nA, je valI coraNa haar|| caitrI, kArtikI pUname, kare yAtrA haNe tthaam| tapa tapatAM pAtika gale, tiNe dRr3hazakti naam|| siddhA.12 / / bhava bhaya pAmI nIkalyA thAvaccA suta jeh| sahasa munizuM zivavaryA, mukti nilaya giri teh| siddhA.13 / / caMdA, sUraja bihuM jaNA, UbhA iNe girishRNg| vadhAviyo varNana karI, puSpadaMta giri rNg|| siddhA.14 / / karma kaThaNa bhava-jala tajI, ihAM pAmyA ziva sdm| prANI padma niraMjanI, vaMdo giri mhaapdm|| siddhA.15 / / zivavahu vivAha utsave, maMDapa raciyo saar| munivara vara baiThaka bhaNI, pRthvIpITha manohAra / / siddhA.16 / / zatruJjaya tIrtha 51 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI subhadragiri namo, bhadra te maMgala ruup| jala taru raja girivara taNI, zISa caDhAve bhuup| siddhA.17 / / vidyAdhara sura apsarA, nadI zevrujI vilaas| karatA haratA pApa ne, bhajiye bhavi kailaas|| siddhA.18 / / bIjA nirvANI prabhu, gaI cauvIsI mojhaar| tasa gaNadhara muni mAM vaDA, nAme kadaMba anngaar|| prabhu vacane aNasaNa karI, muktipurImA vaas| nAme kadambagiri namo, to hoya lIla vilaas|| siddhA.19 / / pAtAle jasa mUla che, ujjvalagiri nuM saar| trikaraNa yoge vaMdatAM, alpa hoya sNsaar|| siddhA.20 / / tana, mana, dhana, suta, vallabhA, svargAdika sukha bhog| je vaMche te saMpaje, shivrmnnii-sNjog|| vimalAcala parameSThI naM, dhyAna dhare ssttmaas| teja apUrava vistare, pUre saghalI aash|| trIje bhava siddhi lahe, e paNa prAyika vAca / utkRSTA pariNAma thI, aMtaramuhUrata saac|| sarva kAmadAyaka namo, nAma karI olkhaann| zrI zubhavIra vijaya prabhu namatAM kroDa klyaann|| siddhA.21 / / *** isa prakAra zatrujaya tapa, puMDarika tapa, jJAna paMcamI, akSaya tRtIyA Adi tapa isa giri para vizeSa phaladAyI hote haiN| tritIrthI Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ giranAra tIrtha DBEE mUlanAyaka neminAtha bhagavAna Page #69 -------------------------------------------------------------------------- Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raivatagirirAja giranAra mahAtIrtha yaha tIrtha gujarAta prAnta ke jUnAgar3ha jile kI pAvanabhUmi para sthita hai| caudaha rAjaloka meM lokottara aise jinazAsana ke tIna bhuvana meM sarvotkRSTa tIrtha rupa zatrujaya tIrtha aura giranAra mahAtIrtha kI gaNanA hotI haiN| bhArata bhara ke vividha dharma saMpradAyoM meM apane apane dharmagrathoM meM aneka prakAra se giranAra mahAtIrtha kI mahimA kA varNana kiyA gayA hai| jaina zAsana meM digaMbara aura zvetAmbara dharma saMpradAyoM ke aneka bhaktajanoM kI zraddhA kA pratIka yaha giranAra girivara banA huA hai| aise mahAna jagaprasiddha zrI raivatagirirAja giranAra mahAtIrtha ke itihAsa aura vartamAna meM virAjita tIrthakara bhagavaMta zrI neminAtha bhagavAna kI pratimA ke itihAsa para hama rozanI DAlate hai| I. san kI prathama zatAbdI meM bhI isa kSetra meM jaina dharma bhalIbhAMti phUlatA-phalatA rhaa| SaTkhaNDAgama ke TIkAkAra vIrasenAcArya ke anusAra vIra nirvANa se 683 varSa pazcAt zrutajJAnI AcAryoM kI avicchinna paramparA meM dharasenAcArya hue| ve giranAra kI candraguhA meM rahate the| vahIM unhoMne puSpadanta aura bhUtabali nAmaka ziSyoM ko bulAkara zrutajJAna se paricita karAyA, jisake AdhAra para unhoMne draviDa deza meM jAkara SaTkhaNDAgama kI sUtra rUpa meM racanA kii| jUnAgar3ha ke samIpa prAcIna jaina guphAoM kA patA calA hai, jo Aja bAbApyArA maTha ke nAma se prasiddha haiN| inameM se eka guphA se eka khaNDita zilAlekha milA hai, jo kSatrapavaMzIya rAjA giranAra tIrtha 55 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayadAmana ke pautra rudrasiMha dvArA utkIrNa karAyA gayA hai| isameM jaina pAribhASika zabda jarAmaraNa, kevalajJAna Adi kA ullekha hai| guphA meM bhadrAsana, mInayugala, svAstika Adi aSTamaGgaloM kA bhI aMkana hai| DhaMka nAmaka sthAna para bhI isI kAla kI guphAoM kA patA calA hai| ina guphAoM se AdinAtha, pArzvanAtha, mahAvIra tathA anya tIrthaMkaroM kI pratimAyeM milI haiM, jo isa tathya kI puSTi karatI haiM ki I. san kI prArambhika zatAbdiyoM meM isa kSetra meM jaina dharma lokapriya ho cukA thaa| 56 tritIrthI Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ giranAra kI mahimA 1. giranAra girivara bhI zatrujayagiri kI taraha hI zAzvata hai| pA~cave Are ke aMta meM jaba zatrujayagiri kI U~cAI ghaTakara sAta hAtha hogI taba giranAra girirAja kI U~cAI sau dhanuSa rhegii| raivatagiri (giranAra) zatrujayagiri kA pA~cavA zikhara hone ke kAraNa vaha pA~cavA jJAna arthAta kevalajJAna dilAnevAlA hai| 3. yaha manohara giranAra samavasaraNa kI zobhA dhAraNa karatA hai| kyoMki vahA~ vistAra ke madhya meM caityavRkSa ke jaisA mukhyazikhara hai aura gaDha jaise choTe choTe parvata hai| mAno cAroM dizA meM jharane baha rahe hoM, aise cAra dvAra, cAra parvata jaise zobhate haiN| 4. giranAra para anaMta tIrthaMkara Aye hue haiM aura yahA~ para mahAsiddhi arthAta mokSapada pAyA hai| dUsare anaMta tIrthakaroM ke dIkSA, kevalajJAna aura mokSa kalyANaka yahA~ ho cuke haiN| vaise hI aneka muniyoM ne yahA~ mokSapada ko prApta kiyA hai| 5. gata caubIzI meM hue tIrthaMkara 1) zrI namIzvara bhagavAna, 2) zrI anila bhagavAna, 3) zrI yazodhara bhagavAna, 4) zrI kRtArtha bhagavAna, 5) zrI jinezvara bhagavAna, 6) zrI zuddhamati bhagavAna, 7) zrI zivaMkara bhagavAna, 8) zrI spaMdana bhagavAna nAmaka ATha tIrthaMkara bhagavatoM ke dIkSA, kevalajJAna aura mokSa kalyANaka aura anya do tIrthakara bhagavatoM kA mAtra mokSa kalyANaka giranAra girivara para hue the| giranAra tIrtha Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. 7. 8. 58 vartamAna caubIsI ke bAisaveM tIrthakara bAlabrahmacArI zrI neminAtha bhagavAna ke dIkSA, kevalajJAna aura mokSa kalyANaka giranAra para hue haiN| usameM unakI dIkSA aura kevalajJAna sahasAmravana meM tathA mokSa kalyANaka giranAra kI pA~cavI TUMka para huA hai| AgAmI cauvIsI meM honevAle tIrthaMkara 1) zrI padmanAbha bhagavAna, 2) zrI suradeva bhagavAna, 3) zrI supArzva bhagavAna, 4) zrI svayaMprabhu bhagavAna, 5 ) zrI sarvAnubhUti bhagavAna, 6) zrI devazruta bhagavAna, 7 ) zrI udaya bhagavAna, 8 ) zrI peDhAla bhagavAna, 9) zrI poTIla bhagavAna, 10) zrI satkIrti bhagavAna, 11 ) zrI suvrata bhagavAna, 12) zrI amama bhagavAna, 13) zrI niSkaSAya bhagavAna, 14 ) zrI niSkulAka bhagavAna, 15) zrI nirmama bhagavAna, 16 ) zrI citragupta bhagavAna, 17 ) zrI samAdhi bhagavAna, 18) zrI saMvara bhagavAna, 19 ) zrI yazodhara bhagavAna, 20) zrI vijaya bhagavAna, 21 ) zrI mallijina bhagavAna, 22 ) zrI deva bhagavAna ina bAIsa tIrthaMkara paramAtmA kA mAtra mokSa kalyANaka aura 23) zrI anaMtavIrya bhagavAna, 24 ) zrI bhadrakRta bhagavAna ina donoM tIrthaMkara bhagavAnoM kA dIkSA, kevalajJAna aura mokSa kalyANaka bhaviSya meM isa mahAna giranAra girirAja parvata para hogA / giranAra mahAtIrtha kI bhakti dvArA zrI neminAtha bhagavAna ke ATha bhAI rahanemi, zAMba, pradyumna Adi aneka kumAra, kRSNa mahArAjA kI ATha paTarAniyA~, sAdhvI rAjImati zrIjI Adi aneka bhavyatmAoM ne isa girirAja para mokSa pada ko prApta kiyA hai| kRSNa mahArAjA ne to tIrtha bhakti ke prabhAva se tIrthakara nAmakarma bAMdhA hai, isalie unakI AtmA AnevAlI caubIzI meM bArahaveM tIrthaMkara zrI amama svAmI bana isa girirAja para mokSa pada prApta kreNge| tritIrthI Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. giranAra mahAtIrtha tathA neminAtha bhagavAna ke prati atyaMta rAga ke prabhAva se, dhAmaNaullI gA~va ke dhAra nAmaka vyApArI ke, pA~ca putra 1) kAlamegha, 2) meghanAda, 3) bhairava, 4) ekapada aura 5) trailokyapada ye pA~coM putra marakara tIrtha meM kSetrAdhipati deva bne| 10. svargaloka, pAtAlaloka aura mRtyuloka ke caityoM meM sura, asura aura rAjA giranAra parvata ke AkAra ko hamezA pUjate hai| 11. giranAra mahAtIrtha meM vizva kI saba se prAcIna mUlanAyaka rUpa meM virAjamAna zrI neminAtha bhagavAna kI mUrti lagabhaga 1,65,735 varSa nyUna (kama) aise 20 koDAkoDI sAgaropama varSa prAcIna hai| jo gata caubIzI ke tIsare tIrthaMkara zrI sAgara bhagavAna ke kAla meM brahmendra dvArA banAI gaI thii| isa pratimAjI ko pratiSThita kiye lagabhaga 84,785 varSa hue haiN| mUrti isI sthAna para Age lagabhaga 18,435 varSa taka pUjI jaayegii| usake bAda zAsana adhiSThAyikA devI dvArA isa pratimAjI ko pAtAlaloka meM le jAkara pUjI jaayegii| 12. giranAra para iMdra mahArAjA ne vajra se chidra karake sone ke balAnaka jharokhevAle cA~dI ke caitya banAkara, madhyabhAga meM zrI neminAtha paramAtmA kI cAlIsa hAtha U~cAI vAlI zyAmavarNa ratna kI mUrti sthApita kI thii| 13. iMdra mahArAjA ne jaisA pahale banAyA thA, vaisA pUrvAbhimukha jinAlaya zrI neminAtha bhagavAna ke nirvANa sthAna para bhI banAyA thaa| 14. giranAra meM eka samaya meM kalyANa ke kAraNasvarupa chatrazilA, akSarazilA, ghaMTAzilA, aMjanazilA, jJAnazilA, binduzilA aura siddhazilA Adi zilAe~ zobhita thiiN| 15. giranAra mahAtIrtha meM nivAsa karane vAle tiryacoM (jAnavara) ko bhI ATha bhava ke aMdara siddhipada prApta hotA hai| giranAra tIrtha 59 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. giranAra mahAtIrtha kI miTTI ko gurugama ke yoga se tela aura ghI ke sAtha milAkara agni meM garama karane se suvarNamaya bana jAtI hai| 17. bhadrazAlA Adi vana meM sarva RtuoM me sarva jAti ke phUla khilate haiN| jala aura phala sahita bhadrazAlA Adi vana se ghirA huA yaha ramaNIya giranAra parvata iMdroM kA krIDAparvata hai | 18. giranAra mahAtIrtha meM hara eka zikhara ke Upara jala, sthala aura AkAza meM ghUmane vAle jo jIva hote haiM, ve saba tIna bhava meM mokSa prApta karate hai / 19. giranAra mahAtIrtha para vRkSa, pASANa, pRthvIkAya, apakAya, vAyukAya aura agnikAya ke jIva haiM ve vyakta cetanAvAle nahIM hote hue bhI isa tIrtha ke prabhAva se kucha kAla meM mokSa prApta karane vAle hote haiN| 20. giranAra mahAtIrtha para zrI neminAtha bhagavAna kI pratiSThA ke avasara para, prabhujI ke strAtrAbhiSeka ke lie tInoM loka kI nadiyA~, vizAla gajapadakuMDa meM Akara samAI thIM / 21. giranAra mahAtIrtha meM 'mokSalakSmI' ke mukha rUpa rahe hue 'gajendrapada' nAmaka vizAla kuMDa ke pavitra jala ke sparza se hI aneka janmoM ke pApoM kA nAza hotA hai / 22. jagata meM koI bhI aisI auSadhi, suvarNAdi siddhiyA~ aura rasakUpikAe~ nahIM, jo giranAra tIrtha para na mileM / 23. sahasAmravana meM neminAtha bhagavAna ke dIkSA aura kevalajJAna kalyANaka hue the| 24. sahasAmravana meM karoDoM devatAoM ne zrI neminAtha bhagavAna ke prathama aura aMtima samavasaraNa kI racanA kI thI / prabhujI ne yahA~ prathama aura aMtima dezanA (pravacana) dI thI / 60 tritIrthI Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25. sahasAmravana meM kRSNa vAsudeva dvArA rajata, suvarNa aura ratnajaDita pratimA yukta tIna jinAlayoM kA nirmANa huA thaa| 26. sahasAmravana meM sone ke caityoM meM manohara caubIsI kA nirmANa kiyA gayA thaa| 27. sahasAmravana kI eka guphA meM bhUta, bhaviSya aura vartamAna aise tIna caubIsI ke bahattara tIrthakaroM kI pratimAjI virAjamAna haiN| 28. sahasAmravana meM zrI rahanemijI aura sAdhvI rAjImatizrIjI Adi mokSapada prApta kara cuke hai| 29. sahasAmravana meM abhI bhI prAcIna kAlIna zrI neminAtha paramAtmA kI pratimAyukta adbhuta samavasaraNa maMdira hai| 30. giranAra mahAtIrtha kI pahalI TraMka para abhI bhI caudaha-caudaha bemisAla jinAlaya parvata ke Upara tilaka samAna zobhita ho rahe haiN| 31. bhArata bhara meM mUlanAyaka ke rUpa meM tIrthakara nahIM hote hue bhI sAmAnya kevalI siddhAtmA zrI rahanemijI kA ekamAtra jinAlaya giranAra mahAtIrtha para sahasAmravana meM banA huA hai| 32. zrI hemacaMdrAcArya, zrI bappabhaTasUri, zrI vastupAla-tejapAla, zrI pethaDazA Adi aneka puNyAtmAoM ko sahAyatA karane vAlI, giranAra mahAtIrtha kI adhiSThAyikA devI zrI aMbikA devIjI Aja bhI yahA~ maujUda hai| giranAra tIrtha Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raivatagiri-kalpa saMkSepa zrI neminAtha jinezvara ko mastaka namAkara-namaskAra kara, raivatagirirAja-giranAra kA kalpa jaisA zrI vajrasvAmI ke ziSya aura pAdaliptasUri ne kahA hai usI kA saMkSipta varNana kiyA jA rahA hai chatrazilA ke samIpa zilAsana para bhagavAna zrI neminAtha ne dIkSA lI, sahasrAmravana meM unheM kevalajJAna huA, lakkhArAma meM dezanA dI aura 'avalokana' meM ucca zikhara para nirvANa paaye| raivatagiri kI mekhalA meM zrIkRSNa ne vahA~ tIna kalyANaka ke svarNaratnamaya pratimAlaMkRta jIvita svAmI ke tIna caitya karAke ambikA devI kI pratimA bhI kraaii| indra ne bhI vajra se pahAr3a ko kora ke svarNa balAnaka aura raupyamaya caitya, ratnamaya varNa aura pramANopeta pratimA, ambA zikhara para raMgamaNDapa, avalokana zikhara, bAlAnaka maNDapa meM zAmba ne itane kraaye| zrI neminAtha ke mukha se nirvANa sthAna jJAtakara nirvANa ke pazcAt zrIkRSNa ne siddhavinAyaka pratihAra kI pratimA sthApita thii| tathA dAmodara ke anurUpa 1. kAlamegha, 2. meghanAda, 3. girividAraNa, 4. kapATa, 5. siMhanAda, 6. khor3iyA aura 7. raivata tIvratapa krIDana se kSetrapAla utpanna hue| inameM meghanAda samyagdRSTi aura bhagavAna neminAtha kA caraNabhakta hai| girividAraNa ne kaMcana bAlAnaka meM pA~ca uddhAra vikurvaNa kiye| vartamAna avasarpiNI kAla ke bharatakSetra kI bhavya bhUmi para bAisaveM tIrthaMkara zrI neminAtha bhagavAna ke nirvANa ke 2000 varSa vyatIta ho cuke 62 tritIrthI Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the| usI kAla meM soraTha deza kI dhanyadharA para kAMpilya nAmaka nagara meM ratnasAra nAmaka dhanika zrAvaka rahatA thaa| acAnaka 12 varSa taka duSkAla kA samaya aayaa| pazu to kyA mAnava bhI pAnI ke abhAva se marane lge| usa samaya AjIvikA kI takalIpha hone se dhanopArjana karane ke lie ratnasAra zrAvaka dezAntara ghUmate ghUmate kAzamIra deza ke nagara meM jAkara rahane lgaa| sthAna badalate hI apane pracaMDa puNyodaya se dina pratidina apAra dhana kamAne lgaa| saMpatti ko sadkArya meM lagAne ke uddezya se zrI AnaMdasUrIzvarajI mahArAja kI nizrA meM siddhAcala, giranAra Adi mahAtIrthoM kA paidala saMgha yAtrA kA prayANa kiyaa| saMgha zrI AnaMdasUrIjI guru kI nizrA meM siddhAcala siddhagiri ke darzana karake raivatagiri mahAtIrtha ke samaNIya vAtAvaraNa meM gata caubIsI aura vartamAna caubIsI ke bAIsaveM tIrthakara zrI neminAtha bhagavAna ke