Shravak Bhoomi Part 02

Author(s): Karunesha Shukla
Publisher: Kashi Prasad Jayaswal Research Institute
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002449/1

Page #1

DIBETAN SANSKRIT WORKS SERIES No. 28
ŚRĀVAKABHUMI
ACĀRYA ASANGA
PART U
EDITED BY KARUNESH SHUKLA
K. P. JAYASWAL RESEARCH INSTITUTE

Page #2

Tibetan Sanskrit Works Series No. 28
ŚRĀVAKABHUMI
of
ĀCĀRYA ASANGA
. PART II (PUBLISHED UNDER THE PATRONAGE OF THE
GOVERNMENT OF BIHAR)
General Editor : PROFESSOR (DR.) J. C. JHA
Director K. P. Jayaswal Research Institute, Patna
KASHI PRASAD JAYÁSWAL RESEARCH INSTITUTE
PATNA 1991

Page #3

Published by Professor (Dr.) J. C. Jha
Director Kashi Prasad Jayaswal Research Institute, Patna
C Government of Bihar
Price Rs. 60/(Rupees Sixty only)
Printed at Tara Printing Works Kamachha, Varanasi-221010

Page #4

TIBETAN SANSKRIT WORKS SERIES NO. 28
ŚRAVAKABHUMI
of ĀCĀRYA ASANGA
Part II Containing Introduction, Appendices and Indices
Edited by Karunesh Shukla
M. A., Ph. D.
Professor and Head Department of Sanskrit and Prakrit Languages University of Gorakhpur
and Founder General Secretary Nagarjuna Buddhist Foundation, Gorakhpur
K, P. JAYASWAL RESEARCH INSTITUTE
PATNA 1991

Page #5


Page #6

प्राचार्यासिङ्गरचिता श्रावकभूमिः
(द्वितीयो भागः)
सेवं
भूमिका पारीशिष्टदिभिः समतङ्कृत्य गोरखपुरविश्वविद्यालयीयसंस्कृतप्राकृतभाषाविभागस्याचार्याध्यक्षेण
नागार्जुन बौद्धप्रतिष्ठानस्य संस्थापक महामन्त्रिणा च एम० ए०, पी० एच० डी० इत्युपाधिधारिणा डा० करुणेश शुक्लेन
सम्पादिता
काशी प्रसाद जायसवाल अनुशीलन संस्थानम्, पटना .
संवत् २०४७

Page #7


Page #8

This Volume
18
humbly dedicated
to
the great acharyas and the galaxy of scholars
and friends whose works in the field have
been a source of inspiration to me.
KARUNESH SHUKLA

Page #9

समर्पणम् योगाचारमतञ्च येन विततं श्रीसौगते शासने पूर्व येन विनेयदृष्टि रतुला स्पृष्टा महीशासकी। विज्ञानाश्रितधातुमार्गगणविधौ ग्रन्थाः कृता भूरिशः आर्यासङ्ग इतिप्रभास्वरयशा निर्वाणबोद्धा सुधीः ॥१॥ रचितम्तेन लोकेषु शास्त्रं सप्तदशभूमिः । तद् योगाचारभूमिश्च कथ्यते बुधभेषजम् ॥२॥ कालक्रमेण ग्रन्थोऽयमार्यावर्ते : विलुप्तवान् । . भूमिस्त्रयोदशी तस्यां भूमिः श्रावकसंज्ञिता ॥३॥ महापण्डितसूरिणा राहुलाख्येन शर्मणा। अन्यग्रन्थैः सह प्राप्तः - भोटदेशे सुदुर्गमे ॥४॥ संस्कृते श्रावकभूमि रस्माभिः प्रतिसंस्कृता। प्रस्तुता पूर्वभिदानी काश्यते परिशिष्टकैः ॥५॥ पूर्वाचार्यबुधेभ्यश्च . कल्याणमित्रसंसदे । इयं श्रावकभूमिर्हि सादरमर्प्यते । मया ॥६॥ यत्किश्चिदत्र स्खलितं तन्ममाऽविद्यया कृतम् । अनवद्यं च यत्सर्वं पूर्वेषां तनिषेवणात् ॥७॥

Page #10

2005
FOREWARD BY THE
GOVERNMENT OF THE STATE OF BIHAR
1. The Government of Bihar established the K. P. Jayaswal Research Institute in 1950 with the object, interalia to promote historical research, archaeological excavations and investigations and publication of works of permanent value to scholars. The Institute along with five others was planned by this Government as a token of their homage to the tradition of learning and scholarship for which ancient Bihar was noted. Apart from the Kashi Prasad Jayaswal Research Institute, five others have been established to give incentive to research and advancement of knowledge the Nalanda Institute of Post-Graduate Studies and Research in Pali and Buddhist learning at Nalanda, the Mithila Institute of Post-graduate Studies and Research in Sanskrit learning at Darbhanga, the Bihar Rashtrabhasha Parishad for advanced studies and research in Hindi at Patna, the Institute of Post-graduate Studies and Research in Jainism and Prakri Learning at Vaishali and the Institute of Postgraduate Studies and Research in Arabic and Persian learning at Patna.
2. As apart of this programme of rehabilitating and reorientating ancient learning and scholarship, the K. P. Jayaswal Research Institute bas undertaken the editing and publication of the Tibetan Sanskrit Text Series with the co-operation of scholars in Bihar and outside. Another series of Historical Research works for elucidating the history and culture of Bihar and India has also been started by the Institute. The Government of Bihar hope to continue to sponsor such projects and trust that this humble service to the world of scholarship and learning would bear fruit in the fullness of time.

Page #11


Page #12

GENERAL EDITOR'S NOTE
We feel pleasure in offering to the world of scholars the second part of the Śrāvakabhūmi edited by Dr. Karunesh Shukla, Professor and Head, Department of Sanskrit and Prakrit Languages, University of Gorakhpur. The first part of the Sravakabhūmi, edited by Dr Shukla was published by K. P. Jayaswal Research Institute as the fourteenth volume of the Tibetan Sanskrit Works Series in 1973 but some of its portions could not be included in it due to some unavoidable reasons. Now the remaining matter of the work sees the light of the day in a separate volume of the Tibetan Sanskrit Works Series as no 28.
We have a programme to publish the entire Yogācārabhumi-Sastra of Acarya Asanga. Its fifteenth bhumi named Bodhisattva-bhūmi has already been published as no. VII of the Tibetan Sanskrit Series of the Institute. The text of the remaining bhumis are complete and it is hoped that they will also be published in the near future by our Institute.
In the present volume besides the remaining matter of introduction the editor has supplied the Sanskrit restoration of the missing portions of Sravakabhumi from its Tibetan translation, which is really worth appreciable. Besides, he has added four more appendices to this volume along with quotations, index of verses and index of important Sanskrit words of Sravakabhūmi.
I imagine that those who have a genuine interest in Buddhist studies will welcome this publication.
Vasanta-pancami 20.1.1991
Professor (Dr.) J. C. Jha

Page #13


Page #14

PREFACE सर्वदृष्टिप्रहाणाय यः सद्धर्ममदेशयत् ।
अनुकम्पामुपादाय तं नमस्यामि गौतमम् ।। The first Volume of the edited text of Srāvakabhūmi, the XIII Chapter of the Yogācāra (-caryā) bhūmiśāstra of Asanga edited by the present author was published in 1973. This edition contained the edited text deciphered from the enlarged photo-prints of the microfilms brought from Tibet by the late Mahapandita Rahula Sankritayayana. The first Volume contained only the Sanskrit text (pp. 511) and 64 pages of the Introduction.
Unfortunately, the remaining portions of the Introduction and appendices could not be brought out earlier due to circumstances beyond our control.
Now, the remaining portions of the Introduction alongwith five appendices containing the reconstructed text of the lost portions of the Srāvakabhūmi (Appendix-I), Verses occurring in the Srāvakabhūmi (Appendix-II), Hetuvidyā of Asanga from Cintamayi Bhūmi (AppendixIII); Sanskrit text of Paramārthagātbā-vyavasthāna, Abhiprāyikīgăthāvyavasthāna and Sarīrārthagāthāvyavasthāna (Appendix-IV) and Analytical Contents of the Srāvakabhūmi (Appendix-V) and three Indices of quotations, verses and important Sanskrit words are being presented here.
The English Introduction contains a study of the Srāvakabhūmi in its various aspects along with a short survey of its contents. An introduction in Sanskrit containing a summary of the general study of the text along with a note on the Yoga-materials in the Srāvakabhumi has also been given for the benefit of readers.
The Introduction was written nearly twenty years back and is being presented here in its original form as an

Page #15

(
14
)
attempt of a novice in the field to study a Buddhist text of paramount textual and doctrinal significance.
I wished to append a comparative table of the available Sanskrit text with its Tibetan version indicating the textual dirrerences of the two versions, but due to certain peculiar circumstances this could not become possible. It is proposed to include this appendix in the second edition. Similarly, some improvements on the readings of some portions and a study of the Yogācāra pbilosophy expounded in the Śrāvakabhūmi could not be given. These too are proposed to be given at a later date.
In spite of these shortcomings, this much awaited second volume of Śrāvakabhūmi is being brought out for the benefit of the distinguished scholars and researchers in the field. I crave the indulgence of the readers for the various mistakes that have crept in.
Any suggestion for improvement will be gratefully acknowledged and incorporated in the second edition.
I am thankful to the authorities of the K. P. Jayaswal Research Institute, Patna for initiating the publication of this volume, specially to its present director, Prof. J. C. Jha whose keenness and initiative have made the publication of this volume possible.
Our thanks are also due to Messers Tara Printing Works, Varanasi for their fine and timely printing of the Volume.
Namo buddhāya.
Karunesh Shukla
Vijayadasami 29 September 1990

Page #16

SRĀVAKABHUMI OF ASANGA
Part-II
List of Contents
INTRODUCTION:
12. Beginnings of Buddhist Logic in Asanga, CVii-CXii.
13. Importance and review of the MSAB, the YBS and other works of Asanga, CXIII-m CXV.
14. Śrävakabhumi and the Yogācārabhūmiś CXVI-CXVIII, 1.
15. A Brief Account of the topics discussed in the Śrāvakabhūmi (in the light of the previous Buddhist Thinking and the works of Asanga), CXIX (a) Gotra CXIX-CXXIII, (b) Avatara CXXIII-CXXVI (c) Naişkramya, CXXVI-CXXXI, (d) Āhāra CXXXI-CXXXV, (e) Kalyanamitratā CXXXV-CXXXVII (f) Pratityasamuptāda CXXXVII-CXLI (g) Anitya-anātma CXLI-CXLIV.
16. Some aspects of cultural account in Asanga's works CXLVCXLVIII.
17. Langauage and Style-CXLIX-CLII.
18. Quotations and references CLIII-CLV.
19. The present edition: Restorations and emendations CLVI-CLVII.
20.
A Short Survey of the contents CLVIII-CLIX.
21.
An Analytic,Survey of the SBH, CLX T. The First Yogasthāna CXX-(a) The Gotrabhumi CLX-CLXVIII, (b) The Avatarabhūmi CLXVIII-CLXX, (c) The Naiskramya-bhūmi CLXXCLXXXVIII.
II. The Second Yogasthana CLXXXIX-CLXIIX.
III. The Third Yogasthana CC-CCXI.
संस्कृत भूमिका आङ्ग्लभूमिकासंक्षेप: 1-9 श्रावकभूमेर्योगसम्भारः 9-17

Page #17

APPENDICES
APPENDIX I 00
Sanskrit Reconstruction of the Lost Portions of the Text (I. Yogasthāna).
1 - गोत्रभूमि : 3-6, गोत्रस्था: पुद्गला 7 2 - अवतारभूमि : 8-10
APPENDIX II: VERSES OCCURRING IN THE SBH: 11-13. HETUVIDYA OF ASANGA (from Cintamayibhūmi)
APPENDIX III:
( 16 )
14-25.
APPENDIX V:
APPENDIX IV: SANSKRIT TEXT OF PARAMARTHAGATHAVYAVASTHANA, ABHIPRAYIKIGĀTHAVYAVASTHANA AND SARIRARTHAGATHA VYAVASTHANA 26-31.
ANALYTICAL CONTENTS OF THE SRĀVAKABHUMI-32
First Yogasthana ( प्रथम योगस्थानम् ) 32-38 Second Yogasthana ( द्वितीयं योगस्थानम् ) 38-43 Third Yogasthana ( तृतीयं योगस्थानम् ) 44-45 Fourth Yogasthana ( चतुर्थ योगस्थानम् ) 46-47.
INDICES
INDEX I. QUOTATIONS 51-52
INDEX II. INDEX OF VERSES 53
INDEX III. INDEX OF IMPORTANT SANSKRIT WORDS 54-73.

Page #18

12. BEGINNINGS OF BUDDHIST LOGIC IN ASANGA
Logical tendencies in Indian Buddhism are traced back to the time of the Buddha and we have an access to philosophical debates in the KV. also wherein divergent views of the various Buddhist sects have been recorded. Nāgārjuna may be regarded the first exponent of logical principles who confuted the logical validity of the pramāṇass and introduced the method of dialectical criticism to, refute the doctrinal standpoints and metaphysical suppositions of other systems.4 Still he cannot be said to have claimed any relationship to the school of Buddhist logic which was later on formulated by Dignāga and elaborately elucidated by Dharmakirti and others.
The Indian Buddhist tradition clearly states that this logical school came into existence and flourished within the fold of the Yogācāra Vijñānavāda which has a leaning towards the criticism of the material existence of the visible world. Maitreyanātha and Asanga are regarded by the tradition to head the lineage of teachers (ācāryas) of this school of Indian Logic.
.1. Cf. D. N. I. 1.1 (Brahma jālasutta). 2 Kv., I. 1.! (Puggalakatha); I. 1.2 (Okāsasaccikattho), 1. 1.3
(Kalasaccikatha); XVII. 1 sq. (Arahat kathāj and elsewhere. Vigrahavyāyarttani, (ed. P. L. Vaidya), Vs. 5 sq., 31 sq.; for elaboration, vide, S. Mookherjee, The Absolutists' Standpoint in Logic, NMRP, I, pp. 1-104, Ch. I-IV, Our unpublished
work, "Nägar juna aura Samkara', Ch. IV. 4. Our work, ibid., loc. cit., portion on dialectics; T. R. V. Murti,
CPB, Ch. V-VII, pp. 121-208; Mook herjee, Ibid., loc. cit., C. D.
Sharma, Buddhism and Vedānta. 5. TagTag TUTET 4491971 SFTTT
दाचार्यो वसुबन्धुरुधुरम तिस्तस्याज्ञयाऽऽदिद्युतत् ।

Page #19

-
-
-
cviii
Śrāvakabhūmi A thorough glance over the chapters of the YBS. reveals that in the age when Asanga flourished, debates on philosophical issues were in vogue in public and differences persisted among philosophers. Philosophical discussions and debates had become the order of the day. Asanga clearly states that discussions on philosophical points such as satkāyadrsti, visumahetudrsti, Sasvatadrsti, varsaganyadrsti, mithyadrsti and the like culminated in discussions or vivāda. In the YBS. sixteen para-vādas have been mentioned which shows that different view-points gained popularity in philosophical speculation and were refuted by the exponents of other systems.
Asanga was the first Buddhist teacher to enumerate the hetuvidyās as essential to be mastered by a srävaka and a bodhisattva.“ He enumerates vāda, vādādhikaraṇa, vādādhi
दिग्नागोऽथकुमारनाथविहितासामान्यसाहायकस्तस्मिन् वार्तिकभाष्यकारकृतिनोरद्यानवद्या स्थिति: ।। JMN, p. 506 (Säkārasangraha). लोभद्देषमोहाभिभूतानामध्यवसानहेतोविनिबन्धहेतोः ....... संरागहेतोरन्योऽन्यं संरब्धानां... विगहीतानां विवादमापन्नानां नाना वादा विवादो विप्रत्यनीकवादः दृष्टि वा पुनरारभ्य तद्यथा सत्कायदृष्टि विषमहेतुदृष्टि शाश्वतदष्टि वार्षगण्यदृष्टि मिथ्यादृष्टिमिति ।... (Text of the Cintāmayibhūmi-(hetuvidyā), as intruded in the ŚBh. MS., Folio 2 B leaf 6, line 8-2 A-leaf 7 line 1. YBS., Vol. I, p. 118 (Savitarkādibhumih sasthi) षोडश इमे परवादाः । तद्यथा। हेतुफलसद्वादः । अभिव्यक्तिवाद.। अतीतानागतद्रव्यसद्वादः । आत्मवादः । शाश्वतवादः । पूर्वकृतहेतुसद्वादः । ईश्वरादिकर्तृवादः। विहिंसाधर्मवादः । अन्तानन्तिकवादः। अमराविक्ष पवादः । अहेतुवादः। उच्छेदवादः। अग्रवादः । शुद्धिवाद:। कौतुकमङ्गलवादश्च ।
for details and refutation, vide, pp. :18- 60. SBh. MS., Folio 2 B, leaf 6, line 4 sq. (Cintāmayi Bhumi). तत्र द्वादशाङ्गाद् वचोगताद्यद्वैपुल्यं तद्बोधिसत्त्वपिटकम् । अवशिष्ट श्रावकपिटकं वेदितव्यम् । बाह्यकानि पुनः शास्त्राणि समासतस्त्रीणि । हेतुशास्त्र शब्दशास्त्र चिकित्साशास्त्रञ्च । तत्र लौकिकानि शिल्पकर्मस्थानान्यनेकविधानि बहनानाप्रकाराणि । सुवर्णकारायस्कारमणिकारकर्मज्ञानप्रभृतीनि । तान्येतानि सर्व विद्या

Page #20

Beginnings of Buddhist Logic in Asanga
cix
sthāna, vādālankāra, vādanigraha, vādanihsarana and vāde bahukarādharmāh under this head, He defines, illustrates each one of them and cites their classification in details where necessary.
He further details the various kinds of vāda5 (i. e. pratyayāvavāda, vivāda, apavāda, anuvāda, and avavāda) and vadādhikarana.
But the main contribution of our author lies in formulation of the various relevant aspects of logical tendencies which were later on detailed by Vasubandhu, Dignāga, Dharmakirti, Jnanasrimitra, Ratnakirti and others. Under the heading vādādhisthāna, he enumerates the twofold sādhyārtha, the natural (svabhava) and the specific (visesa) along with the eightfold sādhana which forms the backbone of the
स्थानपरिगहीतानि पञ्चविद्यास्थानानि भवन्ति । अध्यात्मविद्या हेतविद्या शब्दविद्या व्याधिचिकित्साविद्या शिल्पकर्मस्थान विद्या च । इतीमानि पञ्चविद्यास्थानानि यानि बोधिसत्त्वः पर्येषते । एवमनेन सर्वाविद्यास्थानानि
पर्येषितानि भवन्ति, BSB, p. 68, cp. also pp. 68-69. 1. हेतुविद्या कतमा । परीक्षाञ्च नय द्विज्ञानं वस्तु । तत्पुनः कत मत् । तद्यथा वाद:
वादाधिकरणं वादाधिष्ठानं वादालङ्कारः वाद निग्रहः वादनिःसरणं वादे
बहुकराधर्माः। 5. Bh., MS., Folio 2B, leaf 6, lines 3-4. 2. 5. Bh. MS., 2B-6, line 3 Folio 2B-10. 3. वादः कतमः । स षड्विधो द्रष्टव्यः । वादः । प्रत्ययाववादः (प्रवादः) विवादः अपवादः अनुवाद: अववादश्च ।
S. Bh., MS., 2B, 6, lines 3-4; for elaboration vide, ibid., 2B 6, 2A7 where the author concludes एषां षण्णां वादानां कतिवादा भूतास्तत्त्वा अर्थोपसंहिता: सेवितव्याः । कतिवादाः अभूताः अतत्त्वा अनर्थोपसंहिता: परिवर्जयितव्याः । द्वौ पश्चिमी वादौ भूतौ अर्थोपसंहितौ वेदितव्यौ । द्वौ मध्ये वादौ अभूतौ भतत्त्वौ अनर्थोपसंहितौ वर्जयितव्यौ आद्यर्योयोर्वाद
योर्भेदः । 4. वादाधिक रणं कतमत्तदपि षड्विध द्रष्टव्यं । तद्यथा राजकुलं युक्तकुलं पर्षत्सभा
धर्मार्थकुशलाः श्रमणा ब्राह्मणा धर्मार्थकामाश्च सन्ताः (सन्तः), ibid., 2B-7A lines 5.6.

Page #21

Śrāvakabhūmi
logical theories developed later on. The eightfold division of sādhana includes pratijñā, hetu, udāharana, sārūpya, vairūpya, pratyakṣa, anumāna and āptāgama. Detailed classifications of these sadhanas of the vādādhiṣṭhāna are also worked out. We may incidentally point out here the views of Asanga regarding perception (pratyaksa). Inference (anumāna) and ( scriptural) Authority (āptāgama).
CX
Asanga defines Pratyaksa as प्रत्यक्षं कतमत् । यदविपरोक्षमनभ्यूहितमनभ्यूह्यमविभ्रान्तञ्च' 4 i. e, the kind of knowledge that is neither invisible, unconceived, unconceivable nor mistaken and illusioned (i. e., based on direct sensory perception). All the three components of the definition have been analytically discussed and illustrated.
While aviparokṣa has been discussed under four kinds", the second component (i. e., anabhyuhitamabhyūhyan) has been explained as grahaṇamātraprasiddhyopalabdhyāśraya viṣaya and viṣayapratisthitopalabdhyāśraya viṣaya.
1. वादाधिष्ठानं कतमत् । तद्दशविधं द्रष्टव्यं । साध्यार्थी द्विविधः । साध्यस्यार्थस्य साधनमष्टविधं । साध्यार्थो द्विविधः कतमः । स्वभावो विशेषश्च । तत्र स्वभावः साध्यः सच्च सतः असच्चासतः । विशेष: साध्यः सोत्तरश्च सांत्तरतोऽनुत्तरं चानुतरतः । नित्यो नित्यतः । इत्येवमादिना प्रभेदनयेन । विशेषस्य साध्यता द्रष्टव्या । ibid., 2A- 7, line 6-2B. 7, line 1.
2. साधनमष्टविधं प्रतिज्ञा हेतुः उदाहरणं सारूप्यं वैरूप्य प्रत्यक्षमनुमानमाप्ता
गमश्च, ibid, loc. cit, lines 1-2; for elaboration, vide, F. 28.7, line 2 sq.
Ibid., loc. cit., 2B 7, line 2-2A 8, line 1 sq.
SBh., MS., 2 B7 line 6.
3.
4.
5. अविपरोक्षं कतमत् । तच्चतुभिराकारैर्वेदितव्यम् । अपरिभिन्नेन्द्रिये प्रत्युपस्थिते मनस्कारे अनुरूपोत्पत्तितः अनावरणतः अविप्रकर्षतश्च, ibid., 2 B 7 line 6– 2-8 line 1.
Ibid., loc. cit., line 5-8-2 B-8 line 1.
6.

Page #22

Beginnings of Buddhist Logic in Asanga
cxi The avibhrānta pratyaksa has been defined as the knowledge of the perceived objects which is devoid of the fivefold or sevenfold illusory cognitions (bhrāntih)".
It is also significant that the definition of praiyakșa as found in the Pramāṇasamuccaya of Dignāga and the PV of Dharmakīrti is in the tone of the definition provided by Asanga.
Asanga further states that this perception is fourfold according to the objects perceived, or the media of perception, i. e. the rūpi-indriyas, the mental faculties (manas), the loka and pure and simple perception (śuddha). S
As regards anumāna, it has been defined as the process of inference through a probans on the basis of a perceived sign (related by invariable concommittance). This anumāna has been further explained as fivefold in the following way :
. (i) Inference through a sign (lingatah),
(ii) Inference through nature (svabhāvatah),
1. विभ्रान्तो विषयः प्रत्यक्ष कतमत् । तत्पञ्चविधं द्रष्टव्यं सप्त विधम्बा। पञ्चविधं
कतमत् । पञ्चविधा भ्रान्तिः ... .... । पञ्चविधाभ्रान्ति: कतमा । संज्ञाभ्रान्तिः । संख्याभ्रान्तिः । संस्थानभ्रान्ति: । वर्णभ्रान्ति: कर्मभ्रान्तिश्च । सप्तविधा भ्रान्ति: कतमा। अस्यामेव पञ्चविधायां भ्रान्ती सन्तति द्विविधाँ भ्रान्तिः मिश्रयित्वा सप्तविधा भ्रान्तिर्भवति । द्विविधा भ्रान्तिः कतमा। चित्तभ्रान्तिद्रष्टि
भ्रान्तिश्च । ibid., loc. cit.,2 B 8 lines 2-3. 2. Cp. Dignaga : प्रत्यक्ष कल्पनापोढमभ्रान्तं प्रत्यक्षं निर्विकल्पकम् ॥
(प्रमाणसमुच्चय)। Dharmakirti, PV., III. 123, 124 :
प्रत्यक्षङ्कल्पनापोढं प्रत्यक्षनैव सिध्यति । प्रत्यात्मवेदयः सर्वेषाम्बिकल्पो नाम संश्रयः ।। संहृत्य सर्वतश्चिन्तां स्तिमितेनान्तरात्मना ।
स्थितोऽपि चक्षुषा रूपमीक्षते साक्षजा मतिः ।। 3. तदेतत्प्रत्यक्षं कस्य प्रत्यक्षम्वक्तव्यम । समासतश्चतुर्णा रुपीन्द्रिय प्रत्यक्ष मनोऽनु
भवप्रत्यक्ष लोकप्रत्यक्षं शुद्धप्रत्यक्षञ्च । Bh. MS., 2 B8, lines 5-6.

Page #23

cxii
Śrāvakabhūmi (iii) Inference through action (karmatah), (iv) Inference through attributes (dharmataḥ) and (v) that based on the probans and the result (hetu
phalataḥ)' As regards the āptāgama, this too has been defined and explained as the sayings or instructions of an omniscient or that based on the following of the instructions of an omniscient (Buddha). Its threefold classification has also been offered.2
But all this does not establish that minor details and technicalities that are found in the later works of Buddhist logic were worked out in Asanga's works. Asanga had dealt with these problems in a simple and general way and presented them only in a rudimentary form which formed the basis of the logical theories detailed in the works of Vasubandhu, Kumāranātha, Dignāga, Dharmakirtis, Isvarasena, Jñānasrimitra, Ratnakirti and others.
1. अनुमान कतमत् । यत्केनचिदेव चिह्ननिमित्तसम्बद्ध न वर्तमानेन वा पूर्वदृष्टेन
वा विषयाभ्यूहनम । तद्यथा चक्रेण रथमनुमिनोति । धूमेनाग्नि राज्ञा राज्यं Gear RETT 1157 (T)faqropeat trai Ibid., loc. cit., 2A, 9, lipes
1-2 sq. 2. Bara: *TA: 1 TOTTI at at spar Tat gaaria
पुनस्त्रिविधो द्रष्टव्यं (व्यः) । प्रवचना विरोधतः । संक्ले शप्रतिपक्षतः । लक्षणा
fantaarTI Ś. Bh. MS., 2B 9, lines 2-3. 3. Vide, Supra, fo. 4.

Page #24

13. IMPORTANCE AND REVIEW OF THE MSAB, THE YBS AND OTHER WORKS OF ASANGA.
Maitreyanath and Asanga are regarded to head the lineage of the Mahayana (Yogacara) teachers who codified and systematised the Yogacara Vijñānavāda in the Buddhist tradition. Though Nagarjuna's Dasabhumivibhāṣa-sastra, the Mahaprajñāpäramitāśāstra and the Vaidalya-prakarana may be regarded as the earliest philosophical expositions of the Mahāyāna philosophy, the Yogacara standpoint remains unexpressed in these treatises. The AA and the MSA are the first attempts in the field in which Arya Maitreyanathapāda tried to give a succinct account of the Mahāyāna from the Vijñānavāda standpoint. In Nagarjuna's works, the emphasis is on the Sunyata-doctrine where in the Madhyamika standpoint has been vividly explained. Maitreyanatha, accepting the Madhyamika concept of Sunyata1, gave a brilliant exposition to the Vijñānavada doctrines in the light of the Mahāyānic carya in his Māhāyānottartantraśāstraṁ. In this work the twofold buddha-kaya (dharmakaya and rūpa°2=sambhoga° Mahāyānottaratantra, I. 92, 155-56.
!.
2.
MV 1.2-23; cf. MSA, XI. 1; IX 23, XI. 41, XVIII. 99-101, 156. Uttaratantra, I. 43, 779-87; 150-52, ii. 21, 22, 28, 30, 44, 53, 61, 68 III. 3, 37-3, XXIV. 61. On this point Jhonston remarks: "The standard doctrine of the Madhyamikas knows two such bodies corresponding to the samvṛtisatya and parama thasatya, and that of the Vijñānavādins postulates three corresponding with the three S abhāvas. The Ratnagotravibhāga's position is not so clear cut. At iii. 3, it propounds the Madhyamika view, but at i. 150-152, II. 21-22 and IV 61 and other passages it has three regular bodies, but under two heads, dharmakaya and rupakaya, the latter covering the sambhogika and nairmāṇika bodies. Thus the connection with the older view is maintained, and it seems that in this matter also the present text stands mid. way between the two chief Mahayana schools." (Foreword to Uttaratantra, P. XIII-XIV).

Page #25

cxiv
Śrāvakabhūmi and nirmānao), the three svabhāvas?, the nirvāṇa', the gotradoctrines, the tatāgatagarbhat and the alayavijñānas doctrines have been presented in the light of the Mādhyamika exposition of sūnyata and the Yogācāra concept of āśrayaparāvștti?
In the MSA, Maitreyanātha gives a thorough presentation of the Mahāyāna doctrines and the Yogācāra idealism. Asanga in his commentary gives a comprehensive account of the gotra (III), paripāka (VIII), bodhi (IX), bodhipaksa (XVIII), vaiśāradya, nairātmya (XVIII. 92 sq.), buddhakāya, upāyakausalya (XV), āśraya parāvștti (IX. 45-46), the threefold reality (the parikalpita, paratantra and the parinişpanna lakṣaṇa (XI. 38-41) and the buddhakāya-doctrine (IX. 55-67). Asanga profusely quotes from the Mahāyāna Sūtras and supports the views of his preceptor. He also gives a thorough analysis of the Buddhist canon, especially the Abhidharmas, as it is intimately connected with his exposition of Mahāyāna. Asanga regards the Abhidharma as the background of the Mahāyānic stage.
1. Uttaratantra, I. 143. 2. I. 87. 3. 1. 24, 27-28, 41, 86, 144, 149 etc. 4. 1. 156 (buddhadhātu); see comm. of Sāramati, p. 5, 77, 2, 10,
12, 15, 21, 46 etc. 5. The Alayavi jñāna doctrine is intimately related to the Tathā
gatagarbha-doctrine, See Jobopston, Foreword to Uttaratantra,
p. xiii. 6. I. 92, 155-56. ?. V. 7, 8; 371279 artian actosafat
चतुर्विधं जिनज्ञानविषयेऽस्मिन् यथोदिते ।। धीमानस्तित्वशक्तत्वगुणवत्त्वाधिमुक्तितः ।
तथागतपदप्राप्तिभव्यतामाशु गच्छति ।। 8. MSA, XI. 3; armat Favotat aufzufaa gaalagaa 1 __ अभिरवतोऽथाभीक्ष्ण्यादभिभवगतितोऽभिधर्मश्च ।।
see, verse 4 sq. 9. Cf. Asm., p. 83.

Page #26

Review of the MSAB the YBS and Other Works of Asanga
This view-point of Asanga finds elucidation, though in a succinct form, in his commentary on the Vajracehedikā PP which, later on, formed the background for Dignaga's famous work on the PP (Prajñāpāramitāpiṇḍārtha).
Apart from their dhyanayoga and the philosphical, doctrinal and analytic view-points, the Vijñānavādins independently developed their theory of dharmas1 and other aspects of the Abhidharma. The Asm. contains a comprehensive account of the Yogacara dharma-theory and other aspects of philosophy that are akin to those accepted by the Abhidharmika systems.
CXV
This work is also regarded as the summary-treatment of the main topics discussed in the SBh. and some other bhumis of the YBS, which is a mine of information for the student of Buddhist Yoga, Abhidharma and Mahāyāna practices. This treatise contains four parts which are called 'samgrahani' or vastu, of which the available text of the seventeen bhumis forms only one sangrahaṇī or part. The other parts are not accessible to us and hence our knowledge remains incomplete with regard to the remaining portions of the text and its commentary by our author.
1.
It is with this view-point that Vasubandhu wrote a treatise entitled 'Satadharmavidyamukham' enumerating the hundred dharmas accepted by the Yogacārins.
2. त्रिधर्मः संग्रहः सम्प्रयोगोऽन्वयश्च लक्षणे, Asm., I; see, Ch. I (tridharma-pariccheda).
This fact is evidenced by a close comparision of the contents of the S. Bh. and the Asm.
On this point, side our Sanskrit भूमिका, the portion on भारतीययोगपरम्परासु श्रावकभूमेर्योगसम्भारः
3.
4.

Page #27

14. ŚRĀVAKABHŪMI AND THE YOGĀCĀRABHUMIS
It is a well-established fact that the Mahāyāna is the outcome of the development of the Hināyāna beliefs and caryā which had developed into the form of the Mahāsāṁghika sect. It may be regarded as the preceding and the preliminary stage of the Mahayanic development in the domain of Indian Buddhism.
The concept of bhūmi as the stage of the spiritual career of a yogin has been in vogue since long. In the Pali works, different bhūmis of the career of a Srāvaka have been recognised where the meaning of plane, ground, stage, level and state of consciousness is obvious. The Dh. S. uses the word in the sense of planes and path. The Bodhi. seems to use this word in the sense of repeated practice of virtues in a particular plane or stage.
Various planes or stages of the career of a Yogin or Bodhisattva find mention in the Mahāyāna Sūtras. The SRS mentions Yoga-bhūmi of the jinas which is also called buddha-bhūmi and which is not attained by those not in the Yoga (ayukta-yogins).' This bhūmi is not attained by
1. See, R. Kimura (Hipayāna and Mabāyāna) in JDL, X, p. 69
sq.; Dutt, Aspects, Ch. I, II; EMB, Vol. II. 2. Cp. R. Kimura, ibid., pp. 111-113. 3. धम्मे देसियमाने यथा दिदठ यथाविदितं भूमि पञ्चवेक्खन्तस्स अनुपादाय आसवेहि
fað fagfez I, Mahāvagga, pp. 209-10; cf. P. Sm. II. 205 (PTS),
Vbh., p. 381 sq.; for more references vide PTSD, s. v. bbūmi. 4. See PTSD, s. v. bhūmi. 5. Dhs., p. 138, 279. 6. Bodhi., p. 105-6, 231 sq., 281 etc.
SRS, XVII. 104-107 : ज्ञानप्रतिष्ठा तथ योगभूमी योगीश्वरी बोधयि प्रस्थितानाम् । निषेवणा सत्पुरुषाण नित्यं इयं जिने ईदृश आनुशासनी ॥

Page #28

Śrävakabhūmi and the Yogācārabhūmis
cxvii
the pșthag-janas and the Srāvakas. Similarly, araņā bhumi and śānta-bhūmi are also mentioned along with 'cittabhūmi'. At one place samādhi has been stated in these words : sarvatathāgatazocaro'yam bhagavan yatra abhūmiḥ sarvašrāvakapratyekabuddhānām kaḥ punarvādo'nyatirthikānām ?
(SRS, p. 54, Ch. X.). For the first time, the words yoga-bhūmi, yogācārabhūmi and the śrāvakabhūmi are met with in the SRS and we have reasons to believe that the Yogācārabhūmi represents the viewpoint of the Buddhists which was traditionally accepted through the Mahāyāna texts. The Yogäcärabhumi is said to be identical with the "buddhabhūmi'4 and intimately connected with the Buddhalogy of the Mahāyāna. · This conception of the 'buddhabhūmi' is regarded as the climax of the Yogācāra concept of 'bhūmi' or stages in the spiritual growth and propitiation of a Yogin. This is essentially the path leading to the ultimate knowledge of Buddha (Buddhajñānain).5
The seven or ten bhūmis in the spiritual attainment of a bodhisattva are severally met with in the Mahāyāna works6 (contd. from p. 10)
अयुक्तयोगीन सदा विवर्जना तथागतैर्भाषित बुद्धभूमि । अनुमोदिता सविहि पण्डितेहि इयं जिने ईदृश आनुशासनी ।। बाल: प्रतिक्षिप्त अज्ञातके हि अभूमिरत्र पृथश्रावकाणाम् । परिगृहीताः सद बोधिसत्त्वैः इयं जने ईदृश आनुशासनी ।। तथागतेहि अनुबद्धमेतं देवेहि चो सत्कृतु पूजितं च ।
अनुमोदित ब्रह्मसहस्रकोटिभिः कश्चिज्जिनो भाषति त समाधिम् ।। 1. SRS, XIII. J. 10; p. 78, 7.
Ibid., p. 143. 1. 3. Ibid., p. 297, 300. 4. Cp. SRS, p. 300.
Ibid., loc. cit. The Mahāvastu mentions scven bhümis of a bodhisattava, the DBS (p. 1 sq.) and the Bodbi (P. 253 sq.) mention ten Bhuwis of a bodhisattva; we also come across the grāvaka-o, Pratyekao and Bodbio (Bodhisattvao) in the ASPP, p. 18, 19 (avatārao (P. 28). the Ratnagunasañcayagātha X. 4 etc., the DBS, P. 34, 36 37 and elsewhere.

Page #29

cxviii
Śrāvakabhūmi but we nowhere come across the enumeration of the seventeen Yogācārabhūmis in any other Mahāyānic text. We are informed that before Asanga, several other attempts were made to present, analyse and interpret the various Yogācārabhūmis. Yogācärabhūmi of Samgharakṣa, Dharmatrāta, Buddhasena and Buddhabhadra' are also preserved in the Chinese versions which gives clue to the existence of the Yogācārabhūmi-tradition in Indian Buddhism from which Asanga might have drawn inspiration. We also come across a 'Yogācārabhumyaśubhabhāvanāsūtra which clearly indicates that the various Yogācāra-stages were conceived, analysed and elucidated in the Buddhist tradition.
It is also significant to note that the Bodhisattvabhūmi, the sopādhikā and the Nirupādhikā bhūmis being the last stages of the Yogācāra-career, the Srāvakabhumi and other stages were regarded as the preliminary stages in the acquisition of Bodhi and thereby of Nirvāṇa by way of the practice of dhyāna, cessation of akušala dharmas and contemplation of kušala dharmas.
1.
See, E. Lamotte, Historie du Buddhisme Indien, p. 772.

Page #30

15. A BRIEF ACCOUNT OF THE TOPICS DISCUSSED IN THE S. BH. (IN THE LIGHT OF THE PREVIOUS BUDDHIST THINKING AND THE WORKS OF
ASANGA)
(a) Gotra
In the early Vedic literature, the word 'gotra' connoted the meaning of gosthao1 Later on, in the Sūtra-literature and the classical Sanskrit literature it was used in the sense of family-lineage. Patanjali uses this word in the sense of 'Kulavayava'. In the early Päli literature also, this sense was preserved but the word became prevalent in the Buddhist circles in the usual sense of common ancestry. It later on came to mean the common characteristic of a group of indi
2
1.
RV., VI. 65.5, II-23.18, X. 48.2; III. 39.4, 43.7; I. 31.3; Ch. Up. LV.4.1, yadgotra, agotra; Mundaka. I 1.6; vide, P. V. Kane, JBBRAS, Vol. II, No. 1, 2, P. 1-17, 'Gotra and Pravara in Vedic Literature, (specially P. 10-11); D. D. Kosambi, JBBRAS, New Series, Vol. 26, Part 1, P. 21 sq. (Origin of the Brahmin Gotras).
2. Śamkhayana Śr. Su., 1.4.16; cp. Manusmrti, III. 109.
3.
Kulavayavā hi loke gotramityucyate, Mahabhasya, II. 350; for more detailed study, see; V. S. Agrawala, Gotras in Pāṇini, p. 1-14; cp. Panini. IV.1.162: Apatyam pautraprabhṛti gotram; see also, IV. 1.105; Cp. Apatyo va gotram (Värttika, No. 5318, Mahābhāṣya, II. 400 (Govt. of India Publ., Delhi, 1967); also Mahābhā. ad Varttika, Rajanyadau...manuṣyacca Jñāpakaṁ laukikam param...... yuva ca loke gotramityupacaryate......(II. 367, 403).
4. Vide, Sn., Vs. 1004, 1018, 423, Jataka II. 3, Dh. P. A., II. 218; in these texts this word occurs with jati, kula and lakkhana; cp. also, D. N., I. 80 sq. 86-87, II. 118; K. N., Ill. Pt. I, p. 287 (Jātaka), Vs. 141-c-0; Vinaya (Mahāvagga), I. 96; M. N., I. 350; for references, see PTSD, s. v. gotta; Hardayal Bodhisattva Doctrine, p. 51 sq.

Page #31

Śravakabhūmi
viduals as members of the Buddhist order who were converted to the Buddhist sangha and had the attainment of Nirvana their sole aim, the Summum Bonum of their life.1
CXX
The latter sense was denoted by words such as gotrabhu. Buddhaghosa defines gotrabhu as a person inclined to quit the paritta-gotra and adopt the contemplation of the mahaggata-gotta. However, in the Nikayas, this word represents a person in the lower plane of contemplation and as a 'nominal' member of the spiritual clan. The P. Paññatti describes the gotrabhu as a pudgala ripe for conversion as a sotapanna."
In the Abhidharma-texts, gotra has been defined and discussed as dhātu (base) of the human individuality, as the preceding cause of the 'ṣoḍaśa ākāras'. Various concepts of gotra are found in these texts. Some authors refer to gotra as denoting the Kuśala-mula while others regard them as difference of senses in various pudgalas in the stage of pṛthag-jana. The Sautrāntikas define gotra as. the mental faculty and its seed."
1. Cp. This word orginally meant "family", and was then used to denote the group of persons descended in the male line from a common ancestor... Early Buddhism used an old term in a new sense, and declared that all Buddhists belonged to the family or clan of Gautama Buddha, as they were his spiritual sons and heirs...", Bodhisattva Doctrine, p. 51, see also, pp. 52-53.
K. N., V. (PSm.), p. 3, 73 sq.; M. N., III. 342; A. N., IV. 20, 117; Vide, PTSD, s. v. 'gotrabhu'; Vsm., IV. 74.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Vsm., loc. cit.; XXII. 5, XXIII. 7.
See, supra, fo. 2; Psm. p. 73 sq.; A. N., IV. 20, 117; BDBSL, pp. 51-52.
Yesam dhammānaṁ samanantarā ariyadhammassa avakkanti hoti, tehi dhammehi samannägato. Ayam vuccati pudgalo "gotrabhu", Pug. P., P. 21.
Rasyāyadvaragotrārthaḥ skandhāyatanadhātavaḥ, AK. I. 20-ab; vide, AKB, pp. 13-14; Adv. I. 5 ed. Ayadvaro hyāyatanam gotram dhāturnirucyate, see p. 5-6.
Adv, Vs., 400, p. 324.