nirvANa sthalI kI siddhabhUmi kI suvAsa lene lgaa| sahasAmravana meM bhagavAna ke kevalajJAna sthala para virAjita pratimA kI pUjA kara ratnasAra zrAvaka aura saMgha pahADI para zikhara kI tarapha Age baDhane lge| isa samaya rAste meM jAte hue sabhI ne chatrazilA ko nIce se kaMpAyamAna hote hue dekhaa| ratnasAra ne turaMta hI avadhijJAnI guru AnaMdasUri jI se chatra ke kaMpana hone kA kAraNa pUchA to, guru ne avadhijJAna ke sAmarthya se kahA- 'he ratnasAra! tere dvArA isa raivatagiri tIrtha kA nAza hogA aura tere dvArA hI isa tIrtha kA uddhAra hogaa|' jinezvara paramAtmA kA zAsana jisake roma roma meM basA thA, vaha ratnasAra zrAvaka isa mahAtIrtha ke nAza meM nimitta banane ke lie kaise taiyAra ho ? ratnasAra zrAvaka atyanta kheda ke sAtha dUra rahakara hI vaMdana kara vApasa jA rahe the| taba guru kahate haiM, 'ratana ! isa tIrtha kA nAza tere dvArA hogA, isakA artha terA anusaraNa karanevAle zrAvakoM ke dvArA hogaa| tere dvArA to isa tIrtha kA uddhAra hogaa| isalie kheda mata kr|' yaha sunakara ratnasAra zrAvaka utsAhapUrvaka maMdira ke mukhya dvAra se maMdira me praveza karatA hai| harSa giranAra tIrtha Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se bhare sAre yAtrI gajendrapada kuMDa (hAthI pagalA) se zuddha jala nikAlakara snAna Adi kArya karake uttama vastra dhAraNa kara gajapadakuMDa ke jala ko kuMbha meM grahaNa kara, jaina dharma meM dRDha aise vimalarAjA ke dvArA raivatagiri para sthApita lepamayI zrI neminAtha prabhu kI pratimA ke kASThamaya prAsAda meM praveza karate haiN| sabhI yAtrI harSavibhora banakara kuMDa se kuMbha bhara-bhara kara prakSAlana kara rahe the| isa avasara para aneka bAra devatAoM aura pujArI ke dvArA niSedha karane para bhI unakI bAta kI avamAnanA kara, harSa ke Aveza meM jyAdA pAnI ke dvArA prakSAlana karane se jala kI ekadhArA ke pravAha ke prahAra se lepyamayI pratimA kA lepa galane lagA aura thoDI hI dera meM vaha pratimA gilI miTI ke piMDa svarUpa banane lgii| isa dRzya ko dekhakara ratnasAra zrAvaka AghAta ke sAtha zokAtura banA aura mUrchita huaa| isase sakala saMgha zoka meM DUba gyaa| ratnasAra zrAvaka para zItala jala kA upacAra karane para thoDI dera meM vo svastha bana gyaa| prabhujI kI pratimA galane se ratnasAra zrAvaka Akula vyAkula hokara vilApa karate hue svayaM ko mahApApI aura tIrtha vinAzI mAnane lgaa| isa bhArI mana ke sAtha ratnasAra zrAvaka cAroM AhAra kA tyAga kara vahIM prabhu ke sAmane Asana lagA kara baiTha gye| samaya bItatA gyaa| aneka vighna Ane para bhI ratnasAra zrAvaka apane saMkalpa meM majabUta rhaa| ratnasAra zrAvaka kI nizcalatA se prasanna hokara zAsana adhiSThAyikA devI zrI aMbikA devI eka mahine ke anta meM pragaTa huii| devI kahatI hai, 'he vatsa! tU dhanya hai jo isa tIrtha kA uddhAra tere hAthoM se honA hai| usa pratimA kA purAnA lepa nAza hone para nayA lepa hotA hI rahatA hai| jisa taraha jIrNavastra nikAlakara naye vastra grahaNa kie jAte haiM, usI prakAra tuma bhI usa pratimA kA nayA lepa karAkara punaH pratiSThA karavAo!' devI ke vacana sunakara ratnasAra zrAvaka kahatA hai ki, 'mA~! Apa aisA na uccAro! pUrvabiMba kA nAza 64 tritIrthI Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karake maiM bhArI karmI banA hU~ aura ApakI AjJA se mUrti kA lepa karavAkara punaH sthApanA karU~ to bhaviSya meM punaH merI taraha anya koI ajJAnI isa biMba kA nAza karane vAlA bnegaa| Apa yadi mere tapa se prasanna hoM, to mujhe aisI koI abhaMga mUrti dIjie jisase bhaviSya meM kisI ke dvArA isakA nAza na ho sake aura bhaktajana bhAva se jalAbhiSeka karake apanI icchAoM ko pUrNa kara sakeM / ' devI ratnasAra zrAvaka ke vacana ko sunA anasunA kara adRzya ho gyii| devI ko adRzya hote dekhakara anupama sattva kA dhanI ratnasAra zrAvaka punaH devI ke dhyAna meM baiTha gyaa| ratnasAra ke mahAsattva kI kasauTI karane ke lie devI ne aneka upasargoM ke dvArA use dhyAna se calAyamAna karane kI koziza kI parantu ratnasAra zrAvaka apanI sAdhanA meM nizvala rhaa| taba garjanA karate hue siMhavAhana ke Upara baiThakara cAroM dizAoM ko prakAzita karatI huI devI punaH pratyakSa hokara kahatI hai, 'he vatsa ! tere dRDha sattva se maiM prasanna hU~, tuma mujhase varadAna maaNgo|' devI ke ina vacanoM ko sunakara ratnasAra zrAvaka kahatA hai, 'he mA~ ! isa mahAtIrtha ke uddhAra ke sivAya merA anya koI manoratha nahIM hai, Apa mujhe zrI neminAtha bhagavAna kI aisI vajramaya mUrti dIjie jo zAzvata rahe, aura jisakI pUjA se merA janma kRtArtha bane evaM pUjA karanevAle anya jIva bhI harSollAsa ko prApta kareM!' taba devI kahatI hai, 'sarvajJa bhagavata ne tere dvArA tIrtha kA uddhAra hogA aisA kahA hai isalie tuma mere sAtha calo! mere pIche pIche idhara udhara dekhe binA cale aao'| ratnasAra zrAvaka devI ke pIche pIche calane lgaa| bAyIM tarapha ke anya zikharoM ko choDatI huI devI pUrva dizA kI tarapha, himAdriparvata ke kaMcana zikhara para gayI, jahA~ suvarNa nAmaka, guphA ke pAsa Akara devI siddhavinAyaka nAmaka adhiSThAyaka deva ko vinatI karatI hai, 'bhadra! indra mahArAjA ke Adeza se Apa isa zikhara ke rakSaka ho ata: yaha dvAra kholo| giranAra tIrtha Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devI ke Adeza se siddhavinAyaka deva ne turaMta hI guphA ke dvAra khole, taba aMdara se divya tejapuMja pragaTa huA aura Age-Age devI aura pIche-pIche ratnasAra zrAvaka ne isa divya guphA meM praveza kiyaa| suvarNa maMdira meM birAjamAna vividha maNi, ratnAdi kI mUrtiyoM ko batAte hue aMbikA devI kahatI hai, 'he ratana! yaha mUrti saudharmendra ne banAyI hai, yaha mUrti dharaNendra ne padmarAgamaNi se banAyI hai, yaha mUrtiyA~ bharata mahArAjA, AdityayazA, bAhubalI Adi ke dvArA ratna, mANeka Adi se banavAyI huI haiM tathA dIrghakAla taka unhoMne ina biMbo kI pUjA bhakti kI hai| yaha brahmendra ke dvArA ratnamaNi kA sAra grahaNa karake banavAyI gaI hai jo zAzvata mUrti ke samAna asaMkhya kAla taka unake brahmaloka meM pUjI gayI hai| ina mUrtiyoM meM se jo pasaMda ho vaha grahaNa kro|' mAnava ke mana ko curAne vAle manoramya devAdhideva kI divya mUrtiyoM ko dekhakara ratnasAra zrAvaka prasannatA ke zikhara ko pAra karane lgaa| sabhI pratimAe~ bahuta suMdara thI, kauna sI pratimA pasaMda karanI isakA nirNaya karanA bahuta kaThina bana gayA thaa| aMta me usane maNiratnAdimaya jinabiMba ko pasaMda kiyA taba aMbikA devI ne kahA, 'he vatsa! bhaviSya me dUSamakAla meM loga lajjArahita, niSThura, lobha se grasta evaM maryAdA rahita hoNge| ve isa maNiratnamaya jinabiMba kI AzAtanA kreNge| tujhe isa tIrtha kA uddhAra kara ke bahuta pazcAtApa hogA, isalie isa jinabiMba kA Agraha choDakara tuma brahmendra dvArA ratna mANikya ke sAra se banavAyI gayI sudRDha, bijalI, AMdhI, agni, jala, lohA, pASANa athavA vajra se bhI abhedya mahAprabhAvaka isa pratimA ko grahaNa karo!' itanA kahakara devI ne 12 yojana dUra taka prakAzita honevAle tejomaya maMDana ko apanI divya zakti se khIMcakara sAmAnya pASANa ke samAna tejomayaprabhA rahita pratimA banAkara kahA, 'aba isa mUrti ko kacce sUta ke tAra se bA~dhakara Age-pIche yA bAjU meM dekhe binA zIghrAtIzIghra le jAo! yadi mArga meM kahIM para bhI virAma tritIrthI Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karoge to yaha mUrti usI sthAna para sthita ho jAegI / ' ratnasAra zrAvaka ko isa taraha kI sUcanA dekara devI apane svasthAna para vApisa lauTa jAtI hai / ratnasAra zrAvaka devI kI kRpA se pratimA ko lekara AdezAnusAra Age-pIche yA bAjU meM dekhe binA askhalita gati se kacce sUta ke tAra se bA~dhe gae isa biMba ko jinAlaya ke mukhya dvAra taka lAte hai / usa avasara para vaha socatA hai ki jinAlaya meM sthita pUrva kI lepamaya pratimA ko haTAkara aMdara kI bhUmi kI pramArjanA kara saphAI kara navIna pratimA ko sthApita karU~, prAsAda ke aMdara kI saphAI kara bAhara Akara ratnasAra zrAvaka ne jaba navIna pratimA ko aMdara le jAne kA prayAsa kiyA, taba vaha pratimA usI sthAna para meruparvata kI taraha karoDoM manuSyoM se bhI calAyamAna na ho sake, usa taraha acala bana gyii| isa para ratnasAra zrAvaka AhAra pAnI kA tyAga kara devI kI sAdhanA karane lagA / taba sAta dina bAda devI prakaTa hotI hai aura kahatI hai, 'he vatsa ! maiMne to tumheM pahale hI kahA thA ki mArga meM kahI para bhI virAma kie bagaira isa pratimA ko le jAkara padharAnA ! vyartha prayAsa karane kA koI artha nahIM / aba kisI bhI hAlata meM yaha pratimA nahIM httegii| aba isa pratimA ko yathAvata rakhakara pazcimAbhimukha dvAravAlA prAsAda banavAo! anya tIrtha meM to uddhAra karane vAle dUsare kaI mileMge, parantu hAla meM isa tIrtha ke uddhAraka tuma hI ho isIlie isa kArya meM vilaMba mata karo / ' ratnasAra zrAvaka AjJAnusAra pazcimAbhimukha prAsAda banavAtA hai| sakala saMgha ke sAtha harSollAsa pUrvaka pratiSThA mahotsava karavAtA hai, jisameM AcAryoM ke dvArA sUrimaMtra ke padoM se AkarSita bane hue devatAoM ne usa biMba aura caitya ko adhiSThAyaka yukta banAyA / ratnasAra zrAvaka aSTakarmanAzaka aSTaprakArI pUjA kara, lokottara aise jinazAsana kI gaganacuMbI garimA ko darzAnevAlI mahAdhvajA ko laharAkara, udAratApUrvaka dAnAdi vidhi pUrNa kara, bhakti se namra giranAra tIrtha 67 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banakara, neminAtha prabhu ke sanmukha khaDe rahakara stuti karatA hai| 'he anaMta ! jagannAtha! avyakta! niraMjana! cidAnaMdamaya! aura trailokyatAraka aise svAmI! Apa jaya ko prApta hoM, he prabhu ! jaMgama aura sthAvara deha meM Apa sadA zAzvata haiM, apracyuta aura anutpanna haiM, aura roga se vivarjita haiN| devatAoM se bhI acalita haiM, deva, dAnava aura mAnava se pUjita haiM, acintya mahimAvaMta haiM, udAra haiM, dravya aura bhAva zatruoM ke samUha ko jItanevAle haiM, mastaka para tIna chatra se zobhAyamAna, donoM tarapha cAmara se viMjhe jAte, aura aSTaprAtihArya kI zobhA se udAra aise, he vizva ke AdhAra! prabhu! Apako namaskAra ho!' bhAvavibhora banakara stuti karane ke bAda ratnasAra zrAvaka paMcAMga praNipAta sahita bhUtala ko sparza kara atyanta romAMcita hokara, sAkSAt zrI neminAtha prabhu ko hI dekhatA ho, usa taraha usa pratimA ko praNAma karatA hai| usa samaya usakI bhakti se prasanna hokara aMbikA devI kSetrapAla devatAoM ke sAtha vahA~ Akara aura ratnasAra zrAvaka ke gale meM pArijAta ke phUloM kI mAlA pahanAtI hai| bAda meM ratnasAra zrAvaka kRtArtha hokara svajanma ko saphala mAnakara saurASTra kI bhUmi ko jinaprAsAdoM se vibhUSita kara sAta kSetroM me saMpatti svarUpabIja ko bonevAlA, vaha paraMparA se mokSasukha kA svAmI bnegaa| sajjanamaMtrI ke dRDhatApUrvaka, nirbhaya bhare javAba se mahArAja pala do pala meM ThaMDe ho gye| apane nirarthaka gusse ke lie unako pazcAtApa hone lgaa| pUre dina nagaravAsiyoM ke mu~ha se maMtrI kI kAryakuzalatA aura rAjakArya kI khule dila se prazaMsA sunI, sAtha meM sajjanamaMtrI ke dvArA banavAye gae jinAlaya ke sudaMra jirNoddhAra ke bAre meM bhI sunaa| sUryAsta ke samaya mahArAja ne maMtrI ko bulAkara subaha giranAra girivara para ArohaNa karane kI apanI bhAvanA vyakta kii| maMgalamaya prabhAta meM mahArAja aura maMtrI girivara ArohaNa kara rahe the, usa samaya zikhara para zobhita dhavalacaitya aura 68 tritIrthI Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkAza ko chUne ke lie uDatI dhvajA kI zobhA ko dekhakara, mahArAja pUchate hai, 'kauna bhAgyavAna mAtA pitA hai? jisake saMtAna ne aise suMdara, manohara jinAlayoM kI hAramAlA kA sarjana kiyA? taba maMtrI kahatA hai, 'svAmI! Apa! pUjyazrI ke mAtA-pitA kA hI yaha saubhAgya hai jisase Apa jaise mahApuNyazAlI ke pratApa se yaha apratima sarjana huA hai| Azcaryacakita mahArAja palabhara ke lie maMtramugdha banakara isa bAta kA rahasya maMtrI ko pUchate haiM taba maMtrI kahatA hai, 'he svAmI ! Apake puNyaprabhAva se hI yaha apratima sarjana huA hai aura Apake pitA jI kI smRti meM aise dedipyamAna jinAlayoM kA sarjana kiyA hai| soraTha deza kI dhanyadharA kI tIna tIna sAla kI AmadanI usa jinAlaya ke navanirmANa meM kharca huI hai jisake prabhAva se ye maMdira mana ko mohita kara rahe hai| Apa kRpAlu hI soraTha deza ke svAmI ho isalie Apake pitA karNadeva aura mAtA mInaladeva dhanya bane haiN| 'karNaprAsAda' nAmaka isa jinAlaya se giranAra kI zobhA meM vRddhi huI hai, jo Apake pitAjI kI smRti ko avismaraNIya banAne meM samartha hai| phira bhI Apa svAmI ko, soraTha kI 3 sAla kI AmadanI rAjabhaMDAra meM jamA karavAnI ho, to eka eka pAI ke sAtha rakama bhaMDAra meM jamA karane ke lie, najadIka ke vaNathalI gA~va kA zrAvaka bhImA sAthariyA, akelA hI pUrI rakama bharane ke lie taiyAra hai aura agara jirNoddhAra kA utkRSTa lAbha lekara AtmabhaMDAra meM puNya jamA karavAnA ho to yaha vikalpa bhI Apake lie khulA hai|' sajjanamaMtrI ke ina zabdoM ko sunakara mahArAja siddharAja maMtrI para bahuta khuza hote hai aura kahate haiM, 'aise manoramya suMdara jinAlayoM kA mahAmUlyavAna lAbha milatA ho to mujhe una tIna sAla kI rakama kI koI ciMtA nhii| maMtrIvara! Apane to kamAla kara diyaa| ApakI buddhi, kAryapaddhati aura vaphAdArI ke lie mere hRdaya meM bahuta gaurava ho rahA hai| Apake lie giranAra tIrtha 69 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mujhe jo zaMkA-kuzaMkA huI usa ke lie mai kSamA mA~gatA huuN| Aja maiM dhanya bana gayA huuN| isa tarapha maMtrIzvara ke samAcAra kI rAha dekha rahA bhImA sAthariyA becaina hai, ki abhI taka sajjanamaMtrI kI aura se koI samAcAra kyoM nahI AyA? kyA mere mu~ha taka AyA huA puNya kA yaha amRta kalaza yU~ hI calA jAyegA? bhImA adhIra banA huA jUnAgaDha kI tarapha prayANa karatA hai| vahA pahu~ca kara maMtrI se rakama ke samAcAra nahIM bhejane kA kAraNa pUchatA hai, taba sajjanamaMtrI ne hakIkata batAI to bhImA ko bahuta AghAta lagA, hAtha meM AI huI puNya kI ghaDI aise hI nikala jAne se avAcaka bana gyaa| usane kahA ki, 'maMtrIzvara jirNoddhAra ke lie dAna meM rakhI huI rakama aba mere kucha kAma kI nahIM, isalie Apa isa dravya ko svIkAra karake usakA yogya upayoga kreN|' vaMthalI gA~va se bhImA sAthariyA ke dhana kI bailagADiyA~ sajjanamaMtrI ke AMgana meM Akara khaDI huiiN| vicakSaNa buddhi sajjana ne isa rakama se 'merakavakSI' nAmaka jinAlaya kA aura bhImA sAthariyA kI avismaraNIya smRti