Page #32

The Previous Buddhist Thinking and the Works of Asanga cxxi
In these texts the last meaning of the word seems to predominate according to which several categories of pudgalas have also been mentioned.
In the Mahāyānic texts, gotra occurs in the original sense of the nature or lineage of a person. The Mvy. mentions (ff. L.) the gotrabhumi as the second of the seven śrāvaka-stages. Tibetan tradition also seems to follow the same procedure. The Mahāyāna Sūtras use the word gotra in the sense of family, mine or root-cause of gems, origin and the kind, class or category of a person or thing. 8
These texts mention five kinds of abhisamaya-gotra according to the nature and capacity of ordained persons who are inclined towards the attainment of Bodhi and the acquisition of Nirvāṇa. *
Maitreyanātha, following the older Mahāyānic texts, regards the gotra as the main factor which enables a pudgala to produce the Bodhi-citta.5 The dharma-dhätu is called gotra as it produces the various ‘guņas' through which originates the Bodhicitta of which it is the base or
1. CP. AKB, pp. 13.19-20: cittacaittānam tarhi jātivācako, yam
dhātuśabda ityapare)...... 2. See, AKB with AKV, VI, 19, 23, 57, 58, AKV, pp. 593-94. 3. Such as śrävakagotra, pratyekabuddhagotra, buddha-gotra ete.,
vide, MSAB, III. 2. 4. See, Bauddha Sadhapā kā Vikāsa, (Vārāṇaseya Sanskrit University
Souvenir,, Yoga Sammelana, February, 1971).
See, BHSD, S. V. gorra for references. 6. These are : Śrāvakayāpābhisamayagotra, Pratyekabuddhayānā),
Tatbāgata", Aniyatagotrah, Agotrah, Mvy., LXI; cp., LS, pp. 27. 18-20 sq. (only gotras are mentioned, not pudgalas); v.de, MVBT, p. 141. Tatrādau gotrasāmarthyāt kopābi japrabodhataḥ| Prayogāśayasampattyā bodhicittaparigrahah||
AAA, p. 283; cp. also, pp. 309-10.
7.

Page #33

Śrāvakabhūmi
pratiṣṭhā. All beings are primarily of the nature of the Buddha. This is due to their being endowed with the Buddha-gotra. In this sense gotra is identical with tathata (suchness) and dharmakaya also. The existence of gotra is advocated on account of the varieties of the natures of various pudgalas, their determination (adhimukti), devotedness towards the path (pratipatti) and difference between the various sorts of results and attainments of their endeavours.4 For various reasons, this gotra is regarded as the foremost (agra). It is fourfold-the natural, acquired, of the nature of aśraya and that of aśrita. The purity, universal compassion, possession of the great powers of endurance, not committing any heinous guilt, being endowed with the attributes and characteristics of Perfect Enlightenment are some of the aspects or factors that lead to its acquisition as a preceding factor in the origination of bodhicitta by a bodhisattva."
cxxii
Asanga, following his precepter, defines gotra as a synonym of prakṛti or nature of a pudgalas and as the
pre
1. Dharmadhator asambhedad gotrabhedo na yujyatel Adheyadharmabhedāttu tadbhedaḥ parigiyate||
2.
3.
4.
5.
6.
7.
AA, I, 40 AAA, p. 107: Dharmadhaturgotram Tasmäddhi te guna rohanti prabhavantityarthaḥ
Uttaratantra, I. 27, 28, 86, 143 (gotra=svabhava).
Ibid., loc. cit.
MSA, III. 2: Dhātūnāmadhimukteśca pratipatteśca bhedataḥ Phalabhedopalabdheśca gotrastittvam nirūpyate||
Ibid., III. 3.
Prakṛtyä paripuṣṭam ca asrayaścāśritaṁ ca tat Sadasaccaiva vijñeyam gunottarṇatarthataḥ||
III. 4, Vide also, MSAB, III. 4.
MSA with bhāṣya, III. 6-7 sq; cp. also, MVS, I. 19-20 with bhāṣya and tikā, pp. 43-44 sq.
8. The beginning portion of the gotrabhumi as reconstructed by us from the Tibetan Version, 'Tatragotram katamat Gotrasthasya pudgalasya yo bijadharmaḥ Yasmin sati bhavati asati na

Page #34

The Previous Buddhist Thinking and the works of Asanga
сxxiii
liminary stage of Bodhicitta. He names the first of the three sub-sections of the S. Bh. as gotra-bhūmi and gives a brief description of the nature, arrangement, the various marks of the pugalas stationed in this bhūmi as well as of the various pudgalas. This description of Asanga, which represents his Mahāśāsaka view-point, finds full elucidation in the Bodhi., and the MSAB, wherein he gives an elaborate exposition of the gotra-doctrine (i) i. e. regarding the gotra as forming the preliminary stage of Bodhicitta-utpāda, (ii) its fourfold classification as pointed out by Maitreyanātha (iii) the fourfold defects (ādinavas) of gotra, (iv) its fourfold anuśamsa, alongwith (v) a brief description of the agotra-stha pudgalas. S
• Thus, in the Buddhist tradition, gotra originally meant the lineage or family of ordained members of Buddhist church, but later on it conveyed the meaning of the mental faculty or the whole make-up of the individuality of a person intending to acquire bodhi or attain enlightenment.
(6) Avātāra In earlier Buddhist literature, the word avatāra (Paliotāra) has been used in the sense of (a) 'descent to, i. e., approach to, access, fig. chance, opportunity', (b) 'inclination to, being at home with, approach, familiarity', and (c) 'influenced by Ocarati and Ocinna) being after something, spying, finding out, i. e. fault or defect.''
bhavati Padgalānāṁ pratyayaprāptānañ nirvāņań prāptun sprastu saknoti ca. Tatra gotrasya kati paryayanāmänil Bijam dhātuh prakstiriti paryāyanāmāni bhavanti|JGRI, XXIV. 133; Bodhi, 1-2 sq. ; Cp. MVBT, p. 141. Bodhi, p. 2 sq. Vide, JGRI, XXIV. 129, 133. See, MSAB, III; Bodhi, I. For details, and references, See PTTSD s. v. Otāra; BHSD, s. v. avatāra.

Page #35

cxxiv
Śrāvakabhūmi
The Buddhist Sanskrit texts partially follow the Pali canon. These Mahāyāna works use the word in the primary sense of appearance or descent. But in the Mahāyāna Sūtras, such as the LV” and the SRS, the sense of entrance into or attainment of a moral state or comapassion is obvious. Later on, in the same texts and some others also, the sense of intellectual penetration and comprehension of a particular doctrine, such as the origination of empirical existents by virtue of dependence on some given causes and conditions (Pratitya samutpāda), or the equality of all existents becomes more familar.4 In expressions such as avatāra-kušala and avatāra-kausalya, the sense of entrance becomes more explicit. In some texts, the word has been used in the sense of approach, opportunity and defect also.
In the Abhidharmic texts, the meaning of 'entrance' has been taken to be conveyed by this word. In the Abd. (vs, 11), it has been stated that it is through the eighty thousand dharma-skandhas that the converted and the trained, renounced disciples (vineya) are made to 'enter' the märga or penetrate therein."
It is interesting to note that Asanga mentions the avatārabhūmi as the second sub-section of the SBh. and defines it as the preliminary stage leading to the acquisition of Nirvāṇa.8 It has further been elucidated as the preceding
1. Mtu, ed. E. Sépart, II. 263.6. 2. LV, p. 25. 14-15, p. 132. the word 'avatāra' has also been men
tioned in the ASPP, p. 28. 3. SRS, p. 6.7.
LV, p. 306, 30; 307.1, 7; Gandavyūba, p. 369.24. 5. LV, p. 7.11 Cp. p. 316.9; for detailed references Vide BHSD,
p. 71. 6. LV, V. 37.d; SPS. p. 97.13; 265.28; Mtu., II 241.5, III. 286.10
and elsewhere. Dharmaskandhasahasrānāma śīterpi sangrahah Jñeyo' vataranasvava taiḥ sanmärgavatāranāt|| Abd No. II, p. 10. Maitreyanatha mentions avatāra as a kind of avastha Hettavastha'vat ärākhyā prayogaphalasañiñital...
'MV., vs., IV. 18;

Page #36

The Previous Buddhist Thinking and the works of Asanga CXXV
activities (gamanam) till the acquisition of the last Kaya leading to the privileged families, and in special circumstances.1 This 'activity'not only includes the kusala-pravṛttis, but also presupposes the good deeds responsible for the purification of the mental faculty, acquisition of the visista indriya through vipaka which also pre-supposes in its turn, the kusala dharmas, which depend on it."
This nature of avatara has been elucidated in terms of gotra, avatara and culmination (paripāka or vipāka) of the (previous) good deeds and it has been stated that the pudgala having śraddha in the teachings of the purvabuddhas, practises the sila-samādāna, śruti-grahaṇa, tyāgavardhana and darśanābhyāsa-all this is called avatāra.R
In the Bodhi., this avatara has been defined as following and penetrating upon the instructions of the Venerable Master (Sikṣāpadasamādānaṁ) with regard to duscarita-viveka and kama-viveka.1
Thus, in Asanga's view-point avatara represents the Buddhist concept of the entrance in the path of meditation
1.
Cp. MVB, 141...... Avatārāvasthā utpaditābodhicittasya, ibid., p. 127: Avatarotra pratyekam satyāsatyalaksaṇāvabodhaḥ]; Gotramevavat ārśca tatha naiṣkramyameva cal
Bhumayastisra etā hi bhūmiḥ śrāvakasaṁ jñitā|| sank sepena ima eva śrāvabhūmiḥ kathyate
our reconstruction of the Gotrabhūmi, JGJRI, XXIV. 132. Sanskrit reconstruction of the Avatārabhūmi, para 5: ...... Dānabalotpadanena utterottrena yasmin sthite
parinirvanti, samyaktvena nişkramyamāṇatvāt caramasyantyasya kayasya prāptiparyantam visiṣṭotpatti yad gamanam tadevävtāra ityucyate. (See App. I)
Ibid., paras 2-4.
Ibid., para 6.
2.
3.
4. Tatrāvatāraḥ katamaḥ/
Śraddhapratilambhamadhipatimkṛtvā agarikasya duścarita vivekašik ṣāpadasamādānaṁ/ anāgārikāṁ va pravrajataḥ kāmavivekasikṣāpadasamādānam, Bodhi., p. 57; See, also pp. 78-79.

Page #37

cxxvi
Śrāvakabhimi
and contemplation and penetration into the real nature of the dharmas, following the instructions of the Buddhas to suppress the desires and practise the apramāda, and thus eradicate the duh-silatā.
(c) Naiskramya In the extant Tripitakas, naiskramya (Pali-nekkhamma) has been derived from the Sanskrit word 'niskramana', i. e. coming out of the worldly bondage of life and death and its affinity with nikkhanta (Sans. nişkrānta) has also been sought. Though it has been metaphorically associated with the Sanskrit naişkāmya', the Pali canons use this word in the sense of ‘Kāmanih-sarana' where the sense of renouncing or suppressing desires, emancipation from the worldliness, freedom from lust and acquisition of Nirvāṇa is obvious. .
The Mahāyāna Sūtras retain the meaning of renunciation as preserved in the Pali passages. In the Lankāvatāra, the word naiskramya has been used in the sense of renouncing the worldly desires and lust.
In the $Bh; Arya Asanga uses the word in the literal sense of 'vairāgva', renunciation and non-attachment. Out of the three sub-sections (bhūmis) of the S. Bh., he names the last one as 'naiskramyabhūmis and defines it as :
Laukikañcaiva vairāgyar tathā lokottarena ca|
Tāyoścaiva hi sambhāro bhūmirnaiskramyasamjñitāl|6 1. Vide, PTSD, s. v. nekkhamma. 2. Itivuttaka, 61; Mahāvagga, p. 21, 104; A. N , II. 484; cp. M. N.
I. 154-55; D. N., I. 95, III. 186, 212, 224; M. N., III. 195 and
elsewhere; for more references, vide PTSD s. v. ibid. 3. Mtu., I. 107.3, 173.13, 283.19; II. 321.12, 357,13, 422.10;
LV., XI. 32.d; XIII. 14.d; 49.d, 142.d; XIV. 40-d; p. 316.13;
DBS, pp. 12.19. 4. LS, X. 324. 5. Vide, JGIRI, XXIV. 132. 6. Vide , ŚBh., p. 169; also, p. 35.1-4.

Page #38

The Previous Buddhist Thinking and the works of Asanga cxxvii
(The mundane and the supra-mundane vairāgyas and their ingredients taken together, are, what we call, naişkramyabhūmi). It may be compared to the sixth (stage) bhūmi of the Śrāvakabhūmi in the Tibetan tradition which has been named there as Vairāgyabhūmi'.1 The Mvy. (ff. L) also mentions vītarāgabhūmi' as the sixth of the seven śrāvakabhūmis.
The five dhyānas have been enumerated, under the subtitle 'laukikamārgeņa vairāgyagamanam, and the contemplation of the four Aryan truths and the path transcendent to hem, has been said to comprise the lokottaravairāgya. The ingredients (sambhāra) include specific moral disciplines comprising the ātma saripat, parasaipat, kušaladharmacchandaḥ, śīlasaṁvara, indriya-sarvara, bhojane-mātranjñatā and jāgarikānuyoga in addition to kalyāna-mitratā, saddharmaśravaṇacintanā, anantarāya, tyāga and śramaņālamkāra.
Asanga defines, elucidates and elaborates the discussion of the various aspects of naiskramya and shows that after proper penetration of and contemplation upon the mundane and supra-mundane vairāgyas as well as the practice of the varous aspects of their practical discipline, the worldly afilictions are removed and the pudgala is enabled to acquire higher discipline. He is endowed with the faculty of proceeding towards the state of Perfection and elightenment through various stages of samadhi after the cessation of satkāyadrsti and contemplation upon the non-intrinsic character of the phenomenal existents* (dharma nairātmya).
1. Vide, ala araÄT FT fare, (Sanskrit University Varanasi,
Souvenir on the Bauddha-yoga-Seruinar, 1971).
SBh., pp. 35-36. 3 Ibid., pp. 36-37 sq. 4. See, Asm., p. 69; Ada, p. 86 (X. 17), vide also. Asm., p. 65;
S. Bh., p. 36 fn. 1, p. 37, fn. 2.

Page #39

Cvxviii
Srāvakabhumi (d) Ānāpānasmṛti
In the Tripitakas the mindfulness or alertness with regard to the impermanent and momentary nature of samskāras, the aśubhata of the body, and anapānasmṛti (Paliānāpānasati) have been regarded as the preceding factor-leading to the acquisition of samadhi or the trance state (Jhana).1 In all such expressions, the word 'anapana' has been used in the sense of prāņa vayu, or more exactly in the sense of aśvāsa and praśvāsa (inhaling and exhaling).
In the Mahayana Sutras also, the expression ānāpānasmrti or anusmrti occurs in the sense of mindfulness of breathing. In these texts the meaning of aśvasa-praśvasa is obvious.
The Abhidharmika texts refer to the anapānasmrti as the main factor leading to the entrance of the citta. of the vitarkacarita pudgala in the stage of bhāvanā. It has also been regarded as the outer apakṣāla or hindrance in the acquisition of the third dhyana-stage. Vasubandhu elucidates the nature of the anapānasmṛti in its six fold analytic aspects of gaṇanā, anugama, sthāpanā, upalakṣaṇā, vivarta and parisuddhi and further concludes that the anapanasmṛti
1.
S. N., IV, 116; P. 265 sq. (ānāpāna samyutta); M. N., II. 305-6; (P. 236); D. N.,
Milinda P. (Ed.
III. 142-147; A. N. I. 31; Itivuttaka, sutta 36 II. 217-18; PSm., PP. 107, 189, 191, 195, 205; Trenchner), P. 332 and elsewhere; for detailed references, vide, PTSD, s. v. ānāpāna.
2. See, PTSD, P. 101, cp. G. W. Brown, JAOS, 39. 104 sq. (quoted by F. Edgerton, BHSD, p 96).
3.
4.
SSPP, p. 60, 1443; cp. Mvy. liii, 1-23.
Cp. Ada, VII. 7 dhyanam (nama) asucibhāvanā ānāpānādismṛtih sarvasāsrava kusalasamādhidharmāḥ (P. 71); cp. XII. 9. P. 9597; vide AKB, P. 339. 18-21.
5. Adv., pp. 115-116.

Page #40

The Previous Buddhist Thinking and the works of Asaiga cxxix is of the nature of prajñā which represents the purified, vimala, exalted state of the mind.1
Asanga, following the Buddhist tradition, regards the ānāpānasmộti as a sine qua non for the yogin which helps purify his conduct (carita) and thereby his citta. In the second Yogasthäna of the present text, while discussing the four ālambanas essential for the Yogin for the purification of his career, conduct and mental faculties, Asanga enumerates the ānāpānasmộti along with aśubh(at)ā, maitri, pratiyasamutpäda, dhātu-prabheda and other factors the knowledge of which leads to the realisation of mental orientation in the various stages of concentration (samāhitabhūmikamanaskāra), which finally leads to the acquisition of dhyāna.”
. He elucidates the concept of ānāpānasmști under the following heads:8
(a) gañanā-paricaya, (bi Skandhāvatāra-paricaya, (c) pratityasamutpādāvatāraparicaya, (d) satyāvatāraparicaya and (e) Șodašākāraparicaya.
In the gaņāyaricapa, the author gives a detailed analysis of the ānāpāna, the aśvāsa-praśvāsa, as being counted in one unit. from one to ten. Similarly, the dual of äśväsa and praśvāsa is also counted upto ten numbers. Anulomagananä and pratiloma-gañanā have also been referred. This
AKB, VI. 12, p. 340. Gananānugamaḥ sthänań laksnärthavivartanäs
Parisuddhisca şodheyamānāpānasmrtirmata|| 2. Cf. AK. VI. 12 :
Ănāpānasmrtih praja pañcabhūrvâyugocara Kāmāśrayā na bāhyānāṁ şadvidyā gananādibhih||
See AKB, pp. 339.40. 3. Ś. Bh. p. 219 sq.

Page #41

CXXX
Śrāvakabhūmi gananāparicaya helps the mind acquire the cessation of the vikṣepa-state. This gananā-paricaya helps the mțdvindriya pudgalas attain the state of full mental equilibrium (citta-sthiti or citta-virati). The pudgalas having a sharp sense, when develop this aspect of the ānāpāna-smộti, experience the lightness and praśrabdhi of mind and the body.” The Yogin, thus knows the āśraya of inhaling and exhaling, i.e., kāva (body), through which he enters the rūpa-skandha and thereby realises the real nature of other skandhas as well as the nature of evanascent phenomenal samskāras.
By the same procedure, he realises the real nature of the doctrine of pratitya-samutpāda through which he comes to know the originating factors of inhaling and exhaling, i. e., the body (kāya) and the mind (citta). This leads to the realisation of the nature of phenomenal existents that they are non-eternal, of the nature of suffering, originated from craving and lust (trọnā) and gets rid of the dharmas that can be abandoned through darśana. Only the bhāvanāprahātavya dharmas are left out to be abandoned later on.5
For abandoning the bhāvanāprahātavya dharmas, he enters the path of contemplation (bhāvanā) which is realised through the sixteen-fold analysis of breathing. This Şodaśākāra paricaya of the ānāpāna-smști also finds place in the S. N., the AVS, VSM., and Mvy. which indicates that the Pali and the Mahāyana traditions? had also incorporated this aspect of the ānāpāna-smộti-doctrine. This also includes all the aspects of Buddhist Yoga which lead to the inculcation of the methods of citta-purification.
1. Ibid., p. 223-24. 2. Ibid., p. 225-26. 3. Ibid., p. 226. 4. Ś. Bh., p. 226-27. 5. Ibid., p. 228. 6. SBh. (II), p. 229 sq. 7. For references to Pāli Tripitaka, See, Supra, fn. 1; AVS, Para 20
(MSS I. 323-24); VSm., VII. 1, VIII. 145, 147 etc.; Mvy, liii.

Page #42

The Previous Buddhist Thinking and the works of Asanga cxxxi
It has also been held that this anāpānasmṛti-saṁprayoga is contemplated only upto the third dhyana-stage which lacks 'priti'.1 This anapana-smṛti bhāvanā, along with the smṛtyupasthāna-bhāvanā replaces 'prīti' by sukha and helps the citta inculcate the faculty of ending the attachment in wordly dharmas and realising their non-intrisic character which ultimately leads to the inculcation of samatha and vipasyana, the factors responsible for the rise of intuitive wisdom (prajña) and the attainment of Nirvana.
(e) Ähāra
The Buddhist concept of ahara or nutrition represents, in its various aspects, the doctrine of pratitya-samutpada. Literally it means 'food', 'nutriment', 'support', and it has been used in the Buddhist texts in figurative sense also.1 Thus, 'on this simple word is hinged practically the entire teaching of the Buddha, particularly his specific doctrines of the process of becoming, rebirth without a soul, dependent origination, the Four Noble Truths-to mention just a few of the more important issues. It is also the key-word which unlocks the doors of the mysteries of life and death in their most universal application.5
Thus, in the early Pali literature, it has been regarded as the main subsistence of the living beings and the thing which every monk and laity should know in its entirety. In the PSm. nutrition has been identified with the four worldly planes (lokas). These texts refer to this fourfold
1. Ś. Bh., p. 233.
2.
3.
4.
5.
6.
Ibid., p. 234-35; Bodhi, p. 273.
Vide EB, Vol. I, Fas. II, p. 282; S. N. II. 289; M. N. II. 319
sq. and elsewhere in the Nikayas.
Vide, E. B., loc. cit., p. 280 sq.
Ibid.. I, II, p. 280.
Psm., (K. N., V), pp. 135, 271; Cp, also P. 7, 26, 61, 63, 84-96, 88 and 202.

Page #43

Śrāvakabhumi
nutriment as the basis of the human energy and sustenance at the physical, psychological, and sociological planes and as the basis of all human activity. These are the four nutriments in the form of material food (Kabaliṁkāra ahāra), both gross and fine, contact (phassa) representing the feelings of delight and displeasure, mental volition or will of mind (mano-sañcetana) which feeds rebirth and is equated with karma, and lastly Viññāņa or consciousness representing the praṭisandhi-viññāṇa. Ahāra has been regarded as one of the four origins of material phenomena, and as also having craving or tṛṣṇā as its base.1
cxxxii
On the one hand ähāra represents the base-cause of phenomenality and on the other the main factor leading to the cessation of suffering and the hindrances. In the latter sense it may also be regarded as the main pratyaya leading to the acquisition of Nirvana through vidya-vimukti (Palivijja-vimutti), the sapta bodhyangas and other factors.
The Buddhist texts give a detailed analysis of the various kinds of food, especially the kabalikāra-āhāra which includes not only the 'oja' (essence) but also the various categories of food, such as aśita, pīta, khādita and svādita'. Dharmapāla, Buddhaghosa and Aniruddha give a detailed account of this aspect of food.
These Pali texts further elucidate the concept of ähära and clearly state that nutrition should be taken neither for pleasure (davaya), indulgence (madāya), personal charm (maṇḍanaya), nor for comliness (vibhūṣaṇāya) by a bhiksu*.
1. M. N. I. 320-21 sq.; D. N., III. 178, 213; 40, 44-50, 100 sq. 112, 115, 160, 176-78, Vide PTSD, s. v. āhāra.
M. N., 1. 319, S. N., II. 289, Cp. PSm. P. 61, 63.
VSm. XI. 2, 4 Cp. XIV. 70; Abhas., VII, 21; KAP I, P. 197; Vide also AS, V. 136-139, P. 318-19; Petavatthu Aṭṭhakatha, 25; for references, vide, PTSD, loc. cit.
2.
3.
4.
Dh. S., P. 271, 20-30, 137 etc.; for details,
S. N. II. 84; M. N., I. 335; Dbh., p. 299; Dh. S, pp. 290-91, vide, VSm., I. 89-90; AS. I. 136, p. 318; cp., Ada, pp. 40-41.

Page #44

The Previous Buddhist Thinking and the works of Asanga cxxxiii These texts further point out that one should take food in measured quantity. The preceding description regarding the food has further been explained as the main factor leading to the cessation of the tendencies of envy (dveșa), sloth (moha) and attachment (rāga) respectively. The other point refers to the good health and proper nutrition of a bhikṣu which is essential for samādhi. The food should be taken only for the subsistence of the body, knowing its pathyāpathya well, for favour of chasteness, for the cessation of the past, older vedanās, for the betterment of life and yātrā devoid of the defects and defilements of worldiness. 9
Ahāra has also been enumerated as one of the twentyfive pratyayas (Pali-paccayas)4. Ahāra is the root cause of suffering, phenomenality and defilements and its cessation leads to the cessation of the same.
The Ābhidharmika texts, both Pāli and Sanskrit, give a detailed analysis of the concept of āhāra in the light of the above points and refer it as the base of the world. The Kabalīkāra āhāra consisists of gandha, rasa and spraştavya dharmas and is taken only in the Kāmāvacaraplane of the worldly existence. The remaining three āhāras, viz., the sparsa, cetanā and vijñāna (sāsrava and anāsrava) are found in the three plānes of kāma, rūpa and arūpa.? 1. The Vaibhāșikas observe that all the four āhāras are essential for the 'pusti' or nourishment of the living beings and are responsible for the next life of the worldly (rāgi)
2. 3. 4. 5. 6.
M. N., 1. 335; Dh. p. 18. VSm., 1. 89-90 and elsewhere. Vbh., p. 299; Dh. S., pp. 290-91. See, Abhas., VIII, 14 sq. Vide, supra, fn. 1, 4, 5. Cp. Ada., pp. 40-41 sq.; AK with Bhâsya, III. 38-41; Cp. D. N., 11[. 169; 211, A. N., IV. 139. AKB, III. 38-41.
7.

Page #45

Śrävakabhumi
persons.1 But the Sautrāntikas mainain that only the manaḥsamcetana-āhāra is responsible for the future-life of a pudala attached to worldliness.
CXXXIV
The Mahāyāna texts follow the Pali texts in their essence and spirit. No detailed elucidation of the concept of ahāra is found in these texts as it is intimately connceted with the Buddhist doctrine of pindapāta" and the Mahāyānic texts refer to the transcendental aspect (nitārtha) of the teachings of the Buddha.
Asanga elucidates the concept of ahara in the light of the Theravada and Abhidharmika concept of nutrition and gives a detaild analysis of this doctrine.
Under the sub-title, 'bhojane mätrajñata', he elucidates the nature and concept of ahara as the basic factor of worldly business and the base of the bodily subsistence.5 He metions the various aspects of this knowledge of 'aharamātrā' by the Yogin or Sravaka which resembles to that found in the Pāli texts and gives a detailed analysis of the fourfold āhāras namely, kabaḍaṁkāra, sparsa, manaḥ-saṁcetanā and vijñāna, enumerates various items of food and gives a detailed account of their paripäka. He also gives a description of the ahara-concept under these heads: (a) one should take meal for favour of sustenance, (b) one takes it while knowing it (pratisaṁkhyāya), (c) one takes it for chasteness, (d) for the extinction of past, older vedanās. (e) for the betterment of life (yāpanāyai). The life (yātrā) is described as kṛcchra and akṛcchra. The yogin takes his meal as devoid of the two extremes of self-torture (atma
1. AKB, III. 39 sq., p. 153, Cp. p. 154, (AKB, III. 41).
Cp., ibid., p. 154: tadetanna varṇayanti sautrāntikāḥ...... Vsm., I. 89 sq.
SBh., p, 73 sq; YBS, I. 46, Cp. p. 92. 5-(bhojanavṛkṣa), p. 99 sq.
5. SBh., pp. 73-74; 84, 89-90 sq.; 93.
6. Ibid., p. 84 sq.; YBS, I. 99 sq.
7
SBh., pp. 85-97.
2.
3.
4.

Page #46

The Previous Buddhist Thinking and the Works of Asanga cxxxv klamatha) and attachment towards worldly desires (kāmasukhallikā).
He further enumerates various kinds of defects in food (ādinavā). The following ādīnavas have been enumerated and analysed: (a) paribhogānvaya, (b) vipariņāmānvaya, (c) paryeșaņānvaya. This has been discussed while elucidating the āhara under the sub-title 'pratisamkhyāya āhāram ābarati (pp. 74-75) with the remark that considering these ādinavas in the a mātrāvadāhāra, a yogin avoids to take defective food and takes meal according to his taste, nature and in balanced quantity so that his trancestate is not disturbed and the body remains prasanna and erect.
Thus, Ārya Asanga incorporates in his account of bhojne mātrajñatā', the account of nutrition as preserved in the extant Tripitakas as well as in the Abhidharmika texts which are no more extant. As already pointed out, Asanga incorporates the Sautrāntika ideas also in his account of the Yogācāra doctrines and their basic source-doctrines of the Hīnayānic stage. In the same strain, Asanga remarks that in the traidhātuka, beings are nurtured by the fourfold āhāra. The Kabadikāra āhāra is responsible for the kāmāvacara beings. For beings residing in the hell, the fine kabadikāra āhāra is the base. The birds, the pretas, and the human beings subsist by the Kabaļikāra āhāra. 3
(f) Kalyānamitrata The Mahāyāna inculcates the idea of altruism in the Buddhist tradition. The Bodhisattva, after attaining enligh1. Ibid., pp. 89.90, 93-94.
SBh., pp. 74-75 sq. Cf. YBS, I. 46 : Ahāradhārah şasthan; Cf. also, p. 100. On this point, vide, Dutta, Aspects, p. 80 sp., Shastri, śānti Bhikṣu, Mabāyāna, Intro., pp. 14-16; MSA and MSAB, 1. 10, XXI. 59-62; MVS, V. 1-31; Dvādaśamukhaśāstra of Nāgārjuna, I. (preliminary remarks); Kimura, R., Māhāyana and Hinayana, JDL, XII, Ch. I.; Hardayal, BDBSL, p. 63.
2.

Page #47

cxxxvi
Śrāvakabhūmi tenment does not enter the bodhi, but he helps people to attain bodhi, Buddhahood and enter in the plane of nirvāņa (nirvana bhūmi).1
The presence of a good friend (kalyānamitra) in the career of a bodhisattva is regarded as indispensable for the attainment of bodhi-citta by him." This idea is not an independent development in the Mahāyāna tradition, but its roots are found in the Pali Buddhism also where a Kalyāņamitra has been regarded as the affectionate friend leading one to the path of the attainment of bodhi.
He helps the yogin in attaining his ultimate goal. A virtuous friend is of immense help for the attainment of the path and perfection.
The Mahāyānic texts also refer to Kalyāṇamitra as a virtuous friend helpful in the attainment of bodhi-citta. The Avadāna literature, which precedes the Mahāyān Sūtras, also contains references to this doctrine. ASPP, SRS, GV, and the Kārandavyūha also refers to Kalyāṇamitra in the pursuit of a bodhisattva. In the GV, Kalyāṇamitra-parigraha has been stated as an essential factor for the success of a bodhisattva's career. A kalyānamitra protects one from durgati and impels him to proceed towards his goal of attaining enlightenment. Unlike a pāpamitra, he always helps the yogin or the bodhisattva in his career and helps him cherish the qualities of fearlessness, courage and
1. Cp. Śs, pp. 186-87; Sukhāvativyūha, 52-55; para 7 (See 1-46)
MSS, 1. 225-230; cp. Bodhi., pp. 9-10. 2. Bodhi., pp. 7, 10, 109. 3. A. N., III. 177-78, 409, IV. 208: VSm., III. 61-65; Dh. S.,
p. 287, Cp. S. N. I. 86.
See, Hardayal, BDBSL, p. 63. 5. Divyāvadāna, Avs., p. 95. 6. AŞPP, p. 197 sq.; 243-44; GV, p. 76, 99, 462-64, SRS, p. 159,
Vs. 8; Kārandavyūha. 7. Vide Śs, 24.3; cp. BCA, III. 5, IV. 4. 12 sq., V. 102 sq; SSPP,
p. 1263,

Page #48

The Previous Buddhist Thinking and the works of Asanga cxxxvii
exhort him to follow the precepts and ideals of the Mabāyāna. 1.
Ārya Maitreyanātha also referes to the doctrine of Kalyāṇamitrată in the MSA as a virtuous friend of the bodhisattva who helps him attain the bodhi.
Asanga, while commenting on the above portion of the MSA* as well as in the SBh.4 and the Bodhi.', gives a detailed analysis of the doctrine of Kalayāṇamitratā.
In the present text, he enumerates the eight characteristics of a Kalyāṇamitra and gives a detailed analysis of the same under various heads. A Kalyāṇamitra is endowed with these quanlities : (a) śīla, (b) versatality, (c) learning,
(d) kindness, (e) forgiveness, (f) giving precepts to his friends, · (g) reminding people of the kusala karmans and (h) impelling them towards Kusala. The same qualities have also been elucidated in the Bodhi, where the description of the SBh. has also been referred.
(8) Pratityasamutpāda The doctrine of Pratītyasamutpāda represents the Buddhists' viewpoint regarding causality. While the early Pali references? contain the idea of dependent origination as the basic sense of this doctrine at the physical and moral plane, in its earliest form, the doctrine of Pratityasamutpāda was taken to represent an analysis of the human personality-its origin, maturity and end, in the three time passages. In this way, this doctrine was interpreted as the
1. Cp. Bodhi, p. 174, p. 10 and elsewhere. 2. MSA, XV. 2.
MSAB, XV. 2. 4. SBh., p. 127-35
Bodbi., p. 7, 10, 109, 86, 163, 174 etc. 6. SBh., p. loc. cit. 7. S. N., II. 1, 5-10, 12-13, 24, 49-51, 61-62, 70-72, 386 sq; D. N.
II. 44-51 and elsewhere. 8. Vide, Abbas. VIII. 6, 8.

Page #49

CXXXViii
Śrāvakabhumi
an
doctrine explaining the invariable cause-effect relation, which shows that a cause is always a combination of conditions, which in later terminology is called assemblage of conditions (pratyayasamagri). In the interest of precision of expression and exactitude of thought, it deserves to be noted that the effect should also be regarded as the totality or a complex of several succeeding events. In the Buddhist analysis of the causal relation, this complex character of cause and effect has been stressed'.1
By this 'doctrine of causation in the moral field, Buddhism lays stress upon the continuity of the chain of events and avoids the twofold fallacy of personalism and vicarious of promiscuous distribution of responsibility. By laying emphasis upon the continum of cause and effect, it does not commit itself to a continuous abiding self. It is the stream of mental events that gives rise to the superstition of an abiding personality...". This doctrine further counteracts the doctrine of nothingness or cessation and eternalism.8
Though in the early Buddhist literature, Pratityasamutpāda refers to the doctrine of the origin and cessation of the twelve links of avidya, samskāras, etc., it also referred to the relative character of the produced phenomenal objects whose dependence is regarded as unalterably fixed. The chain of factors through which this doctrine. was elucidated in the early phase of Buddhism, only
1. N. Tatia, Paticcasamuppada, NMRP, I. 188.
2.
Ibid., p. 187.
3.
This doctrine is taken to represent the middle path preached by the Buddha which avoids the two extremes of Eternalism and Annihilationsm. Cp. VSm. XVIII. 10.
4. See, Supra, fn. 1.

Page #50

The Previous Buddhist Thinking and the works of Asanga cxxxix represents the make-up of the human individuality in its various phases. 1.
In the Abhidharmika texts these twelve links were analysed and elucidated in the light of the previous thinking and later developments and connected with the past, present and the future time passages. It was also conceived as kşanika, momentary.
1.
2.
3.
3
For an elucidation of the nature of these bhavāngas, vide VSm. XVIII. 43-63; Abtdhammatthavibhāvanitikā ad Abhas. VIII. 4 sq.; p. 211, (Varanasi Ed.)
Ada, p. 70-73; for an exposition of the twelve añgas of Pratityasamutpada, see, Vasubandhu's AK. III. 18 sq. : नात्मास्ति स्कन्धमात्रन्तु क्लेशकर्माभिसंस्कृतम् । अन्तराभवसन्तत्या कुक्षिमेति प्रदीपवत् ॥ 18 ॥ यथाक्षेप क्रमाद्वृद्धः सन्तानः क्लेशकर्मभिः । परलोकं पुनर्यातीत्यनादिभवचक्रकम् ॥ 19 ॥ स प्रतीत्यसमुत्पादो द्वादशाङ्गस्त्रिकाण्डकः । पूर्वापरान्तयोद्वे द्वे मध्येऽष्टौ परिपूरिणः ॥ 20 ॥ पूर्वक्लेशदशाऽविद्या संस्काराः पूर्वकर्मणः । सन्धिस्कन्धास्तु विज्ञानं नामरूपमतः परम् ॥ 21 ॥ प्राक्षडायतनोत्पादात् तत्पूर्वं त्रिकसंगमात् स्पर्शः प्राक् सुखदुःखादिकारणज्ञानशक्तितः ॥ 22 ॥ वित्तिः प्राङ्मैथुनात् तृष्णा भोगमैथुनरागिणः । उपादानं तु भोगानां प्राप्तये परिधावतः ॥ 23 ॥ स भविष्यत् भवफलं कुरुते कर्म तद्भवः । प्रतिसन्धिः पुनर्जातिर्जरामरणमा विदः ॥ 24 आवस्थिकः किलेष्टोऽयं प्राधान्यात्त्वङ्गकीर्तनम् । पूर्वापरान्तमध्येषु संमोहविनिवृत्तये ॥ 25 ॥ क्लेशस्त्रीणि द्वयं कर्म सप्तवस्तु फलं तथा । फलहेत्वभिसङ्क्षेपो द्वयोर्मध्यानुमानतः ॥ 25 ॥ क्लेशात् क्लेशः क्रिया चैव ततो वस्तु ततः पुनः । वस्तु क्लेशाश्च जायन्ते भवाङ्गानामयं नयः ॥ 27 ॥
हेतुरत्र समुत्पादः समुत्पन्नं फलं मतम् ॥ 28 |
Uide also, AKB, pp. 129-142.
Cp. AKB, III. 24, p. 133.

Page #51

cx1
Srāvakabhūmi The Mahāyānic texts did not centre round this interpretation of the doctrine, but took it into a wider perspective and interpreted it as the universal law of relativity governing the entire range of produced dharmas and explained their nature as anitya, non-intrinsic and non-originated, as śūnya and anıtma.1
Asanga, following the traditional interpretations, elucidated the doctrine of Pratīyasamutpāda (Ps.) as suffering, non-eternalism, and as representing the non-intrinsic and śünya character of the phenomenal dharmas.He defines this doctrine as anitya, momentary (kṣaṇika) and leading to the realisation of the non-eternal character of the phenomenal objects under the sub-title 'vipariņāmānityatā.8 The contemplation of the 'anityatva' of the phenomenal existents, leads to the realisation of the real nature of dharmatā, and purification of citta. It also forms an aspect of the 'dharmanairātmya’ doctrine.4
Vide, SSS and Madh. Sā. Sū. (MSS, I. 100 sq.), LV, XIII. 77-98, p. 124 sa: p. 223-24; 1. 33,42, anavataptahradāpasakrāmanasūtra (quoted in BCAP, IX. 2; vide, BCAP, p. 188 198; SRS, p. 266, 300 MSS, 1. 353 sq.; 363-4, 373-78; Cp. Adhyardhasatikā pra jñāpāramita; šunyāḥ sarvadharmā niņsvabhāvatayogena, MSS, I. 91; Cp. Nāgārjuna's Yuktişaştika,... ...... Hetutaḥ sambhavo yasya sthitirna pratyayairvina/ vigamah pratyayābhāvat so'stītyavagatoh katham||
(BC AP, p. 234) Hetutah sambhavo yeşāṁ tadabhāvānna santi tel Katham nāma na te spaştań pratibimbasama matah|| (Catuḥstava); Cp. DBS, p. 32-33; LS.; Cp. Nagar juna's Dvādasamukha Šāstram, I (Vishwabharati Annals, X). See, ASm., pp. 36-41, 61 sq., also, Cp. 26-27; YBS, I. 198-232; SBh. p. 248-49, 381-384; Cf. p. 474 sq.; 142-143. Cf. p. 228, 248.49,
3. 4.

Page #52

The Previous Buddhist Thinking and the works of Asanga cxli
Asanga gives an exposition of this doctrine of Ps. as ‘janma-pravstti' and explains it as the internal and external origination of objects and beings and as the anitya, paratantra, nirīha and saṁkleśa-vyavadāna.1
He further explains the various aspects of the twelve links of Ps.? and summarises it in the light of the four pratyayass and the aspects of this doctrine as anitya, duḥkha śünya and nairātmya. It also represents an elucidation of the dharmatā-doctrine of the Buddha."
- Anitya-Anātma. Duhkha, anitya and anātma--are the three main pivots on which the edifice of early Buddhism stands. The Buddha analysed the present state of the phenomenal existents and stated that all that we perceive and meet with in our experience is non-eternal, ephemeral and is in the state of flux. It is of the nature of suffering also. It has no intrinsic character of its own (anattā).
Thus, he compared all phenomenal existents to the foams and bubbles, bannana-trees and mirage :
Phenapiņdūpamam rūpam vedanā bubbulūpamā | Maricikūpamā saññā sankbārā Kadalīnibhā ||
Mayopamañca viññāpaņ desitādiccabandhunā //
· The five skandhas referred in the above couplet represent the state of all phenomenal existents which are regarded by the Venerable Master as “anicca'. This view-point
1. YBS, I. 203, cf. also, SBh. p. 210, 228. 2. YBS, I, 198 sq. 3. SBh., p. 248 sq.; Bodhi, p. 70; Asm., pp. 28-29, vide also MK
with Akutobbaya and Prasannapadā, I. 4. 4. Asm., pp. 38-41, YBS, I. 5. Cp. Asm , pp. 80-81, Bodhi., pp. 24-27. 6. Cf. M. N., II. 195-97, 81; S. N. II. 295; 333, 338-341, 274-79,
295-96 etc. 7. M. N., I. 183-4, 236-37; D. N. II. 120-121, 53 sq.

Page #53

cxlii
Srāvakabhūmi
of the Buddha led him to maintain the momentary character of the worldly dharmas which culminated in the doctrine of instantaneous being in the state of flux. This again led to the Buddhistic conception of dharma-nairātmya or the doctrine of the non-intrinsic character of the dharmas.
Various interpretations of the five skandhas of rūpa vijñāna, vedana, samjñā and samskāra have been suggested in the Abbidharmika texts and Asanga and Vasubandha follow the same methodology in presenting them. These skandhas are said to constitute the human individuality. *They are severally and collectively impermanent and nonsubstantial, as there is no ātman in them.'4 The Buddha mentions the five shandhas as dukkha, anicca, and anattā, having no ātman or intrinsic reality of theirs. He further declares that a wise person should say with regard to these evanascent skandhas; "This is not mine. I am not this. This is not (my) ātman. Thus, the Buddha repudiated the conceived identity of the skandhas with ātman. This doctrine was interpreted in early Buddhism as 'pudgala-nairātmya' negating the permanent entity of any being or ātman.” Naturally, 1. Vide, p. 304, Ada, p. 52, sq. Adv. p. 5-6 sq. 37, and elsewhere;
AK with Bhāşya and Vyākhyā, I. 7 sq. I. 20 Narendra Deva,
Acarya, AK. I. p. 11 sq. 2. Asm. p. 1 sq., YBS; I. 198 sq. 3. AKB, I. 7-20 f..
BDBSL, p. 72; cf. fra affea far: #77#5T agrua o FH17 fforura sfafetara s far arauaturun h ava', quoted in Abd. p. 254; cf. AK. III. 18.
See, supra, fn. 2; S. N, II. 272; PTSd. s. v. anicca. 6. For references and elaboration see, our papers published in
Azhar qar, Vol. XXIII. p. 112-113 sq. JGJRI, XXIII. 29
35 sq.; P. O. XXVII. 114-132. 7. cf. Fofag Fat safada ar D. N.
cf. L. V., XIII. 106, 110, 117, XXI. 184; BC. AP. p. 422; cf. M. N., I. 369; S. N., III. 231 256, 181, 385; S. N., II. 398. etc,
4.