ke lie zikhara ke jinAlaya ke samIpa 'bhImakuMDa' nAmaka eka vizAla kuMDa kA nirmANa krvaayaa| 10 tritIrthI Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI raivatagirirAja giranAra kI gauravayAtrA I giranAra mahAtIrtha kI talahaTI meM zrI AdinAtha bhagavAna ke jinAlaya meM darzana kara giranAra girivara ke praveza dvAra ke aMdara bAyeM hAtha kI tarapha caDhAna meM hanumAna jI kA maMdira AtA hai / dAyeM hAtha kI tarapha bAlabrahmacArI zrI neminAtha bhagavAna ke caraNa pAdukA kI devakulikA AtI hai| vaha vizA zrImAlI zrAvaka lakSmIcaMda prAgajI ne baMdhavAyI thI / usameM zrI nemiprabhu kI pUrvAbhimukha caraNapAdukA aura zAsana tathA tIrtha kI adhiSThAyikA devI zrI aMbikAdevI kI pratimA pabAsaNa kI dIvAra meM hai| giranAra mahAtIrtha kI yAtrA ke lie padhAre hue sabhI bhAvikajanoM ko yAtrA prAraMbha karane se pahale isa devakulikA ke darzana avazya karake yAtrA nirvighnatA paripUrNa ho isa bhAvanA se zAsana aura tIrtha ke adhiSThAyikA devI ko avazya prArthanA karanI caahie| giranAra kI yAtrA meM sugamatA ke lie saM. 1212 meM aMbaDa zrAvaka ne suvyavasthita sIDhiyA~ bnvaaii| usake bAda samaya samaya para usake uddhAra karavAne ke lekha bhI milate haiN| isa devakulikA ke darzana karake Age 15 sIDhiyA~ calane ke bAda DolIvAloM kA sthAna AtA hai / vahA~ se Age baDhane para lagabhaga 85 sIDhiyoM ke pAsa pA~ca pAMDavoM kI devakulikA AtI hai, jina meM se cAra devakulikA bAyIM tarapha aura eka devakulikA dAyIM tarapha thii| Age 200 sIDhiyoM ke pAsa cunAderI athavA tapasI pyAU kA sthAna AtA hai| Age 500 sIDhiyoM ke pAsa dAyIM tarapha choDIyA pyAU kA sthAna AtA hai / vahA~ se Age jAte hue bAyIM tarapha eka rAyaNa vRkSa AtA hai, jahA~ pAnI kI pyAU hai| 800 giranAra tIrtha 71 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sIDhiyoM para khoDiyAra mA~ kA sthAna AtA hai| Age lagabhaga 1150 sIDhiyoM ke pAsa bAyIM ora jaTAzaMkara mahAdeva kI devakulikA AtI hai| 1200 sIDhiyoM para eka nayA vizrAmasthAna hai / Age 1500 sIDhiyoM kA sthAna dholIderI ke nAma se pahacAnA jAtA hai vahA~ para bhI vizrAma ke lie nayA sthAna banavAyA gayA hai| Age lagabhaga 1950 sIDhiyoM kA sthAna kAlIderI ke nAma se pahacAnA jAtA hai| yahA~ jo purAnA makAna hai, usa para Aja bhI ' dhanIparaba' kI takhtI dekhane ko milatI hai| Age 2000 sIDhiyoM ke pAsa bAyIM ora kacce rAste para Age baDhate hue 'velanAtha bApu kI samAdhi' kA sthAna AtA hai| koI sAhasI ho to use usa sthAna se pahAr3a ke mArga se sahasAvana kI tarapha jAne kA choTA rAstA mila sakatA hai| 2000 sIDhiyoM se Age jAte hue lagabhaga 2200 sIDhiyoM ke pAsa 'bharatharI kI guphA' kA sthAna AtA hai| 2300 sIDhiyoM ke pAsa mAlI pyAU AtI hai jahA~ rAmamaMdira hai aura pyAU ke pAsa bAyeM hAtha kI tarapha eka patthara meM 'vi.saM. 1222 zrI zrImAlajJAtIya mahaM zrI rANinA suta mahaM zrI aMbAkena paTTA kAritA / ' aisA lekha dekhane ko milatA hai| yahA~ najadIka meM mIThe aura zItala jala kA eka kuMDa bhI hai jo vi.saM. 1244 meM zrI prabhAnaMdasUrI mahArAja sAheba ke upadeza se kA kAryAlaya baMdhavAyA gayA thA / isa maMdira se Age thoDe kaThina caDhAna ke bAda lagabhaga 2450 sIDhiyoM ke pAsa 'kAussaggIyA kA patthara' tathA prAcIna 'hAthI pahANa' AtA hai| vaise to usa pahADa para phisalane kA bhaya hone se adhikRta vyaktiyoM ke dvArA abhI vahA~ para sImenTa koMkrITa kA mAla DAlane ke kAraNa ve patthara saMpUrNatayA Dhaka gaye hai / vahA~ se Age 2600 sIDhiyoM ke pAsa 'satI raNakadevI kA patthara' AtA hai aura 2650 sIDhiyoM ke pAsa pahADa kI eka dIvAra para 'svavAsti zrI saM. 1683 varSe kArtika vadI 6 some zrI giranAranI pUrvanI pAjano uddhAra zrI dIvAnA saMghe puruSA nimitta zrImAla jJAtIya mAM 1 tritIrthI 72 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sIMghajI meghajIe uddhAra karAvyo' nimnokta lekha Aja bhI dekhane ko milatA hai| vahA~ se thoDI sIDhiyA~ caDhakara Age baDhate hue lagabhaga 2820 sIDhiyoM ke pAsa dAyIM ora lohe kI jAlIvAlI eka devakulikA meM jinezvara paramAtmA kI mUrtiyA~ khodI huI Aja bhI dekhane ko milatI haiN| vahA~ se Age 2900 sIDhiyoM ke pAsa sapheda kuMDa AtA hai| Age 3100 sIDhiyoM ke pAsa bAyIM ora kI dIvAra ke eka jharokhe meM khoDIyAra mA~ kA sthAna AtA hai aura 3200 sIDhiyoM ke pAsa 'khabUtarI' athavA 'kabUtarI khANa' nAmaka sthAna meM kAle patthara meM aneka koTara dikhAyI dete hai| lagabhaga 3550 sIDhiyoM para paMcezvarI kA sthAna AtA hai| abhI vartamAna meM 'jaya saMtoSImAM', 'bhArata mAtA kA maMdira', 'khoDiyAra mA~ kA maMdira', 'varuDI mA~ kA maMdira', 'mahAkAlI kA maMdira', tathA 'kAlikA mA~ kA maMdira' ke nAma se devakulikA AtI haiN| vahA~ se Age 3800 sIDhiyoM ke bAda uparakoTa ke kille kA daravAjA AtA hai jise devakoTa bhI kahA jAtA hai| usa daravAje para narazI kezavajI ne maMjila baMdhavAyI thii| jahA~ abhI vanasaMrakSaNa vibhAga kA kAryAlaya dekhane meM AtA hai| isa dvAra se aMdara praveza hote hI aneka jinAlayoM kI hAramAlA kA prAraMbha hotA hai| (1) zrI neminAthajI kI DhUMkaH isa kille ke mukhya dvAra se praveza karate hue bAyIM ora zrI hanumAna jI kI tathA dAyIM ora kAlabhairava jI kI devakulikA AtI hai| vahA~ se 15-20 kadama Age bAyIM ora zrI neminAthajI kI DhUMka meM jAne kA mukhya dvAra AtA hai, jahA~ 'zeTha zrI devacaMda lakSmIcaMdanI peDhI giranAra tIrtha' aisA likhita borDa lagAyA gayA hai| isa mukhya dvAra se adaMra praveza karate hue bAyIM aura dAyIM ora pujArI-caukIdAra-menejara Adi karmacAriyoM ke kamare haiN| vahA~ se Age jAne para bAyIM ora pAnI kI pyAU aura Upara nIce yAtriyoM ke vizrAma ke lie dharmazAlA ke kamare bane hue haiN| sAmane kI tarapha giranAra tIrtha Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAtriyoM ke lie zaucAlaya kI vyavasthA bhI rakhI gayI hai| dAyIM tarapha peDhI kA Aphisa AtA hai| Age yAtriyoM ke lie snAnagRha banAye hue hai| snAna karane ke lie garama pAnI kI vyavasthA bhI yahIM para hai| dAyIM ora pIne ke lie garama pAnI kI vyavasthA hai| vahA~ se Age giranAra maMDana zrI neminAtha paramAtmA ke mukhya jinAlaya ke dakSiNa dizA tarapha kA praveza dvAra AtA hai| yaha cauka 130 phuTa cauDA aura 170 phuTa lambA hai, jisameM mukhya jinAlaya kI pradakSiNA bhUmi meM 84 devakulikA haiN| jinAlaya ke dakSiNa dvAra ke bAhara hI dAyIM ora zrI aMbikAdevI kI devakulikA hai| giranAra mahAtIrtha tathA zrI neminAtha bhagavAna ke zAsana kI adhiSThAyikA devI zrI aMbikA devI kI yahA~ suMdara mUrti hai| usakA acintya prabhAva hai| jinAlaya meM praveza karane se pahale usake darzana avazya karane caahie| (ka) zrI neminAtha jinAlaya : zrI neminAtha bhagavAna (61 iMca) zrI neminAtha jinAlaya ke prAgaMNa meM praveza karate hI zrI neminAtha bhagavAna ke vizAla evaM bhavya gaganacuMbI zikharabaMdha jinAlaya ke darzana hote haiN| isa jinAlaya ke dakSiNa dvAra se praveza karate hI 41.6 phuTa cauDA aura 44.6 phuTa laMbA raMgamaMDapa AtA hai| usake mukhya garbhagRha meM giranAra giribhUSaNa zrI neminAtha paramAtmA kI manaharaNI zyAmavarNI nayanaramya pratimA birAjamAna hai| mUlanAyaka zrI neminAtha paramAtmA kI yaha pratimA pUre vizva meM vartamAna meM sabase prAcInatama pratimA hai| yaha pratimA 165750 varSa nyUna 20 koDAkoDI sAgaropama varSa prAcIna hai| zrI neminAtha bhagavAna ke nirvANa ke 2000 varSa bAda ratnasAra zrAvaka dvArA isa pratimA kI giranAra tIrtha meM pratiSThA karAI gayI thii| araboM varSa taka pA~caveM devaloka meM tathA zrI neminAtha prabhu kI hAjarI meM dvArikA nagarI meM zrI kRSNa ke jinAlaya meM 74 tritIrthI Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha pratimA pUjI gayI thii| yaha pratimA ratnasAra dvArA pratiSThita hone ke bAda 103250 varSa taka isI sthAna para pUjI jAyegI, aise zrI nemiprabhu ke vacana hone se pA~cave Are ke aMta taka yaha pratimA yahIM pUjI jaayegii| bAda meM zAsana devI aMbikA ke dvArA yaha pratimA pAtAla loka meM le jAkara pUjI jaayegii| isa taraha yaha pratimA tInoM loka meM pUjI jaayegii| lagabhaga 84786 varSa se yaha pratimA isI sthAna para birAjamAna hai| mUlanAyaka kI pradakSiNA bhUmi tathA raMgamaMDapa meM tIrthaMkara paramAtmA kI pratimAyeM tathA yakSa yakSiNI evaM guru bhagavaMtoM kI pratimAyeM birAjamAna haiN| isa raMgamaMDapa me Age 21 phuTa cauDA aura 38 phuTa lambA dUsarA raMgamaMDapa AtA hai, jisake madhya me gaNadhara bhagavaMtoM kI lagabhaga 840 caraNa pAdukA kI joDa alaga alaga do pabAsaNa para sthApita kI gayA hai| inakI pratiSThA vi.saM. 1694 caitra vadI dUja ke dina kI gayI hai| Asa pAsa tIrthaMkara paramAtmA kI pratimAyeM birAjamAna kI gayI haiN| isa jinAlaya ke bAhara pradakSiNA bhUmi meM pazcima dizA se zuru karate hue vi.saM. 1287 meM pratiSThA kie hue naMdIzvara dvIpa kA pATa, jinapratimAyeM, padmAvatI kI mUrti, sammetazikharajI tIrtha kA pATa, zatrujaya tIrtha kA pATa, zrI neminAtha paramAtmA ke jIvana caritra kA pATa, zrI mahAvIra svAmI kI pATaparaMparA kI caraNa pAdukA, jinazAsana ke vividha adhiSThAyaka deva-devI kI pratimA, zAsana devI aMbikA kI devakulikA, zrI neminAtha tathA zrI mahAvIra prabhu kI caraNa pAdukA, zrI vijayAnaMda sUrizvara (pU. AtmArAmajI) mahArAja kI pratimA Adi sthApita kI gayI haiN| pradakSiNA bhUmi ke eka kamare meM zrI AdinAtha bhagavAna, sAdhvI rAjImatIzrI Adi kI caraNa pAdukA tathA giranAra tIrtha kA jIrNoddhAra karane vAle pa.pU.A. nItisUri mahArAja kI pratimA birAjamAna hai| usI kamare meM eka bhUgarbha meM mUlanAyaka ke rUpa meM saMpratikAlIna, pragaTa prabhAvaka atyanta giranAra tIrtha Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayanaramya zrI amIjharA pArzvanAtha bhagavAna kI 61 iMca kI zveta varNI pratimA birAjamAna hai| prabhujI kI mukhamudrA aura hAtha ke nAkhUna kI atyanta nAjuka kArIgarI darzanArthiyoM ke mana ko hara letI hai| (kha) jagamAla goradhana kA jinAlaya : zrI AdinAtha bhagavAna (31 iMca) zrI neminAtha bhagavAna ke mukhya jinAlaya ke ThIka pIche zrI AdinAtha bhagavAna kA jinAlaya hai| isa jinAlaya kI pratiSThA poravADa jJAtIya zrI jagamAla goradhana dvArA A. vijayajinendrasUri mahArAja sAheba kI pAvana nizrA meM vi.saM. 1848 vaizAkha vadI 6 zukravAra ke dina karavAyI gayI thii| zrI jagamAla goradhana zrI giranArajI tIrtha para jinAlaya ke munIma kA kartavya nibhAkara jinAlayoM ke saMrakSaNa kA kArya karate the| zrI neminAtha bhagavAna jI TraMka kI pradakSiNA bhUmi se uttara dizA kI tarapha ke dvAra se bAhara nikalate hue anya TraMka ke jinAlayoM meM jAne kA mArga AtA hai| usameM sarvaprathama kAle pASANa kI U~cI U~cI sIDhiyA~ utarate hue bAyIM tarapha merakavazI kI TraMka AtI hai| (2) merakavazI kI TUkaH merakavazI kI TraMka ke mukhya jinAlaya meM praveza karane se pahale dAyeM hAtha kI tarapha 'paMcameru' kA jinAlaya AtA hai| (ka) paMcameru kA jinAlaya : zrI AdinAtha bhagavAna ( 9 iMca ) isa paMcameru jinAlaya kI racanA atyanta ramaNIya hai / isameM cAra tarapha ke cAra kone meM dhAtakI khaMDa ke do meru ora puSkarArdhadvIpa ke do meru tathA madhya meM jaMbUdvIpa kA eka meru isa taraha pA~ca meruparvata kI sthApanA kI gayI hai| jisameM pratyeka meru para caturmukhI pratimAyeM padharAyI gayI haiM / jinakI pratiSThA vi.saM. 1859 meM kI gayI hai aisA lekha hai / 76 tritIrthI Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (kha) adabadajI kA jinAlaya : zrI AdinAtha bhagavAna ( 138 iMca) paMcameru ke jinAlaya se bAhara nikalakara merakavazI ke mukhya jinAlaya meM praveza karane se pahale bAyeM hAtha para zrI AdinAtha bhagavAna kI padmAsana mudrA meM birAjamAna mahAkAyapratimA ko dekhate hI zatrujaya girirAja kI nava DhUMka meM virAjamAna adabadajI dAdA kA smaraNa hone se isa jinAlaya ko bhI adabadajI kA jinAlaya kahA jAtA hai| yaha pratimA zyAmavarNa ke pASANa se banI hai aura isa para zvetavarNa kA lepa kiyA gayA hai| isa mUrti kI baiThaka meM Age 24 tIrthaMkara paramAtmA kI mUrtivAlA pASANa vi.saM. 1438 meM pratiSThA ke eka lekhayukta pIlA pASANa hai| (ga) merakavazI kA mukhya jinAlaya : sahastraphaNA pArzvanAtha bhagavAna isa jinAlaya ke mukhya dvAra meM praveza karate hI chata meM vividha kalAkRti yukta bArIka kArIgarI AzcaryakArI lagatI hai| kArIgarI dekhate hI delavADA ke sthApatyoM kI yAda tAjA ho jAtI hai| isa bAvanajinAlaya meM mUlanAyaka zrI sahastraphaNA pArzvanAtha bhagavAna haiM, jinakI pratiSThA vi.saM. 1859 meM pa.pU.A. jinendrasUri mahArAja sAheba ne krvaayii| isa bAvanajinAlaya kI pradakSiNA bhUmi meM bAyIM ora se ghUmane para pIle patthara meM vi.saM. 1442 meM khudavAI gaI caubIza tIrthaMkaroM kI mUrtiyoM vAlA aSTApadajI kA paTa hai| Age madhya bhAga meM jo baDI devakulikA AtI hai, usameM aSTApadajI kA jinAlaya banAyA gayA hai| jisameM cattArI-aTha-dasa-doya isa taraha cAra dizA meM kramaza: 4-8-10-2 pratimAjI padharAkara aSTApada kI racanA kI gaI hai| vahA~ se Age mUlanAyaka ke ThIka pIche kI devakulikA meM zrI mahAvIra svAmI birAjamAna haiN| vahA~ se uttara dizA kI tarapha Age bar3hate hue pratyeka devakulikA ke Age kI cauka kI chata meM atyanta manohara kArIgarI mana ko khuzakAraka banatI hai| Age uttaradizA kI tarapha, madhya giranAra tIrtha 77 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM sthita baDI devakulikA meM zrI zAMtinAtha bhagavAna kI caturmukhI pratimAjI birAjamAna hai| isa jinAlaya ke mukhya dvAra se bAhara nikalakara bAyIM tarapha mur3ate hI sagarAma sonI kI DhUMka meM jAne kA rAstA AtA hai tathA sAmane kI dIvAra ke pIche nayA kuMDa hai| (3) sagarAma sonI kI TraeNka : zrI sahastraphaNA pArzvanAtha bhagavAna merakavazI kI TraeNka se bAhara nikalakara uttaradizA ke dvAra se sagarAmasonI kI DhUMka meM praveza hotA hai| isa bAvana jinAlaya ke mukhya jinAlaya meM do maMjila vAlA atyanta manohara raMgamaMDapa hai| isa raMgamaMDapa se mUlanAyaka ke garbhagRha meM praveza karate hI sAmane zrI sahastraphaNA pArzvanAtha bhagavAna kI pratimA birAjamAna hai jisakI pratiSThA vi.saM. 1859 jyeTha suda 7 guruvAra ke dina A. jinendrasUri mahArAja sAheba ne krvaayii| anya jinAlayoM ke garbhagRha kI U~cAI kI apekSA isa jinAlaya ke garbhagRha kI aMdara kI U~cAI kucha vizeSa hai| isa garbhagRha ke chata kI U~cAI 35 se 40 phuTa hai| giranAra mahAtIrtha ke jinAlayoM meM isa jinAlaya kA zikhara sabase U~cA hai| isa jinAlaya kI pradakSiNA bhUmi meM uttaradizA kI tarapha ke dvAra se bAhara nikalate hI kumArapAla