Page #54

The Previous Buddhist Thinking and the works of Asanga cxliii it was also taken to suggest the recognition of the nonexistence of a permanent'soul', 'self' or being. It has also been suggested that the Buddha and the Buddhists started a new tradition called 'the' Sanatama-tradition' as opposed to the ‘ātma-tradition of the Upanișads which attaches much importance and allegiance to the doctrine of a permanent, enduring soul (Atman, (which migrates and transmigrates).1 The Buddha and his followers negated the existence of this Ātman and started a new tradition in the realm of Indian thinking which may be termed as sanātmatradition' or non-substance view-point."
But it is also worth-considering that though the teachings of the Buddha, which are the base of the early Buddbist speculation, diverted into another direction and did not attach any importance to any permanent entity, its nairātmyavāda was much centred round the repudiation of the 'identified self' or the notion of egoity. The Buddha and his followers repudiated or negated the identification of 'self? with the 'ego.consciousness' and satkāyaděşti.4 His sole aim was the negation of ātma and ātmīya in the form of nāmarūpa and ātma-dtsști or aham-dsști."
The Mahāyāna Sūtras give a detailed elucidation to this doctrine of nairātmyavada and clearly state that nirātma or anātma means the negation of this ātma-dụşti, and not the total annihilation of the consciousness in our individuality. 1. Vide, Buddhist Logic, I. 4.7; V. Bhattacharya in C. H. I., III.
259; Basic Conception of Buddhism, p. 70. 95; Th. F. Stcherbatsky, 'The Soul Theory of Buddhists; T. R. V. Murti CPB, Ch. I-II. CPB., p. 16-20 sq. Vide, supra, fn. 6, Ananda K. Coomarswamy. Hinduism and
Buddhism, Gautama the Buddha, Introduction. 4. cf. SS, p. 130 (extract from the Tathāgataguhyaka). K. N. (S.)
cf. KN. (Sn) I. 386 (dvayatãoupassanasutta); M. K. XVIII. 1-5. 6. Vide, LV, XIII. 106, 110, 117.

Page #55

Śrāvakabhumi
Asanga along with Maitreyanatha also subscribes to this view-point. The atman or pudgala is not regarded as 'existent', as it is not 'upalabdha' in our experience. In actuality, no ātman is 'upalabdha' except in combination with the five skandhas, in the form of satkāyadṛṣṭi. The pudgala-dṛṣṭi is produced due to the five skandhas and regarding them as permanent which are not so. This 'viparyasa' has been regarded as the Satkaya-dṛṣṭi or avidya and Asanga, following his preceptors clearly states that no permanent character of pudgala or atman should be taken into account as it arises out of the ego-is-tic-ness.1
Thus, the Buddhist concept of 'nairatmya' with regard to pudgala or dharmin, is basically the negation of the identification of the five skandhas with the atman. This nairatmya-doctrine has also been elucidated in relation to the non-eternal and ephemeral character and the impermanent nature of the phenomenal dharmas." They are produced out of their mutual dependence and hence they cannot be regerded as having any permanent or enduring character of their own. This also points towards the permanent character of atman otherwise characterised as 'dharmata' or tathata' which is devoid of any phenomenality or dogmatic view-point. Nagarjuna terms it as 'tattva' or 'dharmata', while Maitreyanatha and Asanga mention it as 'mahātma-dṛṣṭi.5
cxliv
Thus, in Asanga's view-point, only the conceived identity of atman is negated and in the realm of the phenomenal existents the non-intrinsic character of the dharmas relates to their impermanent and dependently originated character (pratitya samutpannatva)
1. YBS. I. 162; MSA and Bhasya, VI. 2-9; cf. XI. 49 sq. XVIII. 92103; MVs; 4.
2.
Vide our paper 'Buddhist Atmavāda and Asanga', JGJRI. XXIII.
29-49.
3.
4.
Cp. LV, XIII. 95-117.
MK, XVIII. 7, 9, 11.
5. संस्कारमात्रं जगदेत्य बुद्धया निरात्मकं दुःख विरुढिमात्रम् ।
विहाय यानथं मयात्मदृष्टि महात्मदृष्टि श्रयते महार्थाम् ॥ ( MSA, ch. XIX).

Page #56

16. SOME ASPECTS OF CULTURAL ACCOUNT
IN ASANGA'S WORKS In the present text of the available portions of the YBS, several references to some items are also found, a study of which from the cultural viewpoint may be useful. They not only refer to the conditions in Asanga's time but they equally give a expression to Asanga's view-point with regard to these matters. A few of these references may be noticed here.
Asanga refers to the sovereign power of the king who had a control over what was going on in the state. He could permit as well as forbid any action after proper review and consideration. Four classes (varņas) in the society were recognised in the social order. Mendicants formed a separate class in the society with several religious classes of theirs. A difference between the social code for the renounced (pravajita) and house-holders (gphasthas) has also been referred.4
It seems that in Asanga's time individual had had a private possession over agricultural fields, residential houses were regarded personal properties and private accumulation of money (Kosa-sarncaya or Kośa-samțddhi) was also allowed." 1. mesafeugaifa fra 7 aftagafa safrati
ततस्तन्नैमित्तिकं अदत्तादानमाकर्षणपराकर्षणं प्रज्ञायते । qarafrafar GTA Ferrafa fadarth1 YBS., p. 42.
Ibib., p. 48. 3. Such as, faeport, fey, STATT, THUET, 318, 39f
, 21,
212, #6a9r:, 37#62am:, etc., Vide, pp. 48-49.
Ibid., p. 48. 5. सप्त परिग्रहवस्तूनि । कतमानि । आत्मा मातापितरो पुत्रदारं दासी-दासं
कर्मकरपौरुषेयं मित्रामात्यज्ञातिसालो हितं क्षेत्रवस्तु गृहवस्तु आपणवस्तु पुण्यक्रियावस्तु कर्मान्तप्रयोगवस्तु कोशसन्निघिश्च सप्तमं वस्तु । YBS, p. 47. 1-4.

Page #57

cxlvi
Śrāvakabhūmi
The soceity at that time was in a state of prosperity1 and different sections of society had reached an understanding of mutual co-operation and friendship. On occasional functions people used to meet and help each other."
Asanga mentions six kinds of professions (jivikā) including agriculture, merchandise, rearing of animals, such as cows etc., serving the state, writing, and accountancy. Other kinds of silpas are also noticed.
References to various kinds of gems are found which only points towards the prosperity of the age and society in which Asanga lived. Gems like pearls, sphatikas, mani, vaiḍurya and metals like gold, silver, copper and iron are frequently referred.4 At one place, Asanga refers to two kinds of sphatika-tejah-sphatika and udaka-sphaṭika." Perhaps these refer to the two different kinds of the gem according to its varying colour, dark and light or bright and bluish.
Much importance had been given to the village and village-life. This is evident from various references to the village (grāma and grama-sannivesa)."
Six-fold defence of the state has also been mentioned which includes the four-fold traditional cores of army and the forces provided by the neighbour and the friendly states."
1. दश च परिष्काराः कतमे । भोजनं पानं यानं वस्त्रमलङ्कारो हास्यगीतनृत्यवादितं गन्धमाल्य विलेपनं भाण्डोपस्कर आलोक: स्त्रीपुरुषपरिचर्या च, YBS,
P. 47. 5-6.
Loc. cit., lines 10-12.
P. 49.
P. 39, 49, 90, 92 etc., p. 54.
YBS., p. 43.
Ibid., p. 42.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Ibid., p. 50: षड्विधा रक्षा कतमा । तद्यथा हस्तिकायोऽश्वकायो रथकायः पत्तिकाय: सन्निधिबलं मित्रंबलं च ।

Page #58

Some As pects of Cultural Account in Asanga's works
cxlvii
A peculiar reference to the yantravāhi vāyu (i.e. the air blown by the machine) is also found.'
Many kinds of silpas have been referred and their various purposes defined. It has also been mentioned that people did not use the sculpture as a means to their livelihood (jivikā) rather it aimed at their amusement and recreation.” Art was also prevalent and the house-building and various sculptural techniques were recognised. At one place, the measurement of house, its manifold construction, ornamental art-gallery and the floor-painting have been mentioned.9
Similarly, various kinds of exercises (vyāyāma) of whirling stone (šilā-khanda) and mace (gadā), the fivefold angas of the tūrya’, manifold odours (gandhas) and different kinds of ornaments have been referred. Śāli has been profusely referred. It seems that Asanga belonged to or was living at the time of the composition of the YBS at a place where śāli-dhānya grew in abundance. He
1. IT feraterafareteag ag acida 97797ET, p. 55. 2. fed famitsret #alfa sfa&tep 7 HATUT 7 sfatat........,
YBS., p. 63. 3. अष्टविधमष्टसु लोक चित्रेषु तानि पुनर्भूमिभागचित्रं पर्यन्तचित्रमारामवनसरस्त
Eiriffazi pafantafazi ifalafqFhlten fazi 7, pp. 65-66;
371TTITIUAgufra, p. 42. 4. P. 96; शिलाचक्रव्यायाम and गदाचक्रव्यायाम; vide, मल्लपुराण (XI.
3,x. 9) which also refers to गदाभ्यास and गदाश्रम. 5. दशविधः च चाङ्गतूर्यसंगृहीतः । स पुन त्यसहगतो वादित्रसहगतः स्त्रोसहगतः
95TagTax 979: Tag 4CT914 371772796N YBS., p. 66.
Ibid., pp. 66-67. 7. p. 92. 10-11. 8. P. 42-43 and elsewhere. 9. This might be some area of Uttar Pradesh or Bihar,

Page #59

cxlviii
Śrāvakabhūmi further refers to the exalted position of the Cakravartin among human beings and mentions his sevenfold jewels. This indicates that he flourished during the reign of some Cakravartin” (Emperor).
Apart from these, several other references are also traced which reflect certain aspects of life and living in the time of Asanga. Peculiar kinds of blankets and conchshellst, kūrca and male's vāsasthāna and some other interesting items also find mention in the YBS and the importance of their study from the cultural view-point should be emphasized without any reservation.
1. तत्र मनुष्येषु चक्रवर्तिसुखमयं श्रेष्ठं प्रणीतं । चक्रवर्ती पुनर्लोक उत्पद्यमानः
सप्तरत्नसमन्वागतः उत्पद्यते । यस्येमान्येवंभूतानि सप्तरत्नानि भवन्ति । तद्यथा चक्ररनं हस्तिरत्नमश्वरत्नं मणिरत्नं स्त्रीरत्नं गृहपतिर परिणायकरत्नमेव ACTE | YBS., p. 91; vide also, p. 49. This Cakaravartin may be none else but the Gupta Emperor
Candragupta II Vikramaditya. 3. YBS. I. 19. 4. Ibid, I. 66. 5. Ibid, I. 68. 6. Ibid, I. 67 sq.

Page #60

17. LANGUAGE AND STYLE
The language of the present text is Classical Sanskrit, conforming to the morphological rules and the syntactic structure as illustrated by the traditional works on Sanskrit grammar. Though some linguistic aberrations and particularly morphological irregularities are noticeable in the body of the text, yet these taken together, cannot make one think that the language of the SBh. is not materially different from what we know as the Classical Sanskrit.1
The main contention of some scholars has been that the language of the SBh. and other bhumis of the B. S. is a form of the BHS in which the "non-Sanskritic forms are not common, the vocabulary is the clearest evidence that they belong to the BHS tradition." But a close exmination of the text of the YBS (I-V. bhūmis), the Bodhi, the $Bh. and portions of the Śrutamayi,t he Cintamayi and the Prayekabuddha bhumis as well as the three vyavasthanas incorporated in the SBh. reveals that the language used by Asanga is purely Classical Sanskrit conforming to Päninian rules of grammar. But at places some deviations from reular grammatical forms are also noticed. These deviations are very likely due to the influence and Sanskritisation of the Buddhist Sankrit texts, extracts from which have actually been taken and incorporated in the body of the text of the various bhumis of the YBS. Many texts have been quoted in verbatim with minor
1.
2.
Vide ASM, ch. III, p. 47 sq., by Prof. Alex Wayman, who propounds that a particular type of BHS language has been used in the SBh.
BHS Grammar, 1970, P. XXV; cp. also John Brought. The Language of the Buddhist Sanskrit Texts, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, XVI. 2, p. 369.

Page #61

Śrāvakabhini
adjustments and modifications, while the purport of several other texts has been incorporated in the text in the usual analytic and descriptive style of the work. Thus, the forms which seem to be corresponding to the middle-Indic grammatical formation and the BHS vocabulary may have crept into the text of the S. Bh. and YBS in the process of incorporating the subject matter of Pali and BHS works.
It is also not improbable that the scribe of the MS. who was fully conversant with the language, the vocabulary, the phonology, the morphological constructions and the syntactical forms of the BHS works, could not avoid the insertion of allied forms in the present text and thus the non-Sanskritic forms may be credited to the indiscriminate use, on bis part, of Sanskrit and Hybrid or Pali (Sanskritized) forms of the words.
Keeping aside these irregularities, Asanga is purely a Sanskrit writer and as in other works, here also he deals with topics relating to the various Yogācārabhūmis and the S. Bh. in Classical Sanskrit in the light of the Pali passages, the Mahāyāna Sūtras and the canonical works of the different sects (specially the Mahāśāsaka sect. This, in addition to the scribe's mistakes, is responsible for the non-Sanskritic forms found in the Ms. It is also not implausible that the scribe who copied out the Ms from some other Ms. usually committed the same mistakes in addition to other ones, which were already present in the basic Ms available to him. This fact is evidenced from the numerous side-notes and foot-notes which are incorporated therein in the process of revision and correction of the Ms.
Had Asanga followed the pattern of the BHS language, all his works would have naturally been written in the same language. Moreover, it is anything but trustworthy in the case of a writer of Asanga's status and calibre that he might have chosen Sanskrit for some of his works and BHS for

Page #62

Language and Style
cli
the others. A few illustrations will suffice to prove his adherence to the Classical Sanskrit morphology and syntax. Thus, on P. 100, Asanga giving an account of how the mind of a yogin is purified, states:
एभ्यः कथं चंक्रमणचित्तं परिशोधयति । कतिभ्यश्च परिशोधयति । स्त्यानमिद्धात्स्त्यानमिद्धाहारकाच्चावरणात् परिशोधयति । आलोकनिमित्तमनेन साधु च सुष्ठु च, सुगृहीतं भवति । सुमनसि कृतं, सुजुष्टं, सुप्रतिविद्धं । स आलोकसहगतेन, सुप्रभास सहगतेन चित्तेन छन्नै वा, अभ्यवकाशे वा चंक्रमे चंक्रममाणः अन्यतमान्यतमेन प्रसदनीयेनालम्बनेन चित्तं संदर्शयति । समुत्तेजयति । संप्रहर्षयति । यदुत बुद्धानुस्मृत्या वा, धर्मसंघशीलत्यागदेवतानुस्मृत्या वा । काये वा पुनरनेन स्त्यानमिद्धादीनवप्रतिसंयुक्ता धर्माः श्रुता भवन्त्युद्गृहीता धृताः ।
In this passage, it is evident that though the author conforms to the morphology and syntactical construction of Classical Sanskrit, the influence of the Buddhist Sanskrit style of elucidation and description of the topic under discussion is obvious. Asanga, following the Buddhist canonical style of describing topics and elucidating them, does not avoid repetition of words, clauses and even the whole sentences. Naturally, he resorts to the analytic descriptive style of the Buddhist canons and gives various synonyms for the sake of clarity. For example, in elucidation of the nature of 'gotra', he enumerates bija, dhātu and prakṛti as synonyms which more clearly illustrate the concept. The style in the present work is lucid, analytic and at the same time descriptive, rather than obstruse and synthetic. Economy of words does not seem to characterize the style of Asanga. He rather chooses to indulge in detailed description through which he almost presents something like a graphic picture of the topic or the concept under discussion.
Curiously enough, this style of our author is not noticed in other works where he either comments on the original utterances or gives an entirely new shape to the ideas or subjects. For example, in the treatment of the subject found in the Asm. and the MSAB, the style of the

Page #63

clii
Srāvakabhumi
author is not similar to that found in the YBS and the SBh. It would not be improper to call the style of the author as synthetic in these works. Cogency, clarity and synthetic approach being the main characteristics of the descriptions in these texts, the view-point of our author seems to have been the elucidation of the topic in limited words.
Asanga usually adopts Anuştubh and. Āryā metres in the various uddānas in the YBS, the Bodhi., the $Bh. as well as in the commentary on the VCPP. It is also significant to note that in some of the verses, which seem to be the redacted form of the Pali gāthās or BHS verses, certain irregularities in metres are also found. Leaving aside these exceptions, the metres are othewise not defective.

Page #64

18. QUOTATIONS AND REFERENCES
The YBS contains abundant material on Buddhist Yoga1 and other aspects of the carya of the Buddhist order. The author's mode of the presentation of the theme and the doctrines is rather descriptive than analytic or synthetic. Naturally, numerous quotations from and references to various Buddhist works are noticed in the body of the YBS and the SBh.2 While in the YBS passages from several Sūtras have been quoted in verbatim, as also contents of some Sūtras have been incorporated without actually mentioning their name, the SBh. also shows knowledge of many Buddhist agamas, sūtras and vinaya texts.
It has rightly been contended that while writing the SBh. our author made use of the Ekottaragama, the Madhyamagama, the Samyuktagama and the Dirghagama, the canon of the Mahiśāsaka and other sects of the Buddhist order, the Mahāyāna sūtras and the MSA."
Verses and passages have actually been quoted in the body of the present text, in various related contexts and their significance has been explained, but without mentioning their actual source. We can only surmise that these passages or verses have been taken from the above canonical works.
A long dialogue in the name of Revata and the Buddha has also been quoted, but this extract is not traced
AF9IT:.
1. See, Sanskrit Bhūmikā,
2.
Vide, Index.
3.
See, the Section on Sources.
4.
5.
Except those occurring in the SBh., many passages have been quoted and explained in the Cintamayi bhumi of the YBs. which also forms part of the SBh.
S. Bh., p. 197 sq.

Page #65

cliv
Śrāvakabhumi
in any of the extant Buddhist canons. phrases, clauses and sentences have been in the description of Sila and its eulogy.1 these passages are also not known to us.
In the body of the text, the Pratityasamutpadavibhanganirdeśa-sutra and the Saptasuryopama Sutras have been referred by name and passages from them have actually been quoted.
Similarly, various quoted or referred
The sources of
In the SBh. no other work of Arya Asanga has been quoted or referred. But in the Pañcavijñānasaṁprayuktā bhumi of the YBS, the SBh. has been referred as a part of that work. Sravakasambhārprayogam ca śravakabhūmau vistareņa vakṣyāmi'.4
Likewise, the present text finds mention in the Bodhi. at three places :
1. In the context of the Bodhisattvas knowing and. practising the thirtyseven bodhipakṣya dharmas: iha bodhisattvaḥ....upāyaparigṛhitena jñānena saptatrimsad bodhipakṣyan dharman yathabhutam prajānāti. na caitan sākṣātkāroti. Dvividhenāpi yānanayena tān yathabhūtam prajānāti srāvakayānanayena ca mahāyānanayena ca. Tatra śravakayananayena yathābhutam prajānāti. Tadyatha śrāvakabhūmau sarvam yathānirdiṣṭam veditavyaṁ.5
2. In the Pratistha paṭala of the Bodhi., while describing the various functions of the daśabalas of Tathāgata, it has been stated: Nānādhātujñānabalena tathagato hinadhātukatānśca vibhajya yathabhūtam prajānāti. Yathendriyan yathāśayān yathānuśayānśca sattvänsteṣu teşvāv
1. Ibid., p. 37-763.
2.
Ibid., p. 382.
3.
P. 473.
4.
5.
YBS., I. 175.
Bodhi, pp. 176-77.

Page #66

Quotations and References
clv atāramukheșvavavādaṁ prayacchanti tathā Śrāvakabhūmau sarveņa sarvaň nirantamākhyātamuttānam vivrtaṁ prajñaptam prakāśitam.11
3. In the summary-treatment of the discussion of Kalyānamitratā also, the elaboration of the topic in the SBh. has been referred. Tatra. pañcabhirākāraira yam kalyāṇamitrabhūto bodhisattvaḥ parešām vineyānāṁ kalyānamitrakāryam karoti. Codako bhavati. Smārako bhavati. Avavādako bhavati. Anušāsako bhavati. Dharmadeśako bhavati. Eșāñca padānāṁ vistarena vibhāgo veditavyaḥ. Tadyathā Śrāvakabhūmāvavavādānušāsanañca bhūyastata uttari veditavyaṁ tauyathā balagotrapatale.12
1. 2.
Ibid., p. 272. Ibid., p. 164.

Page #67

19. THE PRESENT EDITION : RESTORATIONS
AND EMENDATIONS As pointed out, the present edition of the text is based on the enlarged photographs of its single Ms. discovered in Tibet. In these pages an attempt has been made to present a tolerably correct text of the SBh. for the first time in the light of the texts referred to in the body of the Ms. or the doctrines elucidated which resemble to those detailed in the Pāli canons or other Buddhist works.
The Ms. is complete in itself and contains a few intruded folios also which contain the text of some other bhūmis of the YBS comprising the portions of the a) Srutamayĩ bhumi (b) the Cintamayi bhumi (c) the bhavanamayi bhūmi, and (d) the pratyekabuddha bhūmi also. Of these some portions of the text of the Cintāmayi bhūmi have been presented in the appendix no. IV.
The text of the manuscript which is in a form of the Nāgari group of North Indian scripts has been deciphered by us and edited with the help of the YBS, the Bodhi. and the portions of the SBh edited by Prof. Alex Wayman. At places we had to differ from the deciphered text as presented by Prof. Wayman and such deviations and differences have been pointed out in the footnotes. At several places the decipherement of the learned author was found to be incorrect and not fitting in the context and at such places improvements have been suggested.
The usual punctuation marks have been provided. The comas have been given usually, and the full-stops have been given in square brackets. While the grammatically incorrect forms of words have been corrected in round brackets, longer sentences and passages have been emended in the footnotes.

Page #68

The Present Edition : Restorations aad Emendations
clvii
Numerous syllables, many words and several clauses, sentences and even passages could not be properly deciphered due to the erazed, broken or overlapped condition of the MS-leaf or at places where the MS-photo was illegible, indistinct or blurred with ink. All such portions have been reconstructed or construed on the basis of the preceding description and the text has been improvised in the light of the same. These improvements and reconstructions have been noted within square brackets. The massing text of the Gotra, Avātara and the Naişkramyabhūmis along with the discussion on the Kalyānamitratā has been reconstructed on the basis of the Tibetan version of the text edited by Prof. D. T. Suzuki in the Tibetan Tripitaka Vol. 110 (Tokyo, Kyoto, 1957). This reconstructed text has been appended to the body of the edited text (Appendix I). The avagraha(s) sign is seldom met with in the MS. and at relevant places, this sign has also been inserted in square brackets.

Page #69

20. A SHORT SURVEY OF THE CONTENTS
The SBh. is a part of the YBS of Arya Asanga. In this bhumi the author deals with the carya of a Śrāvakayogācāra, i. e., a yogin in the stage of a Śravaka, who intends to proceed towards the higher stage of a pratyekabuddha and Bodhisattva leading to the attainment of Nirvana and in this context he delineates the various aspects of a yogin's career in the Sopadhika and the Nirupadhikā
bhumis also.
The present bhumi is divided into three sub-sections, also called bhūmis or sub-stages, namely, the gotra-bhumi, the avatara-bhumi and the naiskamya-bhūmi. Broadly speaking, the SBh. deals with the Abhidharm (of the Śrāvaka-carya) in the career of a Yogacara. This carya has been graphically described in detail in gradual stages of the career of a Śrāvak-pudgala in the four sub-chapters called Yoga-sthānas (Ys).
The gotrabhumi deals with the nature of pudgala, while the avatarabhumi elucidates the way how a yogin enters the path of nirvana (nirvaṇabhūmi) and the naişkramyabhumi presents a detailed analysis of how a pudgala crosses over the empirical state of behaviour and proceeds to enter the Nirvana through the purification of mind, its states and various kinds of mental orientation. Incidentally, the yoga-bhāvanā, the bodhipakṣika dharmabhāvanā, the Sunya-anatma-duḥkha-bhāvanā, the aryasatyabhāvanā and the vajropama-samadhi are also mentioned.
While the first Ys. contained a detailed account of the nature of gotra, avatara and naiṣkramya along with a comprehensive analysis of Sila, āhāra, kalyāṇamitrată and the dhutagunas, the second Ys. contains detailed note regarding the enumeration and classification of various

Page #70

A Short Survey of the Contents Pudgalas (24 in number), and the principles underlying this classification. It also contains in addition to the topics enumerated above, a discussion on the various kinds of yatis, brahmacārins, the brāhmaṇas, the bhikṣus, etc., the four alarnbanas, and the ānāpānasmrtibhāvanā.
The third Ys. contains a vivid account of the various aspects of ādikarmikacaryā and the manaskāra bhāvanā, the šamatha and vipaśyanā and various other kušala dharmas whose contemplation is essential for and conducive to the yoga-(samādhi)-bhāvanā.
The fourth Ys. deals with the several aspects of mindpurification (citt-višuddhi), the dhyānas, the samādhis and the ārya-satya-bhāvanā along with the sūnya-anātma-bhāvanā and the vajropama samādhi.
Thus, the S.Bh. contains a comprehensive account of the different aspects of the yoga-caryā beginning with śīla and ending with yoga samādhi bhāvanā.
Besides having aboundant materials on the caryā of of a Pudgala, it equally contains the Buddhist account of nutrition and its various minor details worked out in several aspects, the concepts of decease etc., and the various conducive factors leading to the purification of mind (cittasodhana) and samādhi sarniśraya. The abundant yoga. materials have been discussed in the Sanskrit introduction comprising portion on ‘yoga-sambhāra.'
Thus, the present text, illustrating as it does, the caryā of a yogācāra in its ābhidharmika stage, delineates the various aspects of the caryā of a pudgala in the career of a yogācāra in entirety and represents one of the links in the history of Indian Buddhistic discipline that have survived today and its importance from this point of view deserves to be emphasised.

Page #71

21. AN ANALYTIC SUMMARY OF THE SBH.
The SBh. forms the XIII section (bhumi) of the YBS. It comprises four books called Yogasthānas and three subsections called bhumis, viz. the gorra-bhumi the avatarabhumi and the naiskramyabhūmi.1
I. The First Yogasthāna
At the beginning of the text, the SBh. has been stated to comprise gotra, pudgalas, mundane and supra-mundane paths leading to the Final Deliverance (nirvana) from the cycle of birth and death (samsara).2
Hereafter the first yogasthana containing the gotrabhūmi, the avatarabhumi and some portions of the Naiskramyabhumi begins with a statement that the gotra, the avatara and the naişkrmya bhumis taken together are called the SBh.
(a) The Gotrabhumi
Gotrabhūmi has been defined as comprising the gotra, the gotra-vyavasthana, the presons stationed in gotra (gotrasth-pudgalas) and their signs (lingan).
The Gottabhumi
Thus, in the gotra-bhūmi, discussions on the following points are found :.
(a) Prefactory remarks: Statement that the SBh. contains the above three bhumis (as above).
•
1.
2.
Gotram pudgalastathā laukiko lokottaraśca prayogaḥ śrāvakabhumiḥ proktā sarvvam ca samāsataḥ|| Gotramevāvatāraśca tathā naiṣkramyameva cal Bhumayastisra eta hi bhumiḥ śravakasam jñitā|| Sankṣepena ima eva śrāvakabhūmiḥ kathyatell Vide JGJRI, XXIV, p. 132.

Page #72

An Analytic Summary of the Sbh.
chi (b) A brief description of the gotra-bhūmi : The gotrabhūmi
has been defined as comprising the gotra, the gotravyavasthāna, the signs of the gotra-stha pudgalas in addition to the enumeration of different pudgalas stationed in the gotra. Gotra : A gotra has been defined as the seed of a pudgala stationed in it. Existence and survival of a gotra—stha pudgala solely depends upon it. If gotra exists, a gotra-stha pudgala operates, otherwise not. Gotra is traditionally inherited from antiquity, is specific, acquired through sense organs in the form of dharmas and is essential for the attainment of
Nirvāņa.'
(d) Gotra-vyavasthāna : A gotra has been described, if it
does not generate fruits, as sūkşma and if fruits are produced from it, taking the seed and the fruit together, it is termed as sthüla. It is acquired through one series (santāna) i. e., the six sense-bases (sadāyatana), as deprived from these six bases, it has no separate
existence of its own. (i) The pudgalas stationed in gotra have been described
as having the nature of parinicvāņa (parinirvāṇadharmaka) and the pudgalas not stationed therein have been described as deprived of this specific nature. There are cases when the parinirvana-dharmakapudgalas do not attain parinirvāņa. Four causes have been enumerated that lead to the non-acquisition of 1. Tarra gotram katamat. Gotrasthasya pudgalasya yo bijadhar.
mah. Yasmin sati bhavati, asati na bhavati. Pudgalanam nirvvānam prāptumspraştum saknoti, prabhavati ca. Tasya gotrasya kati paryayarāmāni. Bi jam dhätuh prakrtiriti paryā. yanāmā i bhavanti. Tutrasya gotras ya syabhāvah. tat kayadvi. sistam şadāyatanena upātiam dharma'ayā prāptam. Anādikālāt pramparya samudāgatam. Yasaitāni gotrain bi jam dhātuh prakrtiritimāni paryāyanāmāni bhavanti tad gotramityucyate.; Cp. also, Bobhi., Pp. 1-2 sq.

Page #73

clxii
Srāvakabhūmi Nirvāņa by pudgalas having the nature of parinirvāṇa. These are(i) akṣaṇopapannatvaṁ i. e., being born in unfa
vourable circumstances, i. e., in the four families of persons not born in the madhya-janapadas, the wild people residing in the forests (kāntārama
nuşyeșu), thieves (caureșu) and the mlecchas; (ii) pramattadoșatvan, i. e., being possessed with the
evil of inattention. A person being born in a family other than the four enumerated above, is endowed with worldly pleasures, but is tempted, hankers after them and does not consider the evil
underlying these pleasures; (iii) mithyopapanna tvarn, i. e., being born in elu-,
sive circumstances. A person is produced in the madhya-janapada etc., but is endowed with the tirthika-darśana (Un-Buddhistic notions) that there is no gift (dāna), no life hereafter. This too is found only when the Buddha is not born and the virtuous friends showing the right virtu
ous path are not available; (iv) āvstadoșatvam-i. e., the evil being unmanifested.
Despite the Buddhas being produced and virtuous friends available, the foolish does not understand the exact import of the dharmas and practises restricted actions, such as ānantaryakarma;
(ii) The parinirvāna-dharmaka pudgalas attain the deliver
ance and the a-parinirvānadharmaka pudgalas do not attain it. But there are instances when parinirvāņadharmaka pudgalas too do not attain parinirvāņa. When deprived (vikala) of these four factors, they do not attain parinirvāņa.

Page #74

An Analytic Summary of the-Sbh.
chwil These are(i) buddhanām utpādaḥ, i.e., origination of the
Buddhas, (ii) saddharmaśravaņain, i. e., listening to the right
moral instructions, (iii) ānulomika upadeśaḥ, i. e., the instructions favour
able for the acquisition of Nirvāṇa and (iv) anušāsanaprāptiḥ, i. e., proper acquisition of
instructions. And when this deprivity ends, the
parinirvāņa-dharmaka pudgalas attain Nirvāṇa. (iii) Two factors, namely the main (pradhāna) and the
subsidiary (hina), leading to the acquisition of Nirvāņa bave also been enumerated. (a) The Pradhāna pratyaya or the main factor
contains :(i) Saddharmādhipateyaḥ parato ghoṣaḥ, i. e.,
sound from outside in accordance with the
right moral instructions; and (ii) Yoniśo manaskāraḥ or right mental orientation. (b) The hina pratyaya or the subsidiary factor com
prises many aspects such as : (i) The ātma-sampat or self-acquired excellence;
(ii) parasampat or the excellence of others, (i) Åtmasaṁpat (the self- acquired excellence) comprises :
(i) manusyatvar: a person is produced in a family,
and is endowed with the faculties of a human being (puruşaśca puruṣendriyeņa samanvāgato
bhavati); (ii) āryāyatane prātyājatiḥ i. e., being produced in the
Aryan abode. A person is produced in the madhyajanapada etc. where noble persons take resort;

Page #75

cixiv
Srāvakabhūmi (iii) indriyairavikalatā, i. e., being not deprived of
sense-organs. A person is endowed with such senses so as to achieve and retain the kusala
pakșa ; (iv) āyatanagatah prasādaḥ, i. e, a person is endowed
with śraddhā in the instructions of the Venerable Master. Here the abode (āyataną) is the dharmavinaya preached by the Buddha and by prasāda is meant one's sraddhā therein ;
(v) aparivșttakarmāntatā, i. e. going not astray from
kušala karmans, one does not take resort to the five ānantaryakarmans (vide AKB., IV. 31) i, e., slaying the mother, the father, the arbat, samghabheda and producing defective mind in the teaching of the Buddha.
(ii) Parasamp at (excellence of others) :
It contains discussions on the following points : , (i) buddhanām utpādaḥ, i. e., origination of the
Buddhas, the Buddhas are born for the good of the worldly beings in all the three time-passages (adhvans) and preach the saddharma which leads
people to Nirvāņa ; (ii) desitānāṁ dharmāņām avasthānam, i. e. stability of
the dharmas preached by the Buddha; (iii) avasthitānāí dharmāņām anupravarttanam-prac
tice of the dharmas preached by Buddha by a person having received the instructions;
(iv) parataḥ pratyanukampā : compassion from others;
the donors and gift-giving people being compassionate arrange for the various things essential for the human life (Jivitopadhāraņā);

Page #76

An Analyitc Summary of the Sbh.
clxv (iii) Kušalo dharmacchandah, i. e. the pious desire to listen
to the instructions of the Buddha, having sraddba therein and being renunciated thereby, a persons acquires training in the instructions of the Buddha
(iv) Pravrajyā (renunciation : one renounces from the
worldly objects by practising in accordance with the
teachings of the Buddha. (v) śīlasaṁvaraḥor restraint in normal conduct; (vi) indriya-sarvara or sense-restraint; (vii) bhojane mātrajñatā or knowledge of the quantity of
food;
(viii) pūrvarātrāpararātraň jāgarikānuyogaḥ, i. e., being
awake in the pūrvarātra and the apararātra; (ix) samprajānadvihāritā i. e., walking while knowing it
well; (x) prāvivekyas or loneliness; (xi) nivaranavisuddhiḥ or purification (extinction) of the
(five) hindrances; and lastly,
(xii) samādhisamniśrayaḥ or taking resort to concentration
and meditation.
After having acquired the faculty of meditation on the four dhyānas and contemplative innight thereof, a person acquires mental orientation (manaskāra) in yoga through its different factors (nimitta) and thereby attains the right view, through which he acquires the realization of the four Aryan Truths which again leads him to the attainment of the perfection of deliverance (vimuktiparipūri) and thereby to the nirvāna which is without impressions (nirupādhiśeșa nirvāņa) and this acquisition of nirupādhiśesa parinirvāņa

Page #77

civi
Srāvakabhūmi has been termed as attainment of gotra (gotrasamudā. gamaḥ).
Here the author states that the Perfection of Deliverance through right vision and the Nirupādhisesa nirvāņa taken together are termed as the attainment of gotra (gotrasamudāgama).
This is followed by a classification of the above factors of nirvaņa.
(e) After this, marks of the pudgalas stationed in the gotra (gotra-stha) have discussed. The author specifically mentions that the marks of the gotra-stha pudgalas are diametrically opposed to those of the pudgalas not having the nature of parinirvāṇa.2
This is followed by a short description of the marks of the aparinirvāṇa-dharmaka pudgalas. The a-parinirvanadharmaka pudgala has been described to have the marks of —
(i) intense avidity (trșņā) in the worldly pleasures; (ii) carelessness to attain Nirvāņa; (iii) being possessed with suffering and shame; (iv) not heeding towards the instructions of Buddha
regarding the Four Aryan Truths in the three
time-passages; (v) being not renounced; (vi) the kušala karmans performed, pertaining mainly
to the worldly bhogas etc. and not aiming to attain Nirvāṇa.
1. Tatra ya samyagdarsanamupādāya vimuktiparipūrih ni upadhi
śeşaparinirvānam cäyum gotrasamudāgamo veditavyah. SBn.
p. 15-16. 2. Gotrasthasya pudgalasya katamāni lingāni yanyaparinir väņa
dharmakasya lingāni tadviparyayena gotrasthusya pudgulasya lingāni veditavyāni., SBh., p. 16.

Page #78

An Analytic Summary of the Sbh.
clxvii (f) This is followed by a brief description of the follo
wing pudgalas stationed in gotra(i) a pudgala stationed in the gotra only (gotra
eva sthitaḥ); (ii) descended and not departed (avatirņo, na nis
krāniaḥ); (iii) descended as well as departed (avatirņo nis
krāntaḥ); (iv) a pudgala being equipped with mild senses
(mrdvindriyah); (v) a pudgala having an indifferent sense (madhy
endriyaḥ); (vi) a pudgala equipped with a sharp sense (tiks
ņendriyaḥ); (vii) a pudgala having the conduct of attachment
(rāgacaritaḥ); (viii) a pudgala having the conduct of envy (dveșa
caritaḥ); (ix) a pudgala having the conduct of sloth (moha
caritaḥ); (x) a pudgala born in unfavourable circumstances
(akṣaṇopapannaḥ); (xi) a pudgala having undertaken elusive way
(mithyāparatipannaḥ); (vii) a pudgala having not undertaken elusive way
(a-mithyāpratipannaḥ); (xiii) a pudgala encompassed in the circumstances
not leading to Nirvāṇa) (āvstaḥ); (xiv) a pudgala not encompassed (in the circum
ştances not leading to nirvāņa) (an-āvýtah);

Page #79

clxviii
Srāvakabhūmi (xv) a pudgala stationed far (from nirvāṇa) (dūre
pudgalah); (xvi) a pudgala stationed near (nirvāṇa) (āsanne
pudgalah); (xvii) a pudgala mature (for attaining parinirvāṇa)
(paripakvaḥ pudgalaḥ); (xviii) a pudgala immature (for the attainment of
parinirvāṇa) (a-paripakvaḥ pudgalah); (xix) a pudgala with a purified conduct (visuddhaḥ
pudgalaḥ); and (xx) a pudgala with an unpurified conduct (a-visuddhaḥ pudgalaḥ).
(b) The Avatārabhūmi. 4. In the Avatārabbūmi the following topics have been detailed, elucidated and discussed : (i) Prefatory remarks : Statement that the avatārabhūmi
comprises the discussions regarding the nature (svabhāva) and arrangement (vyavasthāna) of avatāra and the pudgalas stationed (avatirņāḥ) in this bhūmi.
along with their distinguishing marks (lingāni)." (ii) Avatārasvabhāva : the nature of avatāra, i. e. the
preceding activities (gamanaṁ) till the acquisition of the last kāya leading to the birth in special families
and circumtances. (iii) Avatāra-V yavasthāna : this comprises discussions on :
(a) gotra i. e. svabhāva or nature of a pudgala, 1. अवतारभूमिः कतमा आह । योऽवतारस्वभावः, अवतारस्य यव्यवस्थानम्,
अवतीर्णानां पुद्गलानां यानि लिङ्गानि, ये चावतीर्णाः पुद्गलास्तत्सर्वमेकत्यममिसङ्क्षिप्यावतारभूमिरित्युच्यते ।
-Avatārābhūmi, restored text, para. I 2. Restored Text, para 2-4 Şce App, I,

Page #80

An Analytic Summary of the Sbh.
clxix (b) avatāra, i. e. the preliminary stage leading to the
birth in special circumstance ann in privilged
families, etc. (see under ii). (c) paripäka, i. e. culmination of the preceding acts of caryā.
Sixfold combinations of gotra, paripāka (or vipāka) and avatāra have been explained under
this head. (iv) (a) Six pudgalas stationed in this bhūmi:
(1) capable of caryā leading to the acquisition of
the preliminary stage of naiskramya (i. e.
vairāgya) and thereby of nirvāņa (bhavyaḥ), (2) endowed with the mild roots of merit (mrdu
kušala-mūla-samanvāgatah), (3) endowed with the indifferent roots of merit
(madhyakušalamūlasamnvāgataḥ), (4) endowed with the sharp roots of merit
(adhimātrakušalamūlasamanvāgatah), (5) applying his faculties to the attainment of
perfection and certitude (nişthāprāyogikaḥ),
and . (6) having attained perfection and certitude in the
stage of caryā (nişthāgataḥ). (b) Discussion on the point whether all the avatirņa
pudgalas are stationed in this bhūmi for an equal
span of time or not. (v) (a) Eight marks of the avatīrņa pudgalas. (b) Further elucidation and detailed analysis of the
various distinguishing marks of the different pudgalas stationed ip this bhūmi,

Page #81

clxx
Śravakabhumi
(vi) A further enumeration of the avatīrṇa pudgals :
(1) avatīrṇaḥ pudgalaḥ.
(2) avatirno na paripacyamānaḥ.
(3) na paripakvo na niṣkrāntaḥ.
(4) paripakvo na niṣkrāntaḥ.
(5) nişkranto na paripakvaḥ.
(vii) The statement that the various pudgala's enumerated in the gotabhumi should also be considered as avatīṇāḥ.
(viii) Concluding Remarks that the avatara-svabhāva, avatara-vyavasthana, the pudgalas and their distinguishing traits taken tagether comprise the Avatarabhūmi.1 (ix) the Uddana Kārikā.2
(c) The Naiskramyabhumi
At the beginning of this bhumi it has been stated that the mundane and the transmundane vairāgyas and their ingredients (sambhāra) taken together are termed as Naiskramyabhūmi.
Contemplation of the four dhyānas comprises the laukika marga and that of the four Aryan Truths along with the Saikṣajñāna comprises the lokottaramarga through which vairagya is attained.
1.
2.
तत्र यश्चायमवतारस्य स्वभाव:, यच्च व्यवस्थानं, यानि चेमान्यवतीर्णानां लिङ्गानि ये चेमे पुद् गलाः तत्सर्वमभिसंक्षिप्यावतारभूमिरित्युच्यते । Bh. 1,
P. 32.
उद्दानम् ।
स्वभावस्तद् व्यवस्थाननं लिङ्गं पुद्गल एव च ।
अवतारभूमिविज्ञेया सर्वमेतत् समासतः ॥
ibid. p. 32.