kI DhUMka meM jAne kA rAstA AtA hai| isa mArga kI dAyIM ora DAkTara kuMDa tathA giradhara kuMDa AtA hai| (4) kumArapAla kI TraeNka : zrI abhinaMdana svAmI bhagavAna kumArapAla kI DhUMka meM praveza karate hI mukhya jinAlaya ke cAroM ora bahuta baDA prAMgaNa dikhatA hai| isa prAMgaNa se jinAlaya meM praveza karane para eka vizAla raMgamaMDapa AtA hai jisameM Age eka dUsarA raMgamaMDapa AtA hai| isa jinAlaya ke mUlanAyaka abhinaMdana svAmI hai| inakI pratiSThA vi.saM. 1875 78 tritIrthI Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAkha suda 7 zanivAra ke dina A . jinendrasUri mahArAja sAheba ne karavAyI thii| isa jinAlaya ke uttara dizA kI tarapha ke prAMgaNa meM eka der3akI nAmaka bAvar3I hai| khiDakI se bAhara nikalane para bhImakuMDa AtA hai| bhImakuMDa : yaha kuMDa bahuta vizAla hai| yaha lagabhaga 70 phuTa laMbA aura 50 phuTa cauDA hai / yaha kuMDa 15 vIM zatAbdI meM banA ho, aisA lagatA hai| sakhta garmI meM bhI isa kuMDa kA jala zItala rahatA hai| isa kuMDa kI eka dIvAra ke eka pASANa meM zrI jinapratimA tathA hAtha joDakara khar3e hue zrAvaka zrAvikAoM kI pratimA khodI huI dikhAI detI hai| kuMDa ke kinAre se Age baDhane para nIce utarane ke lie sIDhiyA~ AtI hai / bAyeM hAtha kI dIvAra ke jharokhe meM zrI neminAtha bhagavAna kI tathA dAyeM hAtha ke jharokhe meM aMbikA devI kI pratimA birAjamAna hai / vahA~ se Age calane para zrI candraprabhasvAmI kA jinAlaya AtA hai| 1 (5) zrI candraprabhasvAmI kA jinAlaya : zrI candraprabhasvAmI bhagavAna zrI candraprabhasvAmI kA yaha jinAlaya ekAMta me AyA hai| isa jinAlaya meM zrI candraprabhasvAmI bhagavAna kI pratimA kI pratiSThA vi.saM. 1701 meM huI / usa jinAlaya kI uttaradizA se 30-35 sIDhiyA~ nIce utarane para gajapada kuMDa AtA hai / gajapada kuMDa : zrI zatruMjaya tIrtha kI sparzanA karane, zrI raivatagiri ko namaskAra karake, gajapada kuMDa meM snAna karanevAle ko punaH janma nahIM lenA par3atA hai, aisI mAnyatA hai isa kuMDa kI / yaha gajapada kuMDa 'gajendrapada kuMDa' tathA 'hAthI pAdukA kuMDa' ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| isa kuMDa ke eka stambha meM jinapratimA khodI huI hai| zrI zaMtrujaya mAhAtmya ke anusAra jaba zrI bharatacakravartI aura gaNadhara bhagavaMta Adi pratiSThA ke lie giranAra Aye, taba zrI neminAtha prAsAda kI pratiSThA ke lie indra mahArAja giranAra tIrtha 79 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI airAvata hAthI para Arur3ha hokara aae| usa samaya prabhu ke snAnAbhiSeka ke lie airAvata hAthI ke dvArA bhUmi para eka pA~va se dabAkara kuMDa banAyA gayA thaa| isameM tInoM jagata kI viziSTa nadiyoM kA jala AyA thaa| usa jala se indra mahArAjA ne prabhu kA abhiSeka kiyA thaa| isa jala ke pAna aura snAna se aneka roga naSTa hote haiN| isa jala se prabhu kA abhiSeka karane se bhakta ke karmamala dUra hote haiM aura muktipada prApta hotA hai| isa kuMDa meM 14 hajAra nadiyoM kA pravAha devoM ke prabhAva se AtA hai| isa kuMDa ke darzana karake kumArapAla DhUMka kI khiDakI se aMdara praveza kara, zrI neminAthajI kI DhUMka se bAhara nikalakara punaH UparakoTa ke mukhya dvAra ke pAsa ke rAste para A sakate haiN| isa mukhya dvAra ke sAmane 'manoharabhuvanavAlI' dharmazAlA ke kamaroM ke pAsa se sUrajakuMDa hokara zrI 'mAnasaMga bhojarAja' ke jinAlaya meM jA sakate haiN| (6) mAnasaMga bhojarAja kA jinAlaya : zrI saMbhavanAtha bhagavAna yaha jinAlaya kaccha-mAMDavI ke vIzA osavAla zA. mAnasaMga bhojarAja ne banavAyA thaa| isameM mUlanAyaka zrI saMbhavanAtha bhagavAna kI suMdara pratimA birAjamAna hai| isa jinAlaya meM jAne se pahale mArga meM AnevAlA sUrajakuMDa bhI mAnasaMga ne hI banavAyA thaa| jUnAgaDha gA~va meM AdinAtha bhagavAna ke jinAlaya kI pratiSThA bhI mAnasaMga ne vi.saM. 1901 meM karavAyI thii| isa jinAlaya ke darzana karake bAhara nikalakara mukhyamArga para uttaradizA kI tarapha Age jAne para dAyIM tarapha vastupAla tejapAla kI TraMka AtI hai| (7) vastupAla tejapAla kA jinAlaya : zrI zAmalA pArzvanAtha bhagavAna isa jinAlaya meM eka sAtha paraspara juDe hue tIna jinAlaya haiN| ye jinAlaya gurjara deza ke maMtrIzvara vastupAla tejapAla ke dvArA vi.saM. 1232 se 1242 ke samaya meM banavAye gaye the| jisameM abhI mUlanAyaka zAmalA 80 . tritIrthI Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArzvanAtha bhagavAna birAjamAna hai| isakI pratiSThA vi.saM. 1306 vaizAkha suda 3 zanivAra ke dina A. pradyumnasUri mahArAja sAheba kI mukhya paraMparA meM zrI devasUri ke ziSya zrI jayAnaMda mahArAja sAheba ne kI thii| isa jinAlaya ke madhya ke maMdira kA raMgamaMDapa 29.5 phuTa cauDA aura 53 phuTa laMbA hai, tathA AsapAsa ke donoM jinAlaya ke raMgamaMDapa 385 phuTa samacatuSTa haiN| mukhya jinAlaya kI bAyIM ora ke jinAlaya meM samacatuSTha samavasaraNa meM caturmukhI bhagavAna birAjamAna hai, jisameM tIna pratimA zrI pArzvanAtha bhagavAna kI vi.saM. 1556 ke sAla ke aura cauthI pratimA zrI candraprabhasvAmI bhagavAna kI vi.saM. 1485 kI sAla ke ullekha vAlI hai| dAyIM tarapha ke jinAlaya meM golameru ke Upara caturmukhI bhagavAna birAjamAna haiM jisameM pazcimAbhimukha zrI supArzavanAtha, uttara aura pUrvAbhimukha zrI neminAtha bhgvaan| ye tIna pratimAyeM vi.saM. 1543 ke sAla kI haiN| isameM dakSiNAbhimukhI zrI candraprabhasvAmI bhagavAna kI pratimA birAjamAna hai| isa meru kI racanA pIle raMga ke pASANa se kI gayI hai| (8) gumAstA kA jinAlaya : zrI saMbhavanAtha bhagavAna (19 iMca) vastupAla tejapAla ke jinAlaya ke pIche ke prAMgaNa meM unakI mAtA kA jinAlaya hai| jo gumAstA kA jinAlaya ke nAma se prasiddha hai| isa maMdira ke mUlanAyaka zrI saMbhavanAtha bhagavAna hai| kaccha-mAMDavI ke gulAbazAha ne yaha jinAlaya banavAyA thA, isa kAraNa se yaha jinAlaya gulAbazAha maMdira ke nAma se bhI pahacAnA jAtA hai| ise 'vastupAla kI mAtA' kA jinAlaya bhI kahA jAtA hai| (9) saMpratirAjA kI DhUMka : zrI neminAtha bhagavAna vastupAla tejapAla ke jinAlaya se bAhara nikala kara uttaradizA kI tarapha saMpratirAjA kI DhUMka AtI hai| zrI candraguptamaurya ke vaMza meM hue azoka giranAra tIrtha Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke pautra magadhasamrATa saMprati mahArAjA hue the| unhoMne A. suhastisUri mahArAja ke sadupadeza se jaina dharma svIkAra kiyA thaa| vaha lagabhaga vi.saM. 226 ke AsapAsa ujjaina nagarI meM rAjya karate the| unhoMne savAlAkha jinAlaya aura savA karoDa jinapratimAyeM bharavAyI thiiN| saMpratirAjA dvArA banavAye gaye isa jinAlaya meM mUlanAyaka zrI neminAtha bhagavAna birAjamAna hai| yaha pratimA vi.saM. 1519 meM pratiSThita hone kA ullekha milatA hai| mUlanAyaka ke garbhagRha ke bAhara ke jharokhe meM devI kI pratimA hai aura pratimA ke sAmane ke jharokhe meM neminAtha bhagavAna ke zAsana adhiSThAyaka deva gomedha yakSa kI pratimA birAjamAna hai| isake sivAya raMgamaMDapa meM 54 iMca ke khar3e kAussagga vAlI pratimA sahita anya 24 nayanamya pratimAyeM virAjamAna haiN| isa raMgamaMDapa ke bAhara bhI bar3A raMgamaMDapa banavAyA gayA hai| (10) jJAnavAva kA jinAlaya : zrI saMbhavanAtha bhagavAna ( 16 iMca) saMpratirAjA ke jinAlaya ke pAsa uttaradizA kI tarapha nIce utarate hue pAsa meM hI dAyeM hAtha kI tarapha ke dvAra meM praveza karate hI prathama maidAna meM jJAnavAva hai| isa cauka meM uttaradizA kI tarapha ke dvAra se andara praveza karate hI caturmukhajI kA jinAlaya AtA hai jo zrI saMbhavanAtha bhagavAna ke nAma se pahacAnA jAtA hai evaM jisameM mUlanAyaka zrI saMbhavanAtha bhagavAna hai| jJAnavAva jinAlaya ke darzana karake dakSiNadizA kI tarapha Upara caDhakara punaH saMpratirAjA ke jinAlaya ke pAsa se lagabhaga 50 sIDhiyA~ caDhane para koTa kA daravAjA AtA hai| usameM se bAhara nikalate hI lagabhaga 50 sIDhiyA~ caDhane para bAyIM tarapha 'zeTha dharamacanda hemacanda' kA jinAlaya AtA hai| (11) zeTha dharamacanda hemacanda kA jinAlaya : zrI zAMtinAtha bhagavAna uparakoTa ke daravAje se bAhara nikalane ke bAda sarvaprathama 'zeTha dharamacanda hemacanda' kA jinAlaya AtA hai| jise 'khAr3A kA jinAlaya' bhI tritIrthI Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahA jAtA hai| isa jinAlaya meM mUlanAyaka zrI zAMtinAtha bhagavAna hai| mAMgarola gA~va ke dassA zrImAlI vaNika zeTha zrI dharamacanda hemacanda dvArA vi.saM. 1932 meM isa jinAlaya kI marammata va zobhAvRddhi kA kArya karavAyA gyaa| (12) mallavAlA jinAlaya : zrI zAMtinAtha bhagavAna ( 21 iMca ) 'zeTha dharamacanda hemacanda' ke jinAlaya se Age lagabhaga 35 se 40 sIDhiyA~ caDhane para dAyIM tarapha 'mallavAlA jinAlaya' AtA hai| isameM mUlanAyaka zrI zAMtinAtha bhagavAna haiM / isakA uddhAra jorAvaramallajI ke dvArA huA thA, isalie yaha jinAlaya mallavAlA jinAlaya ke nAma se pahacAnA jAtA hai| rAjula guphA : 'mallavAlA jinAlaya' se dakSiNadizA kI tarapha thor3I sIDhiyA~ Age jAte hI patthara kI eka baDI zilA ke nIce jhukakara jAne se vahA~ para lagabhaga 1.5 se 2 phuTa U~cAIvAlI rAjula - ra - rahanemi kI mUrti sthApita hone ke kAraNa yaha sthAna 'rAjula kI guphA' ke nAma se pahacAnA jAtA hai| (13) caumukhajI jinAlaya : zrI neminAtha bhagavAna (25 iMca ) caumukhajI ke jinAlya meM vartamAna meM uttarAbhimukha mUlanAyaka zrI neminAtha bhagavAna, pUrvAbhimukha zrI supAzvanAtha bhagavAna, dakSiNAbhimukha zrI candraprabhasvAmI bhagavAna, aura pazcimAbhimukha zrI munisuvratasvAmI haiM / inakI pratiSThA vi.saM. 1511 meM A . jinaharSasUri mahArAja sAheba ne karavAyI thI / yaha jinAlaya ' zrI zAmalA pArzvanAtha' ke nAma se bhI jAnA jAtA hai / pUrva kAla meM yahA~ mUlanAyaka zrI zAmalA pArzvanAtha bhagavAna hone kI saMbhAvanA rahI hogI / isa jinAlaya ke aMdara ke pabAsaNa ke cAroM kone me samakoNa staMbha ke pratyeka staMbha meM 24-24 pratimAyeM, isa taraha kula 96 pratimAyeM khodI huI haiN| ye cAra staMbha caurI ke samAna dikhane ke kAraNa isa jinAlaya giranAra tIrtha 83 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko 'caurIvAlA jinAlaya' bhI kahA jAtA hai| isa caumukhajI jinAlaya se Age lagabhaga 70-80 sIDhiyA~ caDhane para bAyIM tarapha sahasAvana zrI neminAtha bhagavAna kI dIkSA-kevalajJAna kalyANaka bhUmi kI tarapha jAne kA mArga AtA hai| aura dAyIM tarapha 15-20 sIDhiyA~ caDhane para 'gaumukhIgaMgA' nAmaka sthAna AtA hai| (14) rahanemi kA jinAlaya : zrI siddhAtmA rahanemijI (51 iMca) gaumukhIgaMgA ke sthAna se lagabhaga 350 sIDhiyA~ Upara caDhane para dAyIM tarapha rahanemi kA jinAlaya AtA hai| isa jinAlaya ke mUlanAyaka siddhAtmA zrI rahanemi kI zyAmavarNI pratimA birAjamAna hai| akhila bhArata meM prAyaH ekamAtra yahI jinAlaya hai jahA~ arihaMta paramAtmA na hote hue bhI siddhAtmA zrI rahanemi kI pratimA mUlanAyaka ke rUpa meM birAjamAna hai| zrI rahanemi bAIsaveM tIrthakara zrI neminAtha bhagavAna ke choTe bhAI the| jinhoMne dIkSA lekara giranAra kI pavitra bhUmi meM saMyamasAdhanA karake, sahasAvana meM kevalajJAna aura mokSapada prApta kiyA thaa| aMbAjI kI TraeNka : rahanemi ke jinAlaya se Age lagabhaga 535 sIDhiyA~ caDhane para aMbAjI kI DhUMka AtI hai| yahA~ aMbikA devI kI pratimA birAjamAna kI gaI hai| isa maMdira ke pIche zrI neminAtha bhagavAna kI pAdukAyeM sthApita kI gaI haiN| gorakhanAtha kI TraeNka : aMbAjI kI DhUMka se lagabhaga 100 sIDhiyA~ utarakara ke punaH 300 sIDhiyA~ caDhane para gorakhanAtha kI DhUMka AtI hai| isa DhUMka para zrI neminAtha bhagavAna kI vi.saM. 1927 vaizAkha suda 3 zanivAra ke lekhavAlI pAdukA sthApita kI gayI hai| oghaDa TraeNka (cauthI TraeNka) : Age 800 sIDhiyA~ utarakara oghaDa TraeNka jAne kA rAstA AtA hai| isa oghaDa DhUMka para jAne ke lie koI tritIrthI Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sIDhiyA~ nahIM hai, isa DhUMka para eka baDI zilA para zrI neminAtha bhagavAna kI pratimA aura dUsarI zilA para caraNa pAdukA khodI gaI hai| pA~cavI TraeNka (mokSa kalyANaka TraeNka ) : cauthI DhUMka se lagabhaga 390 sIDhiyA~ Upara caDhane para pA~cavI DhUMka kA zikhara AtA hai| giranAra mAhAtmya ke anusAra isa pA~cavI DhUMka para pUrvAbhimukha paramAtmA kI pAdukA vi.saM. 1897 ke prathama Asoja vada 7 guruvAra ko zA. devacaMda lakSmIcaMda dvArA pratiSThA karavAne kA ullekha hai| ina pAdukAoM ke Age aba ajainoM dvArA dattAtreya bhagavAna kI pratimA sthApita karane meM AI hai| usa mUrti ke pIche kI dIvAra meM pazcimAbhimukha zrI neminAtha bhagavAna kI pratimA khodI huI hai| jisako hindUdharmI zaMkarAcArya kI mUrti mAnate haiN| abhI ye TraeNka dattAtreya ke nAma se prasiddha hai| isa TUMka kA saMcAlana hindU mahaMta ke dvArA kiyA jAtA hai| isa DhUMka se nIce utarakara mukhya sIDhI para Akara vApisa jAne ke rAste ke badale bAeM hAtha kI tarapha lagabhaga 350 sIDhiyA~ utarate hI 'kamaMDakuMDa' nAmaka sthAna AtA hai| kamaMDakuMDa : isa kuMDa kA saMcAlana hindU mahaMta ke dvArA hotA hai| yahA~ nitya agni kI dhUnI pragaTa hotI hai| kamaMDakuMDa se naiRtya kone meM jaMgala ke mArga se ratanabAga kI tarapha jA sakate haiN| yaha rAstA vikaTa aura devAdhiSThita sthAna hai, jahA~ AzcaryakAraka vanaspatiyA~ haiN| isa ratanabAga meM ratanazilA para zrI neminAtha prabhu ke deha kA agnisaMskAra huA thaa| isa kamaMDakuMDa se anasUyA kI chaThI TraMka aura mahAkAlI kI sAtavIM DhUMka para jA sakate haiN| vahA~ se lagabhaga 1200 sIDhiyA~ nIce utarane para sahasAvana kA vistAra AtA hai| (15) sahasAvana (sahastrAmravana): zrI neminAtha bhagavAna kI dIkSAkevalajJAna bhUmi sahasAvana meM bAlabrahmacArI zrI neminAtha bhagavAna kI dIkSA aura giranAra tIrtha 85 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalajJAna kalyANaka hue haiN| sahasAvana ko 'sahastrAmravana' bhI kahA jAtA hai, kyoMki yahA~ hajAroM Ama ke ghaTAdAra vRkSa haiN| yaha bhUmi neminAtha bhagavAna ke dIkSA avasara ke vairAgyarasa kI suvAsa se mahakatI aura kaivalyalakSmI kI prApti ke bAda samavasaraNa meM baiThakara dezanA dete hue prabhu kI paiMtIsa atizayayukta vANI ke zabdoM se sadA gUMjatI rahatI hai| isa sahasAvana meM zrI neminAtha prabhu kI, dIkSA kalyANaka tathA kevalajJAna kalyANaka kI bhUmi ke sthAna para prAcIna deva kulikAoM meM prabhujI kI pAdukAyeM parAyI huI haiN| usameM kevalajJAna kI devakulikA meM to zrI rahanemijI tathA sAdhvI rAjImati zrIjI kI yahA~ se mokSa meM jIne ke kAraNa unakI pAdukAyeM bhI birAjamAna hai| lagabhaga 