Page #82

An Analytic Summary of the Sbh.
clxxi The ingredients (sambhāra) of the above two paths comprise the same ātma-sampat, para-sampat, kuśaladharmacchanda, sila-sainvara, bhojane mārajñată, pūrvarātrā-pararātram jāgarikānuyuktatā sarnprajānadvihāritā as enumerated in the gotrabhūmi under the head 'subsidiary factors of gotra' (nihina gotrasamudāgama-pratyaya) adding there to the kalyānamitratā, vaddharmaśravaṇacintanā, unanlarāya, tyāga and śramaņālankāra. Sila samvara :
After this follows a detailed description and analysis of the silasamvara or restraint in moral conduct As usual, in the beginning, the author refers to the Sanskrit version of an oft-referred Pāli passage and then elucidates and explains all the four components of this description in the way detailed hereunder. ācāra-saṁpat :
A person conducts himself according to the Vinaya rules prescribed by the Venerable Master including the saptanaiyāṇika śīla and becomes equipped with the three kinds of ācāra, viz. the īryāpathādhişthāna ācāra, the itikaraniya ācāra and the kušala pakşa prayogā. iryāpathādhis-thana ācāra :
A pudgala wanders in the right places according to the Vinayarules that are followed in the Buddhist Order. This includes sitting and sleeping also. itikaraṇīya ācāra :
This includes the virtuous conduct of a pudgala regarding cīvara, udakadantakāştha, entering a village begging alms etc. and serving the upādhyāya. Kušalapak sa prayoga :
This comprises the virtuous conduct of a pudgala regarding the samāvarttanā of an upādhyāya, paripfcchā or

Page #83

clxxii
Śr. vakbhūmi questions regarding the saddbarma, learning it from the Upadhyāya and preaching the same out of compassion to other worldly beings for their deliverance. gocara-sampat :
After this a description of gocara-sampat has been presented.
Five places have been forbidden in the Vinaya texts where a pudgala should not walk. These are--ghoșa, residence of a prostitute, brandy-house (pānāgāra), the royal family (rājakula) and the family of an untouchable (caņdāla). aņumātreșu avadyeșu bhayadarśī bhavati :
A pudgala does not violate even the smallest part of a Vinaya rule, and if unknowingly violated, he requits and recompenses it according to the sacred dharma (yathādharmaṁ pratikaroti). samādāya sikșate șikṣāpadeșu
Having ordained, he listens to the preachings of the learned teachers regarding the instructions (Śikṣāpadăni) of the order and follows them, if these are violated even a little, he tries to recompense accordingly (yathādharmam pratikāroti).
This is called the detailed description of śīlasarvara. Šila-samvara
Samāsārıha: In the succinct account of the Sila-samvai a, śīlaskandha or more moral conduct has been described in the following three ways :
(i) Avipraņāśalakṣaṇaḥ : undecaying conduct compri
sing the first component viz. sīlavān viharati. (ii) Svabhāvalakṣaṇaḥ: the natural conduct comprising
the prātimokșasarnvara,

Page #84

An Analytic Summary of the Sbh.
clxxiii (iii) Svabhāvaguņalaksaņa”: the characteristic natural
conduct comprising the ācāra sampat and gocarsarpat.
In this summary-treatment, it has also been remarked that the third component of the description of śīla-samvara viz. aṇumātreșvavadyesu bhayadarši samādāya siksāte forms the adhyātma adhipateyagunānusarsa while the ācāragocarasainput is modelled as prādhipateyagunānusariisa of śīla-samvara,
Šila-classification
Another threefold classification of śīla has also been offerred (p. 25).
(i) Samādattaśīlatā : comprising the statement sīlavān
viharati.
(ii) Nairyānikaśīlatā comprising prātimokşa-saivara
and thereby the threefold śikṣā, i. e., the adhicitta,
adhiprajña and adhisīla śikṣā. (iii) śīlabhāvanā (contemplation on sila) comprising
the ācāra-gocarasampat and the third and the last component of the preceding description of the restraint in moral conduct (sila-samvara) referred to above (anumātresvavadyeșu bhayadarsi samādāya śikṣate śikṣāpadeșu).
Hereafter, the ten factors leading to the contamination of virtuous moral conduct have been stated and ten causes leading to the attainment of sila-sampat have also been referred.
1.
Sa caisa Silasamvaro daśabhirākārairvipanno veditavyaḥ. Viparyayāddaśabhiscaiva kāraņaih sampannaḥ, SBh., p. 44-45.

Page #85

clxxiv
Srāvakbhimi
Šila-vipatti
The ten causes of Šīla-vipatti are :(i) Adita eva durgļhito bhavati–He is badly overpo
wered from the very beginning. A renounced pudgala is influenced in his actions by a king, is afraid from a thief, is loan-troubled, is afraid on account of ‘ājīva' and his actions are not aimed
at attaining Nirvāṇa. (ii) Atilīno bhavati : He becomes unashamed, practises
less bad deeds and turns careless to the teachings
of the Buddha. (iii) Atissto bhavati : He is exceeded by others. (iv) Pramādakausidya parigrhito bhavati : He is gripp
ed by indolence (sloth), is a victim to an āpatri in the past, present or in future but does not recompense it, and conducts in a way as affected by
inattention (pramāda), (v) Mithyāpraņihito bhavati : Through his conduct a
pudgala aspires for elusive things such as worldly
gains and benefits. (vi) Ācāra-vipattyā parigrhito bhavati : He resorts to
immoral acts (anācāra). (vii) Ajīvavipattyā parigrhīto-bhavati : A pudgala resorts
to forbidden ‘ājīva' and thus is clutched by
ājīvavipatti (viii) Antadvayapatito bhavati : He entangles himself
between the two extremes of 'is' and 'is not, of
kāmasukhallikānuyoga' and 'ātmaklamathānuyoga. (ix) Anairayāņiko bhavari : He resorts to peculiar
notions, the dogmatic views (dịsti) and Sīlavrataprāmarsa.

Page #86

An Analytic Summary of the Sbh:
Cİxxv (x) Samādānaparibhrasto bhavati : A pudgala has no
shame in his behaviour and resorts to bad conduct forbidden for a renounced person in the Vinaya
texts. Šila-sampatti Eulogy of Sila
After this follows a reference to the sila-sampatti (as opposed to sīla-vipatti, causes of which have been enumerated above) and detailed description of śīla in relation to the different epithets appellated to it, viz. šīlālankāra, śīlagardha, sītānulepana, sucarita. mūla, samvara and the like. (pp. 51-55) to which again, a detailed description of the threefold purification of the karmans related to body, speech and mind along with the ten anusarnsas of śīla-sarvara has been appended (58-63) with the following concluding remark summarising the entire discussion on moral conduct (śīla):
Uddānam/l vibhangastrivdho jñeyaḥ sampad daśavidhā bhavet/ paryāyaśca şadākāro visuddhistrividhå matā||
anušańso dasăvidhaḥ eşo’-sau șila-samvaraḥ (P. 63). Indriyasainvara :
This is followed by a detailed exposition of the indriyasarnvara (sense-restraint).
· As usual the author first cites the Sanskrit version of an oft-quoted Pāli passage and then elucidates and analyses the various components of this description.
a) Indriyairguptadvāro viharati : The senses of a
pudgala both inner and outer are protected by
them. (b) Árak șitasmștirbhavati : He listens to the instructi
ons received, contemplates upon them out of which mindfulness arises which is practised by him.

Page #87

clxxvi
Śrāvakbhimi (c) Nipakasmrtir bhavati : His mindfulness in these
dharmas becomes ripe and perfect after a prolon
ged practice. (d) Smrtıā rakṣitamānaso bhavati : From the five
senses and their respective objects, Vijnānas are produced wherefrom the vikalpaka manovijñāna arises from which emanate the afflictions. From
these afflictions one protects the mindfulness. (e) Samāvasthāvacārako bhavati : Having protected
the mindfulness, from the vikalpa giving rise to afflictions, the pudgala concentrates his mind in the kušala and avyāksta upekṣā by twofold raksā
(protection). na nimittagrāhi bhavati nānuyañjanagrāhī : He does not resort to the various objects of the sixfold vijñānas and the vikalpaka manovijñāna.
After this follows a list of the akušala dharmas and the mode in which they affect (anusravanti) the mind of a pudgala. A renounced pudgala avoids these akušala dharmas and eradicates them and thus purifies his mind.
This is the detailed description of Indriyasaṁvara. Samāsārtha of Indriyasarvara
After this a summary-treatment of the topic occurs wherein the following points have been elucidated :
(i) Kena samvrnoti : He restrains through the prote
cted mindfulness (ārakṣitā smsti). (ii) Kutaḥ sarvrņoti : he restrains from outer objects
such as priya and apriya forms etc. Kathaṁ samvrnoti : He does not resort to the nimitta (objects--gocara) and anuvyañjana wherefrom emanate the akušala dharmas which he restrains through the sense-restraint.

Page #88

An Analytic Summary of the Shh.
clxxvii (iv) Kā punah saṁvrtih: the protection of the mindful
ness of a pudgala who is resorted to the samāvas
thā, i. e., upekṣā is called sainvrti or restraint. Another summary-treatment of sense-restraint : its twofold
division
Another summary-treatment of sense-restraint (indrīya
samvara) comprising the means of restraint (samvaropāya), object of restraint and restraint (sarvști) has also been provided. The author again proceeds to present a twofold division of the
indrīyasainvara, viz. (i) the pratisarkhyānabalasamgrhitah: i. e. the insight
(pratisarkhyāna) through which a renounced pudgala percieves the defects in the mundane objects, but does not eliminate them, and
(ii) bhāvanābalasaingļhitaḥ : i. e., having known the
defects (ādīnava) in the objects, he tries to elimi
nate them.
The pratisarkhyānabalasamgrhita indriyasarvara is enumerated and classified under the sambhāramärga, while the other one is enumerated under the head "stage of detachment (vairāgyabhūmi)”.
Bhojane mātrajñatā
This is followed by a detailed description of the knowledge of the quantity in nutrition (bhojane mātrajñatā). Here also, as usual, the author gives a description resembling to those found in the extant Pāli Tripitakas and then
1.
Punaraparaḥ samāsārthaḥ. Yaścasmvaropāyaḥ. Yacasamvaraniyamvastu, yā ca samvștiḥ tadekatyamabhisamkşipyendriyasa. mvara ityucyate, see, p. 72-73.

Page #89

clxxviii
Śrāvakbhūmi
expands and elucidates the various component parts of this description.1
Threefold defects in food:
The following points have been discussed under this
head:
(a) pratisamkhyāya āhārām āharati: the renounced pudgala takes his meal with an insight, after considering the various defects (adīnavas) in the gross food (kabuḍankāra āhāra). These adinavas are categorised as under:
(i) paribhoganvayaḥ or relating to enjoyment: the insight into the impurity (aśucita) of the food at the time of and after taking it.
(ii) vipariņāmānvayaḥ or relating to transforination
(i) the meal taken before is digested in the night in the form of various impure (aśuci) things, such as blood, flesh and the like, (ii) it also leads at some times, due to indigestion, to several diseases in the body.
(iii) parye ṣaṇāvayḥ (sixfold): Relating to proper investigation by reasoning (paryeṣaṇānvayaḥ). This is sixfold:
(a) caused by pronouncement (samudānanākṛtaḥ): one to take too much trouble for the sake of food;
1. Yatha kaścit pratisaṁkhyāyāhāramāharati. Na darpārtham (dravārtham), na madarthaṁ, na maṇḍanārtham yāvadevāsya kayasya sthitaye, yāpanāyai, brahmacaryanugrhāya iti. Paurānām vedanām prahāsyāmi navāñca notpādayisyāmi, yātrā ca me bhavisyati. balam ca sukham canavadyată ca, sparśavihārată cetyucyate bhojane mätrajñata., SBh., pp. 10, 73 sq.; Vide also, Dh. S., pp. 290-91; S. N., III. 36; M. N., I. 335, II. 22 etc.; Vbh., p. 299; A. N., I. 104-5.

Page #90

An Analytic Summary of the Sbh.
clxxix (b) caused by protection (ārakṣākstaḥ): one has to
protect food in too many ways to be devised; (c) Degraded and fallen due to love and affection
(snehaparibhraíśakrtah) : father and son, brother and sister, son and mother, all become inconsi
derate to each other on account of food; (d) Caused by dissatisfaction (atrptikrtah) : on dissatis
faction even struggles are possible, only for food
or gross satisfaction of the body; (e) Caused by the lack of freedom (of will) and
independence (asvātantr yakştah) : people become dependent on account of food and experience too
many difficulties and face even death for it; (f) Caused by wickedness (duścaritakştah): on account
of food, people are engaged in doing many bad
deeds through which demerits are accumulated.
Taking into consideration all this, one takes meal only for survival, maintenance and nourishment, for the existence of the body through which he neither feels troubled nor his brahmacarya- vow is affected. The food taken by a renounced pudgala is, thus, sacred and simple (anavadya).
(b) Four kinds of ahāra : Four kinds of Ahāra (nutri
ment) have been enumerated in detail: (a) gross material nutriment (Kabadańkāra āhārah) (b) contact (sparsa; (c) fine nourishment in the form of the will of
mind (manaḥ sarcetanā); (d) consciousness (vijñāna). (e) The detailed description of āhāra (nutrition)
which comprises the following discussions : It is taken

Page #91

clxxx
Srāvakbhūmi (a) neither for pleasure, nor for indulgence, per
sonal charm or comliness (na dravārthain na
mandanārthain na vibhūşaņārtham), (b) for maintenance (yāpanāyai), (c) for satisfying hunger (jighatsopurataye), (d) for favour of chasteness (brahmacaryānugra.
hāya), (e) for the extinction of past, older vedanās, (f) for the betterment of life, for gaining strength,
happiness and pleasure (yātrā me bhavisyati, varņām, sukham cānavadyatā ca sparsavihārata
cetyāharati). After this a summary treatment (samāsārtha) of the topic under discussion occurs.
This is followed by a description of the following topics in the first yogasthāna : Jāgarikānuyogaḥ
Being awake in the first half and later half of the night (pūrvarātrāpararātram jāgarikānuyuktatā).
This comprises discussions on the following points :
(i) an elucidation of the terms used, (ii) a renounced pudgala purifies and refines his
mental faculties from the hindering dharmas by means of walking and sitting (cankramanişad yābhyā āvaranīyebhyo dharmebhyaś cittain
parisodhyati), (iii) he stretches his bed on the right side (dakșinena
pārévena sayjām kalpayati), (iv) he arranges it while knowing it well (samprajānan
sayyāın kalpayati),

Page #92

An Analytic Summary oj the Sbh.
clxxxi (v) he arranges it while having the understanding of
rising in his mind (ut thānasarnjñām eva manasi
kurwan sayyāın kalpayati), (vi) being awake in the later half of the night he
purifies his mind from the hindering dharmas (sa ratryāh pascime yāme laghu laghu eva prativibudhja āvaraṇīyebhyo dharmebhyaś cittań
parisodhyati). (vii) a summary-treatment of the subject under discu
ssion (samasartha, pp. 101-111).
Samprajānadvihāritā
Walking while knowing it well. This comprises detailed elucidation of discussions on the following points :
A. A Right and perfect understanding of: (i) abhikrama or approaching or going to a village,
family, convent or monastery, (ii) pratikrama or returning from one or another
village, family or monastery,
B. (i) alokita or non-voluntary (natural) observation
(of scenes, things, persons, palaces etc.) while
going to and returning from a place of visit, (ii) vyavalokita or voluntary observation (of scenes,
things, persons etc.) while going to and returning from a place of visit;
C. (i) sarnmiñjita or contraction of hands, feet etc., while
going to and coming from the place of visit, (ii) prasārita or stretching out of hands, feet, etc.,
while going to and coming from the place of visit;

Page #93

clxxxii
Śrāvakbhūmi
D. Putting on :
(i) samghați or the garment generally put on by the mendicants comprising several khandas and sewn by single or double thread,
(ii) civara i.e., putting on the civara-garments, viz. the adhiṣṭhānika, and the atireka civaras,
(iii) patra: holding a begging vessel made of iron or clay;
E. (i) aśita or eating, it is two-fold:
(a) khādita or eating the preparations of grains which are essential for vitality,
(b) svadita or taking the tasteful preparations for enjoyment; these include items, such as, milk, curd, butter, ghee, oil, honey; cane-juice and molasses, meat, fishes, dried flesh, salt, new seasonal fruits and the like,
(ii) pita or drinking, it comprises all sorts of liquids that are taken as a drink by human beings, such as sugarcane-juice, kāñcika and the like;
F. (i) gata Going or walking with the companion of mendicants,
(ii) sthita: staying or standing with them or before the teacher and others,
(iii) nişanna sitting on a seat or dais (mañca), stretched gross in a peculiar Buddhist posture with averse mindfulness (in wordly objects);
G. (i) sayita or sleeping on simha-sayya or couch or bed spread over in the right side on a dais or stretched gross.
(ii) jāgrta or waking i.e., purifying the mental faculties from hindering dharmas by walking and sitting

Page #94

An Anolytic Summary of the Sbh.
clxxxiii in the day, so also in the first and last parts of the
night; H. (i) bhāșita or speaking or preaching the saddharma,
which is not fully manifest and making it intelligible to the householders (grhasthas) along with
the companion--vowed bachelors (brahmacārins), (ii) tūșsimbhāva : to be silent, i.e., to meditate on the
known dharmas in loneliness and concentrate
ones' mind; · I. nidrāklamavinodanā or removing sleepiness due to excessive tiredness or exhaustion.
After this, the order (anupūrvi) and the meditation of the commendation and eulogy (stutibhāvanā) of samprajāndvihāritā regarding the above topics
have been vividly discussed (pp. 121 sq.). III. Kalyāṇamitrata : Virtuous friendship out of compa
ssion :
. Under this head the following eight characteristics of an accomplished virtuous friend (kalyāṇamitra) have been enumerated and vividly elucidated (pp. 127-35).
An accomplished kalyāṇimitra is........ (i) stationed in morality (silavăn bhavati). (ii) versatile in learning (bahuśruto bhavati), (iii) possessed of high acquisition” (adhigantā bhavati) 1. Out of the eight characteristics of a Kalyānamitra, description
of the first and a major portion of the elucidation of the second characteristic are missiug in the Sanskrit text. For a Sanskrit reconstruction of the text, Vide Appendix I. Wayman, translates this as 'of superior compression' which, I think, is not appropriate keeping in view the sense of acquisition that the word 'adhigantā', ( a + (T4+17+) connotes,

Page #95

Śrävakbhumi
(iv) possessed of compassionate feelings (anukampako bhavati),
clxxxiv
(v) not possessing dejected mind (aparikhinnamānaso bhavati),
(vi) possessed of patient and forbearing nature (kṣamāvān bhavati),
(vii) confident, wise and proficient (visarado bhavati), and
(viii) endowed with accomplishment and performance of speech (vakkaraṇenopeto bhavati).
To this discussion is appended a summarytreatment of the subject under discussion (samāsārtha) (pp. 134-35).
IV. Saddharma-śravana-cintana or listening to the instructions of the Buddha regarding Saddharma and its contemplation. This discussion comprises:
(a) listening (sravana) to the saddharma, and
(b) its contemplation (cintana)
While the former (a) contains detailed exposition of the twelvefold Buddha-vacana classified as the twelvefold Saddharma,
(i) sūtra, (ii) geya, (iii) vyakaraṇa, (iv) gāthā, (v) udānā, (vi) avadāna, (vii) itivrttaka, (viii) nidāna, (ix) vaipulya (x jataka, (xi) upadeśa and (xii) adbhuta dharmas, which have again been summarily classified and discussed as:
(i) Sūtra
(ii) Vinaya and
(iii) Abhidharma; the latter (b) (Cintana) has been discussed in two fold ways:
(i) the enumerative (gaṇanākārā) and (ii) the comparative (tulanākāra),

Page #96

An Analytic Summary of the Sbh.
clxxxv cintana
The comparative cintana is said to comprise the four yuktis :
yuktis (i) the apekṣā yukti or considered reasoning for
required objects of contemplation, (ii) the kāryakāraṇa yukti or causal reasoning, (iii) the Upapattisādhana yukti" or reasoning for the
consistency of expedients, and (iv) the dharmatā yukti or reasoning on account of the
. exact nature of the existence of dharmatā. V. Anantarāya
The non-hindrance has been explained as opposed to the two-fold hindrances based on (i) inner feelings (adhyātmain upādāya) and (ii) outer objects (bahirdhā upādāya). The three fold antarāya
In the summary-treatment, another set of three an tarāyas has also been discussed; (i) prayogāntarāya or hindrance to the practice and
procedure of concentration, (ii) prāvivekyāntarāya or hindrance to loneliness, and (iii) pratisainlayanāntarāya or hindrance to non-adher
ence to the empirical objects which has also been
explained in twofold ways : (a) Samathāntarāya or hindrance to the acquisition of
mind containing inattention (pramāda) and residing in a place not suitable for concentration
(adeśavāsa), and (b) vipaśyanāntarāya or hindrance to the acquisition
of the right knowledge of the mutable and non

Page #97

clxxxvi
Srāvakbhimi
intrinsic character of the phenomenal objects containing (i) the notion of the self and proudiness (ātma
sampragraha) and (ii) unsteadiness cāpalya) VI. Tyāga
Tyāga has been explained as pure gift (dānam anavadyam) aimed for adorning the citta and its purification along with the acquisition of the ingredients of yoga and attainment of the inal Deliverance (nirvāņa). The following topics have been discussed in this context :
(a) the agent of the act of giving (ko dadāti); the donor
who is the master of the gift has been mentioned
as the agent of the act of giving ; (b) the receipient of the (kutsa dadāti) the following
categories of receipients have been enumerated :
(i) a suffering (duhkita) person, (ii) a favourite (ista) person, (iii) a helping (upakārin) person,
(iv) a distinguished (višişta) person ; (c) the object (vastu) of gift (kim dadāti): this has been
stated to be : (i) sattva sarnkhyāta or enumerated (known) as a
person, and
(ii) asattva samkhyata or enumerated (known as
other than a person, comprising-- (a) money (dhana-vastu), (b) grains (dhānya-vastu), (c) space of landed property (deśa-vastu); (d) the dātā donates the gift, being inspired by
cetanā accompanied with non-averice (alobha-sahagatā);

Page #98

An Analytic Summary of the $bh.
clxxxvii (e) he gives with full reverence and sedateness
(śraddhā); (f) being compassionate towards the worldly
beings, he gives to the needy, helping and the distinguished persons.
VII. Sramaņālamkāra
nanālamkāra or adornments of an ascetic. The following characteristics have been enumerated and explained under this head. An ascetic is
(ai endowed with a sense of reverence and sedateness
(śrāddhah), (b) not a wicked person (aśashaḥ), (c) less afflicted (alpābādhali), (d) zealous (ārabdhavīryajātiyah), (e) wise (prājñah), (f) of little longings (alpecchaḥ), (g) endowed with a feeling of satisfaction (santustaḥ), (h) carefully reared up (supo șah), (i) well-supported (subharah), (j) endowed with the dhuta" guņas (dhutaguna
samnvāgatal), (k) propitious and kind (prāsādikaḥ), (1) a knower of the quantity (in food, etc) (mātrajñaḥ), (m) endowed with the characteristics of a virtuous and
wise person (pandita-lingasamanvāgatah), (n) patient and forgiving (kşamah), (o) delighted and gratified (suratah) and (p) good and mild (pesalah).

Page #99

Sravakabhumi
While explaining the (j), the following dhutagunas have also been enumerated
(i)
pindapātikatvam or being resorted to begging
clxxxviii
alms,
(ii) aikāsanikatvam or taking one seat of posture, (iii) khalu paścādbhaktikatvam or eating after having taken the full quantity of the served meal, (iv) traicivarikatvam or putting on three civaras, (v) nămatikatvam or putting on woolen civaras, (vi) pansukulikatavam or putting on the abandoned civaras after darning, sewing or repairing them, (vii) aranyakatvam or residing in a forest,
(viii) vṛkṣamulikatvam or resorting to the root of a tree, (ix) abhyavakāśikatvam or residing in the open, (x) śmāsānikatvam or residing in the cremationground,
(xi) naiṣadyikatvam or being accustommed to sitting,
and
(xii) yāthāsāmstarikatvam or resorting to the stretched bed or seat.
This account of the śramaṇālaṁkāra is followed by the concluding remarks (uddāna-kārikās) enumerating the topics dealt in this YS1
1. स्यादात्मपरम्पत्तिच्छन्दः शीलेन्द्रियस्तथा । भोजनञ्चैव जागर्या सम्प्रजानहिहारिता ॥ अनन्तरायस्त्यागश्च अलङ्कारेण पश्चिमः ।
श्राद्धोऽशठोपाबाधवीर्यः प्रज्ञा अल्पेच्छता सन्तुष्टिः सुपोषता । सुभरता घुतप्राणादिकमात्रता क्षान्तिः सौरम्यपेशला || Sh
p.
166,

Page #100

II. THE SECOND YOGASTHĀNA After a usual definition of the naiskramyabhūmi and enumeration of the topics dealt therein, the following topics have been discussed :
I. The twentyeight pudgalas : this is in accordance with
the pudgalas enumerated in the Asm. and the Pu. P. II. The classification and arrangement of the pudgalas
(pudgalavyavasthāna) according to the various kinds of (i) sense-bases (indriyaprabhedena), (ii) the classes of beings (nikāyao), (iii) conduct (cairta), (iv) attention of mind (praạidhāna'), (v, the way to realisation (pratipato), (vi) the way and the realisation (märga-phalao), (vii) practice (prayoga), (viii) mindconcentration (sāmāpatti), (ix) accomplishment and ascertainment (upapatti), (x) decline and deficiency (parihāni) and (xi) covering and obstruction
(āvarana).
It is noteworthy also that in the Asm. only seven kinds of pudgala vyavastbāna have been enumerated.
Under each kind of the pudgala-vyavasthāna certain pudgalas have been enumerated along with their corresponding marks (lingāni) III. A classified and detailed discussion on the fourfold
ālaibanas : (i) Vyāpyālambana : This comprises discussions
on the following topics : (a) savikalpa pratibimba, (b) nirvikalpa pratibimba, (c) vastuparittata and (d) kāryaparinișpatti,

Page #101

clx!
Srāvakabhimi (ii) Caritavišodhana ālambana : This comprises
discussions on the
(i) sixfold aśubhatā', (ii) friendship (maitrī), (iii) the doctrine of dependent and relative origi
nation (idainpratyayatā pratītyasamutpāda), (iv) the sixfold dhātus or the elements of earth,
water, fire, wind, ether and vijñāna; here it has been stated that through concentration on the six dhātus, the mānacarita pudgala takes the body as lump (pinda), as aśubha and thereby he lessens the māna and through his conduct he purifies his mental
faculties, (v) mindfulness regarding inhaling and exhaling
(ānāpānasmști); this has been explained under the following heads :
(i) gananāparicaya, (ii) skandhāvatāraparicaya, (iii) pratityasamutpādāvatāraparicaya, (iv) sutyāvatāraparicaya and (v) şodaśākāraparicaya. This is in accor
dance with the description found in the Pāli canons and the Buddhist Sanskrit works. It has further been explained to elucidate the evanescent nature of
the empirical existents, (vi) The threefold classification of dhātus
into 1. These are- war, garai, aruar, 3119fe7it ahar,
III Hat and saigtiguar,

Page #102

The Second Yogasthana
(i) the
clxli
extinction
(prahāṇadhātu);
extinction (virāgadhātu) and
(iii) the extinction of other sopādāna dharmas (nirodha dharmas) (Cp. AKB., VI. 78, p. 389).
(ii) the
of afflictions
of attachment
III. Kausalyalambana: It comprises the discussion on
the following topics:
(a) Skandhakausalya or proficiency in the knowledge of the skandhas which constitute the human individuality The nature of the five skandhas (groups of phenomenal existents) of rūpa (matter), vijñāna (objective consciousness), vedana feeling, samjña (sensation) and samskara (volitions, etc.) along with a comprehensive account of their knowledge and its application in the carya of a śravaka have been elucidated,
(b) Dhatukausilya or proficiency in the knowledge of the eighteen dhätus which have been regarded as the bases of the human body1. These are the five senses, the mind, their objects and the vijñāna produced out of their contact, (c) Ayatanakausalya or proficiency in the knowledge of the twelve ayatanas (the senses, the mind and their objects).
(d) Pratiyasamutpadakausalya or proficiency in
the true knowledge of the doctrine of dependent origination, the twelve links of pratityasamutpada and thereby of the anitya, anatma, sunya-character of the phenomenal existents, 1. cp. शरीरधारणाद् धातव उच्यन्ते ।

Page #103

clxlii
Sravakabhumi
(e) Sthānāsthānakausalya or proficiency in the knowledge of and contemplation upon the true nature of pratītyasamutpāda which helps one to determine the vipaka of kuśala and akusala karmans (vide also Bodhi. Ch. VI).
By this five-fold kausalya, the pudgala gains further proficiency in the knowledge of the unique and discrete character of the phenomenal dharmas (svalakṣaṇa kausalyam)'. This is acquired by skandha-kausalya. The other four kinds of kausalya lead to proficiency in the knowledge of the sāmānyalakṣaṇa.
IV. Klesavisodhanam alambanam: Under this head the following topics have been discussed:
(a) purification of afflictions through mundane path (1) laukika-margeṇa-adhobūmīnām audărikata. This audarikatā has been stated to be two-fold:
(i) svabhāvaudarikatā (natural grossness) and (ii) samkhyaudārikatā.
(b) purification of the kleśas through transmundane path (lokottara-margena). This contains elucidation of the four aryan truths with the following details :
(i) the nature of the four aryasatyas,
(ii) their arrangement (vyavasthana) through the process of causality (hetu-phala-vyavasthā), (iii) true import of the word arya satya, and lastly, (iv) detailed elucidation of the nature of the three
fold duḥkhata, craving (trṣṇā), its cessation (nirodha) and the way leading to the cessation of suffering and craving (marga).
1. This is through the anityatva-bhāvanā of the objects in the state of flux.

Page #104

The Second Yogasthāna
clxliii
V. avavada-The following four kinds of avavādas have been enumerated and a detailed-description of their nature has been provided :
(a) aviparītāvavāda,
(b) anupūrvāvavāda,
(c) agamāvavāda, and
(d) adhigamāvavāda.
Further an avavada comprehending all these aspects (sarvākāraparipūrṇa) has also been noticed and described as elucidating the teachings of the Buddha through the following three pratihāryas.
(i) ṛdahi prātihārya (concentration),
(ii) adeśana-(teachings), and
(iii) anusāsti-(instructions).
VI. sikṣa-A detailed description of the nature and importance of the three fold sikṣās,
t
(i) the adhisila,
(ii) the adhicitta and
(iii) the adhiprajña śikṣā essential for the acquisition of samadhi and thereby of parinirvana has also been given.
VII. The three pudgalas: The three pudgalas who realise the satyas-have been described as attaining the stages of (i) sroia apanna, (ii) sakṛdāgāmin and (iii) anāgāmin. These are
i) avitarāga,
(ii) bhūyo-vitaraga and (iii) vītarāga.

Page #105

cixliv
Śrāvakabhūmi VIII. The three indriyas have been enumerated.
These are :
(i) anājñātam ājñāsyāmi, (ii) ājñendriyain and (iii) ajñatavata indriyam.
This is entirely in accordance with the description found in the Pāli canon and the
Abhidharma literature. IX. The three vimokşamukhas: gates of the removal
of suffering and thereby of the acquisition of nirvāṇa, namely,
the sünyatā, the apraņihita
and the animitta also have been discussed. X. The ten śikṣānulomika dharmas denoting the
true nature of the ephemeral samskāras and evanascent empirical existents have also been enumerated in this context. These are : (i) aśubha saṁjñā, (ii) (iii) anitye duhkha samjñā, (iv) duhkhe anātma', (v) āhāre pratikūla”, (vi) sarvāloke anabhirati, (vii) āloka, (viii) virāga, (ix) nirodha and
(x) maraṇa samjñā. XI. The following yoga-bhrainsus or decline or
descent from the acquired yoga-stage have also

Page #106

The Second Yogasthina
clxlv been discussed, which a yogācāra is expected to avoid in order to attain samādhi ; (i) ātyantika or the absolute decline, (ii) tāyatkālika or tentative, (iii) prāptipārihānika or leading to the termina.
tion of the aquired result of the śravaka's
career, and (iv) mithyāpratipattikrta or caused by the inade
quate misapprehension of the objects of
samādhi. XII. yoga : This contains discussion on the nature
and character of (a) the two-fold śraddhā (abhisampratkayākārā
and prasādākārā). (b) the fourfold chạnda (desire for vimukti and
the like), (c) the fourfold virya or inclination, perseve· rence and firmness for śravana, cintanā and
bhāvanā of the instructions of the Buddha
and the purification of õvaraṇa, and (d) the fourfold upāya or expediency for favour
of producing a mindfulness regarding silasarnvara and indriya-samvara, preservation of the likemindedness through apramāda, practice of kušala dharmas and the samatha
of the mind through apramāda. These yogas help the yogin acquire inclination and firmness for favour of the acquisition of the unacquired things including samadhi and nirvāņa. XIII. The fourfold manaskāra or mental orientation
helps the yogin contemplate upon the various

Page #107

clxlvi
Srävakabhumi
alambanas (objects of contemplation) and thus acquire the stage of samadhi. Two sets of these manaskāras have been enumerated and discussed:
I. balavähana, sacchidravahana, niśchidravāhana and anābhogavāhana,
II. anulomika, prātipakṣika, prasadaniya and pratyavekṣaṇiya.
XIV. The four motives (nimittas) namely, the alambana (basic, supporting, nidana) (essential or causal), parivarjaniya (ought to be abandoned), and the niṣevaniya (practicable) nimittas help the sadhaka concentrate his mind on the anukula alambana and thus acquire the samadhistage.
XV. The nine fold adhimokṣa (determination) helps the yogin concentrate his mind and determine a particular object through which the stage of samadhi is acquired. These are
prabhāsvara, jada, paṭu, paritta, mahadgata, apramāņa, parisuddha and aparisuddha.
XVI. Yogakaraṇīyani: This discussion comprises enumeration and discussion of the fourfold acts (kriya) of the yogin which he performs through yoga and in the end leads to the realisation of tathata and acquisition of nirvāņa. For this, the cessation of afflicted aśrayas change into a pure invert aśraya (asraya parivarta), the knowledge of the alambana and devotion (abhirati) to the same have been enumerated as the four 'yoga karaniyani' which lead to the attainment of mokṣa1.
1. Vide, MSA, XIX, 54, XXI,47 MSAB, p. 185-86.

Page #108

The Second Yogasthāna
XVII. The three yogācāras :
clxlvii
(i) the beginner (adikarmika),
(ii) kṛtaparicaya (having a preliminary knowledge of the ingredients of yoga) and
(iii) atikrāntamanaskāra (a yogin entered into the result of bhavana after the mental orientation of yoga-bhāvanā.
XVIII. Yogabhāvanā: This contains detailed discussion on the (A) samjña bhāvanā and the (B) bodhipaksya bhāvanā.
A. The former consists of
(i) The prahāņa saṁjñā, (ii) the viraga samjnā and
(iii) the nirodha samjña through which the yogacara contemplates upon samatha and vipaśyanā.
B. The latter elucidates the bhāvanā of thirty seven dharmas conducive to the attainment of bodhi (and thereby of nirvana). The practice of the thirtyseven bodhipakṣika dharmas enable the yogin develop the idea of anityatva regarding the body etc., a thorough knowledge of the five skandhas, the citta, vedanā, samyak-prahāṇa, (pradhana), etc., the seven-fold bodhyangas, the śila, samadhi and prajñā skandhas, the eightfold Aryan Path, the samatha and the vipasyana lead to the purification of the mind and acquisition of the dhyana-stage which ultimately leads to the attainment of bodhi and Buddhahood (buddhatva).
XIX. Bhāvanā phalam: This twofold bhāvanā results into the attainment of the four śrāmaṇya-phalas, i. e. those of srotapatti-phala, sakṛdāgāmi,

Page #109

clxlviii
Śrāvakbahimi
anāgamio' and arhattva° which arise as a result of the cessation of rāga, dveșa, moha and other
varied kinds of sa niyojanas. XX. Different traits of pudgalas : Different traits of
the rāgacarita, deveşa', moha', miāna', vitarka', samabhāga', and manda-rajaska' pudgalas have
also been enumerated in this context. XXI. The three avaraņas : The three āvaraņıs of
karma, (the five ānantarya karmans), klesa and their resultant vipākas have also been enumerated which a yogin should try to relinquish. The fourfold sambhāras have also been enume rated which are punyasainbhāra, jñānasambhāra,
pūrvaka and drstadhārmika. XXII. The six synonyms of pudgalas : 'under this head, (i) the four sramanas
mārgajina, mārgadeśika, mārgajīvī and
mārgadūsi, (ii) the three brāhmaṇas :
jāti brahmāna, sainjñac and prajaparti', : (iii the three brahmācarins
viratisamādāyī, tadantaraprahāyi and
tadatyantaprahāyi, (iv) the five explanations of bhikṣubbhāva
bhikṣatiti, pratijñābhikṣu, sainjñā°, bhinnaklešatvādo, and jñapticaturthena
karmana upasampādito bhikṣuḥ, (v) the three yatis
dau ḥśīlyasanyanād, vişayao and klesco,
and lastly, (vi) the twofold pravrajitas, namely the svākhyāla
dharmavinayao and the durākhyāladharmavināya' have been elucidated with proper illustrations.

Page #110

The Second Yogasthāna
clxlix
XXIII. Māra and mara-karmans: The four-fold mārasskandha-māra, klesa-mara, marana-māra and devaputra-māra should be thoroughly known by a yogin as the hindering forces in the acquisition of the dhyana-stages and their various acts and functions should also be known by him so that he may avoid them and proceed forward in his career to purify his mind and attain samadhi.
XXIV. The circumstances in which the efforts of the pudgala following the right course are not fruitful (kaiham. samyak prayuktasyārambho viphalo bhavati). Four causes hindering the acquisition of the result of an ordained yogin and three causes leading to his success in the efforts to attain samadhi or yoga have also been enumerated.
XXV. This is followed by an usual uddana-kärikā.

Page #111

III. THE THIRD YOGASTHANA The first two Yogasthānas give a detailed account of the inoral training of a pudgala,-specially a beginner (ādikarmika), in order to be equipped with and for cultivating the moral faculties which enable one to acquire proficiency in the acquisition of samādhi or Joga-bhāvanā: This background of moral discipline comprehends not only the daily routines a yogin-pudgala, but also a thorough knowledge of the various mental states, conduct (sila or ācāra) and its good and bad aspects (sampad and vipad), good and bad deeds and their respective fruits, āhāra and its various defects etc., categories of pudgalas and the moral qualities to be cherished, such as the skandha, dhātu, ayātana, the pratityasamutpāda, anāpānasmrti and the bodhipākṣiká dharmas.
The third YS. begins with a description of how a beginner yogin should approach an ācārya who envokes him towards mental orientation in yoga through the cultivation of apramāda and an earnest desire to the extinction of worldly afflictions (klesas) and thus to the acquisition of nirvāņa. In this connection the following aspects of the ādikarmikacaryā have been elucidated in the third YS. of the SBh. :
(i) The four causes of the 'paryeșaņā'-- (a) pranidhāna (the path of contemplation such
as, Mahāyāna, Srāvakayāna, etc.), (b) gotra (nature, such as śrāvakagotra, pratyek
-abuddhagotra, mahāyānage tra, etc.), (c) indriya (senses), such as mild (mrdu), indifferent
(madhya) and sharp (adhimātra), etc., (d) carita (conduct) : under this head, the saman
veșaņā of gotra and indriya has been stated to

Page #112

The Third rogasthāna
cci be acquired through the knowledge of the .. minds of beings (cetaḥparyāya jñāna) (ii) By 'the cetahparyāya jñāna, the ādikarmika gets
instruction (vinila) regarding (i) prāvivekya (loneliness). This comprises(a) sthānasampat-(the places which a yogin
should visit or reside in, e. g. the cave of
a mountain, etc.), (b) īryāpathasampat (walking, sitting, sleeping,
waking and their various aspects (vide Ys. I, Samprajānadvihārita), the discussion of this aspect contains : (i) an enumeration of the five causes
leading to the lightness and pleasure
(prasrabdhi) of the body, (ii) kāyasarjñatā (the contemplative habit
of body) (iii) pratimukhā smrti (the mindfulness)
regarding the opposite aspect of samādhi nimittas for favour of discarding
them, (iv) the twofold vyapakarşa-kāyayyupakarșa
or non-association with monks and the laity and citta-vyapakarșa or discarding off the afflicted and indifferent mental orientation and cultivation of that which is conducive to and com
prises the ingredients of samadhi. (ii) Ekāgrata (concentration) or the sabhāgālambanā
state of contemplation (samādhi). The ninefold state of ekāgratā has been stated as “sabhāgālamþanā. These descriptions resemble to those

Page #113

ccii
Śrāvakabhumi
usually enumerated in other Pali and Mahāyāna Buddhist texts; under the head navākārā chittasthiti comprising the discussion regarding-yogi adhyatmam eva cittaṁ :
(i) sthāpayati,
(ii) samsthāpayati,
(iii) avasthāpayati
(iv) upasthāpayati,
(v) damayati,
(vi) samayati,
(vii) vyupaśamayati,
(viii) ekotikaroti, and
(ix) samadhatte,
has been vividly elucidated.
:
The six balas (strength) have been stated as the factors leading to the acquisition of 'navākārā cittasthiti'. These
are:
(i) śruta-learning or listening to the right moral instructions of the Venerable Master,
(ii) cinta-proper thought,
(iii) smrti or mindfulness of kuśala, samādhisthāniya dharmas,
(iv) samprajanya or a comprehensive knowledge of the same,
(v) virya or perseverence and resolution, and
(vi) paricaya or familiarity with the kusala citta dharmas, the contemplation of which leads to the acquisition of samadhi.
In this connection, the four manaskāras have also been enumerated-balavahana, sacchidravahana, niśchidravāhana and anābhogavāhana,

Page #114

cciii
The Third Yogasthāna (iii) vipaśyanā or a vision of kušala dharmas. The
description of vipaśyanā comprises the discussion on the following topics : (a) the fourfold vipaśyanā, (b) the threefold vipaśyanā, and (c) the vipaśyanā depending on the following six
factors, artha, vastu, lakṣaṇa, pakşa, kāla, and yukti.
Elaboration of the various kinds of these factors has also been given of which (a) the ninefold 'prayogatā'the anurūpa, abhyasta, aviparita, aśithila, kāla, upalaksaņa, asantusta, avidhura and samyak-prayogatā, (b) the four yuktis of apeksā, kāryakārana, upapatti-sādhana and dharmatā, (c) the twofold vipaśyanānimiita-ālambana and nidāna, (d) vipaśyanākāla, (e) pragraha, (f) upekṣā, and (g) ekāgratā deserve mention. (iv) Avarunavisuddhi - purification of the obstructions
of the samādhinimittas (or dharmas). This comprises discussions on the following topics(i) four causes of the purification of mind from the
obstruction of samādhi nimittas : (a) knowledge of the nature of āvaraña (svabhāva
parijñāni). (b) causes of obstruction (nidāna), (c) knowledge of the defects thereof (ādīnavapari
jñāna) and (d) the contemplation of dharmas
opposite to paritamanā (pratipakşabhāvanā). (ii) under (iv) (i), (a) four āvaraņas have been
enumerated ;

Page #115

cciv
V.
paritamanā
nivarana
vitarka
Sravakabhumi
or bhāvanā of dharmas opposite to samadhi and ekāgratā, such as ahammamabhāvanā, hindrance,
ātmavipatti,
paravipatti,
the sthula object of mental orientation,
and atma sangraha ego-consciousness.
manaskārabhāvanā or repeated contemplation of mental orientation. This comprises elucidation on the following points :
(a) by a contemplation of these four manaskāras leads to the prahāṇābhirati and cittaikāgratā. These are:
(a) cittasaṁtapana,
(b) cittabhisyandana,
(c) prasrabdhijanaka, and
(d) jñānadarsanaviśodhana,
(b) Four samvejaniya sthānas :
atma sampatti and
para sampatti;
(c) the method of a beginner resorting to manaskārabhavana, hereafter
(i) the ten nimittas, such as rūpa etc,
(ii) the eight vitarkas, such as kāmavitarka, etc., (iii) five upaklesas, such as kāmacchanda, etc., have
been stated as factors hindering the citta of the sadhaka from concentrating upon the kusala-alambana leading to the acquistion of

Page #116

The Third rogasthāna .
ссу dhyāna-stage which is attained through the extinction of these dharmas and utsāha (vyāyāma) with an earnest desire to contem
plate on the sūkşma ālaibanas ; (d) a description of how the citta gets concentrated
without any nimitta with the illustration of janapadakalyāni; this has been described as a part of the ādikarmika-caryā through samatha and vipaśyanā, aśubha-bhāvanā, the four apramāṇas and the acquisi
tion of punya-skandha (e) contemplation on the nature of the ephemeral
samskäras as the evenascent (anitya), non-egoistic and non-intrinsic (anātma) and of the nature of suffering (duhkha) with the concluding remark, tadadhyātmabahirdhā kāye yāvad dharmeșu dharmā
nudarsi viharati ; . (f) dhātuprabhedaprayogatā-contemplation on the
vinaryaste nature of dhātus leading to the bhāvanā of samatha and vipaśyunā and knowledge of viksepa, smộti and a samprajanya and rising forth
of cittakāyakarmanyatā and cittakāyapraśrabdbi; (g) arising āvirbhāva of orientation of the mind in the
stage of samādhi by the above process; (vi) enumeration of the different traits of a beginner
with the above mental orientation; and
(vii) pindoddāna.