40-45 varSa pUrva tapasvI samrATa pa.pU. A. himAMzusUri mahArAja pahalI TraMka se isa kalyANaka bhUmi kI sparzanA karane ke lie vikaTa pagadaMDI ke mArga se Ate the| usa samaya koI bhI yAtrika isa bhUmi kI sparzanA karane kA sAhasa nahIM karatA thA / isalie AcArya bhagavata ke mana meM vicAra AyA ki 'yadi isI taraha isa kalyANaka bhUmi kI upekSA hogI to isa aitihAsika sthAna kI surakSA khatare meM par3a jaaegii'| basa isa samaya koI divyapreraNA ke bala se mahAtmA ne isa bhUmi para do jinAlayoM kA nirmANa karane kA vicAra kiyaa| unake athaka puruSArtha se sahasAvana meM jagaha prApta kara kevalajJAna kalyANaka ke pratIka ke rUpa meM samavasaraNa jinAlaya kA nirmANa huA / (16) samavasaraNa jinAlaya : zrI neminAtha bhagavAna (35 iMca ) isa samavasaraNa jinAlaya meM caturmukhajI ke mUlanAyaka zyAmavarNI saMpratikAlIna zrI neminAtha bhagavAna kI pratimA birAjamAna hai| isa pratimA kI pratiSThA vi.saM. 2040 caitra vada pA~cama ke dina pa.pU. A. himAMzusUri mahArAja, pa.pU.A.nararatnasUri mahArAja, pa.pU. A. kalApUrNasUri mahArAja tathA 86 tritIrthI Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa.pU. hemacandra vijaya jI gaNivarya mahArAja Adi vizAla sAdhu-sAdhvI samudAya kI pAvana nizrA meM huI thii| isa samavasaraNa jinAlaya meM praveza karate hI sAmane samavasaraNa kI sIDhiyA~ caDhakara Upara jAte hI madhya meM azoka vRkSa ke nIce caturmukhajI prabhujI ke biMboM ko nihArakara hRdaya pulakita ho jAtA hai| isa samavasaraNa ke sAmane raMgamaMDapa meM atIta caubIsI ke isa tIrthakara sahita zyAmavarNI zrI neminAtha paramAtmA tathA unake sAmane anAgata caubIsI ke caubIsa tIrthaMkara sahita pItavarNI zrI padmanAbha paramAtmA kI nayanaramya pratimAyeM birAjamAna haiN| anya raMgamaMDapa meM jIvita svAmI zrI neminAtha bhagavAna tathA siddhAtmA zrI rahanemi kI pratimAyeM, viziSTa kalAkRti yukta kASTha kA samavasaraNa jinAlaya tathA pratyeka raMgamaMDapa meM zrI neminAtha bhagavAna ke 66 gaNadhara bhagavatoM kI pratimAyeM sthApita kI gayI haiN| isake sivAya jinAlaya meM praveza karate hI raMgamaMDapa meM bAyIM ora zAsana adhiSThAyaka deva zrI gomedha yakSa tathA dAyIM ora zrI aMbikA devI kI pratimAyeM birAjamAna haiN| anya raMgamaMDapa meM pa.pU.A. himAMzusUri mahArAja ke jyeSTha pUjyoM kI pratikRti tathA caraNa pAdukA birAjamAna hai| samavasaraNa ke pIche nIce guphA meM zrI neminAtha paramAtmA kI atyanta manohara pratimA (21 iMca) birAjamAna hai| pa.pU.A. himAMzusUri mahArAja sAheba dvArA prerita 'zrI sahasAvana kalyANakabhUmi tIrthoddhAra samiti' jUnAgaDha dvArA samavasaraNa maMdira kA nirmANa kiyA gayA hai| yahA~ yAtrI vizrAma, bhojana, bhAtA, dharmazAlA Adi kI pUrNa vyavasthA hai| isa samavasaraNa jinAlaya se bAhara nikalakara sIDhiyA~ utarate hI dAyIM ora isa jinAlaya ke preraNAdAtA pa.pU.A. himAMzusUri mahArAja sAheba kI aMtima saMskAra kI bhUmi AtI hai| jahA~ AcArya zrI kI pratimA aura giranAra tIrtha Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNa pAdukA virAjamAna hai| isa aMtimasaMskAra bhUmi se 60 sIDhiyA~ utarate hI do rAste Ate hai, jinameM bAyIM ora ke mArga se 3000 sIDhiyA~ utarakara lagabhaga AdhA kilomITara calane para talahaTI AtI hai| dAyIM ora 10 sIDhiyA~ utarate hI bAyIM ora bugadA kI dharmazAlA AtI hai jahA~ se 30 sIDhiyA~ utarate hI bAyIM ora zrI neminAtha paramAtmA kI kevalajJAna kalyANaka kI prAcIna devakulikA AtI hai| (17) zrI neminAtha paramAtmA kI kevalajJAna kalyANaka kI prAcIna deharIH isa kevalajJAna kalyANaka kI deharI ke madhya meM zrI neminAtha prabhu kI caraNa pAdukA tathA usake pAsa unake ziSya muni zrI rahanemi tathA sAdhvI rAjImatijI kI pAdukAyeM birAjamAna hai| isa deharI se 30 sIDhiyA~ utarate hI bAyI ora zrI neminAtha paramAtmA kI dIkSA kalyANaka kI prAcIna deharI AtI hai| (18) zrI neminAtha paramAtmA kI dIkSA kalyANaka kI prAcIna deharI: yaha dIkSA kalyANaka kI prAcIna deharI eka vizAla cauka meM sthita hai| isameM zrI neminAtha prabhu kI zyAmavarNI caraNa pAdukA hai| aneka mumukSu AtmAyeM dIkSA lene ke pUrva isa pAvana bhUmi kI sparzanA karane avazya Ate haiN| isa dIkSA kalyANaka bhUmi ke sAmane vAlmikI guphA tathA bAyeM hAtha se nIce utarate hI bharatavana, giranAra guphA, hanumAnadhArAdi hindU sthAna Ate haiN| vahA~ se nIce utarate hI parikramA ke rAste meM AnevAlA 'jhINAbAvA kI maDhI' ke sthAna para pahu~cA jA sakatA hai| isa dIkSA kalyANaka kI deharI se dAyIM ora vApisa 70 sIDhiyA~ Upara caDhate hI dAyIM ora talahaTI kI tarapha jAne kA mArga AtA hai| jisa mArga para lagabhaga 1800 sIDhiyA~ utarate hI rAyaNa vRkSa ke nIce eka pyAU tritIrthI 88 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtI hai jahA~ ubale hue pAnI kI vyavasthA bhI upalabdha hai| vahA~ se 1200 sIDhiyA~ utarakara lagabhaga AdhA kilomITara calakara jAne para giranAra kI talahaTI AtI hai| sahastrAmravana meM zrI neminAtha prabhu ke kevalajJAna aura dIkSA kalyANaka ke alAvA bhI anya aitihAsika prasaMga hue hai| * sahasAvana meM karoDoM devatAoM ke dvArA zrI neminAtha bhagavana kA prathama tathA aMtima samavasaraNa racAyA gayA thaa| sahasAvana meM sAdhvI rAjImatIjI tathA zrI rahanemi ne mokSa pada prApta kiyA thaa| sahasAvana meM zrI kRSNavAsudeva ke dvArA suvarNa aura ratnamaya pratimAjI yukta tIna jinAlayoM kA nirmANa karAyA gayA thaa| * sahasAvana meM sone ke caitya meM manohara caubIzI kA nirmANa karavAyA gayA thaa| sahasAvana ke pAsa lakSArAma meM eka guphA meM tInoM kAla kI caubIsI ke bahottara tIrthaMkara bhagavAna kI pratimAyeM birAjamAna kI gayI haiN| giranAra tIrtha Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI giranAra mahAtIrtha kI 99 yAtrA kI vidhi zrI giranAra mahAtIrtha bhUtakAla meM anaMta tIrthaMkaroM ke kalyANaka, vartamAna caubIsI ke bAIsaveM tIrthaMkara zrI neminAtha paramAtmA kI dIkSAkevalajJAna aura mokSa kalyANaka aura AnevAlI caubIsI ke 24 tIrthaMkaroM ke mokSa kalyANaka yahA~ hone se pAvana bhUmi banI huI hai| isa mahAtIrtha kI 99 yAtrA kI vidhi ke lie zAstroM meM koI vizeSa ullekha nahIM AtA hai / parantu pazcimi bhArata meM tIrthaMkara ke mAtra ye tIna kalyANaka hI hone ke kAraNa isa mahAkalyANakArI bhUmi ke darzana pUjana aura sparzanA dvArA aneka bhavyAtmA AtmakalyANa kI ArAdhanA meM vizeSa vega lA sake usake lie puSTa AlaMbana svarupa giranAra girivara kI 99 yAtrAoM kA Ayojana kiyA jAtA hai| giranAra ke pA~ca caityavaMdana tathA 99 yAtrA (1) jaya talahaTI meM AdinAtha bhagavAna ke jinAlaya meM / (2) jaya talahaTI meM neminAtha paramAtmA kI caraNa pAdukA ke sAmane / (3) phira yAtrA karake neminAtha dAdA kI prathama TraMka meM mUla nAyaka / (4) mukhya derAsara ke pIche AdinAtha ke maMdira meM / (5) amijharA pAzrvanAtha kA caityavaMdana karanA athavA neminAtha paramAtmA kI caraNa pAdukA ke saamne| vahA~ se sahasAvana (dIkSA - kevalajJAna kalyANaka), athavA jaya talahaTI Ane para prathama yAtrA pUrNa huI tritIrthI 90 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahalAtI hai| phira vApisa jaya talahaTI se athavA sahasAvana se Upara caDhate samaya pUrvAnusAra do caityavaMdana krnaa| isa taraha donoM meM se kisI bhI sthAna se punaH dAdA kI TraeNka ke darzana caityavaMdana karake ina donoM meM se kisI bhI sthAna se nIce utarane para dUsarI yAtrA ginI jaaegii| kramazaH isake anusAra 108 dAdA kI DhUMka kI sparzanA karanI Avazyaka hai| giranAra tIrtha Page #107 -------------------------------------------------------------------------- Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaGkezvara tIrtha OMhI ahaM zrI zaMkhezvara pArzvanAthAya namaH mUlanAyaka pArzvanAtha bhagavAna Page #109 -------------------------------------------------------------------------- Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrtha kA aitihAsika varNana zaMkhezvara eka ati prAcIna tIrtha hai| yaha gujarAta ke mahasANA jile meM sthita hai| mahasANA se 60 kilomITara kI dUrI para zaMkhezvara nAmaka sthAna hai| bhagavAna zrI pArzvanAtha kI sabase prAcInatama pratimA zaMkhezvara meM hai| zaMkhezvara pArzvanAtha kI pratimA ko karor3oM devatAoM aura manuSyoM dvArA pUjA gayA tathA unheM icchita siddhiyA~ evaM phala prApta hue| zvetavarNa kI yaha mahAmanohara pratimAjI sabhI pratimAoM meM prAcIna jinabiMba hai| kalAtmaka parikara se jinabiMba kI mohakatA A~khoM se prabhudarzana se haTane nahIM detI hai| isa mUrti para sAta manohara phaNa alaMkRta haiM jo mUrti ko lAvaNyamayI banAte haiN| pratimA kA anupama rUpa hRdaya meM bhakti kI lahareM utpanna karatA hai| 71 iMca kI virATakAya pratimAjI kA darzana vikAroM ko dUra karatA haiN| aMtara meM prakAza phailAtA hai| padmAsana meM virAjita pArzvaprabhu ke darzana kara bhakta kA citta prasanna ho jAtA hai| ___prAcIna aitihAsika saMdarbho ke anusAra pArzvanAtha bhagavAna kI pratimA karor3oM varSa purAnI hai| gata cauvIsI ke naveM tIrthaMkara zrI dAmodara svAmI kI dezanA ke samaya ASADhI nAmake zrAvaka ne svAmI se pUchAhe bhagavana! merI mukti kaise hogI? kyA tIrthaMkara paramAtmA ke kAla meM mujhe mukti prApta hogI? taba dAmodara svAmI ne kahA- he ASAr3hI zrAvaka! terI mukti AvatI (anAgata) cauvIsI ke tevIsaveM tIrthaMkara pArzvanAtha kI ArAdhanA karane se hogii| usa samaya tuma AryaghoSa nAmaka gaNadhara banakara mukti prApta kroge| ataH abhI bahuta samaya hai| kintu, zrAvaka ke hRdaya ne zaGkezvara tIrtha Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArzva prabhu kI ArAdhanA karane kI ThAna lii| hRdaya kI anubhUti se pArzvaprabhu ke darzana huye| taba zrAvaka ne pUchA- svAmI! mujhe jisa tIrthaMkara kI ArAdhanA karanI hai, kyoM nahIM unakI pratimA maiM Aja hI taiyAra kara ArAdhanA prArambha kara duuN| usa samaya dAmodara svAmI ne apane zrAvaka ko sahaja svIkRti dI aura ASAr3hI zrAvaka ne sapheda motiyoM ke cUrNa se bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA taiyAra kI aura ArAdhanA prArambha kara dii| varSoM ArAdhanA karane ke bAda ASADhIbhUta zrAvaka kA kAla pUrA hone para pratimAzuddha cAritra kA pAlana karane vAlA zrAvaka saudharma devaloka ke devI vaibhava kA svAmI bnaa| prathama devaloka ke devoM ko avadhijJAna se svanirmita isa pratimA ke darzana huye aura vahA~ isa pratimA ko sthApita kara pUjA sevA kii| isake bAda saudharmende ne pUjA kii| jyotiSa devaloka ke sUryadeva ko saudharmendra ne pratimA arpita kii| sUryadeva ne suMdara mukha kI pratimA kA adbhuta prabhAva prApta kiyaa| bhaktipUrvaka sUryadeva ne 54 lAkha varSa taka isa pratimA kI pUjA kii| devoM dvArA pUjita yaha pratimA niraMtara prabhAvazAlI hotI gyii| sUrya ke vimAna meM se yaha alaukika jinapratimA caMdramA ke AvAsa meM AyI vahA~ bhI 54 lAkha varSa taka pUjita hotI rhii| mRtyuloka ke eka mAnava ke hRdaya meM isa pratimApUjana kI umaMga jAgRta huI taba devoM dvArA isa AkarSaka pratimA ko vahA~ bhI sthApita kiyA gyaa| pahale devaloka, saudharma devaloka, IzAna devaloka meM devatAoM dvArA pUjita hotI rhii| dasaveM prANata devaloka meM pUjita huii| isa taraha isa pratimA ko sUrya, candra va anya devI-devatAoM va zrAvakoM dvArA pUjA gyaa| kAlakrama se yaha pratimA lavaNasamudra meM varuNadeva, nAgakumAra Adi devoM ke AvAsa meM alaMkRta ho pUjita hotI rhii| tatpazcAt gaMga, yamunA nagaroM meM va aneka sthAnoM para devatAoM dvArA pUjI gyii| isa mUrti kI pUjA kA yazasvI itihAsa hai| isI kAraNa pratimA tejasvI hotI gyii| tritIrthI Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apUrNa apUrva prabhAvayukta banatI gyii| AdinAtha bhagavAna ke zAsanakAla meM nami, vinami nAmaka vidyAdharoM dvArA vaitADhya parvata para pUjita huii| nAgarAja dharaNendra dvArA mUrti kA prabhAva jAnA gyaa| AThavIM tIrthaMkara zrI candraprabhasvAmI ke samavasaraNa meM saudharmendra mukti ke lie pUchate haiN| taba tIrthaMkara bhagavAna tevIsaveM tIrthaMkara pArzvaprabhu ke kAla meM mukti kI bAta kahate haiN| kintu pArzva prabhu kI bhakti karane kI icchA saudharmendra ke hRdaya meM prakaTa hotI hai| prabala icchA ke pariNAma svarUpa vimAna meM pratimA indra va indrANiyA~ lAte haiM aura bhakti se pUjA karate haiN| bIsaveM tIrthaMkara munisuvrata svAmI ke samaya meM saudharma devaloka ke indra dvArA pratimA kI pUjA hotI hai| jaba rAmacandrajI daMDakAraNa se vanavAsa jAte haiM taba saudharmendra indra dvArA ratha meM yaha pratimA padharAte haiN| rAma-sItA dvArA vanavAsa ke daramyAna pUjA kI gyii| tatpazcAt pratimA saudharmendra dvArA pUjita huyii| giranAra giri ke zRMga para kaMcana bAlAnaka nAma kI DhUMka para pratimA ko lAye tathA vahA~ nAgakumAradevoM dvArA pUjA kI gyii| nAgarAja dharaNendra eka jJAnI mahAtmA se pratimA kA rahasya jAnate haiN| bhakti se otaprota ho dharaNendra padmAvatI dvArA pUjA kI gyii| isa taraha pratimA sthAna-sthAna para bhinna-bhinna bhaktoM dvArA pUjita hotI rahI hai| anta meM zaMkhezvara tIrtha meM yaha pratimAjI sthApita hue| zaGkezvara tIrtha Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zaMkhezvara tIrtha kI sthApanA pUrvakAla meM nauvA~ prativAsudeva jarAsaMgha rAjagRha nagara se samasta senA ke sAtha nauveM vAsudeva kRSNa se yuddha karane ke lie pazcima dizA kI ora claa| kRSNa bhI samasta sainya sAmagrI sahita dvArikA se nikala kara usake sanmukha deza-sImA para aaye| jahA~ bhagavAna ariSTanemi ne pAJcajanyazaMkha bajAyA, vahA~ zaMkhezvara nagara bsaa| zaMkha ke ninAda se kSubdha jarAsandha ne jarA nAmaka kuladevI kI ArAdhanA kara kRSNa kI senA meM jarA kI vikurvaNA kI, jisase zvAsa-kAsa roga se apanI senA ko pIr3ita dekhakara vyAkula hokara zrIkRSNa ne bhagavAna ariSTanemi se kahA- bhagavAn ! merI senA kaise nirupadrava hogI? aura mujhe kaba jayazrI hastagata hogI? taba bhagavAna ne avadhijJAna kA upayoga kara kahA- "pAtAla meM nAgarAja se pUjyamAna bhAvI tIrthaMkara zrI pArzvanAtha svAmI kI pratimA hai, use yadi tuma apanI deva-pUjA ke samaya pUjo to senA nirupadrava hogI aura tumhArI jIta bhI hogii| yaha sunakara zrIkRSNa ne sAta mahInA tIna dina meM aura matAntara meM tIna dina nirAhAra rahakara pannagAdhirAja kI ArAdhanA kI, kramazaH nAgarAja vAsuki pratyakSa huaa| taba kRSNa ne bhakti-bahumAnapUrvaka pArzvanAtha pratimA kI yAcanA kii| nAgarAja ne use arpaNa kii| phira mahotsavapUrvaka lAkara apanI deva-pUjA meM sthApita kara trikAla pUjA prArambha kii| usake nhavaNa