Page #117

IV. THE FOURTH YOGASTHANA
After delineating the various aspects of the adikarmika cārya, Asanga proceeds to elucidate a detailed account of the two gatis-laukika (mundane) and lokottara (transmundane) of the pudgalas and various aspects of the path leading to the acquisition of samadhi and yoga-bhāvanā.
I Having acquired proper mental orientation in kusalapakṣaprayogata. the pudgala proceeds to tread over the path of empirical and trans-mundane paths.
A-Out of these, the mundane or empirical path has been said to be two-fold
(i) of the prthagjanas with fetters (sakalabandhana) and,
(ii) of the Saikṣas without fetters (vikalabandhanas). In this process of spiritual discipline, the yogin acquires detachment from the desired objects (kāmas) through the sevenfod mental orientation
(i) lakṣaṇapratisamvedi (pertaining to the knowledge of the lakṣaṇa of empirical existents), (ii) ädhimokṣika (pertaining to determination), (iii) prāvivekya (pertaining to loneliness), (iv) ratisamgrāhaka, (acquiring attractedness), (v) mīmāmsā (pertaining to analysis of kusala and akuśala dharmas),
(vi) proyoganistha (related to the domain of prayoga), and
(vii) prayoganiṣṭhāphala (pertaining to the result of prayoga).

Page #118

ccvii
The Fourth Yogasthāna . After this, the following topics have been elucidated in this context(i) the resultant of the sevenfold mental orienta
tion-and the method (vidhi) of yoga
manaskāra-bhāvanā, (ii) nature of the audarika (gross objects), (iii) the two-fold desired objects (kāmāḥ), (iv) the two-fold kāma vitarka
(a) samprayogaviveka, and
(b) ālumbana viveka, (v) the upaklešas, (vi) nature of the four stages of trance acquired
after the extinction of the akušala dharmas, (vii) defects in the prītinimittas (the twofold
apakṣālas), (viii) the varṇasainjñā in the determination of the
nature of ākāša—the various anatyāyatanas, (ix) the twofold samāpatti without mental
concentration (a) asamjñi samāpatti, and
(b) nirodha samāpatti, (x) entrance in the stage of samāpatti, (xi) the five ahbijñās, the bhāvanā of twelve-fold
sainjñās, (xii) a description of the person who is born in : the species of the devas (having contem
plated in the four dhyānas), and (xiii) the traits of a detached person.

Page #119

ccviii
Śrāvakabhumi
B-The description of the treading over the trans-mundane path (lokottara-marga-gamanam) contains(i) a detailed elucidation of the contemplation on the nature of the four Aryan truths as the main factor leading to the duḥkha-vimukti and thereby sevenfold mental orientation already enumerated (supra A ii);
(ii) analysis and arrangement of the elucidation of the four noble truths in the following fourfold way:
(a) the Duḥkha Arya Satya analysed in terms of anityatva (mutability), suffering (duḥkha), non-egoisty, (anātmākāreņa) and śünyākāra (non-intrinsicness of empirical existents,
etc.);
(b) the Samudaya Arya Satya analysed in the fourfold way of:
(i) hetu (cause),
(ii) samudaya (origin),
(iii) prabhava (birth), and
(iv) pratyaya (factor; knowledge);
(c) the Nirodha Arya Satya analysed in three
ways:
(i) nirodha (cessation),
(ii) santa (quintescent),
(iii) pranīta (exalted) and
(iv) niḥsarana (extinction, elimination); and
(d) the Marga Arya Satya analysed in the following way :
(i) marga (the way to the cessation of suffering),

Page #120

The Fourth Yogasthāna
ссіх
(ii) nyāya (leading to the way of cessation
of suffering), (iii) pratipatti (knowledge of the way, etc.),
and (iv) niryāņa (extinguishing the suffering,
etc.); 11. the analysis and elucidation (pariksaņa) of the
first Árya Satya in the following ten ways : through upapattisādhanayukti :
(i) vipariņāma, (ii) vināśa, (iii) viyoga, (iv) sainnihita, (v) dharmatā,
myojana-bandhana, (vii) anista, (viii) ayogakşema, (ix) anupalambha, and
(x) asvātantrya; further analysis and elucidation of the evanscent character of the empirical dharmas through enumeration of the twofold vastu' (by analysing the dependent (idarpratyayatā) character of these existents)-the external (bahya) and the internal (ādhyātmam), while the former has been said to be sixteenfold, the fifteen-fold vipariņāma of the latter has also been enumerated along with the eight causes of this 'vipariņāma', namely-kāla. parivāsa (ugedness), paropukrama (mutual attack), upabhoga enjoyment), rtuvipariņāma (transformation caused by weathers), agnidāha (transfor
IV.

Page #121

ccx
Śrāvakabhūmi mation caused by fire-burning), udakak leda (wetting by water), vāyušoşa (dryness through airy factors) and miscellaneous factors of vipariņāma (pratyayāntara samudgamah). Besides these, various kinds, fifteen in number, of vipariņā
mānityatā have also been enumerated. In the same strain, Asanga proceeds to elucidate and analyse the dependent origination of the worldly existents (partītyasamutpannatva) by illustrating the following details :
(i) pratyaksādhipateya manaskāra (the orientation
of the mind based on perceptive experiences), (ii) ānumānika manaskāra (the orientation of mind
based on inference, etc.), and (iii) īśvara nirmāṇānumānanirāsa (refutation of the
inference positing the creation of the visible
world by īśvara (from the Buddhist view-point). II. The following miscellaneous topics have also been
appended to this discussion of treading over the twofold paths (mundane and trans-mundane) : (a) the thorough knowledge of anityatā in five
ways (ākāras) and the sākṣātkāra of duḥkha
satya, (b) knowledge of the four arya satyas in ten
ways, (c) laukika agra dharmas, (d) traits of an anāgāmi-pudgala, (e) the five ānantarya karmans, (f) the determinative orientation of mind (ādhimo
kșika manaskāra) and the mental orientation regarding loneliness (prāvivekya manaskāra),

Page #122

ccxi
The Fourth Yogasthāna (g) traits of a srota āpanna pudgala, (b) the nature of contemplation (bhāvanā) along
with its eightfold functions (karma) and elevenfold types, the samatha-bhāvanā, the vipaśyanā bhāvanā, the lauki kamārga-bhāvanā, the lokottaramārga-bhāvanā and the mrdu-adhimatra
bhāvanā, (i) the prayoga mārga- comprehending the dis
cussion on the nature of ānantarya-vimu ktivise
şamārga and the vājropama samādhi, (j) the Uddānakārikā and the colophon indicating
the end of the SBh.

Page #123


Page #124

संस्कृत भूमिका

Page #125


Page #126

II. संस्कृत भूमिका 22. आङ्ग्लभूमिकासक्षेपः ___1. अथेयं समुपह्रियते बौद्धतत्त्वरसिकेभ्यो तत्त्वदर्शनरुचिभ्यो योगाचारदार्शनिकशिरोमणेराचार्यासङ्गस्य योगाचारसाधनविधी आधारग्रन्थस्य योगाचारभूमिशास्त्रस्य त्रयोदशी भूमिः श्रावकभूमिर्नाम या खल्वनुपलब्धचरा, मातृकारूपेणोपलब्धा, चित्रच्छायानुकृतितया च प्रस्तुता। इमामेव विस्तारितां चित्रच्छायानुकृतिमधिष्ठायास्माभिर्ग्रन्थस्यास्य मातृकाया लिपिरादर्शीकृता, समुपलब्धविविधपक्षसामग्रीभिश्च सम्पाद्य, यथाकथञ्चिद् विदुषां दृष्टिपथमानीयमाना चेयं कृतिर्योगाचारपरम्परायां योगसाधनविधेः प्रशस्तं मागं वैपुल्येन परिदीपयति ।।
___ 2. त्रिंशच्चित्रपट्टेषु व्यवस्थितेयं मातृकानुकृतिर्योगाचारभूमिशास्त्रस्य मातृकातः, तदङ्गभूतबोधिसत्त्वभमेश्च मातृकातः पृथक्स्वरूपतया समुपनिबद्धति विद्वन्मण्डलीष्वस्याः श्रावकभूमेः वैपुल्येन समादरो माहात्म्यं च ख्यापितमित्यपि विदितप्रायमेव । अस्या मातृकाया आदिमेषु विंशपर्णेषु चित्रानुकृतौ पौर्वापर्यक्रमो विपर्यस्तः। तत्त भोटदेशस्थविहारेषु मातृकासुरक्षाव्यवस्थादोषेणैवेति मन्यामहे । प्राचीनत्वादस्या मातृकायाः कतिपये अंशाः परिवर्तिता, विशीर्णा विगलितास्त्रुटिताश्चेति मातृकायां पाठन्यूनतादोषोऽपि समुद्भावितः। प्रारम्भिकाणि कतिचित्पर्णान्यस्या मातृकाया नोपलभ्यन्ते आधारमातृकायामित्यप्यनया चित्रानुकृत्याऽनुमीयते । मातृकायां पाठशोधनमपि पार्श्वटिप्पणीषु च दरीदृश्यते । अनेन मातृकालेखकस्य दोषाः पूर्वमप्युद्भाविता इति ज्ञायते ।
• अस्यां खलु मूलमातृकायां योगाचारभूमेः श्रुतमयी-चिन्तामयी प्रत्येकबुद्धभूमीनामपि कतिपये प्रमुखा अंशा विशकलितरूपेण समाकलिताः । एषु परमार्थगाथा अभिप्रायिकार्थगाथा-शरीरार्थगाथाव्यवस्थानानि, हेतुविद्या च विशेषमाकर्षयन्ति अध्येतारम् ।
3. आर्यासङ्गपादो भारतीयबौद्धपरम्परासु योगाचारदर्शनस्यादिमाचार्यरूपेण प्रथितचरः, किन्तु यावता प्रातःस्मरणीयैर्महामहोपाध्यायैः पं० हरप्रसादशास्त्रिमहाभागः, तुषिताचार्यैरुदिताचार्यैश्च1 मैत्रेयनाथाचार्यपादानां जीवितकृतित्वे ऐतिह्येन प्रामाण्येन व्यवस्थापिते, अस्य योगाचारप्रस्थानस्याद्याचार्यों मैत्रेयनाथस्तदुदितसिद्धान्तानां प्रवर्तको वक्ता चाऽऽर्यासङ्ग इति व्यवस्थितम् । अचिरमेव प्रकाशितेषु
1. Prof. G. Tucci and Prof. H. Ui. 2. तु० मध्यान्तविभागभाष्यटीका, पृ० 3 ।

Page #127

Srāvakabhumi ग्रन्थेष्वप्येषा परम्परा अनुपदमुपबृंहिता। यदवोचदाचार्यो ज्ञानश्रीमित्र:
आर्यासङ्गमनङ्गजिन्नयवहो यद्भपतीशोऽन्वशादाचार्यो वसुबन्धुरुधुरमतिस्तस्याज्ञयाऽऽदियुतत् । दिग्नागोऽथ कुमारनाथविहितासामान्यसाहायकस्तस्मिन् वार्तिकभाष्यकारकृतिनोरद्यानवद्या स्थितिः ।
तथा
सूत्रालङ्कारमाीय भाष्ययुक्तं च चिन्तय । यत्र रूपादिराख्यातः परतन्त्रपरिस्फुटः ॥ एवमेव अभिसमयालङ्कारालोकशास्त्र आचार्यहरिभद्रसूरिणापिमायारूपसमानभावविदुषां मुक्ति परां योगिनां संसारोदरवर्तिदोषनिचये संमूर्छितान् देहिनः । मैत्रेयेण दयावता भगवता नेतुं स्वयं सर्वथा प्रज्ञापारमितानये स्फुटतरा टीका कृता कारिका ॥ भाष्यं तत्त्वविनिश्चये रचितवान् प्रज्ञावतामग्रणीः आर्यासङ्ग इति प्रभास्वरयशास्तकर्तसामर्थ्यतः । भावाभावविभागपक्षनिपुणज्ञानाभिमानोन्नतः
आचार्यो वसुबन्धुरर्थकथने प्राप्तास्पदः पद्धतौ ॥ इति समुदीरितम् । 4. आर्यमैत्रेयकृतयोऽसङ्गपादेन व्याख्याताः। तथा हि तस्य अभिसमयालढारकारिकाशास्त्र-उत्तरतन्त्र- महायानसूत्रालङ्कारशास्त्र - मध्यान्तविभागशास्त्रधर्मधर्मताविभङ्गप्रकरणानि तेन व्याख्यातानि । किन्तु नैतेषु सर्वेषु शास्त्रेषु तस्य टीकाः समुपलभ्यन्ते । केवलं महायानसूत्रालङ्कारभाष्यशास्त्रमसङ्गकृतित्वेनोपलभ्यते । अभिसमयालङ्कारालोकशास्त्रे च तत्प्रणीताया अभिसमयालङ्कारटीकाया वचनोद्धारेण अनुमीयतेऽस्य ग्रन्थस्योपरि आर्यासङ्गेन टीका विहितेति । किन्तु ग्रन्थान्तरेषु तत्प्रणीता टीका नाद्यावधि समुपलब्धा प्रकाशिता वा। महायानोत्तरतन्त्रशास्त्रस्य समुपलब्धा टीका तु वस्तुतः सारमतिलेखनीसमुद्भूतेति विदुषामाग्रहस्तथ्यानुकूल एव । वज्रच्छेदिकाप्रज्ञापारमितोपरि आर्यासङ्गरचिता कारिकासप्ततिमयी टीका प्राचार्येण तुषितवरेण सम्पाद्य प्रकाशमानीता। योगाचारभूमिशास्त्रमस्याचार्यस्य विपुलतमा कृविर्यस्यां खलु मैत्रेयोद्भावितपरम्परायाः साधनविधेः दर्शनभित्तश्च प्रपञ्चविन्यासः । अत्र वर्णनशैलीविधानेन, सूक्ष्मतत्त्वप्रस्फुरणेन माहायानिकाऽभिधर्ममूलविज्ञानवादविचारधारा प्रशस्तरूपेण प्रस्फुटितेति अस्य ग्रन्थरत्नस्य माहात्म्यं महायान-योगाचारविचारधारायां स्वयमेव परिदीप्यते। अत्रैव समाकलिता बोधिसत्त्वभूमिर्बोधिसत्त्वानामाचारपरिपाटी सम्यगुपनिबध्नाति । भोटपरम्परायां चीनदेशीयपरम्परासु चाप्यस्य

Page #128

संस्कृत भूमिका
B
ग्रन्थरत्नस्य माहात्म्यं सर्वथा उररीकृतम् । अत्र प्रस्तुता श्रावकभूमिरस्यैव ग्रन्थरत्नस्य त्रयोदशी भूमिः । आचार्य प्रह्लादप्रधानसम्पादिते अभिधर्मसमुच्चये, आचार्यासङ्गो महायानकमभिधर्मं समासरीत्या व्याचष्टे । अत इदमपि मन्यते यदस्मिन् ग्रन्थे भूमिवर्णता विषयाः समासेन समाकलिताः । असङ्गकृतित्वेनान्यदेशीय परम्परासु प्रथिताः महायानसम्परिग्रहशास्त्र-तत्त्वविनिश्चयभाष्य-प्रकरणार्थवाचा महायानाभिधर्मसङ्गीतिशास्त्र - सन्धिनिर्मोचनभाष्यग्रन्थाः गीर्वाणवाण्यामुपलब्धाः
प्रकाशमायाता वा ।
नाद्यावधि
5. यद्यप्यार्यासङ्गस्याविर्भावकालविषये विद्वांसो विवादमापन्नास्तथापि तस्य गुप्त शासकानां शासनसमये प्रादुर्भाव इत्यत्र न काचन विमतिः । वसुबन्धोरग्रजोऽयमार्यासङ्गश्चन्द्रगुप्त विक्रमादित्ये भुवि प्रशासति (320-400 ई० ) ईशवीयवर्षेषु 340 तः 415 ई० पर्यन्तसमयसमीपकाले प्रादुर्बभूवेति प्रदर्शितमस्माभिराङ्ग्लभूमिकायाम् । विस्तरभिया नात्र सन्दर्भादयः सङ्कलय्य प्रदर्श्यन्ते ।
6. महायाने दोक्षाग्रहणादर्वागार्यासङ्गपादो हीनयाने सर्वास्तिवादप्रस्थानान्तर्गत महीशासक निकायेन स्वमतं दृढीचकार । अस्मिन्निकाये स वैदेहकेन पिण्डोलाचार्येण दीक्षितः सन् नैकान् ग्रन्थान् निबबन्ध | किन्त्वनेन महायाने दीक्षाग्रहणादनन्तरं तत्प्रचारार्थं प्रसारार्थं च नैके ग्रन्था निबद्धा यैः खलु महायानदर्शन - विशदीकरणपुरस्सरं योगाचारनयराद्धान्ताः प्राकाश्यमानीताः । स्वगुरोर्मैत्रेयनाथस्य कृतीष्टीकया विभूष्यानेन योगाचारभूमिशास्त्रं निरमायि यत् खलुयोगाचारदर्शनस्य साधनभूमिप्रकाशः । ग्रन्थेऽस्मिन् योगाचारसाधकस्य चरमलक्ष्यप्राप्तिपर्यन्तं सप्तदशभूमयः मनोमयीत्यादिका निरुपधिकेत्यन्ताः समाकलय्य व्यवस्थापिता यासामन्यत्रैकत्र कुत्रचिदपि उपलब्ध सौगतग्रन्थेषु समुल्लेखो नोपलभ्यते । विशकलितरूपेण इतस्ततो द्वित्राः, पञ्चषा, दश वा भूमय उपनिबध्य समाकलिता महायानादिग्रन्थेषु येषु चासामत्र योगाचारभूमावुपनिबद्धानां सप्तदशभूमीनां माहायानिक योगाचारपरम्परायां परिग्रहस्य सङ्केत उपलभ्यते । चीनदेशीयपरम्पराभिश्चैवं ज्ञायते यदार्यासङ्गादपि प्रागासीद् बौद्धपरम्परासु योगा - चारभूमिपरम्परा । तत्र एव बुद्धसिंह - बुद्धभद्रादीनामाचार्याणां योगाचारभूमिग्रन्था आसन्नित्यपि ज्ञायते । एतेनैतदायाति यदाचार्यासङ्गपादः बौद्धयोगाचारभूमिग्रन्थपरम्परया प्रभावितः सन् स्वकृति ग्रथयाश्चकार ।
7. आर्यासङ्गपादेन न केवलं निखिल बौद्धाशास्त्राणि सम्पूर्णत्वेनाधीतान्यपि तु सकलश्रोतपरम्पराग्रन्था अपि तेन गृहोतार्था इति नात्र काचन विमतिरुचिता । सन्ति तत्र तावदेतादृशा सङ्केता योगाचारभूमिशास्त्रे यैरिदं प्रमाणीभवति यदार्यासङ्गपादैबद्धशास्त्रवत् ब्राह्मणपरम्पराशास्त्राण्यपि सुष्ट्वधीतानि । शतपथ ब्राह्मण

Page #129

Șrāvakabhumi जैमिनीयोपनिषद्ब्राह्मण-ताण्ड्यमहाब्राह्मण-कौषीतकिब्राह्मणप्रभृतिष्वार्षग्रन्थेषु प्रतिपादितानां केषांचिद् विषयाणां श्रावकभूमिवणितविषयैः साम्यमुपलभ्यते । बृहदारण्यकोपनिषत्स्थ-मधुविद्यायाः प्रभावोऽपि श्रावक भूमेः कतिपयांशेषु दृश्यत इति यथावसरं प्रदर्शितमस्माभिः । आचार्येण माहायानिकदर्शनग्रन्थास्तु साङ्गत्वेन तत्त्वतो विचारतश्च परिगृहीता येषु लङ्कावतार-ललितविस्तर-समाधिराज-दशभूमक-पितृपुत्रसमागमप्रतीत्यसमुत्पादादिविभङ्गनिर्देशसूत्र-शालिस्तम्बप्रभृतयो महायानसूत्रग्रन्थाः प्रमुखाः।
सर्वास्तिवादाद्यन्यनिकायग्रन्थार्था अपि तथैव तेन तात्त्विकत्वेन परिगृहीताः । वस्तुतस्तु आर्यासङ्गेन न केवलं बौद्धादिशास्त्राणि अर्थतः परिगृहीतानि, किन्तु तस्मिन् समये प्रचलितानां सकलशास्त्राणां परिज्ञानमसङ्गेन प्राप्तमिति तत्कृतीनामवलोकनेन प्रतिभाति । आयुर्वेदादिशास्त्रपरम्पराज्ञानमपि तद्ग्रन्थानुशीलनाज ज्ञायते। योगाचारभूमौ प्रस्तुता हेतुविद्या चरक-सुश्रुतसंहितयोरुपलब्ध-तन्त्रयुक्तिविवरणेन तुलनामारोहति । तथैवार्थशास्त्रप्रस्तुता तर्कविद्यापि अत्र प्रस्तुत हेतुविद्याया मूलत्वेनाङ्गीकत्तुं शक्यते।
साङ्ख्य-न्याय-वैशेषिक-ज्योतिष-राजविज्ञान-आन्वीक्षिकीप्रभृतीनि शास्त्राणि तेन सुष्ठु अधीतानीति योगाचारभूमिशास्त्रादवगम्यते। किन्तु आर्यासङ्गपादस्य बौद्धतान्त्रिकपरम्परया एतादृशः कश्चन सम्बन्धो नासीद् येनासौ गुह्यसमाजतन्त्रस्य प्रणेतेति स्वीक्रियेत । यद्यपि तद्ग्रन्थेषु आश्रयपरिवृत्तेरुल्लेखो' वर्तते किन्तु तत्प्रपञ्चविगमसूचकमेवेति नात्र कश्चित्सन्देहावकाशोऽपि ।
मन्त्रयानवज्रयानयोमूले तान्त्रिकविचारे बोधिचित्त-युगनद्ध-वज्ररूपशून्यता. महासुखरूपनिर्वाण-सहजसिद्धि-मन्त्रधारणीप्रयोगादीनां तत्त्वानां तन्त्राभिप्रेतार्थेषु प्रयोगोऽसङ्गकृतिषु नोपलभ्यते । यद्यपि बोधिसत्त्वभूमौ एकत्र बोधिसत्त्वचित्तोत्पादप्रकरणे बोधिचित्तमुल्लिखितम्, तथापि तत्र तन्त्राभिप्रेते तात्पर्य एवं प्रयुक्त एष शब्द इति नावधारयितुं शक्यते । यद्यपि श्रावकभूमौ वज्रोपमसमाधिरपि वणितस्तथापि मैत्रेयासङ्गकृतिषु शून्यतापर्यायरूपेण वज्रपदप्रयोगो नोपलभ्यते, न वा तत्र महासुखा1. महायानसूत्रालङ्कारभाष्यम् 9/45-46 ; तु० अभिधर्मसमुच्चयः, अभिसन्धि
विनिश्चयः, पृ० 106, 19.20 ; . शमथविपश्यनयोर्युगनद्धस्योल्लेखोऽपि
श्रावकभूमौ समुपलभ्यते,, पृ० 404-5।। 2. बोधिसत्त्वभूमिः, पृ० 8; तु०, महायानोत्तरतन्त्रशास्त्रम्, 1/162, 5/1 । 3. पृ० 506-510। 4. यथा अद्वयवज्रसङ्ग्रहे, पृ० 23
दृढं सारमसौशीर्यमच्छेद्याभेद्यलक्षणम् । अदाहि अविनाशि च शून्यता वज्रमुच्यते ॥-उक्तम् तु०, ज्ञानसिद्धिः, 1/471

Page #130

संस्कृत भूमिका
द्वयाकारेण निर्वाणस्य वर्णना प्राप्यते । एवमेव सहजसिद्धि धारण्यादिविषयानुल्लेखोऽपि आर्यासङ्गपादस्य तन्त्र- परम्परासम्बन्धवैधुर्यमेव प्रतिपादयतीति तस्य गुह्य समाजतन्त्रस्य तट्टीकाया वा कर्तृत्वं सर्वथाऽपास्तम् ।
8. आर्यासङ्गपादैः प्रतिपादिते योगाचारविज्ञानवादे साधनभूमि- विचार - सरण्योः समन्वयो वर्तते । तस्य दार्शनिकराद्धान्तप्रतिपत्ती एकतस्तु सौत्रान्तिकानां साकारवादनयस्य बाह्यार्थास्तितासिद्धान्तस्य निरसनपूर्वकमालोचनस्य साकाराणां विषयाणामस्तित्वख्यापनस्य च, अपरतस्तु माध्यमिकानां सर्वशून्यताराद्धान्तस्य प्रभावो लक्ष्यते । सौत्रान्तिकानां बाह्यार्थस्य बुद्ध्याकारानुमितस्याऽस्तितास्वीकारस्य च योगाचार बाह्यार्थ प्रतिषेधसिद्धान्तोपरि प्रभावः संलक्ष्यते माध्यमिकानां शून्यतानयस्य, निःस्वभाव - नैरात्म्यसिद्धान्तस्य च तत्प्रतिपत्तिसरणेश्च योगाचारविज्ञानवादसिद्धान्तप्रतिपत्तिप्रणाल्युपरि प्रभावो दृश्यत इत्यनुमीयते यदार्यासङ्गेन तद्गुरुणा मैत्रेयनाथाचार्यपादेन च योगाचार सिद्धशान्तपुष्ट्ये सौत्रान्तिक- नयाऽङ्गीकृत- बुद्धधा कारानुमित-बाह्यार्थास्तित्वसाकारवादं माध्यमिकानाञ्च शून्यतानयं समन्वीय योगाचारविज्ञानवादः सिद्धान्ततो व्यवस्थापितः ।
9. असङ्गकृतिषु बौद्धशास्त्राङ्गभूतस्य न्यायशास्त्रस्य हेतुविद्यापरपर्यायस्य परिग्रहोऽपि दृश्यते । यद्यपि बोद्धन्यायस्यादिमस्वरूपं मैत्रेयनाथस्य कृतिषु संभाविततयोपलक्ष्यते किन्तु तेन हेतुविद्या प्रतिपादनपरः कश्चिदेवंविधो ग्रन्थो निरमाथि इति न जानीमहे, न वाद्ययावधि एवंविधः कश्चन ग्रन्थः समुपलब्धो येन तस्य बौद्धहेतुविद्याप्रवर्तकत्वं प्रामाण्येन व्यवस्थाप्येत । किन्तु परवर्तिषु बौद्धन्यायग्रन्थेषु मैत्रेयनाथअसङ्ग-वसुबन्धु-दिग्नाग कुमारनाथप्रभृतीनामाचार्याणां बौद्धन्यायपरम्परावस्थापकत्वेन समुल्लेखो मैत्रेयनाथाचार्यपादानामपि हेतुविद्या परस्य कस्यचिद् ग्रन्थस्य कर्तृत्वं द्योतयति । अनेन सिद्धान्तप्रतिपत्तिप्रणालीव्यवस्थापनमात्रे तस्य प्रामाण्यमित्यपि स्वीक्रियेत, किन्तु ग्रन्थरचना तु तस्य नैवं स्वोकर्तुं शक्यते, प्रमाणाभावात् । योगाचारभूमिशास्त्रस्य मूलं यदि मैत्रेयाचार्योपदेशास्तत्प्रतिपादित सिद्धान्ता वा स्वीक्रियेरन् तर्हि
1. तु० अद्ववज्रसङ्ग्रहः, पृ० 50 -
2.
3.
वज्रसत्त्वं नमस्कृत्य प्रज्ञोपायस्वरूपकम् । महासुखाद्वयं वक्ष्ये वस्तुतत्त्वं समासतः ॥ ;
ज्ञान सिद्धि:, 7/3 : सर्वताथागतं ज्ञानं स्वसंवेद्यस्वभावकम् । सर्वसङ्ख्याग्रभूतत्वात् महासुखमिति स्मृतम् ।।
द्र० सहज सिद्धि:, इण्डो इरैनियन जर्नल, 10. 135-141 ।
या प्रत्यपादि विनयतोष भट्टाचार्य महोदयः,
ऐन इण्ट्रोडक्शन टु बुद्धिस्ट् ईसोटेरिज्म्, पृ० 54, 126 इत्यादी ।

Page #131

Srāvakabhumi आर्यमैत्रेयनाथस्य बौद्धन्यायस्य आदिमाचार्यत्वमप्यङ्गीकर्तुं शक्यते। वस्तुतस्तु असङ्गगुरोरभिनिवेशो न तर्के तन्त्रयुक्तौ वाऽऽसीत् संवृतिविकल्पास्पदीभूतत्वादस्य वाग्विशुद्धेदिविद्याया वा, अपितु तस्याभिप्रायो व्यक्तमेव परमार्थसाधनपरतयाऽभिव्यक्तस्तद्यथा महायानसूत्रालङ्कारभाष्ये (1-16) धर्मस्य प्राप्तिः, प्रत्यात्म विमुक्तिज्ञान' मित्यादिना आर्यासङ्गेन विस्पष्ट समुदीरितम् ।
बौद्धपरम्परायामार्यासङ्गपादेन योगाचारभूमिशास्त्रेऽभिधर्मसमुच्चये च तन्त्रयुक्त्यपरपर्याया हेतुविद्या परीक्षाञ्च नयद् विज्ञानं वस्तु । तद्यथा वादो वादाधिकरणं वादाधिष्ठानं वादालङ्कारो वादनिग्रहो वादनिस्सरणं वादे बहुकरा धर्मा, इति प्रथमबारं चिन्तामयीभूमौ प्रस्तुता। तथा बोधिसत्त्वभूमौ अध्यात्मविद्या हेतुविद्या शब्दविद्या व्याधिचिकित्साविद्या शिल्पकर्मस्थानविद्येति ( पृ०६८) पञ्चविद्यास्थानानि परिगण्य, षड्विधविरोधे (पृ० ६९) वाग्विरोधो युक्तिविरोधश्चोपन्यस्तः। एवमेव चिन्तामयीभूमौ हेतुविद्याप्रकरणे साधनविशदीकरणे पश्चात्कालीनै यायिकैः अनुमानाङ्गतया स्वीकृतानि प्रतिज्ञाहेतूदाहरणान्यपि सारूप्यवैरूप्याभ्यां सहैव प्रस्तुतानि, तथा प्रत्यक्षानुमानाऽऽप्तागमानां स्वरूपमपि वैशयेन, विश्लिष्य प्रस्तुतम् । तदेव दिङ्नाग-धर्मकीर्तिप्रभृतिबौद्धन्यायाचार्याणां प्रत्यक्षादिप्रमाणलक्षणस्वरूपनिर्धारकमभूत् । अत इदमपि ज्ञायते यन्प्रत्यक्षानुमानाप्तागमप्रमाणानां लक्षणं बौद्धन्यायपरम्परायां प्रथमत आर्यासङ्गेनैव निर्धारितं तदेव आचार्यवसुबन्धुना दिङ्वागधर्मकीर्तिप्रमुखैश्च परवर्तिभिराचार्यैरङ्गीकृतम् ।
___10. असङ्गप्रणीतं योगाचारभूमिशास्त्रमतिविपुलमासीत् । उपलब्धयोगाचारभूमिशास्त्रग्रन्थस्तु तस्यैकदेशमात्रमेव । आसीत्तत्र सङ्ग्रहणीचतुष्टयम्- -वस्तुसङ्ग्रहणी, पर्यायसङ्ग्रहणी, विवरणसङ्ग्रहणी, विनिश्चयसङ्ग्रहणी च । एताभिस्सह योगाचारभूमिशास्त्रस्य सप्तदशभूमयो (माहायानिकयोगाचार (भूमि) परम्पराया) अभिधर्मतया योगाचारभूमिविनिश्चयसङ्ग्रहण्या भोटानुवादे भार्यासङ्गोक्तितया व्याख्याताः। एवं सम्पूर्णोऽयं योगाचारभूमिंशास्त्रग्रन्थो मूलग्रन्थस्य संग्रहणीचतुष्टयात्मकस्यैकांशमात्रमेवेति निश्चिनुमः ।
11. अत्र प्रथमवारं सम्पूर्णत्वेन प्रस्तूयमानायाः योगाचारभूमेरङ्गभूतायाः श्रावकभूमेरुत्तरभारतीय नागरीवर्गीयायां लिप्यां प्राप्ता मातृका शास्त्रस्यास्यान्यभूमय 1. द्र० Alex Wayman, Analysis of the Sravakabhumi Manuscript,
Introduction, यत्र मोटानुवादेन सह प्रस्तुतमाम्लभाषान्तरमित्थं प्रतिपादयति-pp. 32-33, Among them comprisal of "alphabet" (mātrkā) (i. e., "Abhidharma") means the seventeen bhūmis and the four 'comprisals' (i. e. vastu, paryaya, vivarana, and viniscaya samgrahani), see also, p. 42-43.

Page #132

संस्कृत भूमिका
इव संस्कृतभाषायां लिखिता या खलु सुतरामन्यभूमीनामपि भाषा । यद्यप्यस्यां भूमौ प्रयुक्तः पाठो नैकधा संशोधितोऽस्यां भाषायां लिपिलेखिकस्य प्रमादवशादनेके भाषादोषाः समापतिता ये खलु लेखस्य पालि-माहायानिक संस्कृत-मागधीभाषाप्रयोगसंस्कारवशादेवापतिता भवेयुरिति ग्रन्थस्यास्य भाषास्वरूपपरिशीलनादवगम्यते । अस्य व्याकरणं पूर्णतः पाणिनिप्रोक्तव्याकरणनयानुसारीति नात्र प्राकृतप्रभावः कश्चिदेवंविधः परिलक्ष्यते येनास्या भूमेर्भाषा बौद्ध संकर (?) संस्कृतत्वेन परिगृह्येत । यद्यपि कतिपये धातुप्रयोगा नामप्रयोगा वा लेखकप्रमादवशाच्च्युता दृश्यन्ते किन्तु नैतावन्मात्रेण ग्रन्थस्य भाषाऽपरेति वक्तुं शक्यते । प्रायशस्सर्वं एवेते भाषादोषा व्याकरणस्खलितानि वा यथावसरं शोधितान्यस्माभिः ।
12. मातृकायामनुपलब्धानामस्य भूमेर्मुख्यांशानां लुप्तानां भोटभाषान्तरासंस्कृते पुना रचनाऽस्माभिः कृता । अस्याः पाठः प्रथमपरिशिष्टे प्रदत्तमित्याशास्महे न कश्चिदश एवंविधस्त्रुटितो भ्रष्टो वा वर्तते येनास्या भूमेर्विषयावबोधो अर्थसम्भारस्य वा तात्पर्यावबोधो दुष्करो भूयादिति । विश्वसिमो विद्ववन्मूर्धन्यानामधीतिबोधप्रचारणपरम्परयाऽस्य ग्रन्थरत्नस्य भूयानर्थावगमो विस्तरश्च भूयशोऽनेकशश्च भविष्यतीति । • धावक भूमेर्योगसम्भारः
1. आर्यावर्त्तीयदर्शनानां निखिलेषु प्रस्थानेषु चित्तशोधनक्रमेण परमार्थसाक्षाका मोक्षो निर्वाणं वेति सङ्ख्यां गच्छति । तत्र चित्तशोधनोपायः योगपदेनाभिधीयते । अयं योगः क्वचित्तु जीवात्मपरमात्मनोर्योग इति क्वचिच्च चित्तसमाधानमिति, क्वचित् आस्रवनिरोध' इति क्वचिन्निर्जर' इति चाख्यातः । श्री अरविन्दमते "
,
2
1. यथा प्रा० एलेक्स वेमैन् महोदयेन प्रतिपादितम्, तत्रैव तृतीयोऽध्यायः, q. 47-57 |
2. पाशुपत सूत्रभाष्यम्, पृ.6, 110 ।
3. यो० सू० 1/2
4. श्रावकभूमिः, पृ० 9, 37 – ।
5. जैनमते खल्वेषं मन्यते, द्र० स० द० सं०, 3, पृ० 80; द्र० सुखाबोधा तत्त्वार्थवृत्तिः, पृ० 7-8; 176 ।
6. The Synthesis of Yoga, (Sri Aurobindo Birth Centenary Library Publication, Vol. 20, p. 3). "All methods grouped under the common name of Yoga are special psychological processes founded on a fixed truth of Nature and developing out of normal functions, powers and results which were always latent but which are ordinary movements, do not easily or do not often manifest.”

Page #133

10
Srāvakabhumi योगोऽयं जीवनस्य मूलतत्त्वत्वेन व्याख्यातो यः खलु चित्तसमाधानस्वरूपतया सामान्यप्रक्रियासम्बद्धोऽपि अव्यक्तशक्तिप्रकाशक-प्रकृति-विकाशपरचैत्तव्यापारतत्त्वत्वेनोपबृंहितस्वरूपो यत्र विश्वात्मजोवात्मनोरेक्यमभेदो वा परिस्फुरति ।।
निगमेष्वयं योगः सर्वथा चित्तचाञ्चल्यनिरोधकतया व्याख्यातः । तत्स्वरूपञ्च विवृतं तत्र चित्त-करणव्युपशमप्रवृत्तिरूपेण। इन्द्रियाणां लौल्यस्य निवृत्तिः परमार्थाधिगमश्च तत्र प्राधान्येन योगप्रवृत्तिफलम् । पातञ्जलदर्शनेऽयं योगः अप्रतिसङ्क्रमस्वरूपाया अपरिणामिन्याश्चितिशक्ते: स्वरूपस्थितिबोधकतया, चित्तस्य व्युत्थानादिसकलावस्थासु वर्तमानानां वृत्तीनां निरोधपरकतया च व्याख्यातः। पाशुपतमतेऽयं योगः आत्मेश्वरसंयोगपरत्वेन व्याकृतः। तदुक्तं पञ्चार्थभाष्ये 'अत्र आत्मेश्वरसंयोगो योगः । स पुनः पुरुषस्याध्ययनादिनैमित्तिकत्वादन्यतरकर्मणः स्थाणुश्येनवत् । चोदनाध्ययनादिवचनान् मेषवदुभयकर्मणः। यस्मात् सति विभुत्वे अनधिकारकृतत्वाद् वियोगस्य । वियुक्तस्यैव च संयोग उपदिश्यते । विषयरक्तविरक्तवत् क्रियायोगे । इह तु समाधिलक्षणे योगे संनियम इति ।' तत्र योगपदेन चर्यापरः क्रियायोगो व्याख्यातः।
___आहेतदर्शने कायवाङ्मनस्कर्माणि योगपदेन व्याख्यातानि | त एवास्रवपदाभिहितानि वर्तन्ते येषां संवरनिर्जराभ्यां हानिः सम्पाद्यते । यदुक्तम्
आस्रवो भवहेतुः स्यान्निर्जरो मोक्षकारणम् ।
इतीयहिती मुष्टिरन्यदस्याः प्रपञ्चनम् ॥2 आहेतविचारवत् सौगतशासनेऽपि योगपदमविद्याऽऽस्रव-संयोजनौघपदवाच्यं चित्तकालुष्यपर्यायतया परिगृहीतम् । एतस्यैव तत्त्वकदम्बकस्य सामान्य नाम क्लेश इति । अस्यैव क्लेशजालस्य उपशमाय सर्वा सौगतऽऽचारपरम्परा चित्तशोधतसरणिश्चाङ्गीकृता। शीलमेव तत्र विशुद्धिमार्गाङ्गत्वेनाङ्गीकृतम्। एत एव भावा निचितास्तत्र तत्र निकायग्रन्थेषु । तदभिहितं संयुत्तनिकायशासने बुद्धभगवत्पादैरपि
सब्बदा सीलसम्पन्नो पञ्जावा सुसमाहितो। आरद्धविरियो पहितत्तो ओघं तरति दुत्तरन्ति ॥
(सं० नि०, पा० टे० सो० 1/53) तथा धम्मपदेऽपि समुदानीतम्
सब्बे सङ्घारा अनिच्चा'ति यदा पञ्चाय पस्सति ।
अथ निबिन्दति दुक्खे एस मग्गो विसुद्धिया ।। (215) 1. कौण्डिन्याचार्यरचितं पञ्चार्थभाध्यम्, पृ० 6। 2. अभिधर्मदीपः, पृ० 219-220। 3. सर्वदर्शनसङ्ग्रहः, पृ० 80 । 4. द्र० विसुद्धिमग्गो, सोलनिद्देसो ।

Page #134

संस्कृत भूमिका
अयं चित्तोपक्लेश निवृत्तिपरो विशुद्धि मार्गः ध्यानप्रज्ञासंवलितः चित्तदोष्ठुल्यविधुरितः निर्वाणगामीति सर्वत्र सोगतसिद्धान्तेषु स्वीकृता सरणिः । मानवानां शीलसमुदाचारेण कर्मविद्याधर्मैर्जीवनस्य चेतसश्च शोधनं भवति । यदुक्तं मध्यमनिकाये
ii
कम्मं विज्जा च धम्मो च सोलं जीवितमुत्तमम् । एतेन मच्चा सुज्झन्ति न गोत्तेन धनेन वा'ति ॥ (3/262)
2. स्थविरदर्शने शीलप्रतिष्ठितमानवस्य चित्तप्रज्ञाभावनया निर्वाणसमधिगमः स्वीकृतः । तत्र सोपधिशेषनिर्वाणं निरुपधिशेषनिर्वाणञ्चेति द्वितयं समर्थितम् ।
अस्यां योगतत्त्वनिरूपणशृङ्खलायां स्थविरसम्प्रदाये प्रामुख्येनैते विषयाः समुपबृंहिताः तेषां निरूपणञ्च कृतं तत्र तत्र ग्रन्थेषु -
चित्तम्, चित्तोपक्लेशः, चैतसिका धर्माः, वित्तोपशमः (चित्तास्रवनिरोधो वा ), समापत्तिः, ध्यानचतुष्टयम्, तद्द्वारेण निर्वाणधिगमश्च । 1
एतस्याः सौगतयोगपरम्पराया मूलं यद्यपि त्रिपिटकेषु विशकलितरूपेण यत्र तत्र समुपलभ्यते किन्तु त्रिपिटकेषु परवर्तिसाहित्यस्थानीयानां ग्रन्थानां वर्णनासु च सम्बद्धरूपेण योगतत्त्वानि संबहुलानि वर्णितानि सङ्केतितानि वा विद्यन्ते । यद्यपि निकायेषु तत्र तत्र समाधिस्थानीयानां धर्माणां चित्तक्षेपलक्षणानां चैतसिकानां च परिग्रहो वर्तते, किन्तु धर्मसङ्गण्यामेव प्रथमं योगतत्त्वानां चैत्तिकशुद्धिनिमित्तानां विधिवत् परिगणनं समुपलभ्यते । समासतो धर्मसङ्गण्यां चित्त-चित्तविक्षेपकरधर्मचित्तोपक्लेश निवृत्तिपरधर्म-भावनाप्रहातव्यधर्म - लौकिक-लोकोत्तरसमाध्यङ्ग-बोध्यङ्गानां विस्तरेण विवृतिरनेकशः समुपलभ्यते । धातुकथापुद्गलप्रज्ञप्तौ च चैतसिकधर्मपरिग्रहपूर्वकं पुद्गलभेदाः परिकीर्तितास्तेषां विशेषाश्च वर्णनविषयतामापुः ।
एतच्च बौद्धयोगतत्त्व कदम्बकं परवर्तिषु अभिधर्मकृतिष्वभिधर्मावतारादिषु - विशदरूपेण समुपन्यस्तस्वरूपं सत् कालान्तरे लुप्तप्रायमासीत् । अस्याः परम्पराया विशदः समुपन्यासः बुद्धघोषाचार्याणां विशुद्धि मार्गाभिधाने ग्रन्थे, स्वमूलस्वरूपे लुप्तप्राये उपतिष्याचार्य रचिते विमुक्तिमार्गे च समुपलभ्यते । स्थविरचिन्तनसरणिमनुसृत्येतयोर्ग्रन्थयोः शोलविशुद्धि-धुताङ्ग - कर्म्मस्थान- पृथिवीकृत्स्न- शेषकृत्स्नअशुभकर्मस्थान षडनुस्मृति ब्रह्मविहार • आरूप्य समाधि ऋद्धिविधि- अभिज्ञा-स्कन्ध-धा1. एतदर्थ द्रष्टव्यम् - अनिरूद्धाचार्यरचितोऽभिधम्मत्थसङ्गहो ।
2 अस्माभिः 'विमुत्तिमग्गो' - प्रन्थस्य प्रथमः परिच्छेदः शीलवर्णनात्मक पालिभाषायां पुना रचितः ।

Page #135

12
Śrāvakabhūmi विन्द्रियसत्य-दृष्टिविशुद्धि-प्रतिपज्ज्ञान-मार्गामार्ग-दर्शनविशुद्धि-प्रज्ञाभावनाकारेण पिटकानुगतयोगचर्याविधीनामुपन्यासः सविशेषतयाऽमिधर्मदृष्ट्या कृतः। निकायार्थकथास्वन्यासु पिटकाङ्गार्थकथासु चाप्याचार्यैरेषामङ्गानां भृशमुपन्यासः कृतः । अत्र मूलत्वेन शीलविशुद्धि-नैरात्म्य-प्रज्ञा-समाधिभावना-चित्तशोधनप्रतीत्यसमुत्पादभावनादितत्त्वानि समुपबृंहितानि । तदुपर्येव योगप्रासादः समुत्थापितः ।
___ अनन्तरं च विभाषामूलमङ्गीकृत्य वसबन्धुराचार्योऽभिधर्मकोशशास्त्रं प्रथितवान् सङ्घभद्रश्च न्यायानुसारशास्त्रं न्यबध्नात् । अन्यानि अभिधर्मदीप-समयप्रदोपाऽभिधर्मामृताऽभिधर्महृदयादिशास्त्राण्यपि निबद्धानि । सर्वत्रैवात्र स्थविराभिधर्म प्रभावः संलक्ष्यते क्वचिच्च स्वतन्त्रा विचारा अपि प्रकाशिताः। एतेषां योगचर्यासु प्रवृत्ता भेदप्रणाली नात्र विचारणाविषया। किन्तु सर्वत्र लौकिकलोकोत्तरसमाधिशिक्षात्रय-नैरात्म्यभावना-प्रतीत्यसमुत्पादाऽशुभ-प्रज्ञा-दुःखानित्यभावनामूलकमेव चित्तोत्पादनं तत्परिष्कारचर्याविधिश्च प्रामुख्येन समुपबृंहितः ।
3. योगाचारपरम्परासु चायं योगचर्याविधिः चित्तशोधनव्यापारप्रणाल्या समुपबृंहितः तत्र शतधर्माश्चैतसिका विवृता' येषां परिशोधनेन समवाप्त्या वा चित्तशुद्धिः समुपजायते। योगाचाराणामियं योगप्रणाली महायानसूत्रानुसारिणी दशभूमिपारमितादिनयानुगतेति नात्र काचन वैमत्यदृष्टिः । अनास्रव-धर्मकायावाप्ति. विमलचित्तस्वरूपाधिगमपूर्वकं निर्वाणसमधिगमस्तथतासाक्षात्कारश्च तत्र योगचर्यायाः चरमं फलम् ।
योगाचाराणां चर्यासु मूलभित्तित्वेनाऽभिधार्मिकाणां चर्यापद्धतिरङ्गीकृता। तस्मातेषां सम्प्रदायेऽपि अभिधर्मसङ्ग्रहो वर्तते, तत्र स्वीकृता चर्या प्रायशः स्पविरवभाषिकचर्याया भिन्ना, यद्यपि तत्र तत्र केचन सिद्धान्तभेदास्समनुगता दृश्यन्त एव ।
योगाचारभूमिपरम्परा असङ्गाचार्यात्प्रागपि विद्यमानाऽऽसीदिति चीनदेशीयबौद्धपरम्पराभ्यो ज्ञायते। तत्र सङ्घरक्ष-बुद्धसेनप्रभृतीनामन्येषां बौद्धाचार्याणां
1. द्र० शतधर्मविद्यामुखम्, सर्वास्तिवादपञ्चवस्तुकशास्त्रम्, परिशिष्टम्, पृ० 49-50। 2. तु० मध्यान्तविभागः 4/19-22; म० वि० भा०, पृ. 50-51 3. तु• अभिधर्मसमुच्चयः, प्रह्लादप्रधानसम्पादितः, भूमिका, पृ. 22; Th.
Stcherbatsky, Conception of Buddhist Nirvana, Introduction. 4. अ० स० भूमिका, पृ० 22 । 5. E. Lamotte, Historie du Buddhisme Indien, p. 772 ; Alex
Wayman, AŚM, Introduction.