jala ko samasta senA para chIMTane se jarA-roga-zoka-vighna nivRtta hokara zrIkRSNa kI senA meM samarthatA A gii| kramazaH jarAsandha kI parAjaya huii| lohAsura, gajAsura, vANAsura Adi sabhI jIta lie ge| 98 tritIrthI Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharaNendra-padmAvatI ke sAnnidhya se vaha pratimA sakala vighnApahAriNI, sakala Rddhi-jananI huii| vaha vahIM zaMkhapura meM sthApita kI gii| kAlAntara meM pracchanna hokara kramazaH zaMkhakUpa meM pragaTa huI / Aja paryanta caityagRha meM sakala saMgha dvArA vaha pUjI jAtI hai| aneka prakAra ke parace-camatkAra pUre jAte haiN| turka rAjA loga bhI vahA~ mahimA karate haiN| 86500 varSa se yaha pratimA isI grAma meM hai| yahA~ isake jIrNoddhAra samaya-samaya para hote gaye haiN| kAmita tIrtha zaMkhezvara sthita pArzvanAtha jinezvara kI pratimA kA yaha vivaraNa zaMkhezvarAdhIzvara pArzvanAthadeva kalyANakalpadruma se liyA gayA hai| zalezvara tIrtha 99 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIrNoddhAra zaMkhapura zvetAmbara jainoM kA eka prasiddha tIrtha hai| zaMkhezvara pArzvanAtha ke bAre meM jinaprabhasUri ne jo vivaraNa prastuta kiyA hai, vaisA hI vivaraNa upakezagacchIya kakkasUri dvArA racita nAbhinandanajinoddhAraprabandha meM bhI prApta hotI hai| pazcAtkAlIna anya granthoM meM bhI yahI bAta kahI gayI hai| zIlAGkAcAryakRta caupannamahApuruSacariyaM, maladhAragacchIya hemacandrasUri dvArA racita neminAhacariya, kalikAlasarvajJa hemacandrAcAryakRta triSaSTizalAkApuruSacaritra, maladhAra gacchIya devaprabhasUri kRta pAMDavacaritamahAkAvya Adi granthoM meM bhI ukta kathAnaka prApta hotA hai, parantu vahA~ zaMkhapura nahIM apitu Anandapura nAmaka nagarI ke basAne kA ullekha hai| jinaprabhasUri ke ukta kathAnaka kA AdhArabhUta grantha kaunasA hai? ve svayaM ise gIta ke AdhAra para ullikhita batalAte haiM "saMkhapura TThimuttI kAmiyAtitthaM jiNesaro paaso| tassesa mae kappo lihio giiyaannusaarenn||" kalpapradIpa aparanAma vividhatIrthakalpa-pR. 52 . yaha gIta kaunasA thA? usake racanAkAra kA samaya kyA thA? yaha jJAta nhiiN| zaMkhezvara mahAtIrtha ko muMjapura se dakSiNa-pazcima meM sAta mIla dUra rAdhanapura ke antargata sthita zaMkhezvara nAmaka grAma se samIkRta kiyA jAtA hai| grAma ke madhya meM bhagavAn pArzvanAtha kA IToM se nimita eka prAcIna 100 tritIrthI Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAlaya hai, jo aba khaNDahara ke rUpa meM vidyamAna hai| isI ke nikaTa eka navIna jinAlaya kA bhI nirmANa karAyA gayA hai| jayasiMha siddhArAja ke maMtrI daNDanAyaka sajjana ko yahA~ sthita pArzvanAtha caityAlaya ke jIrNoddhAra karAne kA zreya diyA jAtA hai| yaha kArya vi.saM. 1155 ke lagabhaga sampanna huA mAnA jAtA hai| yadyapi samakAlIna graMthoM meM isa bAta kI kahIM carcA nahIM milatI, parantu pazcAtkAlIna granthoM se yaha bAta jJAta hotI hai| vi.saM. 1150 se 1199 paryanta gujarAta meM solaMkI vaMza ke narezoM kA Adhipatya rhaa| vastupAla-tejapAla ne bhI yahA~ sthita caityAlaya kA jIrNoddhAra karAyA evaM caityazikhara para svarNakalaza lgvaayaa| kucha vidvAnoM ke anusAra yaha kArya vi.saM. 1286 ke lagabhaga zrI vardhamAna surIzvarajI ke upadeza se sampanna huA, parantu yatheSTha pramANoM ke abhAva meM ukta tithi ko svIkAra nahIM kiyA jA sktaa| gujarAta ke tatkAlIna mahAmaMtrI zrI vastupAla tejapAla ne zrI zaMkhezvarajI meM mandira kA jIrNoddhAra karavAkara pratyeka deharI para svarNa kalaza cddh'aaye| apUrva utsAha se pratiSThA mahotsava sampanna karavAyA, jisameM 2 lakSa svarNa mudrAoM kA sadupayoga kiyA gyaa| saMgha ke sAtha yAtrA karate hue vastupAla-tejapAla ne jinAlaya ke 52 kulikAoM ko svarNa nirmita kalazoM se varNita kiyaa| thor3e varSa bAda hI durjana vyakti mahAmaNDalezvara dvArA isa tIrtha kA jIrNoddhAra krvaayaa| 17vIM sadI meM jagadguru pUjya hIravijayasUri ke paTTadhara zrI vijayasenasUrijI mahArAja ke upadeza se zaMkhezvara gA~va ke madhya 52 devakulikAoM ke parivrata bhavya jinAlayoM kA nirmANa karavAyA aura sUrijI ke varada hasta se pratiSThA krvaaii| 18vIM sadI meM auraMgajeba ke samaya maMdira ke rakSA hetu devoM dvArA huI mUlanAyaka pratimA ko jarA bhI kSati nahIM phuNcii| mugalakAla meM zaGkezvara tIrtha 101 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratimAoM ko gupta rakhA gayA / phira udayaratnasUrijI mahArAja caturvidha saMgha ke sAtha zaMkhezvara pdhaare| usa samaya ThAkura ke pAsa rakhI pratimA darzana hetu dekhanI caahie| kintu ThAkura dvArA manA kara diyA gayA / taba unhoMne annajala tyAga kara diyaa| muni dvArA tyAga ke pazcAt pratimA ke darzana karavAye va punaH pratiSThA karavAyI taba ma. sA. ne AhAra- pAnI grahaNa kiyA / bhaktipUrvaka prArthanA karate hue pAsa zaMkhezvarA sAra kare sevakA, devakAM ? evaDI vAra lAge, koTi kara joDI darabAra Age baDhA ThAkurAM cAkurAM mAna maaNge| prArthanA pUrNa hote-hote camatkAra huaa| cAroM tarapha prakAza phaila gyaa| logoM kI A~kheM thor3I dera ke lie cauMdhiyA gyiiN| saba ne prabhu kI pratimA kA darzana kiyaa| sabhI bahuta prabhAvita hue / vijayaprabhasUrijI ke upadeza se tIrtha para jIrNoddhAra huA / vartamAna jhiMjhUvADA ke rAjA ko koDha huA thA taba isa bImArI se mukti hetu rAjA dvArA vahA~ ke sUrya maMdira meM sUrya bhagavAna kI ArAdhanA kI jisase sUrya bhagavAna ne prasanna ho rAjA ko svapna meM prakaTa hokara kahA ki tumhArA roga asAdhya hai ataH tuma zaMkhezvara pArzva kI ArAdhanA karo / rAjA zaMkhezvara sAdara hRdaya se ArAdhanA karatA hai tabhI rogamukta ho jAtA hai / taba durjanazAla ne bhI ukta pArzvanAtha caityAlaya kA jIrNoddhAra kraayaa| yaha bAta jagaDUcaritamahAkAvya se jJAta hotI hai / caudahavIM zatI ke antima dazaka meM alAuddInakhilajI ne isa tIrtha ko naSTaprAya kara diyA thaa| isI kA eka aura vRttAnta prApta hotA hai :- pUrNimAgaccha ke AcArya zrI paramadevasUrIjI zrI zaMkhezvara pArzvanAtha bhagavanta ke ArAdhaka the| unhoMne zrI varddhamAna Ayambila tapa kI 100 olI pUrNa kI thI evaM zrI saMgha meM vighna tritIrthI 102 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karane vAle sAta yakSoM ko zrI zaMkhezvara pArzvanAtha prabhu ke mandira meM pratibodhita kiyA thaa| rAjA durjanazalya bhI AcAryadeva ke paricaya meM AyA evaM unase apane kor3ha roga ke nivAraNa kA upacAra puuchaa| AcAryazrI ne zrI pArzvanAtha bhagavanta kI ArAdhanA dvArA rAjA kA kor3ha dUra karavAyA evaM rAjA ko prerita kara mandira kA pUrNa jIrNoddhAra krvaayaa| 14vIM zatAbdI kA uttarArddha jabaki musalamAna sulatAnoM ke sainya dala gujarAta kI pAvana bhUmi para chA gaye the| somanAtha kI aitihAsika lUTa ke pazcAt unhoMne ghUma-ghUmakara jaina va jainetara mandiroM kA pUrNataH vidhvaMsa kara diyaa| inhIM ke AkramaNa se zrI zaMkhezvara pArzvanAtha kA bhavya mandira bhI dhvaMsa ho gyaa| kintu usa samaya dIrgha dRSTivAna saMgha-pramukhoM ne prabhu kI pAvana pratimA ko jamIna meM adRzya kara diyA thaa| dhvasta hue jina mandira ke avazeSa saMbhavata vartamAna zaMkhezvarajI se AdhA mIla dUra candUra ke rAste meM bikhare par3e haiN| zrI sena sUrIzvarajI mahArAja zaMkhezvarajI padhAre taba eka dantakathA unake zravaNa karane meM AI ki eka gAya sadaiva eka khaDDe ke samIpa hokara jaMgala meM ghAsa carane jaatii| parantu usa khaDDhe ke nikaTa Ate hI usakA sArA dUdha svayameva hI nIce jhara jaataa| gAya ke mAlika ko cintA huI ataH usane gAya kA pIchA kiyaa| khaDDe ke nikaTa gAya kA dUdha jharatA dekha use atyanta Azcarya huA! usane socA 'isa sthAna para avazya koI na koI camatkArika tattva chipA huA honA caahiye|' ataH usane khaDDe kI khudAI kii| phalasvarUpa usa khaDDe meM se bhagavAna pArzvanAtha kI pratimA prakaTa huii| isa samAcAra ko sunakara grAma nivAsI atyanta harSita hue| evaM inhIM samAcAroM ko sunakara zrI sena sUrIzvara mahArAja bhI zaMkhezvarajI pdhaare| nUtana, bhavya, bAvana, jinAlaya yukta zikharabandI, derAsara kA nirmANa huA evaM unhIM AcAryazrI ke varad hastoM dvArA prabhu pratimA kI punaH pratiSThA huii| zaGkezvara tIrtha 103 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkhezvara ke nikaTa hI mujapura nAma kA eka grAma, mujapura ke ThAkura the, zrI hamIrasiMhajI jinakI dhAka samasta var3hiyAra prAnta meM jamI huI thii| ataH gujarAta kA musalamAna sUbedAra unheM apanA kaTTara zatru samajhatA thaa| eka bAra avasara dekha akasmAt hI sUbedAra ne hamIrasiMha para AkramaNa kara diyaa| apratyAzita AkramaNa meM vIra hamIra siMha kA nidhana ho gyaa| musalamAnI senA dvArA mujapura kA sArA kSetra lUTa liyA gyaa| ahamadAbAda kI ora vApisa lauTatI senA ne zaMkhezvarajI ke mandira ko bhUmisAt kara diyA, parantu usa senA ke vahA~ pahu~cane se pUrva hI agama buddhi zrAvakoM ne zrI pArzvanAtha bhagavanta kI pratimA ko bhUmitala meM chipA diyA thaa| ataH musalamAnoM dvArA mUrti bhaMga nahIM ho skii| Aja bhI dhvasta derAsara ke khaNDahara zaMkhezvara tIrtha ke mukhya dvAra ke dAhinI ora bikhare hue haiM aura unheM surakSita rakhA gayA hai| yadi koI yAtrI dekhanA cAhe to caukIdAra una avazeSoM ko dikhAtA hai| pratyeka deharI para vi.saM. 1652 se 1698 taka ke zilAlekha aMkita haiN| anumAna yaha hai ki zrI sena sUrIzvarajI mahArAja ke paTTadhara zrI vijayadevasUrIzvarajI ke paTTAlaMkAra zrI vijayaprabhasUrijI mahArAja ke upadeza se tatkAlIna zrI saMgha ne mUla gambharA tathA gUDhamaNDapa kA nirmANa karavAkara bhagavanta zrI zaMkhezvara pArzvanAtha ko pratiSThApita kiyA jisakA ki anumAnita samaya vi.saM. 1760 ke lagabhaga honA sambhava hai| Aja yahA~ grAma meM IMToM se nirmita jo dhvasta jinAlaya vidyamAna hai vaha akabara dvArA gujarAta vijaya ke turanta bAda banavAyA gayA, kyoMki usa samaya taka jainoM ne samrATa kA vizvAsa prApta kara liyA thA aura ve ahamadazAhI bandhanoM se bhI pUrNatayA mukta ho cuke the, isI se utsAhita hokara unhoMne yaha nirmANa kArya kraayaa| isa jinAlaya ko rAjya kI ora se dAna evaM zAhI pharamAna bhI prApta huaa| 104 tritIrthI Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa jinAlaya meM vi.saM. 1652 se 1698 taka ke lekha prApta hue haiM, jo dhvasta deharIoM, unake bArazAkhoM Adi para utkIrNa hai| inakI kula saMkhyA 35 haiM, jisameM se 28 lekhoM meM kAlanirdeza hai, zeSa lekha mitivihIna haiN| yahA~ sthita navIna jinAlaya ke mukhyadvAra ke bAhara bA~yIM ora vi.saM. 1868 bhAdrapada sudI 10 budhavAra kA eka lekha utkIrNa hai| barjesa ne isa lekha ke AdhAra para yaha mata vyakta kiyA hai ki yaha jinAlaya ukta tithi meM nirmita huA hai| parantu unakA yaha mata bhrAmaka hai| vastutaH isa lekha meM ukta jinAlaya ko diye gaye dAna evaM usake vyaya ke prabandha sambandhI vivaraNa hai| muni jayantavijaya kA yaha mata ucita hI pratIta hotA hai ki isa jinAlaya ke nirmAtA, pratiSThApaka AcArya, pratiSThA tithI Adi ke saMbaMdha meM koI jAnakArI upalabdha nahIM hai| navIna jinAlaya meM pratiSThita pratimAoM, parikaroM, deharIoM Adi para vi.saM. 1214 se vi.saM. 1916 taka ke lekha utkIrNa hai| inameM se 21 lekhoM meM kAlanirdeza hai, zeSa 3 lekha mitivihIna hai| __jaina dharma ke 23veM tIrthaMkara bhagavAna pArzvanAtha vartamAna ke sabase adhika smaraNIya tIrthaMkara haiN| bhagavAna pArzvanAtha ke sabase adhika tIrtha haiM, sabase adhika jinAlaya haiN| bhagavAna pArzvanAtha kA nAma smaraNa karate hI vidyuta sparza kI bhAMti turaMta camatkArI prabhAva mahasUsa hotA hai| zAstroM meM bhagavAna pArzvanAtha ke jIvana meM jo guNa dikhAI dete haiM vaise to ve saba tIrthaMkara bhagavAna meM haiM; paraMtu prabhu pArzvanAtha meM dUsaroM ke du:kha ko dekhakara dravita hone kI dayAlutA aura unakA uddhAra karane kI bhAvanA va AtmIyatA hai| ___ zAstroM meM varNana ke anusAra bhagavAna pArzvanAtha ne apane yuga meM 216 aisI vRddha kumArikAeM, jo binA vivAha kie hI vRddha ho gaIM, jo samAja meM upekSita va apamAna kI pIr3A se du:khI thIM, unako tapa-saMyama ke zreSTha sAdhanA mArga meM pravRtta kara atIva sanmAna yogya sthAna pradAna kiyA, yaha una zaGkezvara tIrtha 105 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para eka avarNanIya upakAra hI thA / vRddha kumArikAeM AyuSya pUrNa kara vividha vyaMtaranikAya ke iMdroM kI iMdrANiyAM bniiN| ' eka upekSita nArI kA jIvana se mukti pAkara iMdrANI pada pAnA' isa mahAn upakAra kA smaraNa kara ve pUrvabhava ke parama upakArI prabhu pArzvanAtha ke upakAra kI mahimA kA vistAra karane se svayaM ko kRtakRtya samajhane lagI hoM yaha koI asambhava bAta nahIM hai / kyoMki ziSya, guru ke upakAroM kA sadaiva RNI rahatA hai aura guru kI mahimA hI bar3hAtA hai / inake alAvA saMtAna pradAtI bahupatrikA devI tathA sUrya-caMdra tathA zukra mahAgraha bhI pUrva bhava meM bhagavAna pArzvanAtha ke ziSya the| ye sabhI deva vartamAna avasarpiNI kAla meM vidyamAna haiM aura apane paramopakArI dharma-guru- bhagavaMta kA nAma smaraNa japa-dhyAna karane vAle bhaktoM kI sahAyatA kareM, unake manoratha pUrNa kareM, isameM Azcarya nahIM apitu bahuta svAbhAvika lagatA hai / yaha upakArI ke upakAroM se RNa mukti kA eka sahaja prayatna mAtra samajhanA cAhie / isI ke sAtha nAgakumAroM ke iMdra dharaNendra aura iMdrANI padmAvatI devI kA Aja prabhu pArzvanAtha kI mahimA ke vistAra tathA bhaktoM kI manokAmanA pUrNa karane meM viziSTa yogadAna hai| rAjakumAra. pArzvanAtha tApasa kamaTha kI dhUnI meM eka nAga (kucha AcAryoM ne kevala eka nAga mAnA hai jabaki kucha AcAryoM ne nAga-nAgina kA jor3A mAnA hai) ko jalate dekhakara niHsvArtha karuNAbhAva se dravita ho uThe aura use turaMta jalatI agni se bAhara nikalavAkara nAmokAra maMtra sunAyA / nAga kI krodha-rAga se uttejita bhAvanAeM zAMta huiiN| karuNAmUrti pArzvanAtha ke sAnnidhya se usakA krodha bhaktibhAva meM badala gyaa| roSa zraddhA meM pariNita ho gayA / apAra pIr3A meM bhI zAnti kA anubhava kiyaa| roSa vaza durgati meM jAne ke sthAna para bhaktibhAva se pavitra ho sadgati meM aura vaha bhI nAgakumAroM kA iMdra ( dharaNeMdra) banA, yaha kitanA mahAn upakAra hai / eka sAmAnya nAga ko nAgendra banAne vAle mahAupakArI bhagavAna pArzvanAtha hI the / 106 tritIrthI Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharaNeMdra-padmAvatI ne pahale asura meghamAlI ke upasargoM se prabhu ke zarIra kI rakSA kara apanI utkRSTa bhakti kA paricaya diyA aura pazcAt prabhu bhaktoM ke upasarga nivAraNa meM pramukha