Page #136

संस्कृत भूमिका
योगाचारभूमिग्रन्थानां समुल्लेखः प्राप्यते । योगाचारभूमिपदेनात्र योगाचाराणां प्रक्रिया निर्वाणसमधिगमाय नेकासु भूमिषु साधनचर्यापरिपूरेः समवाप्तव्यतया चर्यायाः परिनिष्ठा तन्मुखेन विमुक्तिलाभो भवतीति ज्ञेयम् । तत्रासङ्गस्य प्रस्तुते योगाचारभूमिग्रन्थे सप्तदशभूमिषु चर्यापरिपूरि विधाय निर्वाणसमधिगमाय मार्गो देशितो येन विमल चित्तपूर्वकमनास्रवविज्ञानधातोः समधिगमः करणीयः । अत्र सर्वत्र महायान मार्गानुसारेण चर्याऽङ्गीकृता, तत्परिपूरये च साधनमार्गः समनुदेशितः ।
मैत्रेयाचार्यपादानां पट्टशिष्यभूत आर्यासङ्गः: महायाने दीक्षाग्रहणात् प्राक् सर्वास्तिवादान्तर्गतमहीशा सकनिकायमङ्गीचकारेति चीनदेशीयबोद्धपरम्परासु अङ्गीकृतम् । तदनुसारेणैव न तेन योगाचारभूमीनां बोधिसत्त्वभूमेरितरभूमीनां परिवर्णनं चाकारि । किन्तु नेतासु भूमिवर्णनासु कश्चिद् भेदो विशेषो वा संलक्ष्यते येनैतासु महायानविरोधिता हीनयानानुगामिता वा परिदृश्येत । पञ्चविज्ञानसम्प्रयुक्त भूमेः श्रावक भूमिपर्यन्तश्चासङ्गदर्शनस्य योगाचारीयस्याभिधर्ममूलकता सर्वथा परिलक्षिता भवति । एतद्धि बोधिसत्त्वभूमी आचार्येण नासकृद् व्यवस्थापितम् यत् श्रावकयाननयेन मूचर्या परिगृह्य बोधिसत्त्वः महायानाभिमुखो भूत्वा चर्यासाधनं कृत्वा विमुच्यते ।
13
तस्माच्छ्रावकभूमौ परिगृहीतानि योगतत्त्वानि चर्याङ्गानि च न श्रावकयाननयेनैव सर्वथाऽङ्गीकृतान्यपि तु महायानानुसारिणी हि एषा श्रावक भूमिचर्यापद्धतिः या खलु भिर्मिकमूलतया अङ्गीकृता ।
श्रावभूमी योगसाधनत्वेन परिवणतासु वह्नीषु चर्यासु नैके धर्माः परिगणिताः चित्तशुद्धिनिमित्तकाः येषु प्रव्रज्या शीलेन्द्रियसंवरद्वयं च मुख्यतया परिगृहीतानि । परसम्पदि परिगृहीतेषु तत्त्वेषु प्राविवेक्यम्, सम्प्रजानद्विहारिता, निवरणविशुद्धिः,
1. Nalinaksa Dutta, Intro to Bodhisattvabhūmi, pp. 3-7; अस्माकम्, Introduction पृ० 1.
2. ज्ञानश्री मित्रनिबन्धावली, पृ० 532 :
आर्यासङ्गमनङ्गजिन्नयव हो यद्भूषीशोऽन्धुशाद्
आचार्यो वसुबन्धुरुद्धुरमतिस्तस्याऽऽज्ञयाऽऽदिद्युयुतत् ।
दिग्नागोऽथ कुमारनाथ विहिता सामान्यसाहायकस्तस्मिन् वार्त्तिकभाष्यकारकृतिनोरद्याननद्या स्थितिः ॥ Intro. to Sravakadhūmi
P. 22 किन्तु, द्र० देमेविल्ले, BEFEO, 4, 41, p. 386.
3. Alex Wayman's Analysis of Srāvakabhūmi Manuscript, p. 25-28 sq., K. Shukla, Intro. to Śrāvakabhūmi, pp. 1xviii-1xix.
4. श्रावक भूमिः, पृ० 37-73 ।

Page #137

14
Sravakabhumi समाधिसन्निश्रयश्चैते धर्माश्चित्तशोधनाथं स्वीकृताः । तत्र चरमः समाधिसन्निश्रयाख्यो धर्मः वित्तैकाग्रतापरपर्यायः योगसाधनत्वेनाङ्गीकृतः।।
श्रावकभूमौ चित्तपरिकर्मनिमित्तत्वेन कतिपये धर्माः परिगृहीताः यैर्योगाचारो योगनिमित्तस्य भावनायै योगमनस्कारमुद्गृह्णाति । ध्यानचतुष्टयसाधनेन भावनया च लोकोत्तरधर्माणां योगी चित्तशोधने दत्तावधानः समाहितचेतसा उपक्लेशान् सर्वान क्षिणोति इलथयति च कर्मबन्धनानि। आनुपूर्येण स योगी चत्वारि ध्यानानि सम्पाद्य नैकशो धर्मान् 'उत्तरोत्तरान्विशिष्टान् विशिष्टतरान् विशिष्टतमान प्रत्यग्रानात्मसम्पत्पूर्वान् समाधिसन्निधयपर्यवसानान् समुदानयति । एवं परिशुद्ध चित्ते पर्यवदाते अनङ्गणे विगतापक्लेशे ऋजुभूते कर्मण्ये स्थिते आनिञ्यप्राप्ते स चेच्चत्वार्यार्यसत्यान्यारभ्य तेषां परिज्ञायै प्रहाणाय साक्षाक्रियायै भावनाये परतो घोषमववादानुशासनीं प्रतिलभते। एवमसौ भव्यो भवति प्रतिबलश्च योगनिमित्तस्य मनस्कारस्योत्पादनाय । तत्पूर्विकायाश्च सम्यग्दृष्टयंया चत्वार्यार्यसत्यान्यभिसमागच्छति। विमुक्तिञ्च परिपूरयति । निरुपधिशेषे निर्वाणधातो परिनिर्वाति ।' इति तत्र भूयो भूश्चाचार्येण लौकिकलोकोत्तरवैराग्य तदुभयसम्भारश्च योगाङ्गत्वेन परिगृहीतः येन योगी दुस्तरं क्लेशजालं छित्त्वा ध्यानं समुद्गृह्णाति । तत्र लौकिकेन मार्गेण चत्वारि ध्यानानि भावयित्वा, लोकोत्तरेण मार्गेण चर्तुणामार्यसत्यानां भावनामुखेन योगी 'धातुकेभ्यो दर्शनभावनाप्रहातव्येभ्यो धर्मेभ्य आत्मानं विसंयोजयति विमोचयत्येवं चासौ त्रैधातुकसमतिकान्तो भवति । सत्कायदृष्टिं प्रहाय योगी परसम्पदङ्गभूतानि कुशलधर्मच्छन्द-शीलसंवर-भोजने मात्रज्ञता-जागरिकानुयोगसम्प्रजानद्विहारिता-कल्याणमित्रता-सद्धर्मश्रवणचिन्तना-ऽनन्तराय-त्याग-श्रमणालङ्कारतत्त्वानि चर्याङ्गतया अभ्यस्यति ।"
अत्र चर्यायां प्रथमं शीलसम्वरसंवृतो योगी भावयति तत्त्वानि येस्तस्य चित्तं सुविशुद्धं विमलं च सम्पद्यते । भिक्षोरगोचरान् परिवयं गोचरेषु विहरन् योगी
1. तत्रैव, पृ० 14-15। 2. तत्रैव, पृ० 14-16 गोत्रव्यवस्थानांशो द्रष्टव्यः । 3. तत्रैव, पृ. 15, 1971 पृ० 306, 404-06, 439, 445-49, तु० प्रथम
परिशिष्टे 6 पृष्ठे। 4. द्र० म० म० पं० उमेशमिश्राणामभिनन्दनग्रन्थेऽस्माभिः पुनर्विरचितगोत्रभूमेरंशः
पृ० 133-1351 5. श्रावकभूमिः, पृ० 35-386 । 6. तत्रैव, पृ. 36। 7. द्र० उमेश मिश्र अ० ० पृ० 131-33, श्रावकभूमिः प्रथमं योगस्थान(म्)
श्रावकभूमिः, पृ० 7-16, 37-166 ।

Page #138

संस्कृत भूमिका
15 आचारसम्पन्नः अणुमात्रेष्ववद्येषु भयदर्शी समादाय शिक्षते शिक्षापदेषु ।। शीलसंवरवदिन्द्रियसंवरोऽपि चित्तपरिकर्मपद्धतावङ्गीकृतः । इदं च शीलं मूलत्वेन चित्तोपशमस्य धृतम् । तदुक्तम्
सुप्रतिष्ठितमूलः स्याच्चित्तस्योपशमें रतः।
संयुक्ता च विसंयुक्ता दृष्टयादृष्ट्यार्यपापया ॥ अनेन च क्रमेण कायिकवाचिक-मानसकर्मशोधनमपि भवति । यदुक्तं राहुलमारभ्य भगवता
कायकर्माथ वाक्कर्म मनस्कर्म च राहुल । अभीक्ष्णं प्रत्यवेक्षस्व स्मरन् बुद्धानुशासनम् ॥ एतच्छामणकं कर्म अत्र शिक्षस्व राहुल ।
अत्र ते शिक्षमाणस्य श्रेय एव न पापकम् ।। शीलसंवरवदेव राग़ादीनां चित्तानुस्रवणविगमाय, सङ्क्लेशप्रहाणाय इन्द्रियसंवरोऽपि देशितो येन निमित्तग्राहानुव्यञ्जनग्राहयोः प्रहाणं भवति । तदेव च योगस्य चरम लक्ष्यभूतं तत्त्वं यस्य पर्यवसितं क्लेशानामप्रवृत्ती, विरागे, निरोधे, निर्वाणे च भवति । अयमिन्द्रियसंवरस्तत्र द्विधा दृष्टः-प्रतिसंख्यानबलसंगृहीतो भावनाबलसंगृहीतश्च ।। अनेन भावितेन निवरणानां विशुद्धिर्भवति आवरणीयेभ्यो धर्मेभ्यश्च चित्तस्य परिशोधना सजायते ।
अस्या आवरणीयधर्मेभ्यश्चित्तपरिशोधनाया अनेकान्यङ्गानि तद्यथा दक्षिणपावें सिंहशय्याकल्पनम्, पूर्वरात्रापररात्री जागरिकानुयुक्तता, विविधाचारेषु सम्प्रजानद्विहारिता, कल्याणमित्रतासमधिगमः, त्यागादि श्रमणालङ्काराणामभ्यासो येभ्यः चित्तं विगतोपक्लेशं विमलं प्रभास्वरं अनङ्गणं च सञ्जायते।'
विशुद्धं विमलं चित्तं अनेकपर्यायैः निमित्तमुद्गृह्णाति। तानि निमित्तानि विविच्य, गृहीत्वा, परिवर्त्य, विनीय वा व्याप्यालम्बनपूर्वकं चरितविशोधनमालम्बनं कौशल्यालम्बनं क्लेशविशोधनालम्बनं च भावयितव्यम् । अस्मिन् विषये अशुभा
1. तत्रैव, पृ. 40-43। 2. श्रावकभूमिः, पृ० 52 । 3. तत्रैव, पृ. 571 4. तत्रैव, १० 63.72 । 5. तत्रैव, पृ० 73-31 6. तत्रैव, पृ. 13, 399 । 7. द्रष्टव्यम्-श्रावकभूमेः प्रथमं योगस्थानम् । 8. धावकभूमिः, पृ० 191-258 ।

Page #139

16
Srāvakabhämi मैत्री-प्रतीत्यसमुत्पाद-धातुस्कन्धप्रभेद-आनापानस्मृतिभावनामुखेन योगाचारः सर्वधर्मेषु नैरात्म्यभावनां समधिगम्य, तेषां निःस्वभावत्वं सापेक्षत्वमनित्यत्वमशुभत्वं शून्यत्वं च प्रतिपद्यते ।' षोडशाकाराऽनापानस्मृतिचर्यया योगी चत्वारि ध्यानानि समापन्नो भवति । इयमानापानसस्मृतिराश्वासप्रश्वासनिबन्धनेति पातञ्जलयोगसूत्रेषु 'प्रच्छर्दन विधारणाभ्यां वा प्राणस्येति प्रोक्तस्य आश्वासप्रश्वासप्रश्वासात्मकतां योगचर्यायाः समङ्गीकृत्य योगाचारदर्शनस्थसाधनपद्धतिभूमिराविष्कृतेति व्यवस्थापितम् ।
एतदनन्तरं श्रावकभूमौ चत्वारि योगस्य योगकरणीयानि समाख्यातानि । तद्यथा आश्रयनिरोधः, आश्रयपरिवर्तः, आलम्बनपरिज्ञानम् बालम्बनाभिरतिश्चेति । एतैः 'आश्रयविशुद्धिमधिपतिं कृत्वा सुविशुद्धमालम्बनशानं कार्यपरिनिष्पत्तिकाले प्रवर्तते अभिरतिश्च ।
योगभावनायाः पक्षद्वयमङ्गीकृत्य आर्यासङ्गेन संज्ञा-बोधिपक्ष्यभावनात्मकमङ्गदयं विवृत्य सांवृतभावानामादीनवसंज्ञां प्रहाणविरागनिरोधसंज्ञाभावनाद्वारेण धर्माणामनित्यत्वं शून्यत्वञ्च समुपपाद्य शमथविपश्यनाकारेण योगभावना व्याकृता। एतदनन्तरं च सप्तत्रिंशतां बोधिपक्ष्याणां धर्माणामभ्यासः प्रपश्चितः। तद्यथा-चतुण्णां स्मृत्युपस्थानाना, चतुर्णां सम्यक्प्रधानानामृद्धिपादानां पञ्चानामिन्द्रियाणां बलानां सप्तानां बोध्यङ्गनामार्याष्टाङ्गस्य च मार्गस्य ।।
एतैः चित्तशुद्धिपूर्वकमुपक्लेशानां परिक्षयो भवति चित्तं च प्रगृहीतं वर्तते । श्रुतप्रज्ञाभावनामयोभिरनुपश्यनाभिः सर्वदृश्यं योगी सम्यगेवानित्यतयाऽनात्मतया दुःखतया शून्यतया च निश्चिनोति ।' एतस्मिन् प्रसङ्गे चित्तप्रभेदाः तद्धर्माश्च विविधा आख्याता येषां व्याकरणं भावना च चित्तौद्धत्य-दौष्ठुल्ययोनिवारकमिति क्रमेण सर्वाण्यङ्गानि बोधिपक्ष्यानि भावितानि वर्तन्ते येन शमथविपश्यनाद्वारेण सप्तविधं चित्तचाश्चल्यव्युपशमनिमित्त साधनं चित्तप्रग्रहरूपं समुपलभ्यते । एवमेव च च्छन्दवीर्य-चित्त-मीमांसा-समाधिभ्य ऋद्धिपादाभ्यासेन चित्तक्लेशविनयः बोधिसमधिगमश्च भवति ।
1. तत्रैव, पृ० 202-11 2. योगसूत्रम्, 1/34। 3. श्रावकभूमिः, पृ० 283-84 । 4. पृ० 287-88 तः अग्रे । 5. पृ० 289-3341 6. पृ० द्रष्टव्यम् तत्रैव । 7. . 292। 8. पृ. 294-1। १. द्र० 314-11

Page #140

17
संस्कृत भूमिका प्रसङ्गेन चात्र योगाचाराणां विविधाः प्रभेदाः योगभ्रंशस्य च स्वरूपमप्याख्यातम् । किन्तु नैतत् तादृग् योगसाधनविधी उपकारकं यादग् ध्यानचतुष्टयमुखेन साधनचर्याऽऽदिकर्मिकस्य वा पुद्गलस्य चर्या उपकारिका भवति । आदिकर्मिकयोगाचारस्य चर्या च शून्याऽनात्म-दुःखरूपतायाश्च सांवृतधर्माणामुपकारकतया विशदरूपेण व्याकृता।'
अस्मिन् योगविषये श्रुतप्रज्ञाभावनामुखेन ध्यानाभ्यासपाटववशात् सातत्यसत्कृत्यकारितया तीव्रच्छन्दतासमुत्पादनेन अभीक्ष्णप्रत्यवेक्षणाद् द्विधा योगबलाधानता लब्धा भवति प्रकृत्यैव च तीक्ष्णेन्द्रियतया, दीर्घकालाभ्यासपरिचयेन च । अस्मिन् योगाभ्यासपाटवे योगिनो वैराग्यभावः जगद्विषयेऽनित्यतादुःखाशुभताशून्यताभावाश्च सततमुपकारकाः सन्तः तस्य क्लेशोपशमाय बोधिसमधिगमाय च समर्था इति नास्ति कश्चित् सन्देहावकाशोऽपि ।
एवं श्रावकभूमौ निर्दिष्टस्य योगसंभारस्य-योगसाधनमार्गस्य च न केवलं सौगतयोगसाधनपरम्परायां विशिष्टं स्थानं वर्तते, किन्तु प्रस्थानान्तराङ्गीकृतयोगपद्धतिभ्योऽप्यस्य विशेषो वर्तते । पातञ्जलयोगसाधने ध्यानं योगाङ्गत्वेन परिगृहीतम्, योगस्याष्टावनानि तत्र परिवणितानि, सबीजनिर्बीजसमाधिद्वितयञ्च तत्र समर्थितम्, क्लेशकर्मविपाकाशयेरपरामृष्टस्येश्वरस्यापि चर्चा तत्र कृता, किन्तु नात्र कश्चिदीश्वरतत्त्वविशेषः, पुरुषो वाऽत्मा वा चितिशक्तिरूपतया चिन्तितः । अत्र तु तथागतदेशिता लौकिक-लोकोत्तर-मार्ग-प्रणाली सांवृतधर्माणां दुःखानात्मशून्याशुभताबोधेन प्रतीत्यसमुत्पादादिभावनामुखेन च प्रवर्तिता निःसरणात्मकेन विधिना समालोच्य परिगृहीता यया निषेधमुखेन क्लेशोपशमनिमित्तः बोषितत्वावतारः सम्भवति । एवमेव पाशुपतदर्शने यः आत्मेश्वरसंयोगो योगपदेनाभिहितो सोऽप्यत्र नावश्यकतया प्रवर्तत इति योगाङ्गानां समावेशोऽन्यप्रकारेणैव सम्भवति । नात्र जेनपरम्परास्वीकृत-निर्जर. मार्गोऽपि मध्यमाप्रतिपदङ्गतयैव परिगृहीत इत्यस्य योगमार्गस्य मूल्यं महत्वञ्चैताभिदृष्टिभिः परिमेयम् ।
1. पृ. 284-851 2. पृ. 273.751 3. द्रष्टव्यम्-तृतीयं योगस्थानम् । 4. श्रावकभूमिः, पृ. 271-72 ।

Page #141


Page #142

परिशिष्टानि
APPENDICES

Page #143


Page #144

प्रथमं परिशिष्टम्
APPENDIX-1 संस्कृतेऽनुपलब्धाशाना भोटभाषान्तरतः SANSKRIT RECONSTRUCTION OF THE LIST PORTIONS OF THE TEXT (I. YS.)
1. गोत्रभूमिः .
॥ योगाचारभूमौ श्रावकभूमिः॥ रत्नत्रयाय नमः ॥
श्रावकस्य सर्वभूमिसङ्ग्रहस्य पिण्डोद्दानम् ॥ प्रयोगो लौकिको लोकोत्तरो गोत्रञ्च पुद्गलाः ।
[श्रावक]भूमिरुद्दिष्टा सर्वमेतत् समासतः ।। । उद्दानम् ।।
नैष्क्रम्यमवतारश्च गोत्रभूमिसमन्वितः । भूमयस्तिस्र एता हि भूमिः श्रावकसंज्ञिता ॥
सङ्क्षपेण इमा एव श्रावकभूमिः कथ्यते । तत्र गोत्रभूमिः कतमा। आह । यद् गोत्रम्, गोत्रस्य यद् व्यवस्थानम्, गोत्रस्थानां पुद्गलानां यल्लिङ्गम्, गोत्रस्थो यः पुद्गलः तत्सर्वमेकत्यमभिसङ्क्षिप्य गोत्रभूमिरित्युच्यते।
तत्र गोत्रं कतमत् । गोत्रस्थस्य पुद्गलस्य यो बीजधर्मः। यस्मिन् सति भवति असति न भवति । पुद्गलानां प्रत्ययप्राप्तो निर्वाणं प्राप्तुं, स्प्रष्टुं शक्नोति,
1. Tib. ñanthe/sal. 2. It seems to be a later addition by the Translator. Such
expressions are not found at the beginning of other bhūm is. 3. Tib. sdom b/sa/= uddanakārikā. 4. Wayman (W), पुद्गलाश्च 5. Tib. omits मार्ग 6. Tib. om its उक्ता and सर्वे 7. w. omits यत in all the four cases. 8. 'च' may be added here : W.-सर्वे च ते गोत्रस्थाः पुद्गलाः. 9. May also be-सर्वमेतदेकत्यमभिसङ्क्षिप्य, 10. W. पुद्गलानाम् ।

Page #145

Srāvakabhūmi प्रभवति च ।' तस्य गोत्रस्य कति पर्यायनामानि। बीजं धातुः प्रकृतिरिति पर्यायनामानि भवन्ति ।
तत्र तस्य गोत्रस्य स्वभावः कतमः। तत् कायाद्विशिष्टं, षडायतनेन उपात्तं, धर्मतया प्राप्तम् । अनादिकालात् परम्परया समुदागतम् । एवं भवति । यस्यैतानि गोत्रं बीजं धातुः स्वभावश्च इतीमानि पर्यायनामानि भवन्ति तद् गोत्रमित्युच्यते ।
[तत्र कतमद् गोत्रव्यवस्थानम् ? तद् गोत्रं स्थूल सूक्ष्म वा कथ्यते । आह । सूक्ष्ममिति कथ्यते। तत् कस्य हेतोः। [यावत्] तस्माद्बीजात्' फलं न उत्पादितं, फलं न सिद्धं, तस्मात् तत् सूक्ष्ममिति कथ्यते ।। यदा [च] फलमुत्पादितं सिद्धश्च बभूव तदा यद्वीजं यच्च फलं तदेकत्यमभिसङ्क्षिप्यते तस्मात् तद् गोत्रं स्थूलमित्युच्यते ।
अत्र तद्गोत्रमेकसन्तत्याप्ती वाऽनेकसन्तत्याप्तं वा कथ्यते । [इति]" चेद्, आह । एकसन्तत्याप्त मुच्यते । तत् कस्य हेतोः। ये धर्मा लक्षणभिन्नत्वेन वस्तुभिन्न1. w.यत्किञ्चिच्च तानि सन्ति यावत्कालञ्च वर्तन्ते, यदि तानि गोत्रस्थानां
पुद्गलानामानुलोमिकान् प्रत्ययान् प्राप्नुवन्ति शक्तानि तानि भविष्यन्ति, शक्ष्यन्ति ।
च स्प्रष्टुं प्रवेष्टुञ्च (परि) निर्वाणम् । 2. W. omits नाम, may also be पर्यायाः 3. Tib. chos/ñid. 4. Tib. यस्मिन् 5. W. adds वत् (as). 6. W. व्याख्यातम् (-यते) 7. Tib. sa-bon. 8. Tib. b-ska/yed/pa. 9. Tib. dgrub. 10. May also be--37 11. W. : यावच्च तद्बीजं फलं न जनयति, परिपाचयति (साधयति) वा तत्फलम्,
इदं [तावत्] सूक्ष्ममित्युच्यते । 12. Should be भवति ? 13. Tib. cik-tu-dus-fie. 14. W. यदा च तत फलं जनयति परिपाचयति च तत् फलम् तदा यत्किचिद् बीजं,
यत्किचिच्च फलम, उभे ते सम्बध्येते तस्मात स्थलमित्युच्येते । instead प्रतीयते
उच्यते ( = to/g/pa/ra/gyu/ro). 15. Tib. tok-pa, w :-सम्बद्धम्, may also be सन्तानाप्तम्, ऐकसन्तानिकम् । 16. Tib. and W. omit this. 17. W. omits this. 18, May also be-ऐकसन्तानिकम् ।

Page #146

Appendix—I
5
त्वेन वा प्रवर्त्तन्ते तेषां प्रत्यात्मं सन्ताननानात्वेन नानात्वमवतारनाना [त्वेन नाना ] 29 त्वं च देश्यते । तस्य बीजस्य तेभ्यः षडायतनेभ्यः पृथक्त्वेन नानात्वलक्षणं नास्ति । अनादिकालात् परम्परया समुदागतानां धर्मतया समुपात्तानां षडायतनानामीदृग्भूतायास्तस्या अवस्थाया गोत्रं धातुः स्वभावश्च इति संज्ञा प्रज्ञप्ति [र्व्यवहारः ] 129 तस्मात्तदेव एकमन्तानाप्त" मित्युच्यते । 30
यदि गोत्रस्थाः पुद्गलाः परिनिर्वाणधर्म्मका भवन्ति 181 अगोत्रस्थाश्च दृश्यन्ते । करमात् परिनिर्वाणधर्म्मकाः पूर्वान्ताच्चिरेण संसरन्तो न परिनिर्वृता [इति ] 27 चेद् आह । चतुभ्र्यो हेतुभ्यो न परिनिर्वृताः । कतमेभ्यश्चतुर्भ्यः अक्षणोपपन्नत्वात् प्रमत्तदोषत्वान्, मिथ्योपपन्नत्वादावृतदोषत्वाच्चेति ।
तंत्र कतमदक्षणोपपन्नत्वम् । यत्र चतुष्कुलेषु सज्जनैः सम्यग्गतैः सत्पुरुषैर्न गन्तव्यम् । कान्तारमनुष्येषु, चौरेषु, म्लेच्छेषु । [ तत्रो ] पपन्ना [ ये ] 29 ते अक्षणो
पपन्नाः ।
.34
प्रमत्तः कतमः । आह । यत्र चतुर्षु कुलेषु गन्तव्ये मध्यदेशे अचौरमनुष्येष्त्रम्लेच्छेषु उपपन्नोऽपि उपपन्नोऽपि कामेष्वधिसज्जते परिभुङ्क्ते [च कामान्] परिजानाति स प्रमत्त इति कथ्यते ।
मिथ्योपपन्नत्वं कतमत् । आह । ईदृशो मध्येषु मनुष्येषूपपन्नपर्यन्तो विकसितोऽपि तीर्थिक दर्शनयुक्तो भूत्वा दानं न भवतीति प्रवृत्त्या, इतो भवान्तरं न ज्ञायत इति न भवतीति पर्यन्तेन विस्तरेण पश्यति कथयति च । 41 तत्तीर्थिकदर्शनमपि बुद्धानामनुत्पादे सद्धर्मद्रष्टृकल्याणमित्राणामभावे प्राप्यते । तन्मिथ्योपपन्नत्वमिति कथ्यते ।
सज्जनैः सम्यग्गतैः सत्पुरुषैः सम्भोगसम्पन्नेषु उच्चकुलेषु [कामेषु चा] दीनवं न
29. Tib. omits this.
30. Hereafter W adds यावच्त्र तद्वीजं षडायतनाद्बहिः स्थितं भवति न तावद् भेदलक्षणानि धारयति
..... |
Tib. in-la.
31.
32.
Tib-ta na.
33. Tib. omits
34. W. suggests प्रमत्तदोषत्वम् ।
35. Tib. चत्वारि कुलानि ।
36. May also be गन्तव्यस्य मध्यदेशस्य ।
37. Tib. उपपन्ना अपि ।
38. Tib. om its this.
39. Tib. परिज्ञायते ।
40. Tib. विकसितेऽपि ।
41, Tib. पश्यन्ति कथयन्ति च ।

Page #147

Śrāvakabhñmi - आवृतत्वं कतमत् । आह । इत्थं मध्येषु मनुष्येषूपपन्नपर्यन्तः पूर्ववद् भवति । लोके बुद्धानामुत्पादो भवति । सद्धर्मद्रष्टकल्याणमित्राणि चोपलभ्यन्ते । स मूर्खः, विद्या तन्मोहितत्वं, हस्तेन सङ्केतयति, सुभाषितदुर्भाषितानाञ्च धर्माणामर्थं न शक्नोति ज्ञातुम् । आनन्तर्यकर्म करोति च चिरक्लिष्टम् । तदावृतत्वमिति कथ्यते।
___8[तत्रं] येभ्यो हेतुभ्यो [विकलत्वात्]44 परिनिर्वाणधर्मकाणां पुद्गलानां परिनिर्वाणमिणामपरिनिर्वाणधर्मकाणाञ्च पुद्गलानां परिनिर्वाणं न भवति, ते कतमे। आह । परिनिर्वाणधर्मकाणां पुद्गलानां परिनिर्वाण न भवति [तत्र]येभ्यो । हेतुभ्यः [विकलत्वात्]44 परिनिर्वाणधर्मकाः पुद्गलाः न परिनिर्वृताः ते चत्वारस्तद्यथा45 यदा बुद्धानामुत्पादः, सद्धर्मश्रवणम्, आनुलोमिक उपदेशः अनुशासनप्राप्तिः । तेषां48 [विकलानां] हेतूनामभावे च कुशलमूलानि परिपक्वानि भवन्ति क्रमशः परिनिर्वान्ति च । अपरिनिर्वाणधर्मकाः पुद्गलास्तु नियतसमूहे स्थितास्तस्मात् निमित्तप्राप्ति:48 स्याद्वा न वा स्यात् सर्वथा न [ते] परिनिर्वाणभाजो भवन्ति । तत्र परिनिर्वाणधर्मकाणां पुद्गलानां या विकलता भवति, अभावश्च भवति असन्निधिश्च भवति, तदसद्भावे परिनिर्वान्ति । तस्य कति प्रत्ययाः। आह । द्वौ प्रत्ययौ प्रधानो हीनश्च । प्रधान: प्रत्ययः कतमः । आह । तद्यथा सद्धर्माधिपतेयः परतो घोषः, योनिशश्च मनस्कारः । ० हीनः प्रत्ययः कतमः। आह । हीनप्रत्यया बहवः। आत्मसम्पत् । परसम्पत् । कुशलो धर्मच्छन्दः। प्रव्रज्या। शीलसंवरः। इन्द्रियसम्वरः । भोजने मात्रज्ञता। पूर्वरात्रापररात्रं जागरिकानुयोगः । सम्प्रजान द्विहारिता। प्राविवेक्यम् । निवरणविशुद्धिः । समाधिसन्निश्रयश्च । ___ तत्र आत्म सम्पत् कतमा । आह । मनुष्यत्वम् । आर्यायतने प्रत्याजातिः । . 42. Should be आवृतदोषत्वात् 43?". Tib. Zchos-chan. 44. Tib. omits this ; added by us. 45. Tib. तेपि 46. This refers to the four hetus of aparinirvana mentioned above. 47. Tib. omits 'tu'. 48. Tib. tshogs तु, 49. W. adds [आनुलोमिको] 50. This is according to w; Tib. has : अध्यात्मयोनिशकारश्च -
nan/gi/tshul/bshin/yid/byad/pa/ 51. Tib. : rab/tu/byun/. 52. Tib. : zas/kyi/tshod/rig/pa/. 53. Tib. suggests also FETOFTH auf, shes/psin/du s byod/pa/nid/. 54. Tib. sgrib/pa. 55. Tib. m istakes पर for आत्म. 56. Tib, suggests :-मध्यदेशे उत्पत्तिः ।

Page #148

Appendix-I
गोत्रस्थाः पुद्गलाः (b) आसन्ने (अन्तिके, Vide, P. 22) पुद्गल : __ आसन्ने पुद्गलः । कतमः। [आह]58 । अस्ति पुद्गलः कालस्यासन्नतया निर्वाणस्यान्तिके। प्रयोगस्यासन्नतया चाप्यस्ति निर्वाणस्यान्तिके। तत्र कतमः कालस्यासन्नतया निर्वाणस्यान्तिके 159 कायेऽन्तिमस्थानभावे स्थितः तेन कायेन परिनिर्वाति । तस्मिन् क्षणे आनन्तर्यक्लेशप्रहाणं साक्षात्करोति । [एवं] कालस्यासन्नतया परिनिर्वाणमप्यासन्नम् । योगस्यासन्नतया परिनिर्वाणस्यान्तिके0 कतमः ।1 यो गोत्रस्थो गोत्रे च प्रतिपन्नः। एतत् सर्वमेकत्यमभिसङ्क्षिप्योच्यत आसन्ने पुद्गल इति ।
अपरिपक्वः पुद्गलः कतमः । आह । यस्य पुद्गलस्य स्थित्वा परिनिर्वाणम्, सम्यक्त्वेन' निष्क्रान्तश्चरमकायोऽप्राप्तः सोऽपरिपक्वः पुद्गलः।।
परिपक्वः पुद्गलः कतमः। आह यस्य पुद्गलस्य2 स्थित्वा, परिनिर्वाणम्, सम्यक्त्वेन निष्क्रान्तश्चरमकायः समुदागतः स परिपक्वः पुद्गलः।
- अविशुद्धः पुद्गलः कतमः। आह । येन पुद्गलेन आर्यमार्ग उत्पादितस्तत्फलञ्च [यत्] तन्न साक्षात्कृतम् । सोऽविशुद्धः पुद्गलः। विशुद्धः पुद्गलः कतमः । आह । स एतद्विपरीतत्वेन वेदितव्यः ।
सर्व इमे गोत्रस्थाः पुद्गला इति वेदितव्यम् । तद्यथा ये अनिष्क्रान्तास्तेषां प्रविष्टीकरणम् । प्रवेशः, ये परिपक्वास्तेषां परिपाकः, ये विशुद्धास्तेषां सर्वेषां विशुद्धिः । एषामर्थाय बुद्धा भगवन्तो लोक उत्पद्यन्ते धर्मचक्राणि च प्रवर्त्तयन्ति, शिक्षावस्तूनि च प्रददति ।
स्वभावस्तद् व्यवस्थानं लिङ्गं पुद्गल एव च । गोत्रभूमिरिहज्ञेया सर्वमेतत् समासतः ।।१०
॥श्रावकभूमो गोत्रभूमिः समाप्ता ।। 57. This portion is also not available in the MS., the text hereafter
is lost in the original, but preserved in the Tibetan (and
Chinese) translations, on which this reconstruction is based. 58. Tib. Adds here यः 59. Tib. अन्तिकत्वम्
60. Tib. omits एवम् 61. [पुद्गलः ] may be added before कतमः 62. Tib. यस्मिन् पुद्गले. 63. May also be सम्यक्तया. 64. May also be प्रविष्टः , Tib : nespala' jug/pa. 65. Tib. omits this. 66. This reconstruction is based on the Tibetan Version of the
text preserved in the Tibetan Tripitaka, Vol. 110, P. 35 sq. ed. by Prof. D. T. Suzuki, Tokyo-Kyoto, 1957,

Page #149

Srāvakabhumi 2. अवतारभूमिः
raar: कतमा । आह । योऽवतारस्वभावः, अवतारस्य यद्व्यवस्थानम्', अवतीर्णानां पुद्गलानां यानि लिङ्गानि ये चावतीर्णाः पुद्गलास्तत्सव्र्व्वमेकत्यमभिसंक्षिप्यावतारभूमिरित्युच्यते ॥
8
तत्र अवतारस्वभावः कतमः । [आहे ] अत्र गोत्रस्था: पुद्गलाः ये परिनिर्वाणधर्मकाः " ते यदा बुद्धानामुत्पादो भवति, [ तत्र ]s ये मध्यदेशीया मनुष्या अचौरा अम्लेच्छाः इति पूर्व्ववद्विस्तरेण उत्पन्ने सति प्रथमत एव बुद्धानां बुद्धश्रावकाणाश्च दर्शनम् समीपगमनम्, उपासनं प्राप्नुवन्ति, तेभ्यो धर्मं श्रुत्वा, प्रथमतः श्रद्धाप्राप्ताः शीलं सम्यगुपपादयन्तः श्रुतग्रहणं कुर्व्वाणाः त्यागं वर्धयन्तः दर्शनाभ्यासं कुर्वन्ति । तदनन्तरं[तैः]सद्धर्मपरिग्रहाय हेतुप्रत्ययमुखेन कायच्युतो व्यतीतेऽप्यायुषि विपाकषडायतनोपात्तविशिष्टमिन्द्रियं समुपलभ्यते । तस्य तत्सव्वं सम्यक् श्रद्धा, सूक्ष्मं सम्यक् शीलसमादानम्, श्रुतग्रहणम्, त्यागवर्धनं दर्शनाभ्यासः [ च ये भवन्तीमे] प्रधानचरमभूतानामप्याश्रया भविष्यन्ति ।
श्रद्धादीनां धर्मा उत्तमप्रधानचरम 'भूता ये तेऽपि अन्यसम्यग्विपाकानामाश्रया भविष्यन्ति ।
तेऽपि विपाका लोकोत्तर धर्माणामानुलोमिका अन्येषां कुशलधर्माणामाश्रयभूताः ।
एवमेव एकस्य हेत्वायो एकीभूतौ दानबलोत्पादनेन उत्तरोत्तरेण यस्मिंन् स्थिते परिनिर्वान्ति सम्यक्त्वेन निष्क्रम्यमाणत्वात् चरमस्यान्त्यस्य कायस्य प्राप्ति - पर्यन्तं विशिष्टोत्पत्ति यद् गमनं तदेवावतार इत्युच्यते ॥
1. Suggested by the context; Tib. reads, अवतारव्यवस्थानम् । 2. Tib. परिनिर्वाणबीजधर्मयुक्ताः
3.
Added by us.
3a. Tib. hthob/ha/.
4. Tib. Thapr/gyurp/ =परमभूत.
5. आश्रय is meant here for निर्वृतिविशिष्ट इन्द्रियस्यास्म्रयः इन्द्रिय is kind
of a विपाक.
6. Tib. jigtan/shthsphi/chos /
7. Tib. omits 'dharmah'.
6. कतमत् precedes अवतार in Tib
7. At परिपक्वीकरणम्
8. A t विपाकः, Tib. yons / sumya / lsa' das ba/.