sahAyikA bniiN| yaha Aja pratyakSa anubhava siddha bAta hai| isI kAraNa Aja kalayuga meM jahAM prabhu pArzvanAtha nAma smaraNa, kIrtana sarvAdhika camatkArI tathA zIghra phaladAyI mAnA jAtA hai| vahIM unakI zAsana rakSikA devI mAtA padmAvatI bhI bhaktoM kI manokAmanA pUrNa karane vAlI pratyakSa camatkArI mahAdevI mAnI jAtI hai| vartamAna meM sabase adhika adhiSThAyaka devI-devatA prabhu pArzva ke hI haiM, zrI dharaNendra-padmAvatI, zrI nAkor3A bhairava deva, zikharajI ke bhomiyA bAbA, yakSa deva, nAga-nAgina Adi kaI samakita deva prabhu bhakti meM lIna rahate haiM, kyoMki ve jAnate haiM ki prabhu pArzva kI bhakti vo naiyA hai jo unheM pAra lagA kara rhegii| bhagavAna ke hajAroM tIrtha haiM paraMtu 108 tIrtha ati prasiddha haiM jahA~ para camatkAra hote haiN| jahAM hara samaya loga bhakti-pUjA meM lage rahate haiN| aise tIrtha kA nAma smaraNa hI apane Apa meM puNya hai| kahate haiM bhagavAna pArzva ne pUrva janmoM meM pUrva ke tIrthaMkara bhagavaMtoM ke paMcakalyANaka atyanta zraddhA bhakti se mnaae| isa kAraNa prabhu ne aise puNya karma kA baMdhana kiyA ki isa yuga meM unheM 23veM tIrthaMkara hote hue bhI sabase jyAdA smaraNa kiyA jAtA hai| aisA bhI guru bhagavaMta pharamAte haiM ki kaNa-kaNa meM pArzvaprabhu haiN| jo jahA~ zraddhA se dhyAna lagAyegA use vahIM sAkSAt darzana hoNge| hAla hI meM banA rAjasthAna rAjya ke bhInamAla kA lakSmIvallabha pArzvanAtha kA tIrtha kucha aise hI camatkAra kA pariNAma rahA hai| zaGkezvara tIrtha 107 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna pArzvanAtha kA jIvana paricaya 1. kAla vicAra pArzvanAtha kA janma IsApUrva 877 meM aura nirvANa IsApUrva 777 meM huA thaa| tiloyapaNNatti nAmaka grantha ke caturtha adhikAra meM likhA hai ki pArzvanAtha bhagavAn mahAvIra ke 278 varSa pahale hue the| 2. janma sthAna tathA mAtA-pitA tIrthaMkara pArzvanAtha kA janma vArANasI meM rAjA azvasena ke yahA~ brahmA devI ke garbha se huA thaa| tiloyapaNatti ke anusAra pArzvanAtha ke pitA kA nAma hayasena aura mAtA kA nAma varmilA thaa| uttarapurANa ke anusAra pitA kA nAma vizvasena aura mAtA kA nAma brahmA devI thaa| vAdirAjasUri kRta pArzvanAtha carita ke anusAra pitA kA nAma vizvasena aura mAtA kA nAma brahmadattA thaa| tathA samavAyAMga nAmaka Agama grantha meM pitA kA nAma azvasena aura mAtA kA nAma vAmAdevI batalAyA gayA hai| devabhadrasUri ke 'pArzvanAtha caritra' aura 'triSaSTizalAkApuruSacaritra' meM azvasena bhUpa ko ikSvAku vaMzI mAnA hai| pArzvanAtha kI Ayu 100 varSa kI thI aura ve kumAra avasthA meM hI pravRjita ho gaye the| unakA kumAra kAla 30 varSa chadmastha kAla thaa| dIkSA lene ke bAda tapasyA kAla 4 mAha aura kevala jJAna utpanna ho jAne para arhanta avasthA kAla 69 varSa 8 mAha rahA hai| 3. nAmakaraNa bAlaka ne garbhastha rahate samaya aMdherI rAta meM pAsa (pArzva) calate tritIrthI 108 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarpa ko dekhakara sUcita kara pitA ko prANa hAni se bacAyA ataH pArzvakumAra nAma rakhA gayA / 4. bAlalIlA atula bala vIrya ke dhAraka pArzvaprabhu 1008 zubha lakSaNoM se vibhUSita the| sarpalAMchana vAle pArzvakumAra bAlabhAva meM aneka rAjakumAroM aura devakumAroM ke sAtha krIr3A karate hue uDDagaNa meM candra kI taraha camakate rahe the 1 5. pArzvanAtha aura kamaTha kA vaira pArzvanAtha ke janma ke pUrva nau bhavoM se pArzvanAtha ke jIva aura kamaTha ke jIva meM vaira calatA rahA / vaira kA prAraMbha isa prakAra huA / podanapura nAmaka nagara meM vizvabhUti nAmaka eka zAstrajJa brAhmaNa rahatA thA / kamaTha aura marubhUti nAmaka usake do putra the / kamaTha kI patnI kA nAma varuNA thA aura marubhUti kI patnI kA nAma vasuMdharA thA / kamaTha durAcArI aura pApI thA / isake viparIta marubhUti sadAcArI aura dharmAtmA thA / marubhUti kI patnI vasuMdharA ke nimitta ke una donoM sahodara bhAiyoM ke bIca eka aisI ghaTanA ghaTita huI jisake kAraNa kamaTha ne apane choTe bhAI marubhUti ko mAra ddaalaa| isI ghaTanA ke kAraNa kamaTha aura marubhUti ke jIvoM meM vaira prAraMbha ho gayA / pApa karma ke kAraNa kamaTha kA jIva aneka durgatiyoM meM bhramaNa karatA huA gyArahaveM bhava meM zambara nAmaka jyotiSI deva huA / aura marubhUti kA jIva apane puNya karma ke kAraNa aneka sugatiyoM meM utpanna hokara dasaveM bhava meM pArzvanAtha hue| kamaTha kA jIva kamaTha kI paryAya ke bAda sarpa huA, phira naraka gyaa| tadanantara ajagara ho kara naraka gayA, phira bhIla hokara naraka gayA / tadanantara siMha hokara naraka gyaa| isake bAda mahIpAla nAmaka tApasa hokara zaGkhazvara tIrtha 109 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahaveM bhava meM zambara nAmaka jyotiSI deva huaa| marubhUti kA jIva marakara hAthI huA, phira svarga meM deva huA, vahA~ se Akara vidyAdhara huA, phira svarga meM deva huaa| tadanantara svarga se Akara vajranAbhi cakravartI rAjA huaa| isake bAda graiveyaka meM ahamindra huaa| phira vahA~ se Akara Ananda nAmaka rAjA huaa| tadanantara Anata svarga meM indra huA aura vahA~ se cyuta hokara dasaveM bhava meM pArzvanAtha hue| ina sabhI bhavoM meM pArzvanAtha ke jIva aura kamaTha ke jIva meM vaira calatA rhaa| 6. pArzvanAtha ke jIvana se sambandhita ghaTanAyeM AcArya samantabhadra ne sarvaprathama svayambhUstotra meM 5 zlokoM dvArA pArzvanAtha kA stavana kiyA hai| inameM se prathama zloka meM kamaTha ke jIva zambara deva dvArA kiye gaye upasarga kA tathA dvitIya zloka meM dharaNendra dvArA kiye gaye upasarga ke nivAraNa kA varNana hai| tamAla vRkSa ke samAna nIla varNayukta, indradhanuSoM sambandhI bijalI rUpI DoriyoM se sahita, bhayaMkara vajra, AMdhI aura varSA ko bikherane vAle tathA zatru zambara deva ke vazIbhUta meghoM ke dvArA upadravagrasta hone para bhI mahAmanA zrI pArzvajina yoga se vicalita nahIM hue| kyoMki ve mahAmanA arthAt indriyoM aura mana para vijaya prApta karane meM tatpara the| zambara nAmaka jyotiSI deva pUrva baira ke kAraNa dhyAnamagna pArzvanAtha para 7 dina taka bhayaMkara upadrava karatA rhaa| usane bhayaMkara megha varSA ke sAtha hI patthara barasAye, bhayAnaka AMdhI tUphAna utpanna kiyA, bijaliyA~ camakAI aura usase jitanA bhI jo kucha bhI upadrava bana sakatA thA vaha saba usane kiyaa| ve kamaTha ke jIva dvArA kiye gaye bhayaMkara upasarga se kiJcitamAtra bhI vicalita nahIM hue| upasarga se yukta dhyAnamagna pArzvanAtha ko dharaNendra nAmaka nAgakumAra jAti ke deva ne bijalI ke samAna pIlI kAnti ko dhAraNa karane vAle 110 tritIrthI Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bar3e-bar3e phaNoM ke maNDala rUpa ke dvArA usI prakAra veSTita kara liyA thA jisa prakAra kAlI saMdhyA ke samaya bijalI se yukta megha parvata ko veSTita kara letA hai| jaba kamaTha ke jIva zambara nAmaka deva ne dhyAnamagna pArzvanAtha para pUrva vaira ke kAraNa bhayaMkara upasarga kiyA taba pUrvakRta upakAra ke kAraNa dharaNendra nAmaka bhavanavAsI nAgakumAra jAti ke deva ne vikriyA dvArA nAga kA rUpa bnaayaa| usa nAga ke bar3e-bar3e phaNa the| usane una phaNoM kA maNDalAkAra maNDapa banAyA aura use dhyAnamagna pArzvanAtha para tAna diyaa| aisA karake dharaNendra ne bhayaMkara AMdhI, varSA Adi ke upasarga ko dUra karane meM sahayoga kiyaa| 7. nAga-nAgina kI mRtyu kaise huI jaba pArzvanAtha 16 varSa ke the taba unako eka anucara se jJAta huA ki vArANasI ke nikaTa eka upavana meM eka tApasa paJcAgni tapa kara rahA hai| pArzvakumAra ne avadhijJAna se jAna liyA ki yaha tApasa kamaTha kA hI jIva hai| taba use dekhane kI icchA se tathA usako kutapa se virata karane kI bhAvanA se pArzvakumAra hAthI para baiTha kara upavana meM phuNce| vahA~ jo tApasa paJcAgni tapa kara rahA thA vaha pArzvanAtha kA nAnA arthAt mAtA kA pitA mahIpAla thaa| vaha paJcAgni tapa meM lIna thaa| isa tapa meM tApasa apane cAroM aura agni jalA kara usake bIca meM baiTha jAtA hai aura usakI dRSTi Upara sUrya kI ora rahatI hai| ise paJcAgni tapa kahate haiN| AcArya guNabhadra ke anusAra vaha tApasa agni meM DAlane ke lie eka moTI lakar3I ko kATa rahA thaa| yaha dekha kara pArzvakumAra ne usa tApasa se kahA ki isa lakar3I ko mata kaatto| isake andara nAga-nAgina baiThe haiN| kintu vaha tApasa nahIM mAnA aura usane lakar3I ko kATa ddaalaa| taba lakar3I ko kATate samaya usake andara baiThe hue nAga-nAgina ke do zaGkezvara tIrtha 111 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Tukar3e ho gaye / isa bAta ko guNabhadrAcArya ne uttarapurANa meM isa prakAra likhA hai 'nAgI nAgazca tacchedAt dvidhAkhaNDamupAgatau / 73/103 pArzvanAtha carita ke racayitA vAdirAja sUri ke anusAra paJcAgni tapa karate samaya agni meM jalatI huI lakar3I ke andara baiThe hue nAga-nAgina jala rahe the| pArzvanAtha ke kahane para tApasa ko vizvAsa hI nahIM ho rahA thA ki isa lakar3I ke andara nAga-nAgina ho sakate haiM / taba pArzvakumAra ne lakar3I ko kATa kara usameM se adha jale nAga-nAgina ko bAhara nikAlA thA / 8. tApasa mara kara kahA~ utpanna huA pUrva bhavoM kA vairI kamaTha kA jIva mahIpAla nAmaka tapasvI paJcAgni tapa kara rahA thA / paJcAgni tapa ke lie jo lakar3iyA~ jala rahI thIM unameM se eka lakar3I ke bhItara baiThe nAga aura nAgina bhI jala rahe the| zrI pArzvajina ne avadhijJAna se isa bAta ko jAnakara isa tapasvI se kahA ki hiMsAmaya kutapa kyoM kara rahe ho| isa lakar3I ke andara nAga-nAgina jala rahe haiN| isa bAta ko sunakara vaha tapasvI krodhita hokara bolA ki aisA nahIM ho sakatA hai / Apane kaise jAna liyA ki isa lakar3I ke bhItara nAga-nAgina baiThe haiN| taba usa tApasa ko vizvAsa dilAne ke lie kulhAr3I maMgAkara lakar3I ko kATA gayA aura pArzvakumAra ne jalatI huI lakar3I se adhajale nAga-nAgina ko bAhara nikaalaa| zrI pArzvajina kI isa bAta se vaha tApasa krodhita ho gayA ki inhoMne merI tapasyA meM vighna upasthita kara diyA hai| vaha pUrva bhavoM kA vairI to thA hI, kintu isa ghaTanA se usane zrI pArzvajina ke sAtha aura bhI adhika vaira bA~dha liyA / 9. NamokAra maMtra kA mAhAtmya 112 pArzvakumAra ne nAga-nAgina ko NamokAra maMtra sunAyA thaa| tritIrthI Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. dharaNendra - padmAvatI sAta dina taka kyoM sote rahe dhyAnastha pArzvanAtha ke Upara pUrva vairI kamaTha ke jIva dvArA sAta dina taka bhayaMkara upadrava hotA rahA aura dharaNendra - padmAvatI ko kucha patA hI nahIM claa| saMbhavataH AThaveM dina dharaNendra - padmAvatI jAge aura daur3edaur3e Akara pArzvanAtha ke Upara ho rahe upasarga ko dUra kiyaa| yahA~ jijJAsA hai ki yadi dharaNendra-padmAvatI na Ate to kyA pArzvanAtha para dIrghakAla taka upasarga calatA rhtaa| aura kyA taba taka pArzvanAtha ko kevalajJAna utpanna nahIM hotA / nahIM, aisA nahIM hai / upasarga to dUra honA hI thA / lekina usakA zreya dharaNendra - padmAvatI ko avazya mila gyaa| I 11. tIrthaMkara pArzvanAtha para upasarga kyoM vartamAna meM huNDApasarpiNI kAla cala rahA hai / asaMkhyAta utsarpiNI aura avasarpiNI kAla ke bIta jAne para eka bAra huNDApasarpiNI kAla AtA hai| isa kAla meM kucha aisI anahonI bAteM hotI haiM jo sAmAnya rUpa se kabhI nahIM huii| jaise tIrthaMkaroM para upasarga kabhI nahIM hotA hai, parantu pArzvanAtha para upasarga huA / tIrthaMkaroM ke putrI kA janma nahIM hotA hai, phira bhI RSabhanAtha ke brAhmI aura sundarI nAmaka do putriyoM kA janma huA / ityAdi aura bhI kaI bAteM haiM jo huNDApasarpiNI kAla ke prabhAva se ghaTita huI haiN| aura tIrthaMkara pArzvanAtha para upasarga bhI eka aisI hI ghaTanA hai 12. sarpaphaNa yukta mUrtiyoM kA aucitya I tIrthaMkara pArzvanAtha kI adhikAMza mUrtiyA~ sarpa - phaNamaNDapa yukta hai| kintu kucha mUrtiyA~ sarpaphaNa rahita bhI upalabdha hotI haiM / yahA~ ullekhanIya bAta yaha hai ki tIrthaMkaroM kI jo mUrtiyA~ pratiSThita hokara mandiroM meM virAjamAna kI jAtI haiM ve kevalajJAna avasthA athavA arhanta avasthA ko prApta tIrthaMkaroM kI hotI hai / kintu dharaNendra ne dhyAnastha pArzvanAtha ke Upara zaGkhezvara tIrtha 113 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo phaNAmaNDapa banAyA thA vaha dhyAnastha avasthA ke samaya kI bAta hai| parantu kamaTha ke jIva dvArA kiye gaye upasarga ke dUra ho jAne para tathA zambara deva dvArA pArzvanAtha ke caraNoM meM namaskAra karane aura apane aparAdhoM kI kSamAyAcanA karane ke bAda dharaNendra ne pArzvanAtha ke Upara se svanirmita phaNAmaNDapa ko bhI haTA liyA hogaa| usI ke bAda phaNAmaNDapa rahita avasthA meM pArzvanAtha ko kevalajJAna utpanna huA thaa| ataH kevalajJAna sahita athavA arhanta avasthA ko prApta pArzvanAtha kI mUrti meM phaNAmaNDapa banAne kA koI aucitya pratIta nahIM hotA hai| 13. padmAvatI ke sira para pArzvanAtha kI mUrti kA aucitya vartamAna meM padmAvatI devI kI jitanI mUrtiyA~ pAI jAtI haiM una saba ke sira para bhagavAn pArzvanAtha kI mUrti virAjamAna rahatI hai| yaha bhI eka paramparA kI bAta hai| yahA~ vicAraNIya bAta yaha hai ki kyA padmAvatI ke sira para pArzvanAtha kI mUrti ko virAjamAna karanA Agama sammata hai| aisA mAnA jAtA hai ki upasarga ke samaya padmAvatI ne pArzvanAtha ko uThAkara apane sira para baiThA liyA thaa| isI mAnyatA ke AdhAra para apane sira para bhagavAn pArzvanAtha ko baiThAye hue padmAvatI devI kI mUrtiyoM ke nirmANa kI paramparA patA nahIM kaba se pracalita hai aura kisake dvArA pracalita kI gaI? yaha saba vicAraNIya hai| jainAgama meM spaSTa vidhAna hai ki strI ko sAdhu yA muni se sAta hAtha dUra rahanA caahie| jainAgama ke aise vidhAna ke hote hue bhI padmAvatI ke sira para bhagavAn pArzvanAtha ko baiThAne kA aucitya sirpha upasarga ke samaya mA~ padmAvatI dvArA pArzva kI rakSA hai| aise samaya meM unakA sira para baiThanA galata nahIM ho sktaa| yahA~ yaha smaraNIya hai ki AcArya samantabhadra ne svayambhUstotra meM bhagavAn pArzvanAtha ke stavana meM upasarga nivAraNa ke lie dharaNendra kA nAma to liyA hai kintu vahA~ padmAvatI kA nAma kahIM nahIM hai| AcArya guNabhadra 114 tritIrthI Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura vAdirAjasUri ke anusAra pArzvanAtha para ho rahe upasarga nivAraNa ke lie dharaNendra aura padmAvatI donoM Aye avazya the, kintu vahA~ bhI aisA koI ullekha nahIM hai ki padmAvatI ne pArzvanAtha ko apane sira para baiThA liyA thaa| 'indra aura dharaNendra bhI Aye, devI padmAvatI maMgala