Page #150

Appendix—I
[तत्र] अवतारव्यवस्थानं कतमत् । गोत्रं भवति । अवतारो भवति, विपक्वीकरणं भवति, परिपाको भवति । अवतार एव भवति । परिपक्व एव न भवति । परि[वि]पाकीकरणं न भवति, परिपाको [वोs]पि न भवति । अवतारोऽपि भवति परि [वि] पक्वीकरणमित्येवमपि भवति । अपरिपक्वोऽपि भवति । अवतारो भवति, परिपक्वोऽपि भवति अपरिपाकी [विपक्वी] करणमपि भवति । अवतारोऽपि न भवति । वि [पर] पक्वीकरणमपि न भवति । परि [वि] पक्वो [पाकोऽ]पि न भवति ।
9
1
तत्र गोत्रं कतमत्। आह । पूर्ववत् । तत्र अवतारः कतमः । गोत्रस्थपुद्गलेन पूर्व्वतथागत प्रवेदिते धर्मविनये श्रद्धा प्राप्तेन प्रथमत्वेन श्रद्धा प्रभवति ।
यत्समादानशीलम् यच्छ्रुतिग्रहणम्, यत् त्यागवर्द्धनम्, यो दर्शनाभ्यासश्च सोऽवतार इत्युच्यते ।
विपाकी [पक्वी] करणं कतमत् [ विपाकः कतमः ] । इत्थं स एव प्रतिपन्न: 11 पुद्गलः यस्मिन् स्थिते परिनिर्वाति सम्यक्त्वेन निष्क्रम्यमाणस्य चरमस्यान्त्यस्य कायस्य प्राप्ति विहाय अवतीर्णस्य उत्तरोत्तरेण यदुत्पन्नमत्यन्तोत्तमेन्द्रियं प्रधानमुत्तममत्यन्तविशिष्टं शीलसमादानं यद् भवति तत् परि [वि] पाक एवोच्यते ||2a
तत्रावतार (अवतीर्ण) एव भवति परिपक्वीकरणमेव च न भवति विपाकोऽपि न भवतीति कतमत् । [ अह ] तथागतप्रवेदिते धर्मविनये प्रथमतः श्रद्दधाति, दर्शनाभ्यासं च करोति पर्यन्तप्राप्तोऽपि भवति, तदूध्वं एकमन्त्रस्य जन्मनोऽपि उत्पादोऽभिनिहरणं यस्य न भवति सोऽवतारः ( अवतीर्णः ) सएवं भवति विपक्वीकरणमपि न भवति विपाकोऽपि न भवति ।
तत्र अवतारोऽपि भवति विपक्वीकरणमपि भवति विपाको न भवतीति कतमत् । [ अह ] तथागत वेदिते धर्मविनये प्रथमतः श्रद्दधाति, दर्शनाभ्यासं च करोति पर्यन्तप्राप्तोऽपि भवति । तदूर्ध्वमेकस्मिन् भवे द्वयोर्वा प्रभूतेषु वा [ कुशलमूलानाम् ] 4 अभिनिर्हरणं भवति । परन्तु यस्मिन् स्थिते परिनिर्वास्यमानस्य सम्यक्त्वेन परिनिर्वास्यमानस्य चरमस्यान्त्यस्य कायस्य येनाप्राप्तिः सोऽवतारोऽपि भवति परिपक्वीकरणमपि भवति परिपाको न भवतीति ॥
9. A t विपक्व.
10. Tib. करणमेवापि
11. At अवतीर्णः,
12. At प्रतिपन्नस्य.
13. It seems that the Tib, omits the description of परिपक्व पुद्गल,

Page #151

10
Śrāvakabhūmi तत्रावतारोऽपि भवति परिपाकोऽपि भवति अपरिपक्वीकरणं न भवतीति कतमत् । तद्यथा ।। इत्थं प्रतिपन्नेन तेन पुद्गलेन यत्र स्थिते परिनिर्वास्यते सम्यक्त्वेन परिनिष्काम्यते । चरमोऽन्त्यः कायो यः प्राप्तो भवति सोऽवतारोऽपि भवति परिपाको भवति अविपक्वीकरणं न भवति ॥
तत्रावतारोऽपि न भवति परि(वि )पक्वीकरणमपि न भवति परि (वि) पाकोऽपि न भवतीति कतमत् (:)। तद्यथा परिनिर्वास्यमानः धर्मी पुद्गलो यो गोत्र एव स्थितो अप्रतिपन्नो भवति स पुद्गलः प्रतिपन्नो न भवति विपक्वीकरणपि [तस्य ] न भवति ( अ )15 परि ( वि ) पाकोऽपि न भवतीति। तहि सोऽवतारस्य परिपाकस्य भागी भवति ।
पुद्गलस्य अवतारः परिपच्यमानस्य [ स ] भागो' न भवतीत्यपि भवति । तद्यथा । परिनिर्वास्यमानस्य धर्मिणः पुद्गलस्य यद्गोत्रं नास्ति तदेवावतारस्य परि (वि ) पच्यमानस्य अत्यन्ता [ स ] भागं भवति । परिनिर्वास्यमानस्य भागोऽस्तीत्यपि भवति ॥1
तत्रावतीर्णाः पुद्गलाः कतमे । तद्यथा। ...........
13. Tib. omits तत 14. Tib. omits 'अ' 15. This should be omitte: 16. Tib. परिपच्यमानस्य । 17. Tib. Skal/ba/ 18. Tib. omits इति । 19. The followiug a-t, may also be suggested :
अवतीर्णः=प्रतिपन्नः विपक्वीकरणं = निष्क्रमणं, निष्क्रान्तिः paart: may be replaced by aastoof: or sfaqua: (at some places)

Page #152

द्वितीयं परिशिष्टम्
APPENDIX II
श्रावकभूमिस्थाः कारिका VERSES OCCURRING IN THE Bh. P. 29 अवतीण्णं च पुद्गलं सन्धायोक्तं भगवता--
1. सम्यग्दृष्टिरधिमात्रा लौकिकी यस्य विद्यते ।
अपि जातिसहस्राणि नासो गच्छति दुर्गतिम् ॥ P. 32 ॥ उद्दानम् ॥
2. स्वभावस्तद्व्यवस्थानं लिङ्ग पुद्गल एव च ।
अवतारभूमिविज्ञेया सर्वमेतत् समासतः ॥ P. 52. क्वचित्पुनर्भगवता शीलं मूलार्थनोक्तम् । तथोक्तम्. 3. सुप्रतिष्ठितमूलः स्याच्चित्तस्योपशमे रतः ।
संयुक्ता च विसंयुक्ता दृष्ट्यादृष्ट्यार्यपापया । P. 57 यथोक्तं भगवता आयुष्मन्तं राहुलमारभ्य ।
4. कायकर्माथ वाक्कर्म मनस्कर्म च राहुल । ___ अभीक्ष्णं प्रत्यवेक्षस्व स्मरन् बुद्धानुशासनम् ।। 5. एतच्छामणकं कर्म अत्र शिक्षस्व राहुल ।
- अत्र ते शिक्षमाणस्य श्रेय एव न पापकम् ।। P. 63 ॥ उद्दानम् ॥
6. विभङ्गस्त्रिविधो ज्ञेयः सम्पद् दशविधा भवेत् ।
पर्यायश्च षडाकारो विशुद्धिस्त्रिविधा मता ॥
अनुशंसो दशविधः एषोऽसौ शीलसम्वरः ।। P. 166 ।। उद्दानम् ।।
7. स्यादात्मपरसम्पत्तिच्छन्दः शीलेन्द्रियस्तथा।
भोजनं चैव जागर्या सम्प्रजानद्विहारिता ।।

Page #153

12
8. चैव
तथा सद्धर्मश्रवणचिन्तना । अनन्तरायस्त्यागश्च अलंकारेण पश्चिमः ॥
9. श्राद्धोऽशठोऽल्पाबाधवीर्यः प्रज्ञाऽल्पेच्छता सन्तुष्टिः सुपोषता । सुभरता धुतप्राणादिकमात्रता क्षान्तिः सौरभ्यपेशला ॥
P. 169. 10. लौकिकं चैव वैराग्यं तथा लोकोत्तरेण च । तयोश्चैव हि सम्भारो भूमिर्नेष्क्रम्यसंज्ञिता ॥
P. 200. ॥ तत्र गाथा ||
Śrāvakabhumi
11. निमित्तेषु चरन् योगी सर्वभूतार्थवेदकः । बिम्बध्यायी साततिक: पारिशुद्धि विगच्छति ॥
P. 201. ॥ पुनरपि चोक्तं भगवता ॥
12. चित्तनिमित्तस्य कोविदः प्रविवेकस्य च विन्दते रसम् । ध्यायी पिकः प्रतिस्मृतो भुंक्ते प्रीतिसुखं निरामिषम् ॥
P. 348 उद्दानम् ॥
13. पुद्गलास्तद्व्यवस्थानमथो आलम्बनेन च । अववादश्च शिक्षा च तथा शिक्षानुलोमिकाः ॥ 14. योगभ्रंशश्च योगश्च मनस्कारश्च योनिशः । करणीयं भावना च फलं पुद्गलपर्यायः ॥ मारश्च मारकर्माणि आरम्भो विफलो भवेत् ॥
P. 376. 11 arfg = 11
15 आयुरूष्माथ विज्ञानं यदा कार्यं जहत्यमी । अपविद्धस्तदा शेते यथा काष्ठमचेतनम् ॥
P. 405 ॥ अनन्तरोद्दानम् ॥
16. निमित्तग्राहपर्येष्टि :
प्रत्यवेक्षामुखानुगा ।
अर्थतस्तु लक्षणैः पक्षैः कालैश्च सह युक्तिभिः ॥ 17. अनुरूपस्तथाभ्यास आशैथिल्याद् विपर्ययः । कालोपलक्षणा तुष्टवैधुर्यप्रयोगता ॥
18. सम्यक्प्रयोगता चैव नवाधारा द्विधा मता । स्वभावतो निदानाच्च तथादीनवदर्शनात् प्रतिभाविता चैव शुद्धिरावरणस्य हि ॥

Page #154

Appendix-il P. 434 ॥ पिण्डोद्दानम् ।।
19. उपसंक्रमणं या च हर्षणा पृच्छनैषणा।
विनियोगरक्षोपचयः प्राविवेक्यभवैकता।
आवरणशुद्ध्युत्कृष्टेह मनस्कारस्य भावना ।।
पुनः॥ P. 510 20. प्रयोगनिष्ठाकृत्युत्तरफल: पश्चिमो भवेत् ।
मनस्कारश्च, ध्यानानामारूप्याणां विभागता ॥ P. 510 21. लक्षणप्रतिसंवेदी स्यात्तथैवाधिमोक्षिकः ।
प्राविवेश्यरतिग्राही तव्यामीमांसकः ।। P. 511 22. समापत्तिरभिज्ञाश्च उपपत्तिश्च लिङ्गता।
सत्यानां व्यवचारश्च प्रतिवेधस्तथैव च ॥ भावनाया विभंगश्च निष्ठा भवति पश्चिमा ।।

Page #155

तृतीयं परिशिष्टम्
APPENDIX-III HETUVIDYA OF ASANGA ( FROM श्रुतमयीभूमि )
हेतुविद्या 2b-613] हेतुविद्या कतमा। परीक्षाश्च नयद्विज्ञानं वस्तु । तत्पुनः क [4]तमत् । तद्यथा वादः वादाधिकरणं वादाधिष्ठानं वादलङ्कारः वादनिसरणं वादे बहुकरा धर्माः।
वादः कतमः । स षड्विधो द्रष्टव्यः। वादः प्रत्यय[T]ववादः [प्रवादः] विवादः अपवादः अनुवादः अववादश्च ।
वादः कतमः [1] सर्ववाग्व्याहारो वाग्भाषो वाग्नि [ङ्नि] रुक्तिर्वाद इत्युच्यते । प्रवादः कतमः । यो लोकाश्रवि [यि] ? को [5] वादः।
विवादः कतमः। कामान्वा आरभ्य स्वपरिगृहीतेषु कामेषु परपरिगृहीतेषु कामेषु परेषामाच्छेत्तुकाम इष्टसत्त्वपरिगृहीतेषु कामेषु परेषामाच्छेत्तुकाम इष्टसत्वपरिगृहीतेषु कामेषु आच्छिद्यमानेषु आच्छेत्तुकामस्य वा, अपरिगृहीतेषु कामेषु तद्यथावदानकर्तक-हासकलासकाद्युपसंहिते[6]षु वा पुनः संदर्शनाय वा-उपभोगाय वा इति । यदेवंप्रकारेषु कायेषु अवीतरागाणां सत्त्वानां कामरागरक्तानामध्यवसानहेतोविपत्त्यहेतोः परिग्रेध[ग्रह ?]हेतोः संरागहेतो (:) संरब्धानां विगृहीतानां, विवादमापन्नानां नानावादो विवादो विप्रत्यनीकवादो दुष्चरितं वा पुनरारभ्य स्वयंकृते कायदुश्चरिते वाग्दुश्चरि [7] ते परैरनुयुज्यमानः परकृते कायदुश्चरिते वाग्दुश्चरिते यदाऽयं जन इष्टसत्त्वकृते कायदुश्चरिते वाग्दुश्चरिते कतु प्रणिहितस्य इति । यदेव प्रकारे दुश्चरितसमाचारे-अधिगतदोभाषा]ना[णा]मविगतद्वेषाणाम[8]धिगतमोहानां लोभद्वेषमोहाभिभूता[ना]मध्यवसानहेतोविनिबन्धहेतोः परिग्रेधहेतोः संरागहेतोरन्योन्यं संरब्धानां संजिष्वभिन्नताहेतोः विगृहीतानां विवादमापन्नानां नाना वादो विवादो विप्रत्यनीकवादः दृष्टि वा पुनरारभ्य त 2A:7 [1] द्यथा सत्कायदृष्टि विषमहेतुदृष्टि शाश्वतदृष्टिम्वार्षगण्यदृष्टि मिथ्यादृष्टिमिति । या वा पुनरन्यापायिका [की] दृषिट इ [दृष्टिरि] त्येवं भागीय दृष्टिसु स्वपरिगृहीतासु परैर्विच्छिद्यमाने परपरिगृहीतासु परान्विच्छिन्दयतः। इष्टसत्त्वपरिगृहीतासु परैविच्छिद्यमानस्य वा विच्छिन्द
1. Letters indistinct.

Page #156

Appendix-tit
15 यतो [विच्छेदयतो] वा अपरिगृहीतासु वा पुनः परिगृहीतकामता[2]मुपादाय अवीतरागाणां सत्त्वानां पूर्ववद्यावन्नानावादो विवादो विप्रत्यनीकवादः अयमुच्यते विवादः।
अपवादः कतमः [1] संरब्धानां संक्लिष्टचेतसामन्योन्यमुत्सृत्याविप्रकृति]तां कथायाः पारुष्योपसंहितः असभ्योपसंहितः संभिन्नप्रलापोपसंहितो वादः यावद्दुराख्याते धर्मविनये धर्मदेशनासांकथ्यविनिश्चयः[3]अपवादानुशासनम् । अयमुच्यते अपवादः ।
___ अनुवादः कतमः । या [यः] स्वाख्याते धर्मविनये धर्मदेशनासांकथ्यविनिश्चयोपशासनमुत्पन्नस्य संशयच्छेदाय [यः] गम्भीरस्यार्थपदस्य प्रतिवेधाय ज्ञ[1]नदर्शनस्य शुद्धये । मोषस्यानुकूल: आनुलोमिको वादः तस्मादनुवाद इत्युच्यते । अयमुच्यते अनुवादः॥
अववा[4]दः कतमः । अधिचित्ते अधिप्रज्ञे प्रयोक्तुकामस्य पुद्गलस्यासमाहितस्य वा चित्तस्य समाधानाय समाहितस्य वा चित्तस्य विमोक्षाय यो वादः तत्त्वज्ञ[T]नावबोधाय तत्त्वज्ञ[]नावगमाय वादः तस्मादव वाद इत्युच्यते [1] अयमुच्यते अववादः [1]
एषां षण्णाम्वा[षण्णां वा] दानां कति वादा भूतास्तत्त्वा अर्थोपसंहिताः सेवितव्याः । कति वा[5]दाः अभूताः अतत्वा अनर्थोपसंहिताः परिवर्जयितव्याः [1]
द्वी पश्चिमी वादी भूतौ अर्थोपसंहितो वेदितव्यो। द्वौ मध्ये वादी अभूतो अतत्वो अनर्थोपसंहितौ वर्जयितव्यौ [T] आद्ययोर्द्वयोर्वादयोर्भेदः । 10॥
वादाधिकरणं कतमत्तदपि [कतमत्[1]तदपि] षड्विधं द्रष्टव्यं[]तद्यथा राजकुलं युक्तकुलं पर्षत्सभा धर्मार्थकुशल[r] : [6] श्रमणा ब्राह्मणा धर्मार्थकामाश्च सन्ताः [सन्तः ] || 0 |
बावाधिष्ठानं कतमत् । तद्दशविधं द्रष्टव्यम् । साध्योऽर्थो द्विविधः । साध्यस्यार्थस्य साधनमष्टविधम् ।
साध्यो[s]र्थो द्विविधः कतमः[1] स्वभावो विशेषश्च । तत्र स्वभावः साध्यः सच्च सतः असच्चासतः। विशेषः साध्यः, सोत्तरश्च सोत्तरतोनुत्तर चानुत्तरतः । नित्यो नित्यतः अनित्यः 2B-7[1] अनित्यतः रूपी रूपितः अरूपी अरूपितः[ यथा रूपी अरूपी तथा सनिदर्शनः अनिदर्शनः, सप्रतिषः अप्रतिषः, सास्रवः अनास्रवः, संस्कृतः असंस्कृत इत्येवमादिना प्रभेदनयेन ॥ विशेषस्य साध्यता द्रष्टव्या ।
साधनमष्टविधं कतमत् । प्रतिज्ञा, हेतुः, उदाहरणं, सारूप्यं, वैरूप्यं प्रत्यक्षमनुमान [2]म[7]प्तागमश्च ।

Page #157

Srūvakabhūmi प्रतिज्ञ[T]कतमा [1] द्विविधं साध्यमर्थनारभ्य यः अन्यो[s]न्यं स्वपक्षपरिग्रह[ग] शास्त्रपरिग्रहणं वा स्वप्रतिभानतो वा, परानुग्रहतो वा, स्वपक्षावस्थानतो वा, परपक्षदूषणतो वा, पराभिभवतो वा, परपरिभवतो वा, परानुकम्पनतो वा [1]
हेतुः कतमः [1] यस्तस्यैव प्रतिज्ञार्थस्य सिद्धये उदाहरणाश्रितः सा [2] रूप्यवैरूप्यतो वा प्रत्यक्षतो वा, अनुमानतो वा, आप्तागमतो वा हितो[हेतुः]युक्तिवादः []
उदाहरणं कतमत् । यस्तस्यैव प्रतिज्ञ[i][त]स्यार्थस्य सिद्धये हेत्वाश्रयो लोकोचितप्रसिद्धवस्त्वाहरणोपसंहितो वादः ।
सारूप्यं कतमत् । यत्कस्यचिद्धर्मस्य सादृश्येन कस्यचिदेव सादृश्ये तत्पञ्चविधं द्रष्टव्यं[]लिङ्गसादृश्यं, स्वभा[4]वसादृश्यं, कर्मसादृश्यं, हेतुफलसादृश्यं च ।
लिङ्गसादृश्यं कतमत् । यद्वर्त्तमानेन वा पूर्वदृष्टेन वा चिह्ननिमित्तसम्बन्धेन[च] नाsन्योन्यसादृश्यं ।]स्वभावसादृश्यं कतमत्[]यदन्यो[5]न्यं लक्षणसादृश्यं । कर्मसादृश्यं कतमत् । यदन्यो[s]न्यं कारित्रसादृश्यम् । धर्मसादृश्यं कतमत् । यदन्यो[s]न्यं धर्मतया सादृश्यम् । अनित्ये दुःखधम[]ज[1]तिधर्मकाणां जराधर्मताया जराधर्मकाणां मरणधर्मताया मरणधर्मकाणां रूप्यरूपिसनिदर्शनानिदर्शनसप्रनिध[]प्रतिघसास्रवानास्रव-संस्कृतासंस्कृतधर्मतया एवं भागीयया धर्मतया[]हेतुफलसादृश्यं. कतमत् । यदन्यो[s] न्यं [6] हेतुतः फलतश्च निष्पादननिष्पत्तिसादृश्यं इदमुच्यते सारूप्यम् ।
वैरूप्यं कतमत् । यत्कस्यचिदेव वैसादृश्येन कस्यचिदेव वैसादृश्यम् । तदप्येत. द्विपर्ययात्पञ्चविधमेव द्रष्टव्यम् ॥
प्रत्यक्षं कतमत् । यदविपरोक्षमनभ्यू [हितमनभ्यूह्य]मविभ्रान्तश्च । अविपरोक्ष कतमत् । तच्चतुभिराकारैर्वेदितव्यम् । अपरिभिन्नेन्द्रिये प्र [2A-8[1] त्युपस्थिते मनस्कारे अनुरूपोत्तरितः [अनुरूपोत्पत्तितः] समतिक्रमोत्पत्तितः अनावरणतः अविप्रकर्षतश्च [1]
अनुरूपोत्पत्तिः कतमा । कामावचरस्येन्द्रियस्य कामावचरो विषयः ऊर्ध्वभूमिः कस्येन्द्रियस्य ऊर्ध्वभूमिको विषयः य उत्पन्नः समुत्पन्नो ज[]त[1] निर्वृत्तः स अनुरूपोत्पत्तिरित्युच्यते। समति[स]क्रमोत्पत्तिः कतमा [I] यदूर्ध्वभूमिक[2]स्येन्द्रियस्याधोभूमिको विषय उत्पन्न इत्येवमादि समतिक्रमोत्पत्तिरित्युच्यते ।
__ अनावरणं कतमत् [] तदपि चतुर्भिराकारैर्वेदितव्यम् । अवच्छादनीयेनावरणेन यदनावृतं तदनावृतमित्युच्यते। अवच्छादनीयमावरणं कतमत् । तद्यथा तमोऽन्धकार
1. A seperate hand adds this in a foot-note.

Page #158

Appendix-III मविद्यान्धकारं रूपान्तरं चानच्छं [i] अन्तधापनीयमावरणं कतमत् । [3] तद्यथा औषधिबलम्वा [बलंवा] मन्त्रबलम्वा [बलंवा] मत्यनुभावबलम्वा [बलंवा] [1] अभिभवनीयमावरणं कतमत् । तद्यथा परीत्तं प्रभूतेनाभिभूतं नोपलभ्यते भोजनपाने वा, विषं, केशाग्रं वा, यद्वा पुनरेन्यदेवं भागीयं । तद्यथा परीत्ततेज [1] : उग्रतेजसा अभिभुतेनोपलभ्यते । आदित्येन वा तारकरूपाणि । तद्यथा पक्षेण [4] प्रतिपक्षो[ भिभूतो नोपलभ्यते । अशुभा [अशुभ] मनस्कारेण वा[s]शुभता अनित्यदुःखानात्ममनस्कारेण वा सुखता अनिमित्तमनस्कारेण वा सर्वानिमित्तानि ||] संमोहावरणं कतमत् । तद्यथा मायाकर्मरूपनिमित्तविशेषो वा अनुसादृश्यम्वा [अनुसादृश्यं वा], अध्यात्मम्वा प्रत्यात्म तैमिरिकं च स्वप्न-मूर्छा-मनः प्रमाद उन्मादश्चैभिः यद्वा पु[5]नरन्य[द]प्येवंभागीयमावरणमिदमुच्यते संमोहावरणम् [1]
अविप्रकर्षः कतमः [1] द्विविधेन विप्रकर्षेण यदविप्रकृष्टं देशविप्रकर्षतः कालविप्रकर्षतः अपच्यविप्रकर्षतश्च । तदेतत्सर्वमभिसमस्य अविपरोक्षतः प्रत्यक्षप्रमाणं द्रष्टव्यम् । अनभ्यूहितमनभ्यूह्यं प्रत्यक्षिं]कतमत् । यो ग्रह [6]णमात्रप्रसिद्धोपलव्ध्याश्रयो विषयः ? यश्च विषयप्रतिष्ठितोपलब्ध्याश्रयो विषयः। ग्रहणमात्रप्रसिद्धोपलब्ध्याश्रयः विषयः कतमः [1] यो विषयः ग्रहणमात्रप्रसिद्धाया उपलब्धेराश्रयालभ्यं करोति । वि[भि]षगातुराय भैषज्यं दद्याद् वर्णगन्धरणे [गन्धरसं] स्पर्शसम्पन्नं यद्वा वीर्यविपाकप्रभाव च। तस्य व[7]पर्ण गत्वर गन्धर स[सं]स्पर्शा ग्रहणमात्रप्रसिद्धाया उपलब्धेराश्रयभूता द्रष्टव्या [:] । यदावीर्यविपाकप्रभावस्तु अकृते आकस्ये [ल्प्ये ?] अभ्यूह्यो भवति । कृतेऽनभ्यूहित इत्ययमेवंभागीयो ग्रहणमात्रप्रसिद्धोपलब्ध्याश्रयो विषयो वेदितव्यः । विषयप्रतिष्ठितोपलब्ध्याश्रयो विषयः [कतमः [0] यो] विषयप्रतिष्ठिताया उपलब्धेराश्रय[8] कृत्यं करोति(!) । वावतिष्ठते तद्यथा योगाचारस्य पृथिव्या [मा] पस्तेजे [I] वायुधातूनभ्यूह्य पृथिवी मापःअधिमुच्यमानस्य पृथिवी संज्ञा व्यावर्त्तते अप्संज्ञ [1] । [2B-8] [1] पृथिवी तेजोवायुमधिमुच्यमानस्य पृथिवी संज्ञा वावतिष्ठते [व्यावर्तते] तेजो वायुसंज्ञ[1] तस्य या पृथिवी संज्ञा सा विषयप्रतिष्ठिता उपलब्धिः। या पृथिवी सा विषयप्रतिष्ठिताया उपलब्धेराश्रयः, यथा पृथिवी एवमापस्तेजो वायुयथायोगं द्रष्टव्यः । अयमुच्यते प्रतिष्ठाया उपलब्धेराश्रयो विषयः। सो [ऽनभ्यूहितो] नभ्यूह्य ज[]तवस्तु [2] अनिष्पन्नायामधिमुक्तावभ्यूह्य विद्यन्त [विद्यत] इति । निष्पन्नायां त्वभ्यूहित[] इदमुच्यते अनभ्यूहितमभ्यूह्यम् (1) प्रत्यक्षं प्रमागम् ॥
विभ्रान्तो विषयः प्रत्यक्षं कतमत् । तत्पश्चविधं द्रष्टव्यं सप्तविधम्वा [विधं वा] [1] पञ्चविधं कतमत् । [पंचविधा भ्रान्तिः] । पञ्चविधा भ्रान्तिः कतमा [1] संज्ञाभ्रान्तिः [] संख्याभ्रान्तिः [1] संस्थानभ्रान्तिः। वर्णभ्रान्तिः कर्मभ्रान्तिश्च ।

Page #159

18
Śrāvakabhumi
सप्तवि [3] धाभ्रान्तिः कतमा [] अस्यामेव पञ्चविधायां भ्रान्तो सन्तति द्विविधां भ्रान्ति (ति) मिश्रयित्वा सप्तविधा भ्रान्तिर्भवति [1] द्विविधा भ्रान्तिः कतमा [1] चित्तभ्रान्तिर्दृष्टिभ्रान्तिश्च ।
[1] भ्रान्तिः कतमा । या अतल्लक्षणा तत्संज्ञ [[]तद्यथा मरीचिकानिमित्तायां मृगतृष्णामसंज्ञ [[] [1]
संख्याभ्रान्तिः कतमा । यः अल्पे बह्वभिमानः । तद्यथा तैमिरिकस्य [4] एकस्मिश्चन्द्रे बहुचन्द्रदर्शनम् [1]
संस्थानभ्रान्तिः कतम [[] [] य [:] अन्यसंस्थाने तदन्यसंस्थानाभिमानः [1] तद्यथा अलातचक्रसंस्थानदर्शनम् ।
वर्णभ्रान्तिः कतमा । यः अन्यवर्णे तदन्यवर्णाभिमानः [] तद्यथा काम [ब] लेन व्याधिनोपहतेन्द्रियस्य सपीते रूपे पीतरूपदर्शनम् ।
कमभ्रान्तिः कतमा । य: अकर्मके सकर्मकत्वा[[ ]भिमानः । तद्यथा गात्रमुष्टिमूर्ध्वं धावतः छन्दानुव्रजदर्शनम् ।
चित्तभ्रान्तिः कतमा [] या पञ्चविधयैव भ्रान्त्या विभ्रान्तेश्व रोधनां, दीपना, व्यवस्थापनामंगलसंज्ञ[[] अभिनिवेशः [] तदेतत् प्रत्यक्षं कस्य प्रत्यक्षम्व [ प्रत्यक्षं व ] क्तव्यम् । समासतश्चतुर्णां रूपीन्द्रिय [6] प्रत्यक्षं मनोऽनुभवप्रत्यक्षं, लोकप्रत्यक्षं, शुद्धप्रत्यक्षं च ।
रूपोन्द्रियप्रत्यक्षं कतमत् । रूपिणां पञ्चानामिन्द्रियाणां योगो [गा] च [[] रवियो यथानिर्दिष्टेन प्रत्यक्षलक्षणेन [1]
मनोऽनुभवप्रत्यक्षं कतमत् । यो मनोगोचरो विषयो यथानिर्दिष्टेनेव प्रत्यक्षलक्षणेन ।
लोकप्रत्यक्षं कतमत् । तदुभयमेकत्यमभिसंक्षिप्य लोकप्रत्य [7] क्षमित्युच्यते ।
शुद्ध प्रत्यक्षं कतमत् । यत्तावल्लोकप्रत्यक्षं शुद्धप्रत्यक्षमपि तत् । स्याच्छुद्ध प्रत्यक्षं लोकप्रत्यक्षं यो लोकोत्तरस्य ज्ञ [T] नस्य गोचरविषयः । सच्च सतः असच्चासतः, सोत्तरश्च सोत्तरतः । असाधारणं लौकिकैः [] इदमुच्यते प्रत्यक्षं प्रमाणम् ॥
अनुमानं कतमत् । यत्केनचिदेव चिह्ननिमित्तसम्बद्धेन वर्त्तमानेन वा पूर्वदृष्टेन वा 2A-9 [1] विषयाभ्यूहनम् । तद्यथा चक्रेण रथमनुमिनोति । धूमेनाग्नि राज्ञ [[] [ राज्यं ] पत्या स्त्रियं ककुद्विषाणाभ्यां गावम् । शिशुं कालशीव [ केशैः ? ] प्रत्यग्रयोवन

Page #160

Appendix-III
19 [२] या तरुणम् । वलीपलितादिभिर्वृद्धम् । स्वेन वेषग्रहणेन गृहिणाम्वा [णां वा] प्रवजितानाम्वा [नां वा] अर्याणां सद्धर्मश्रवणतया"मात्मयतया च श्राद्धम् । सुचिन्तितचिन्तितया सुभाषितभा [2] षितया सुकृतकर्मकारितया। पण्डितं [1] अनुकम्पया प्रियवादितया स्वैर्येण मुक्तहस्ततया गंभीरार्थसन्धिनिर्मोचनतया च । बोधिसत्त्वं [0]
औद्धत्यद्रवसंवर्धित [?] संक्रीडितसंकिलकिलायितेन अवीतरागं, यदा प्रशान्तेर्यापथेन वीतरागं तथागतैर्लक्षणैरनुव्यजनैस्तथागतज्ञानेनोपशमेन प्रतिपत्त्या प्रभावेन [ण] तथा [3] गतमहत्त्वं सम्यक्त्वं बु(द्धं) सर्वज्ञं, कौमारदृष्टेन निमित्तेन स एवायमिति वृद्धमनुमिनोति । इत्येवंभागीयं लिंगतोऽनुमानं वेदितव्यम् ।
स्वभावतोऽनुमानं फतमत् । यत्प्रत्यक्षेण स्वभावेन विपरोक्षे स्वभावे अभ्यूहनं एकदेशेन वा स्वभावस्य एकदेशेनाभ्यूहनं [1] तद्यथा वर्तमानेनातीतमनुमिनोति । अतीतेनानागतं [4] प्रत्युत्पन्नेन सन्निकृष्टेन विप्रकृष्टं प्रत्त्युत्पन्नेनानागतमनुमिनोति । अन्नपानयानवस्त्रालङ्काराणां एकदेशेन स्तोकेन कतिपयेन परीत्तेन परीक्षितेन गुणदोषेण परीक्षया कृत्यमन्नपानयानवस्त्रालङ्काराणि म [अ] नुमिनोति । एकदेशपाकेन वा परिनिष्ठपाकमित्येवभागीयं स्वभावतोऽनुमानं वेदितव्यं ।
कर्मतो [5] [5] नुमानं कतमत् । यत्कारित्रेण कर्माश्रयाभ्यूहनम् । स्पन्दनपक्षिनिडीयनादिभिः स्था ए [व] नुयिनोति । प्रस्पन्दनाङ्गविक्षेपादिभिः पुरुष, पदविहारेण हस्तिनं गात्र [i] गविहारेण गर्दभम् । हेषितेनाश्वं, नदितेन सिंह, नदितेनर्षभम् । दर्शनेन चक्षुः श्रवणेन श्रोत्रं । जिघ्रितेन घ्राणं । स्वादितेन जिह्वां । स्पशिते [6] न कायं, विज्ञ [1] नेन मनः, प्रतिघातेन पृथिवीम् । स्निग्धहरितप्रदेशदर्शनेन आप [1], दाहभस्मदर्शनेनाग्नि, वनस्पतिप्रस्पन्दनेन वायुम् । सदा निमीलितक्षित्वेन दण्डं [ अन्धं ], परव्यपदेशखलितापमार्ग [ ने ] ? गमनाने[ न ] अन्धम् । उच्चैः श्रवणेन बधिरम् । . श्र [T] द्धाः पण्डिता वीतरागवीतरागबोधिसत्त्वे तथागते ( ?? ) कर्म (7) तोनुमानं पूर्ववद्रष्टव्यं यथ [] [ ? ] 1.... ।
धर्मतोऽनुमानं 'कतमत् । यदनुशिष्टेन [न । ] धर्मसम्बन्धेन तत्सम्बद्धाया अभ्यूहनम् । तद्यथाऽनित्यसम्बन्धेन दुःखतामनुमिनोति । शून्यतात्मतां, ज[1] तिसम्बन्धेन दुःखसम्बन्धेन जराधमतां, जरासम्बन्धेन मरणधमतां, रूपिसंनिदर्शनप्रतिघसम्बन्धेन प्रदेशतां, मूर्ततां [ ता ] मनुमिनोति । [ 8 ] सास्रवसम्बन्धेन सदुःखतां अनास्रवसम्बन्धेन अदुःखतां। संस्कृतसम्बन्धेन उत्पादव्ययस्थित्यन्यथात्वधम॑ताम् । इत्येवं भागीयं धर्मतो[s]नुमानं वेदितव्यम् ।
1. Photo indistinct, letters illegible.

Page #161

20
Srāvakabhūmi हेतुफलतोऽनुमानं कतमत् । यद्धेतुना फलस्य, फलेन वा हेतोरभ्यूहनम् । तद्यथा गत्या देशान्तरप्राप्तिमनुमिनोति, देशान्तरप्राप्त्या गतिम् । [1] राजा [T] राधने [ न ] महाभिसारलाभम् । महाभिसारलाभेन राजा [T] राधनम् । सुकृतसम्पन्नकान्ततया महाधनधान्यलाभम् । महाधनधान्यलाभेन सुकृतकन्तिता, प्राक्तनेन सुचरितदुश्चरितेन सम्पत्तिविपत्ती, सम्पत्तिविपत्तिभ्यां प्राक्तनसुचरितदुश्चरितं [ ते ] । प्रभूतभोजनेन तृप्ति, तृप्त्या प्रभूतभोजनम् । विषमभोजनेन व्याधि व्याधिनां विष [ 2 ] मभोजनं। ध्यानेन वैराग्यं, वैराग्येन [ ण ] ध्यानं । मार्गेण श्रामण्यफलम् । श्रामण्यं फलेन मागं । इत्येवंभागीयं हेतुफलतो[s]नुमानं वेदितव्यम् । इदमुच्यते अनुमानम् ।
आप्तागमः कतमः । यत्सर्वज्ञभाषितम्। ततो वा श्रुत्वा तदनु धर्म वा [। ] स पुनस्त्रिविधो द्रष्टव्यम् [ द्रष्टव्यः ] । प्रवचनाविरोधतः । संक्लेशप्रतिपक्षतः । लक्षणाविरो [3] धतश्च ।
प्रवचन[7] विरोधः कतमः । यः श्रावकभाषितो वा बुद्धभाषितो वा सूत्रान्तः परम्परागतः । तत्र यो धर्माविरोधः । अर्थावबोधः [ अर्थाविरोधः ।
संक्लेशप्रतिपक्षः कतमः। यो धर्मो भाव्यमानः रागविनयाय सम्व [ संव] तते । द्वेषविनयाय मोहविनयाय । सर्वक्लेशोपक्लेशविनयाय सम्व [ संव ] र्तते ।।
लक्षणाविरोधः कतमः । लक्षणविरोधविप[4]र्ययेण लक्षणाविरोधो द्रष्टव्यः । लक्षणविरोधः कतमः [1] यथापि तदसति लक्षणे सल्लक्षणं समारोपयति । तद्यथा आत्मा वा. सत्त्वो वा, जीवो वा, जन्तुळ इत्येवमादि। शाश्वतो वा उच्छिद्यते । रूपी वा अरूपी वेत्येवमादि च । सति लक्षणे ए [ ऐ] कान्तिको अनैकान्तिकतां व्यवस्थापयति । तद्यथा अनित्याः सर्वसंस्काराः, दुःखा [:] [5] सर्वसास्रवाः, सर्वधर्मा अनात्मानः [1] अयञ्च एकत्वं [ एकत्यं ] नित्यं व्यवस्थापयति । एकत्यमनित्यं, [ एकत्यं ] दुःखं व्यवस्थापयति एकत्यम ( त्यं ) मुदश्च । एकत्यमात्मेति व्यवस्थापयति ], एकत्यमनात्मा [1] तथा यान्यव्याकृतवस्तूनि भगवता व्यवस्थापितानि । एकान्तेन तेषां व्याकरणं । पर्येषते । व्याकरणतश्च व्यवस्थानं प्रत्येति । अने[ नै ]कान्तिकमप्ये[ प्यै ]कान्तिकेन। व्यवस्थापयति। तद्यथा, सर्वस्यां सु [6] रवायां वेदनायां रागो न शेत इति । सर्वस्यां दुःखायां द्वेषः। सर्वा सुखा वेदना सास्रवा एकान्तेन सुखेति । सांचेतनीयस्य कर्मणः। एकांशेन दुःखमेव विपाकं प्रतिसंवेदयतीत्येवमादि । सति लक्षणे यदविशिष्टलक्षणं तदविशेषतो व्यवस्थापयति । यद्वा विशिष्टलक्षणं तदविशेषतो व्यवस्थापयति । तद्यथा यत्संस्कृते [7] विशिष्टलक्षणं तदसंस्कृते[s]पि व्यवस्थापयति । [ एवं भावे विशिष्टलक्षणं त.. [ अभावे च ] तदपि

Page #162

21
Appendix-III व्यवस्थापयति ] | यथा संस्कृतासंस्कृते एवं रूपिष्वरूपिषु, सनिदर्शनेष्वनिदर्शनेषु, शप्रतिघेष्वप्रतिघेषु, सास्रवेष्वनास्रवेषु इत्येवमादि यथायोगं वेदितव्यम् । सत्येवं लक्षणे अहेतुपतितं, हेतुफलतः लक्षणं व्यवस्थापयति । तद्यथा सुचरितस्यानिष्टफलं [ -निष्टं फलं ] दुश्चरितस्येष्टं [। ] दुराख्याते धर्मवि [ 8 ] नये मिथ्याप्रतिपत्तितो विशुद्धि, स्वाख्याते धर्मविनये सम्यक्प्रतिपत्तितः । संक्लेशं व्यवस्थापयति । अपरिनिष्पन्ने लक्षणे प्रज्ञप्तिवादेन परिनिष्पन्नं लक्षणम् । प्रज्ञप्तिवादेन व्यवस्थापयति । तद्यथा निरभिलायेषु सर्वधर्मेषु । अभिलापतः परमार्थव्यवस्थानम् । इत्येवंभागीयो लक्षणाविरोधो वेदितव्यः । तद्विपर्ययेणाविरोधः । 2A-10[1] अयमुच्यते लक्षणाविरोधोयमुच्यते आप्तागमः [1]
यदा स्वलक्षणतः सिद्धाः सर्वधर्मा व्यवस्थापिताः स्वस्माद्धमंतायां केन कारणेन साध्यस्यार्थस्य प्रसिद्धये प्रतिज्ञ [T] क्षिप्ता [?] यावदेवाभिरुचि [ : ] तस्यार्थस्य परि [2] दीपनार्थं [1] केन कारणेन हेतुरुपसंह्रियते। यावदेव दृष्ट[ ]वस्या श्रिया [ दृष्टावस्थाश्रयो ?] युक्त्या तस्मिन्नेव प्रतिज्ञ [1] ते[5]र्थे परिग्रहणार्थम् । केन कारेण दृष्टान्त उपसंह्रियते । यावदेव तस्या एव युक्तेदृष्ट[T]वस्थाश्रयसन्दर्शनार्थम् । केन कारणेन सांरूप्यं वैरूप्यं प्रत्यक्षमनुमानमाप्तागमश्चोपसंह्रियते [न्ते ] यावदेव तयोरेव हेतूदाहरणयोविरो [3] धावि रोधपरिदीपनार्थं । स पुनर्विरोधो द्वाभ्यामाकाराभ्याम्वे [ भ्यां वे] दितव्यमैनेकान्तिकत्वेन च साध्यसमत्वेन च । अविरोधः। द्वाभ्यामेव कारणाभ्यां वेदितव्यः। ऐकान्तिकत्वेन साध्यविशेषेण च यत्र च विरोधः । न तत्प्रतिज्ञ [1] सिद्धो न प्रमाणीक्रियत इति । कृत्वा न प्रमाणं यत्र त्वविरोधः तत्प्रतिज्ञ [ ] सिद्धो [ द्धौ ] प्राणीक्रियत इति कृत्वा प्रमा [4] णमित्युच्यते । इदमुच्यते वादाधिष्ठानं ॥ 0॥
. वादालङ्कारः कतमः [1] सपञ्चविधो द्रष्टव्यः। तद्यथा स्वपरसमयज्ञता। वाक्करणसम्पन्नता । वैशांरचं स्थैर्य, दाक्षिण्यं च ।
स्वपरसमयज्ञता कतमा। यथापीहैकत्यस्य । यो धर्मविनयः। अभिरुचितो भवत्यस्याभिप्रेतः । तत्र शास्त्रसमये सिद्धान्ते पाठतो, वृति [ °त ],श्रवण [5] तः, चिन्तनतः, परिपाकतः, प्रतिपत्तितश्च । कृतकुशलो भवति । कृतभाष्यः, कृतविद्यः [1] यो वा पुनर्धर्मविनयः नाभिप्रेतो भवति । नाभिरुचितः । तत्र परशास्त्रे, परसमये, परसिद्धान्ते पाठतो, वृति [त्ति [ तः, श्रवणतश्चिन्तनतः, परिपाकतो, नो तु प्रति
1.
A seperate hand adds this in a footnote; photo indistinct, letters illegible.