gAye' isa paMkti ke AdhAra para padmAvatI rakSArtha AyI tabhI se pArzvaprabhu kI adhiSThAyikA bnii| isameM sandeha nahIM hai ki tIrthaMkara pArzvanAtha eka aitihAsika puruSa hai| 100 varSa kI Ayu pUrNa hone para unhoMne bihAra meM sthita sammeda zikhara se nirvANa prApta kiyA thaa| yadyapi ajitanAtha Adi anya 19 tIrthaMkaroM ne bhI sammeda zikhara se nirvANa prApta kiyA hai, kintu sammeda zikhara se nirvANa prApta karane vAle pArzvanAtha antima tIrthaMkara hai aura unake nAma para sammeda zikhara ko pArasanAtha hila ke nAma se bhI jAnA jAne lagA hai| isa bAta ko pArzvanAtha kI aitihAsikatA siddha karane ke lie eka pramANa ke rUpa meM upasthita kiyA jA sakatA hai| parantu isa viSaya meM yaha anveSaNIya hai ki sammeda zikhara kA nAma pArasanAtha hila kaba se huaa| pArzvanAtha ke nirvANa kAla se hI yA kAlAntara meM ukta nAma pracalita huaa| zaGkezvara tIrtha 115 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkhezvara pArzvanAtha ke camatkAra dayAlu, karuNAmaya, tAraNahAra kI hamAre para bhI eka mehara najara pdd'e| bhagavAna pArzva ke upakAroM kA, guNoM kA varNana hama na to lekhanI se kara sakate haiM na zabdoM se, na hI isa choTI-sI jubAna se, hama to unake caraNoM kI dhUla bhI nahIM haiN| pArzvanAtha ke dharma prabhAvanA, upadezoM kA ukta samaya vyApaka prabhAva thaa| dakSiNa bhArata ke nAgarAjataMtra va pUrvottara ke aneka rAjavaMza pArzvanAtha bhagavAna ko apanA iSTa mAnate the| magadha pradeza, vaizAlI nagarI, kAzI kauzala ke 10 gaNarAja, zrAvastI nagarI, kauzambI nagara, kaMpIlapura, sugrIva nagara Adi pradeza rAjAoM ko upadeza dekara dharmAnurAgI bnaayaa| bauddha dharma meM aneka sthAnoM para pArzvanAtha bhagavAna ke cAturyAma dharma kI carcA hai| mahAtmA buddha bhI pArzvanAtha ke anuyAyI the aura tathAgata buddha ne pahale cAturyAma dharma mArga grahaNa kiyA jo paramAtmA bhagavAna ne sthApita kiyA thaa| isI AdhAra para tathAgata buddha ne ASTAMgika dharmamArga kA pravartana kiyaa| vedoM meM bhI pArzvanAtha bhagavAna kA jikra AtA hai| pArzvanAtha bhagavAna ke upadezoM kA prabhAva sampUrNa bhArata se lekara nepAla, cIna, barmA, siMgApura, aphagAnistAna, IrAna, irAka, rUsa taka thaa| Aja bhI ina sthAnoM para pArzvanAtha bhagavAna kI pratimAoM ke avazeSa va zilAlekha milate haiN| paramAtmA pArzvanAtha kA nAma smaraNa anya dharmAvalambI bar3I zraddhA se lete haiM, kyoMki unake pUrvaja ke ve iSTa deva the| 116 tritIrthI Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stuti dvArA mahimAgAna ArAdhya ke guNoM kI prazaMsA karanA stuti hai| stuti stotroM se hotI hai| stotra saMstava haiM aura 'saMstavanam saMstavaH' arthAt samyaka prakAra se stavana karanA saMstava hai| _ 'uvasaggaharapAsaM', pahalA aitihAsika stotra hai jisake pAMcoM rUpa yAnI 5 gAthA, 7 gAthA, 10 gAthA, 11 gAthA aura 27 gAthAeM hai| isameM tIrthaMkara ke sAtha isake zAsana devatA kI lakSaNA se stuti hai| isameM pArzvaprabhU se samyakratna rUpa bodhi aura ajara-amara pada kI kAmanA hai aura karmamala se rahita pArzvanAtha ko viSadhara ke viSa ke vinAzaka aura kalyANakAraka kahA gayA hai| jo manuSya isa stotra ko dhAraNa karatA hai usake grahoM ke duSprabhAva, roga aura jvara zAnta hote haiM aura jo pArzva prabhU ko praNati-nivedana karatA hai, usake duHkha saMtApa miTate haiN| isa stotra ko bhautika aura AdhyAtmika donoM prakAra se kalyANakAraka batAyA gayA hai| isa stotra ke kartA bhadrabAhu kahe gae haiN| devendrastava dUsarI aitihAsika racanA hai jo usake antarsAkSya se RSipAlita kI kRti hai| AcArya abhayadevasUri kI jayatihuaNa stotra tIsarI racanA kahI jA sakatI hai| jo 30 gAthAoM meM hai| mAnatuMgasUri kA zrI namiUNa stotra tathA ajJAtakartRtva ke zrIbhayahara stotra aura zrI gor3I pArzvanAtha stotra Adi prAkRta bhASA meM nibaddha stotra pazcAtkAlIna haiN| zaGkezvara tIrtha 117 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nitya ArAdhanA (1) subaha-zAma pratikramaNa (2) jinapUjA tathA kama se kama eka bAra mUlanAyaka bhagavAna kA caityvNdn| (3) kama se kama ekAzana kA pcckkhaann| (4) bhUmi shyn| (5) hareka yAtrA meM mUlanAyaka kI 3 prdkssinnaa| (6) tIrtha ke anusAra mUlanAyaka bhagavAna kI mAlA va jaap| jisa tIrtha kI bhI yAtrA kI jAe usa tIrtha ke mUlanAyaka bhagavAna kI zraddhApUrvaka sevA, pUjA, bhakti Adi karanI caahie| jitanA kara sakeM, utanI ArAdhanA karanI caahie| 118 tritIrthI Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 pArzvanAtha bhagavAna ke nAma ) sIrapura kra. nAma gA~va kra. nAma 1 zrI zaMkhezvara zaMkhezvara . 26 zrI gIruA 2 zrI aMtarikSa 27 zrI goDI 3 zrI amIjharA vaDAlI 28 zrI gaMbhIrA 4 zrI AzApuraNa nUnagAma 29 zrI ghRtakallola 5 zrI azoka caMpA 30 zrI dhIyA 6 zrI ajAharA ajArA 31 zrI cellaNa 7 zrI avaMti ujjaina 32 zrI cArUpa 8 zrI alaukika hAsAmapurA 33 zrI corvaaddii| 9 zrI kalikuMDa dholakA 34 zrI caMpA 10 zrI kalpadruma mathurA 35 zrI bhadra 11 zrI kareDA kAcholI 36 zrI ciMtAmaNi 12 zrI kacchulikA kAcholI 37 zrI chAyA 13 zrI kalyANa vIsanagara 38 zrI jagavallabha 14 zrI kalhArA bharUca 39 zrI jayavarddhane 15 zrI kAbhikA khaMbhAta 40 jIrAvalA 16 zrI kezariyA bhadrAvatI 41 joTAvA 17 zrI kokA pATaNa 42 zrI TAMkalA 18 zrI kaMkaNa pATaNa 43 zrI DorAlA 19 zrI kaMboiyA kaMboI 44 zrI DokariyA 20 zrI kurkaTezvara kukar3ezvara 45 zrI dvArA 21 zrI kuMkumarola jAlaura 46 zrI dAdA 22 zrI kAmitapUraNa unhela 47 zrI dolatI 23 zrI khAmaNA bhopAvara 48 zrI tribhuvanabhAnu 24 zrI khoyA koyAgAma 49 zrI navalakhA 25 zrI gADaliyA mAMDaNa 50 navakhaMDA bull11 gA~va paMjAba Ahora gAMbhu sutharI pATaNa mevAr3a cArUpa coravADa pATaNa rApara mumbaI mahendraparvata kumbojagiri jayapura jIrAvalA dhINoja pATaNa pAlanapura prabhAsapATaNa mUlIgAMva beDA pATaNa ahichatrA pAlI ghoghA 108 pArzvanAtha bhagavAna ke nAma 119 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lodravA sesalI kra. nAma gA~va kra. nAma gA~va 51 zrI navapallava mAMgarola 80 zrI sphuliMga vijApura 52 zrI navaphaNA AbujI 81 mulatAnA mulatAna 53 zrI nAgaphaNA cittaur3a 82 zrI rAvaNa alavara 54 zrI naroDApadmAvatI naror3A ____83 zrI saMkaTaharaNa jaisalamera 55 zrI nAkor3A nAkoDAjI 84 zrI lor3haNa DabhoI 56 zrI nAgezvara nAgezvara - 85 zrI lodravA 57 zrI pallavIyA pAlanapura 86 zrI lohANA lohANA 58 zrI posInA posInA 87 zrI varakANA karavANA 59 zrI bhavyapuskArAvartaka vArANasI 88 zrI vighnaharA aMtarikSajI zrI paMcAsarA pATaNa 89 zrI vizvaciMtAmaNi khaMbhAta zrI puruSAdAnIya ahamadAbAda 90 zrI zrIvahI jIrNamAlavA 62 zrI posAlAya airaNapura 91 zrI sahastraphaNA pATaNa 63 zrI pAtAlacakravartI mahAkAla 92 zrI saptaphaNA bhaNasAla 64 zrI phalavRddhi mer3atAror3a ___93 zrI sesalI 65 zrI barejA barejA 94 zrI jazodharA bharuca 66 zrI vahi mandasaura 95 zrI zAmalA pATaNa 67 zrI bhaTevA cANasmA 96 zrI sogaDIyA nADUlAI zrI bhAbhA jAmanagara 97 zrI zerIsA zerIsA 69 zrI bhIlaDIyA bhijar3I 98 zrI soraThA ballabhIpura 70 zrI bhIDabhaMjana cANasmA 99 zrI svayaMbhu kAparaDA zrI bhavabhayahara khaMbhAta 100 zrI sthaMbhana khaMbhAta 72 zrI manamohana 101 zrI sorIDiyA sirohI 73 zrI makSIyA makSIjI 102 zrI sesaphaNA saNavA 74 zrI manoratha cittaur3a __103 zrI somaciMtAmaNi khaMbhAta 75 zrI manoraMjana mehasANA 104 zrI sulatAna siddhapura 76 zrI manavAMchita 105 zrI surajamaMDana surata 77 zrI bhUlevA ahamadAbAda 106 zrI zaMkalapurA zaMkalapura 78 zrI moDherA moDherA 107 zrI hamIrapurA mIrapura 79 zrI muharI TiToI 108 zrI upasargahara nagapurA kaMboI nera 120 tritIrthI Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmazAlA ke saMparka sUtra zatrujaya tIrtha esa.TI.DI. koDa : 02848 phona naM. 252492-242797 kra. 1. 2. 3. nAma / 108 jaina tIrtha darzana Agama maMdira aMkI bAI cerITebala TrasTa amRta tIrtha ArAdhanA bhavana ArIsA bhavana jaina dharmazAlA AnaMda jI kalyANa jI peDhI 5. 6. 7. AnaMda bhavana jaina dharmazAlA 8. AyaMbila bhavana jaina dharmazAlA 9. osavAla yAtrika bhavana 10. omazAMti TrasTa 11. Atmavallabha sAdar3I bhavana 12. maMDAra bhavana (girivara sosAyaTI) 13. rAjendra jaina bhavana 14. zatrujaya vihAra jaina dharmazAlA 15. siddhakSetra jaina zrAvikA zrama 16. sAbaramatI jaina yAtrika bhavana 17. siddhAcala aNagAra jaina TrasTa 18. sImaMdhara svAmI jaina derAsara 19. surANI bhavana jaina dharmazAlA 20. sUryakamala jaina dharmazAlA 21. sonA rUpA jaina dharmazAlA 252195 252603 252407 252157 243348, 252148, 252312 252565 252830 252240, 251001 242921 242259, 253268 252135 252209, 252749 242129 252196 252709 252412 243018 252631 242349 252376 dharmazAlA ke saMparka sUtra 121 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phona naM. 252333 252653 242591, 242590 252549 253256 252344 242957, 242108 252884 252493 252261 252145 252141 252165 252248 kra. nAma 22. saudharma nivAsa jaina dharmazAlA 23. hari vihAra jaina dharmazAlA 24. haDiyAnagara jaina dharmazAlA 25. himmata nagara jaina dharmazAlA 26. hIrA zAMtA jaina yAtrika graha 27. sAMDerAva jaina dharmazAlA 28. bimmata yAtrika bhavana 29. betalA vIra jaina dharmazAlA 30. ke. pI. saMghavI jaina dharmazAlA 31. dhanasukha vihAra jaina dharmazAlA 32. purabAI jaina dharmazAlA 33. paMjAbI jaina dharmazAlA 34. mukti milaya dharmazAlA 35. dAdAbAr3I rAjendra vihAra 36. digambara jaina dharmazAlA dipAvalI jaina darzana TrasTa 38. luMkaDa bhavana cerITebala TrasTa 39. luNAvA maMgala bhavana TrasTa 40. ke. ena. zAha cerITebala TrasTa 41. kailAza smRti dharmazAlA 42. narazI nAthA jaina dharmazAlA 43. motI sukhIyA dharmazAlA 44. naMdA bhavana 45. jetAvAr3A dharmazAlA 46. pAlanapura yAtrika bhavana 47. kanaka ratana vihAra 48. paramAra bhavana 49. har3iyA bhavana 50. prabhAgirI darzana 252547 242341 252609 252316 243089 252799 252186 25177 252356, 252385 243067 242999 251046, 252869 252899 242591 251213, 243020 122 tritIrthI Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kra. nAma 51. prabhava hema gauzAlA 52. esa. pI. zAha jaina dharmazAlA 53. banAsa kAMThA dharmazAlA 54. kacchI vizA osavAla bhavana 55. kanaka benanuM rasoDUM 56. kezavajI nAyaka cerITI TrasTa 57. kezariyAjI jaina dharmazAlA 58. koTAvAlI jaina dharmazAlA 59. kaMkubAI jaina dharmazAlA 60. umAjI bhavana dharmazAlA 61. bhivAndrI bhavana dharmazAlA 62. bhImajI bAI cerITebala TrasTa 63. khuzAla bhavana jaina dharmazAlA 64. girirAja jJAna maMdira TrasTa 65. girivihAra 66. ghaMTAkarNa mahAvIra jaina TrasTa 67. navala saMdeza 68. 108 maMtrezvara pArzvadhAma 69. vimala bhavana 70. devagiri ArAdhanA sosA 71. ke. esa. zAha cerITebala TrasTa 72. AnaMda bhavana (annakSetra) 73. dhAnerA bhavana 74. pA~ca baMgalA 75. vApIvAlA kAzI kezara 76. DhaDhA bhavana 77. sAMcorI bhavana 78. rAjakoTa vAlI dharmazAlA phona naM. 251003 242190 252355 252137 253339, 242578 242578, 252647, 252166 252213 252662 252598 252625 252810 253237 252873 253230 252258 252234, 252413 243068 243367 243058 243083 243089 242964 242174 252476 252293 252453 242276 253178 dharmazAlA ke saMparka sUtra 123 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kra. nAma phona naM. 252209 252348 252512, 252977 253268, 242259 252211 252197 242973 243027, 243214 252235 252391 252389 252193 252279 252498 79. ghanApurA dharmazAlA 80. prakAza bhavana 81. bAbU pannAlAla 82. sAdar3I bhavana 83. raNazI devarAja 84. jIvana nivAsa 85. bAbU sAheba jaina derAsara 86. mokSadhAma siddha zilA 87. candradIpaka jaina dharmazAlA 88. pannA rUpA 89. baiMgalora bhavana 90. mahArASTra bhavana 91. vIsA nImA 92. vidyAvihAra bAlI bhavana 93. dhAneza bhavana 94. pIMDavAr3A bhavana (prema vihAra) 95. takhtagaDha maMgala bhavana DIsAvAlI jaina dharmazAlA 97. magana mUlacaMda 98. vAva pathaka 99. lAvaNya vihAra 100. cAMda bhavana 101. brahmacArI Azrama 102. vardhamAna jaina maMdira TrasTa 103. yazovijaya jI jaina ArAdhanA TrasTa 104. nityacaMdra darzana 105. zatrujaya darzana 106. yatInu bhuvana 107. vardhamAna mahAvIra jaina rIlIjIyasa 242174 252930 252167 96. 252569 252279 253253 252578 242137 242248 252275 242433 252181 252512 252237 / 242275 124 tritIrthI Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kra. phona naM. 242022, 252307 252561 242984, 252784 252486 252515 252832 253621 253623 243018 253399 252457 _ nAma 108. jaMbudvIpa 109. maMDAra bhavana (108) jaina ArAdhanA 110. meru vihAra 111. pAdaralI bhavana 112. bhakti vihAra 113. vizAla jaina myUjiyama 114. zrI kalyANa saubhAgya mukti bhavana 115. zrI jaina vizA humar3a dharmazAlA 116. zrI mahAvideha bhinnamAla dhAma 117. zrI sAta cauvIsI ekar3A utkarSa TrasTa 118. zrI kaccha vAgar3a sAta cauvIsI jaina dharmazAlA 119. zrI saMbhava labdhi dhAma (girirAja sosAyaTI) 120. zrI jhAlAvAr3a jaina saMgha (AdinAtha ratnatraya ArAdhanA dhAma) 121. zrI vaccharAja mAvajI botharA (kamalamaMdira) 122. zrI bhinnamAla bhavana 123. zrI samadar3I bhavana 124. zrI maNibhadra vIra zAMti sevA TrasTa 125. zrI dhanavAsI TuMka AbunuM jinAlaya 126. zrI tharAda jayaMtasena vihAra dharmazAlA 127. zatrujaya tIrtha zrI AdinAtha bhagavAna 128. zatrujaya ke tIrtha zrI sahasraphaNA pArzva 243451, 243452 243396 251042 243058 253619 243199 242973 252854 252312/252248 252215 dharmazAlA ke saMparka sUtra 125 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ giranAra tIrtha . esa.TI.DI. koDa : 02852 kra. nAma phona naM. 1. kadambagirI tIrtha 252235, 280106 2. giranAra tIrtha 650179, 2621419 3. nemi guNa giranAra jaina TrasTa giranAra 2655360 zaMkhezvara tIrtha esa.TI.DI. koDa : 02733 nAma phona naM. 273324, 273514 273325/273444 273150 273310 273363/273515 273323/273335 1. zaMkhezvara tIrtha 2. zaMkhezvara bhakti vihAra 3. zaMkhezvara vijayakalApUrNa sUri ArAdhanA smAraka TrasTa 4. hAlArI jaina dharmazAlA zaMkhezvara 5. kacchI bhavana atithI gRha ,. 6. Agama maMdira zaMkhezvara 7. jaina bhojana zAlA zaMkhezvara 8. samarI vihAra zaMkhezvara 9. pAlanapura vAlI dharmazAlA zaMkhezvara 10. navakAra dharmazAlA 11. yAtrika bhavana 12. padmAvatI maMdira 13. rAghanapura vAlI dharmazAlA 273331 273329 273342 273357 273344 273299 273315 126 tritIrthI Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TU / prAkRta bhAratI akAdamI 13-e, mena mAlavIya nagara roDa gurunAnaka patha, mAlavIya nagara, jayapura ISBN No. 13-978-93-81571-08-8