Page #163

22
Śrāvakabhūmi पत्तितः कृतकुशलो भवति । कृतभाष्यः कृतविद्यः । इयमुच्यते। स्व [ 6 ] परसमयज्ञयता [ परसमयज्ञता ]।
वाक्कारणसम्पन्नता कतमा । यथापीहैकत्यः शब्देन वक्ता भवति । नापशब्दैः । शब्दः कतमः [। ] पञ्चभिर्गुणैर्युक्तो वेदितव्यः। अग्राम्यो भवति । लघुर्भवति । तेजस्वी भवति । सिद्धो भवति । स्वर्थश्च भवति । कथमग्राम्यो भवति । कुदेशराष्ट्रकुजनपदभाषावर्जनतया । कथं लघुर्भवति । लोकप्रतीत-युक्तत [7] रभाषाप्रयुक्ततया । कथमोजस्वी भवति । यस्यार्थे कथा विप्रकृता भवति । तस्यार्थस्य सिद्धये सुप्रयुक्तबलवत्तया [1] कथं सम्बन्धो [ सिद्धो ] भवति । पौर्वापर्येण धर्मार्थविशिष्टतया [1] कथं स्वर्थो भवति । अस्त्युदयं निःश्रेयसं चारभ्याविपर्यस्ततया [1]. तच्चैवं शब्दवादिनः नवभिराकारैः सम्पन्नम्वा [क् ] करणं वेदितव्यम् । अनाकुलं [8] असंरब्धम् । गमकं पितं [ ? ]। अर्थयुक्तं कालेन स्थिरं दीप्तं प्रबन्धं द्धं ] च । तदेतत्सर्वमभिसमस्य वाक्करणसम्पदित्युच्यते । इयमुच्यते वाक्करणसम्पत् ।।
वैशारधं कतमत् । यथापीहैकत्यो बहुनैकायिकायामपि पर्षदि विचित्रनैकायिकायामपि उदार [ 2B-10 ] [ 1] नैकायिकायामपि अनवष्ट [ द्य] नैकायिकायामपि सभ्यनकायिका[ या ]मपि []] [ अत्रान्तरे अपाण्डुमुखः ] । अलीनचित्तः। अदीनचित्तः असंस्विन्नगात्र[]भग्नपराजितः परापृष्ठीकृतो निगृहीतः तस्मात्कथात्यागो निग्रहस्थानमित्युच्यते। कथासादः कतमः [1] यथापि तद्वादी परवादिनाभिभूतः । अन्येनान्यं प्रतिसरति । बहिर्धा वा [2] कथामुपनयति । कोपश्च द्वेषञ्च मानं च म्रक्षं चाघात• चाक्षान्ति चाप्रत्ययञ्च प्राविष्करोति । तूष्णीभूतो वा भवति मद्गुभूतः [1] स्रस्तस्कन्धः । अधोमुखः प्रध्वान [प्रध्वस्त ] परमः । ।
निष्प्रतिभानः [1] क्रथमन्येनान्यं प्रतिसरति । पूर्विकां प्रतिज्ञ[1]मुत्सृत्य [7] न्यां प्रतिज्ञ [T] मालम्बते । पूर्वकं हेतुमुदाहरणं । सारूप्य नै [ वै] रूप्यं प्रत्यक्षमनुमानमाप्तागममुत्सृज्यान्यमाग[3]ममालम्बते । कथम्ब [ कथं ब ]हिर्धा कथामुपनयति । विप्रकृतां कथामुत्सृज्य या अन्नकथा, पानकथा, राजकथा चौ [ चौ] रकथा, वीथीकथा, वेश्याकथा-इत्येवंभागीयाः कथा विप्रकृता याः [ या ] कथा बहिर्धा कथेत्युच्यते । तामुपनयति ।
अतिक्रमोत्तरवाचं कथं को प्राविष्करोति । पारुष्यासभ्यवादेन प्रतिवादिनमवसाद[4]यति ।
कथं द्वेषं प्राविष्करोति । प्रतिकर्तव्यतावादेन प्रतिवादिनमभियोजयति ।

Page #164

Appendix-III
23 कथं मानमाविष्करोति । हीनज[1]तिगोत्रकुलादिवादेन प्रतिवादिनं पन्सयति [ ?]।
कथं प्रक्षमाविष्करोति । प्रतिच्छादितदुश्चरित उद्भावनावादेन प्रतिवादिनं
चोदयति ।
कथमाघातं प्राविष्करोति । वधकः प्रत्यर्थिक [ ] प्रत्यमित्रवा[5 ]देन प्रतिवादिनमाक्षिपति ।
कथमन्ति [ कथमक्षान्ति ] प्राविष्करोति । वैरनिपातनवादेन प्रतिवादिनं तजयति ।
कथमप्रत्ययं प्राविष्करोति । भिन्नचारित्रवादेन प्रतिवादिनं प्रतिक्षिपति । कथं तूष्णीभूतो भवति । वाक्कर्मसंकोचतः। कथं माभूतो भवति [1] स न ष्ट [ वचन ] स्य संकोचतः । कथं त्रस्तस्कन्यो भवत्यधोमुखः [1] कायकर्मधैर्यसंकोचतः । कथं प्रध्वान (ध्वस्त ) परमो भवति निष्प्रतिभानः ।
प्रतिभानसंकोच ] [ तः । ] इत्येवं भागीयैस्त्रयोदशभिराकरैः कथासादो वेदितव्यः ।
___द्वाभ्यां पूर्वकाभ्यां विक्षेपप्रतिपत्ति [6 ]तः, सप्तभिर्मध्यैमिथ्याप्रतिपत्तितः, चतुभिः पश्चिमैः अप्रतिपत्तितः । अयमुच्यते कथासादः निग्रहस्थानम् ।
कथावशेषः कतमः । नवभिर्दोषैर्दृष्टा कथा कथादोष इत्युच्यते । नवदोषाः कतमे [1] तद्यथा आकुलम्ब [ आकुलं व ] चनं, संरब्धम् । अ[ त्य ममकम् । अमितं [1] अनर्थयुक्तम् । अकालेन अस्थिरम् अदीप्तं अप्रबुद्धं [7] च वचनम् ।
. आकुलम्ब [आकुलंव] चनं कतमत् । यदधिकारमुत्सृज्य विचित्रकथाप्रतानम् । संरब्धवचनं कतमत् । यत्कोपोद्धतं द्रवोद्धतं च । व्यगमकं वचनं कतमत् । यदधिकं पुनरुक्तार्थं न्यूनाथं च । अनर्थयुक्तं वचनं कतमत् । तद्दशाकारं द्रष्टव्यम् । निरर्थकम् । [8] अपायकम् । युक्तिभिश्च साध्यसमम् । अतिच्छलोपसंहितञ्च । अर्थानुपलब्धितः असत्यत्वार्थः अने [ ने] कान्तिकतः, साधनस्यापि साध्यतः, अयोनिशो मध्यसर्ववादानुगतश्च । अकालवचनं कतमत् । यत्पूर्वम्व [ यत्पूर्वं ब ]क्तव्यं पश्चा [ दभिहितं । पश्चाद्वक्तव्यं पू] वमभिहितम् । अस्थिरवचनं कतमत् [अत्रान्तरे पाण्डुमुखः], अपाण्डुमुखः, अगद्गदस्वरः, अदीनवाक्यः ।

Page #165

24
Śrāvakabhūmi 2A-B, [ 1 ] वाचमुदाहरति । इदमुच्यते वैशारद्यम् [1]
स्थैर्य कतमत् । यथापीहैकत्य [:] काल[ माग ]म्य अत्वरमाणो वाचं भाषते । न त्वरमाण इदमुच्यते स्थैर्यम् ॥
दाक्षिण्यं कतमत् । यथापीहैकत्यः सू[सु]रतो भवति । पेरषामविहेठनज [1] तीयः । [सु ] समाशूरता [2 ] नां सू [ सम सुरतानां ? ] रतभूमिः । तामनभिवृत्त्य परचित्तानुवर्ती वाचं भाषते । तच्च कालेन भूतेन अनर्थोपसंहितेन [ शै ] क्षेन इदमुच्यते दाक्षिण्यम् ॥
अस्य खलु पञ्चविधस्य वादालंकारस्य एवं विप्रकृतस्य सप्तविंशतिरनुशन्सा [शंसा ] बेदितव्या [:]। कतमे सप्तविंशतिः। संस [ म ? ] न्त [स्त ? ] तरो भवति । पर्षत्स्व [ पषत्सु स्व ] परसम [3] यदोषज्ञे [1] भवति । स्वसमयविशेषज्ञ [1] भवति । अनाभिनिविद्यो [ विद्यो ] भवत्ययुक्तरागी शास्त्रपरिग्रहे अनेयो भवति । स्वकाद् धर्मविनयात्परेणोक्त आशुतरं प्रतिपद्यते। परेणोक्तमाशुतरमुद्गृह्णाति । परेणोक्ते आश्रु [ शु ] तरमुत्तरं प्रतिपद्यते । वाग्गुणेन पर्षदं रंजयति । तद्विध्या[द्या]धिमुक्त जं [श्च ] [ अत्रान्तरे इत्यादि उपरिप-]] सुनिरुक्तमर्थादव्यंजनं करोति । [ 4 ] अव्यथितो भवति । कायेन अव्यथितो भवति । पर वा सज्जते । वदतः न प्रतिभानं पर्यादीयते । न काय [ : ] का[क्ला]म्यति न स्मृतिर्मुष्यति । न चित्तमुपहन्यते । न कण्ठं [ : ] क्षिणोति । विस्पष्टं विज्ञेयं भवत्यस्य भाषितम् । आत्मानुरक्षी स्वयं न कुप्यति । परचित्तानुवर्ती परं न कोपयति । प्रतिवादिनश्चित्तमभिप्रसादयति । अवैर [5] सम्पन्नत्तिनी प्रतिपदं प्रतिपन्नो भवति । दिग्विदिक्षूदारो वर्णकीत्तिशब्दश्लोको [5]भ्युद्गच्छति । महाचार्यो महाचार्य इति संख्या गच्छति । विशिष्टशब्दो भवति लोके [1] तद्यथा कामोपभोगी मणिशुक्तिवैडूर्याव्यापूतैहर्षकटककेयूरादिभिराभरणैरत्यर्थ भासते। तमभिविनोदयते । एवमेव वादी एभिः [6] सप्तविंशति [ भि ] रनुशंसैः प्रत्यात्मिकेन पञ्चविधेन वादालंकारेण भाषति [ते ] तपति विनोदयते । तस्माद् वादालङ्कार इत्युच्यते। अयमुच्यते वादालङ्कारः॥ 0॥
__ वादविहनः कतमः । स त्रिविधो द्रष्टव्यः कथात्यागः, कथासादः, कथा. दोषश्च [1]
कथात्यागः कतमः [1] इह वादी त्रयोदशाकारया वाग्वि[6]ज्ञप्त्या प्रतिवादिनं विज्ञापयन् कथां परित्यजति । त्रयोदशाकारा वाग्विज्ञप्तिः कतमा । तद्यथा
1. Litters indistinct, added by a sperate hand.

Page #166

Appendix-11
25 अल्पा ध्रुवसमा ध्रुवा द्रवा सुपरीक्षितं सम [ सुपरीक्षितसमं ] सुपरीक्षितम्वा [ तंवा ] तव अयुक्तमपयुक्तम्वा [क्तं, वा ] असंहितं समसहितम्वा [ असमवहितं वा ], तत्र निगृहीतो वा यद् वाद ( यो ) बादः प्रतिष्ठितो वा युष्मद्वाद एतावन्मे अत्र प्रति[प्रतिदाति उत्तरि वा पुनः संचिन्त्य पक्ष्य [1] [7] मि।
____ अलमस्त्येतावच्च पुनः कथं करिष्यामीति । अनया त्रयोदशाकारया वाग्विज्ञप्त्या प्रतिवादिनं विज्ञ [1] पयन् । विप्रकृतांकथम्परित्यजति [कथां परित्यजति ] । तस्याश्च परित्यागाज्जितो भवति अवज्ञात्म [. . . . . . ."] प्रतिज्ञ [1] तं ॥1
1.
MS. Leaf hereafter is indistinct and illegible.

Page #167

चतुर्थ परिशिष्टम्
APPENDIX IV परमार्थगाथाव्यवस्थान-आभिप्रायिकार्यगाथाव्यवस्थान-शरीरार्थगाथा
व्यवस्थानानि (चिन्तामयीभूमिगतपाठानुसारतः) SANSKRIT TEXT OF PARAMĀRTHĀGĀTHÁVYAVASTHÂNA. ABHIPRĀYIKĪGĀTHĀVYAVASTHANA
AND SĀRĪRĀRTHAGĀTHAVYAVASTHANA.
धर्मप्रविचयः कतमः । स द्विविधो द्रष्टव्यः । सूत्रार्थप्रविचयतः । गाथार्थप्रविचयतः । तत्र सूत्रार्थप्रवितयम्वस्तुसङ्ग्राहण्यां बोधिसत्त्वपिटकोपपा[ वा ]द च विस्तरेण वक्ष्यामि । गार्थार्थप्रविचयः पुनस्त्रिविधो द्रष्टव्यः। परमार्थगाथाव्यवस्थानतः। आभिप्रायिकार्थगाथाव्यवस्थानतः । शरीरार्थगाथाव्यवस्थानतश्च ॥
स्वामी न विद्यते कश्चिन्न कर्त्ता नापि वेदकः । धर्माः सर्वेऽपि निश्चेष्टाः अथ चेद् वर्तते क्रिया ॥1॥ द्वादशैव भवाङ्गानि स्कन्धायतनधातवः। विविच्य सर्वाण्येतानि पुद्गलो नोपलभ्यते ॥ 2 ॥ शून्यमाध्यात्मिकं सर्व शून्यं सर्वं बहिर्गतम् । न विद्यते सोऽपि कश्चिद्यो भावयति शून्यताम् ॥ 3 ॥ आत्मैव ह्यात्मनो नास्ति विपरीते न कल्पयेत् । नैवेह सत्त्व आत्मा वा धर्मास्त्वेते सहेतुकाः ।। 4 ।। क्षणिकाः सर्वसंस्काराः अस्थितानां कुतः क्रिया। भूतिर्येषां क्रिया सैव कारकं सैव चोच्यते ॥ 5 ॥ चक्षुः पश्यति नो रूपं श्रोत्रं शब्दां [ दान् ] शृणोति न [ नो]। ध्राणं जिघ्रति नो ग्रन्धां [ धान् ] जिह्वा नास्वादयेद्ररसां [ सान् ] ॥6॥ कायः स्पृशति न स्प [5] न्मिनो धर्मान्न कल्पयेत् । नास्ति चैषामधिष्ठाता प्रेरको विद्यते न च ॥7॥ न परो जनयत्येनं स्वयं नैव च ज [1] यते । प्रतीत्य भावा जायन्ते निष्पुराणा नवा नवा [:] [1] 8॥

Page #168

Appendix-iy न परो नाशयत्येनं स्वयं नापि च नश्यति । प्रत्यये सति ज [1] यन्ते ज [1] तकाः स्वरसभंमुरा [॥] 9 ।। पक्षद्वये निश्रिता हि जानता उपलभ्यते [भ्यन्ते । प्रमत्ता विषयेष्वे [6] व मिथ्या चोच्चलिता [:] पुनः ।। 10 ॥ मोहेनापहतास्ते चैव मिथ्या उच्चलितास्तु ते । तृष्णयापहतास्ते तु प्रमत्ता विषयेषु ये ॥ 11 ॥ सहेतुकत्वाद्धर्माणां दुःखस्येह तथैव च । मौलं क्लेशद्वयं कृत्वा द्वादशांगो द्विधा कृतः ॥ 12॥ स्वयं कृता क्रिया नैव तथा परकृता न च । परः क्रियां न कारयति व च नास्ति क्रिया पुनः ॥ 131 नाध्यात्म न बहिर्धा च नान्तराले तयोरपि । अनुत्पन्नो हि संस्कारः कदाचिदुपलभ्यते ॥ 1411 उत्पन्नो[5]पि च संस्कारः तेनासौ नोपलभ्यते । अनागतं निनिमित्तं अतीतं च विकल्प्यते । 151 कल्प्यते लु भूतं च नानुपरं नैव च मोहयेत् ।। न परो मोहयत्येनं न च मोहो न विद्यते ॥1॥ जयोनिशो मबस्कारो [ रः ] सम्मोहो ज [1] पते सप। अयोनिशमनस्कारो नासंमूढस्य ज[1] यते ॥ 17 ।। पुण्या अपुण्या आनिज्य [ पुण्यापुण्यानिळ्या ] संस्कारास्त्रिविधा मताः । विविधं चापाथिर्क कर्म सर्वमेव संगतं । प्रभंगुरा वर्तमाना अतीता म क्वचित्स्थिता [:]॥18॥ अज [1] ताः प्रत्ययाधीनाः चित्तं चास्यानुवर्तकम् । आत्यन्तिकः संप्रयोगो विप्रयोगस्तथैव च ॥ 19 ॥ न च सव्वं हि सर्वस्माच्चित्तं चोपगम्यते। तस्मिन स्रोतस्यविच्छिन्ने सदृशासदृशे पुनः ॥ 20॥ आत्मदृष्यनुसारेण [2 ] संवृतिः क्रियते त्वियं । भिद्यते. रूपकायश्च नामकायोपि नश्यति ॥ 21 ।। स्वयं कृतोपभागश्च परत्रेह निरुध्यते । पौर्वापर्येण जन्यत्वान्सहेतुफलप्रं [ सं ] ग्रहात् ॥ 22 ॥

Page #169

28
रत्येहः
नहि
Śrāvakabhumi
स एव च कर्त्ता वेत्ता च अन्योवेति न कथ्यते । हेतुवत्सानुपच्छेदात्सामग्र्या वर्त्तते क्रिया । स्वस्माद्धेतोश्च ज [ 1 ] यन्ते कुर्व्वन्ति च परिग्रहः [ हम् ] ॥ 23 ॥
प्रपश्चाभिरतिर्हे [3] तुः तथा कर्म शुभाशुभं । सर्वबीजे [[] विपाकश्च इष्टानिष्टं तथा फलं ॥24 ॥
सर्वबीज [जे] विपाके हि ज [T]यते आत्मदर्शनं । प्रत्यात्मवेदनीयो [s] सो अरूपी अभिदर्शनः ॥ 25 ॥ कल्पयन्त्यन्तरात्मानं तं च बाला अज[[]]नकाः । आत्मदर्शनमाश्रित्य तथा बहुव्यश्च दृष्टयः ॥ 26 ॥
पिण्डग्राहात्सबीज [1] च पूर्वाभ्यासात्सहायतः । श्रवणादनुकूला [4] च जायते आत्मदर्शनं ॥ 27 ॥
मोहस्तत्प्रत्ययश्चैव अध्यात्ममुपज[[]यते । अनुग्रहो [S] भिलाषश्च बहिः सहोपमायितं ॥ 28 ॥ यतो विभेति लोको[5]यं तन्मोहात्संहरत्यसी । पूव्वं निवेशनं कृत्वा तेनोपैति प्रपञ्चितं ॥ 29 ॥
यत्तन्तिवेशनं कृतं तदार्या दुःखतो विदुर [:] ।
येन दुखिता [:] सदा बालाः क्षणमात्रा [5] नुपयमितो नहि ॥ 30 ॥ वैषम्यपरिगतं चित्तमाचिनोति दुःखं तथाविधं । यदाचित्तं भवति बालानामहंकारसुखदुःखप्रत्ययं ॥ 31 ॥ यत्र सक्ताः सर्वबालिशा: सत्काम [य] हतिकुंजरो [रः ] | यथा स मोहस्तत्र चाधिकः सर्वभंगः सर्वचेष्टिते तत्परः ॥ 32 ॥ सर्वस्रोतसां विनिर्भेदाय यानि लोके स्रोतान्सि [तांसि ] विषयाणि । नैतदग्निर्न वायु [6] भास्करो विशोषयेत् ॥ 33 ॥
अन्यत्र धर्मचर्यया दुःखी दुःखितो [[ ]हमस्मीत्यात्मानं । सुखितो वा पुनर्दुःखं व्यवस्यति परिकल्पो [ल्पः ] ॥ 34 ॥ दृष्टिसमुत्थापनः [] स तस्माज्जातस्तज्जनयत्यपि । सहोत्पन्न निरुद्धं हि क्लेशैः क्लिष्टं मनः सदा ॥ 35 ॥ न तदुपद्यते पश्चाच्छुद्धमन्यन्न [7] ज [1] यते । तच पूर्व्वसमं क्लिष्टं क्लेशेभ्यो मुक्तमुच्यते ॥ 37 ।।

Page #170

29
Appendix-IV यत्क्लिष्टं तदिहात्यन्ताच्छुद्धं प्रकृतिभास्वरं । न चेह शुध्यते कश्चित्कुतश्चिद्वापि शुद्ध्यति ।। 38 ।। सर्वबीजसमुद्धातात्सर्वक्लेशपरिक्षयात् । तत्रैव चास्य संक्लेशो द्विधा भिन्नं प्रदर्शितं ।। 39॥ प्रत्यात्मवेदनीयत्वाद्दुःखमात्रपरिक्षयात् । तच्चैव निः प्र [निष्प्र] पञ्चत्वात्सर्वथा न प्र [8] पश्चयेत् ॥ 40 ॥ प्रवाहो [हः] पुद्गलाख्या स्याद्धर्मसंज्ञ[1] च लक्षणः । न चेह कश्चित्संसर्ता निर्यात्यपि न कश्चन ।। 41 ॥
.
तत्र आभिप्रायिकार्थगाथाव्यवस्थानतः
अथ खलु ब्रह्मा सहां पतिर्येन भगवांस्तेनोपसंक्रान्त
उपसंक्रम्य [1] भगवतः पादो शिरसा ॥ वन्दित्वा एकान्ते न्यषी [८] 'देकान्ते निषण्णो ब्रह्मा सहांपतिर्भगवन्तं गाथाभिर्गीतेन प्रश्नं पृच्छति स्म ।
शिक्षासु पारमिप्राप्तः स न स श य नाशकः [संसाराशयनाशकः] । शिक्षा प्रब्रूहि मे पृष्टो या च शिक्षा सुशिक्षणा ॥1॥ अधिशीलमधिचित्तं च अधिप्रज्ञश्च मारिष । तिस्रः शिक्षाः समासेन शृणु या तासु शिक्षणा ॥ 2 ॥ भवेत्येतं गम [2] पन्नश्चतः स्थितिसुखान्वितः। चतुर्षु चतुरांकारज्ञ [1] नशुद्धः सदा भवेत् ॥ 3 ॥ सुप्रतिष्ठितमूलः स्याच्चित्तस्योपशमे रतः । संयुक्तो [5] विसंयुक्तो [5]थ दृष्ट्यार्यपापया ॥4॥ आदिशुद्धे ध्यानरतः सत्ये च कुशलो भवेत् । उत्पादयेद्वर्ज [ध] येद् बृहयेत्सत्यमेव च ॥5॥ मिथ्यालौकिकश्रावकः प्रत्येकबुद्धगतयश्चतस्रः पुनः । पुनर्मिथ्यालौकिकशैक्षा गतयः [3] चतस्रः । पूर्वे वर्जयेदुत्तरे समुदानयेत् ॥7॥

Page #171

30
Srāvakabhūmi शिक्षापदेषु विद्यन्ते चतस्रो गतयस्त्रिषु । वर्जयित्वा द्वे गती द्वे गती समुदानयेत् ॥ 8 ॥ द्वे द्वे प्रत्युपस्थाने एका निर्वाणगामिनी। अनुपूर्वोपनिषदभिन्नासंभिन्नभाविता ॥9॥ निष्कोकृत्यो भवेदादी पश्चाच्च सुखितो यतः । आद्य [1]सौ सर्वशिक्षाणां यत्र शिक्षेत पण्डितः ॥ 10 ॥ यती विशोधयेज्ज्ञ [T] नं शुभो [4] त्पत्तिसुखान्वितः । मध्यासो सर्वशिक्षाणां यत्र शिक्षेत पण्डितः ।। 11॥ यतो विशोधयेच्चित्तं प्रपंच च निरोधयेत् । श्रेष्ठासो सर्वशिक्षाणां यत्र शिक्षेत पण्डित [:] || 12 ॥ अशुभगामिनी प्रतिपत्तथा सुगतिगामिनी।। आभ्यां प्रतिपदुक्तेयं सा च निष्केवला मता ॥ 13 ॥ विशुद्धिगामिनो प्रतिपन्न सर्वात्यन्तगामिनी। प्रतिपदुक्तेयं [5] सापि निष्केवला मता ॥ 14॥ विशुद्धिगामिनी प्रतिपद् या सर्वात्यन्तगामिनी।। श्रेष्ठा प्रतिपदुक्तेयं सा चैवाद्वयकेवला ।। 15 ।। शिक्षेत यो न शिक्षेत उभौ तौ पण्डितौ मतो। शिक्षेत यो न शिक्षेत उभौ तौ बालसम्मतौ ।। 16॥ परिग्रहपरित्यागाद्दौष्ठुल्यापगमात्तथा प्रत्यक्षत्वाच्च ज्ञेयस्य शिक्षादानं त्रिधा भवेत् ।। 17।। सालम्बन। च सूक्ष्मौ [मो] दारि [6] कसहता। साभादानप्राविवेक्यघोष आभोगसंहृता ।। 18 ।। एक एका भवेच्छिक्षा सद्वितीया परा भवेत् । एक [1] स्यात् सतृतीयैव तां बुधः समतिक्रमेत् ।। 19 ।। अभ्रष्टशील. शिक्षासु प्रतिज्ञेयगतो भवेत् । अगहितसामचारः पञ्चस्थानविवर्जितः ।। 20 ।। अनापत्ताथ व्युत्थाता निष्कोकृत्यो[5]थ कोकृती। शिक्षा मार्गयेत्तत्र प्रतिपर्धेत भावतः ।। 21 ।।

Page #172

Appendix-IV प्रत्याख्यानं न कुर्वीत जीवितार्थं न नाशयेत् । प्रतिपत्तौ स्थितो नित्यं प्रवृत्तविनयो भवेत् ॥ 22 ॥ प्रतिज्ञ [T° ] शोधयेत्पूर्वमाजीवमपि शोधयेत् । अन्तद्वयं वर्जयित्वा प्रणिधानं विवर्जयेत् ॥ 23 ॥ अन्तरायकरान्धर्मान्नाभि [श्रये ? ] त्कथंचन । चित्तक्षोभकरान्धर्मानुत्पन्नान्नाधिवासयेत् ॥24॥ नाति [ 8 ] लीनो नातिसृतः सदा सूपस्थितस्मृतिः । मौलसामन्तकैः शुद्धं ब्रह्मचर्य चरेदपि। 25 ।। भवेदारब्धवीर्यश्च नित्यं दृढपराक्रमः । निषेवताप्रमादञ्च पंचा [ङ्] गं सुप्रतिष्ठितं ॥ 26 ॥ भवेत्संछन्नकल्याणः . तथा विवृतपापकः । लूहेन वा प्रणीतेन...
..1 ॥27॥ विजह्यात्क्लेशदौष्ठुल्यं प्रहाणे च रतो भवेत् । मीमान्स( मांस )कः स्यान्निमित्त प्रयोगपरमो भवेत् ॥ 28॥ कुर्याच्च कामवैराग्यं रूपवैराग्यमेव च । सत्याभिसमयं कुर्यात्सर्ववैराग्यमेव वा ॥
दृष्टधर्मे च निर्वाया (णा) तथा उपधिसंक्षयात् ।। 29 ।। [३] तत्र शरीरार्थगाथा व्यवस्थानतः।
पापं न कुर्यान्मनसा [2] न वाचा कायेन वा । किं च न सर्वलोके रिक्तः कामैः स्मृतिमान् । संप्रजनं ( सम्प्रजानन् ) दुःखं न सेवेतानर्थसंहितम् ॥ 1 ॥
इतिगाथा/संहितमिति गाथा ॥
1. MS. Photo indistinct. 2. MS. reads: संहितमिति गाथा; The gatha -portion of the text breaks
off here. The portion hereafter contains verses and commentary,
11

Page #173

पञ्चमं परिशिष्टम्
APPENDIX-V श्रावकभूमिवर्णितविषयानां सूची ANALYTICAL CONTENTS OF THE
ŚRAVAKABHŪMI
प्रथमं योगस्थानम्
पिण्डोद्दानम्-उद्दानम् गोत्रभूमिः-[ स्वरूपम् ]-गोत्रम्-गोत्रस्वभावः । गोत्रव्यवस्थानम्-परिनिर्वाणधर्मकाणां पुद्गलानां परिनिर्वाणाप्राप्तौ चत्वारो हेतवः-अक्षणोपपन्नत्वम्-प्रमत्तदोषत्वम्, आवृतदोषत्व । परिनिर्वाणधर्मकपुद्गलानां परिनिर्णाणप्राप्तौ चत्वारो हेतवः-बुद्धानामुत्पादः, सद्धर्मश्रवणम्, आनुलोमिक . उपदेशः, अनुशासनप्राप्तिः । प्रधानः प्रत्ययः-सद्धर्माधिपतेयः परतो घोषः, योनिशो मनस्कारः
[प्रथमे परिशिष्टै गोत्रभूमिष्टव्या ] । होनप्रत्ययः(i) अत्मसम्मत
मनुष्यत्वम् 5, आर्यायतने प्रत्याजातिः 5, इन्दियैरविकलता 6, आयतनगतः
प्रसादः 6, अपरिवृत्तकर्मान्तता 6। (ii) परसम्पत्-7
बुद्धानामुत्पादः 7, देशितानां धर्माणामवस्थानम् 7. अवस्थितानां धर्माणामनुप्रवर्तनम् 8, परतः प्रत्यनुकम्पा १, कुशलो धर्मच्छन्दः 8, प्रव्रज्या 9, शीलसंवरः 9, इन्द्रियसंवरः १, भोजने मात्रज्ञता 10, जागरिकानुयोगः 10, सम्प्रजानदिहारिता 11, प्राविवेक्यम् 12, निवरणविशुद्धिः 13, समाधिसन्निश्रयः 14, उक्तधर्माणां प्रयोगविवरणम् 15-16। गोत्रस्थस्य पुद्गलस्य लिङ्गानि 16-19। अपरिनिर्वाणधर्मकपुद्गलस्य लिङ्गानि-16-191
तृष्णा-16
तृष्णा 16, निर्वाणाधिममे प्रमादः संवेगानुत्पादश्च 16-17; दुःखापत्राप्यम् 17, चतुःसत्यदेशनानवधानम् 17-18; प्रवज्याभावः 18, कुशलकर्माणि भोगाभिप्रायिकाणि 18-191

Page #174

Appendix-V
स्वरूपम्, अवतारस्वभावः ।
33
गोत्रस्थाः पुद्गलाः 19
गोत्र एव स्थितः 19, अवतीर्णो न निष्क्रान्तः 19-20, अवतीर्णो निष्क्रान्तः २०, मृद्विन्द्रिय: 20 मध्येन्द्रियः 20 तीक्ष्णेन्द्रियः 20-21, रागचरितः 21, द्वेषचरितः 21, मोहचरितः 21, अक्षणोपपन्नः 21, मिथ्याप्रतिपन्न: 21, अमिथ्याप्रतिपन्नः 21, आवृतः 21, अनावृतः 21, दूरे 21, आसन्ने 21 परिपक्वः, अपरिपक्वः, विशुद्धः, अविशुद्धः, उद्दानकारिका ।
अवतारभूमिः
अवतारव्यवस्थानम् -
गोत्रम् अवतारः, विपाकः ( विपक्वीकरणम् ), अवतारः ( अवतीर्णं ) एव भवति विपक्ीकरणमेव च न भवति विपाकोऽपि न भवति, अवतारोऽपि भवति fauratकरणमपि न भवति विपाको न भवति ।
अवतारोऽपि भवति परि [वि] पाकोऽपि भवति अविपक्वोकरणं न भवति अवतारोऽपि न भवति विपक्वोकरणमपि न भवति विपाकोऽपि न भवति । पुद्गलस्यावतारः परिपच्यमानस्य सभागो न भवति । [ प्रथमे परिशिष्टे 'अवतारभूमि:' र्द्रष्टव्या ] |
षड् अवतीर्णाः पुद्गलाः 25
भव्य एव पुद्गल : 25, मृदुकुशलमूलसमन्वागत: 25, मध्यकुशलमूलसमन्वागत: 26, अधिमात्रकुशलमूलसमन्वागत: 26, निष्ठाप्रायोगिक : 26, निष्ठागत: 26, भव्यजातीय:, 26, एतेषां भूमिप्रयोगभेदाद् भेदः - 26-27, 'अवतीर्णानां पुद्गलानां परिनिर्वाणकाल:, 27-28
अवतीर्णस्य पुद्गलस्य लिङ्गानि 28
न सद्यः प्रव्रजति 28-29, न विसंयुक्तो भवत्यपायक्षणगमनीयैः क्लेशे: 29, न चाक्षणेषूपपद्यते 29-30, बुद्धधर्मसङ्घगुणाञ्छ्रुत्वा चेतसः प्रसादमुदारं होमा दीनि च लभते 30, प्रकृत्यैव तीव्रेण ह्रीव्यपत्राप्येण समन्वागतो भवति 30, छन्दिको भवति 30, दृढारम्भो भवति 30, मन्दरजस्कजातीयो भवति 31, असंलीनचित्तोऽधिमुक्तिबहुलो भवति 31, मृद्वादिभेदेनैतेषां लिङ्गानां विभाग : 31-32।

Page #175

34
अवतीर्णाः पुद्गलाः -32
अवतीर्णाः
अवतीर्ण एव न परिपच्यमानो, न परिपक्वो न निष्क्रान्तः परिपक्वो न निष्क्रान्तः, निष्क्रान्तो न परिपक्वः, गोत्रभूमिनिर्दिष्टानां पुद्गलानामिहापि विभागः, उद्दानम् 32 ।
नैद्वकम्यभूमिः - 35
श्रावक भूमि
स्वरूपकथनम् 35, लौकिकेन मार्गेण वैराग्यगमनम् 35-36, लोकोत्तरेण मार्गेण वैराग्यगमनम् 36, तयोः सम्भार: 36-37 [ गणना, तद्यथा गोत्रभूमी
प्रत्ययविषये ] शीलसंवर: 37, प्रातिमोक्षसंवर: 37-38, आचारसमन्वागमः, 38, ईर्यापथाधिष्ठान आचारः 38, इतिकरणीय आचार: 38, कुशलपक्षप्रयोगाधिष्ठान आचारः 39-40, कथं गोचरसम्पन्नो भवति 40, पञ्च भिक्षोरगोचरा: 40, कथमणुमात्रेष्ववद्येषु भयदर्शी भवति 41, कथं समादाय शिक्षते शिक्षापदेषु 41-42
समासार्थ:-42
त्रिविधः शीलस्कन्धः [ संवरः ]
अविप्रणाशलक्षणः स्वभावलक्षणः, स्वभावगुणलक्षणश्च 42-44 ।
अपरः पर्यायः - 44,
समादत्तशीलता, नैर्याणिकशीलता शीलभावना च 44, शीलसम्वरो दशभिराकारैविपन्नो भवति 44-45 ।
शीकम् – 45-51–
आदित एव दुर्गृहीतं भवति 45-46, अतिलीनं भवति 46, अतिसृतं भवति 46, प्रमादकौसीद्यपरिगृहीतं भवति 46, मिथ्याप्रणिहितं भवति 47, आचारविपत्त्या परिगृहीतं भवति 47, आजीवविपत्त्या परिगृहीतं भवति 47-49, अन्तद्वयपतितं भवति 49-50, अनैर्याणिकं भवति 50-51, शीलाभ्यसनं शीलविपत्तिश्च 51
शीलसम्पत्तिः - 51-55
शीलमूलम् 51-52, शीलालङ्कारः 52, शीलानुलेपनम् 52, शीलगन्ध : 52, शीलसुचरितम् 52-53, शीलसम्वरः 53, एतेषां विस्तरशो वैशिष्य( = कारण ) कथनं च 53-55, शीलसम्वरस्य परिशोधना 55-58।

Page #176

इन्द्रियसंवरः 63-71
Appendix V
परिशुद्धस्य शीलसम्वरस्य दशानुशंसा
अविप्रतिसारं लभते यावद्विमुच्यते – 59-63
विप्रतिसारण भद्रकं मरणं भवति 60, कल्याणो वर्ण: यशः शब्दश्लोकोनिश्चरति 60-61, सुखं स्वपिति सुखं प्रतिबुध्यते 61, सुप्तोऽपि देवानां रक्ष्यो भवति 61, न शंकी भवति 61, बधकानां रक्ष्यो भवति 61, यक्षाणां रक्ष्यो भवति 61, अल्पकृच्छ्रेण धर्मेण परतो लामं लभते 61-62, शुद्धत्वाच्छीलस्य यथेच्छं देवानां सभागतायामुपपद्यते 62, अत्यन्त निष्ठनिर्वाणमधिगच्छति 62-63 I
समासार्थः, 71-72
35
:
उद्दानम् 63-64, इन्द्रियैर्गुप्तद्वारो विहरति 64, आरक्षितस्मृतिर्भवति 64-65, निपकस्मृतिर्भवति 62-66, स्मृत्यारक्षितमानसों भवति 66, समावस्थावचारको भवति 66-67, न निमित्तग्राही भवति नानुव्यञ्जनग्राही 67-69, ये धर्मा अनुस्रवन्त्येव चित्तं तेषां संवराय प्रतिपद्यते 67, अकुशलधर्माः 69, कथमेते चितमनुस्रवन्ति 70-71।
केन संवृणोति 71, कुतः संवृणोति 71, कथं संवृणोति 71-72; का पुनः 72
पुनरपरः समासार्थ: 72-75
संवरोपायः, संवरणीयं वस्तु, संवृतिश्च 72, प्रतिसंख्यानबलसंगृहीत इन्द्रियसम्बर : 72-73, भावनाबलसंगृहीत इन्द्रियसम्वरः 73, भोजने मात्रज्ञता ( विस्तरविभागः ) 73-74, प्रतिसंख्यायाहारमाहरति 74-75 ।
तत्र त्रय आदीनवाः - 75-83 ।
परिभोगान्वयः 75-76, विपरिणामान्वयः 76-78, पर्येषणान्वयः ( षड्विध:समुदानना - आरक्षा-स्नेहपरिभ्रंश अतृप्ति-अस्वातन्त्र्य - दुश्चरितकृतः ) 78-81, आहारस्यानुशंसमात्रा 81, आहारनि: सरणार्थमेव पुत्रमान् धर्ममाहारमाहरति 81-82, कत्तमेराकारैः परिशुद्धोऽनवचत्वार आहाराः 84-85 [ द्य आहार:, 83-84।

Page #177

36
श्रावकभूमि आहरति-85-93
न द्रवार्थ न मण्डनार्थ न विभूषणार्थं 85-88, यापनायै 89-91, जिघत्सोपरतये 91, ब्रह्मचर्यानुग्रहाय 91, पौराणां च वेदनां प्रहास्यामि नवाश्च नोत्पादयिष्यामि इति 91-92, यात्रा मे भविष्यति वर्णं सुखं चानवद्यता च स्पर्शविहारताचेति 93, समासार्थः 93, कथं परिभुक्ते 93, प्रतिपक्षपरिगृहीतं-93-94, अन्तद्वयनिवजितं-94, ब्रह्मचर्यानुग्रहाय-94, अपरः समासार्थः, भोजनमभोजनश्च, 94-95, एतत् कथं प्रतिक्षिप्तं 45, पूर्वरात्रापररात्रं जागरिकानुयोगः 97-98, अत्रप्रयुक्तशब्दानां तात्पर्यविवेचनम् 98-99, चक्रमनिषद्याभ्याभावरणोयेभ्यो धर्मभ्यश्चित्तं परिशोधयति 99.105, दक्षिणेन पार्श्वेन शय्यां कल्पयति 105-107, सम्प्रजानन् शय्यां कल्पयति 107, उत्थानसंज्ञां मनसिकुवन्-107-108, रात्र्याः प्रथमे यामे लघु लध्वेव प्रतितिबुध्याऽऽवरणीयेभ्यो धर्मेभ्यश्चित्तं परिशोधयति 108-109, समासार्थः
(चत्वारि सम्यक्करणीयानि च ) 101-111। सम्प्रजानद्विवहारिता-111-121
अभिक्रमे 111-113, प्रतिक्रमे 112-113, आलोकिते 113-114, व्यवलोकिते 113-114, संमिञ्जिते प्रसारिते च 114-115, सांघाटीपात्रचीवरधारणे-115116, अशिते (खादिते, स्वादिते च ) पीते च 116-117, गते, स्थिते, निषण्णे, शयिते, जागृते भाषिते, तूष्णीम्भावे, निद्राक्लमविनोदनायाञ्च
118-121, स। समासार्थः-121-1271
आनुपूर्वी स्तुतिभावना च 121-27, कल्याणमित्रता 127-, कल्याणमित्र
स्वरूपकथनम् । कल्याणमित्रम्-127-1351
शीलवान् भवति, बहुश्रुतो भवति 127-28, अधिगन्ता भवति 129, अपरिखिन्नमानसो भवति 129-30, क्षमावान् भवति 130, विशारदो भवति 130-31, वाक्करणेनोपेतो भवति 131, चोदको भवति 131, स्मारको भवति 131-32, अववादको भवति 132-33, अनुशासको भवति 133,
धर्मदेशको भवति 133-34, समासार्थः 134-1351 सद्धर्मश्रवणचिन्तना-135-143 । सद्धर्मः-( द्वादशाङ्गबुद्धवचनम् )-135, सूत्रम् 136-7, गेयम् 137, व्याकरणम्

Page #178

Appendix-V
137, गाथा 137, उदाना 137-38, निदानम् 138, अवदानम्, 138, (इति) वृत्तकम् 138, जातकम् 138, वैपुल्यम् 138, अद्भुतधर्माः 139, उपदेशा: 139 ।
एतेषामपरो विभागः — 139-40 ।
37
सूत्रं विनयो, अभिधर्मश्च 139 | श्रवणम् 139-140
faraar-140-143
गणनाकारा 140, तुलनाकारा 140-41, तत्र चतस्रो युक्तयः 141, अपेक्षायुक्ति: 141-142, कार्यकारणयुक्ति : 142, उपपत्तिसाधनयुक्ति : 142-43, धर्मतायुक्तः 143 ।
अनन्तरायः - अध्यात्मं बहिर्धा च 144 149 ।
द्विविधो अन्तरायः - 144-145, तद्विपर्ययेणाऽनन्तरायः 145,
समासार्थः-अन्तरायस्यापरो विभाग : 145, प्रयोगान्तरायः 145, प्रावि - क्यान्तराय: 145-47, प्रतिसंलयनान्तरायः 147-49; अयमपि द्विविध:शमथान्तरायः ( तद्यथा - प्रमादोदेशवासश्च ) 147, विपश्यनान्तरायः तद्यथाआत्मसंप्रग्रहश्चापल्यञ्च ) 147-48 ।
त्याग:-149-54
स्वरूपकथनम् ( दानमनवद्यम् ) 149-50, को ददाति 150-51, कुत्र ददाति ( दुःखिताय, इष्टाय, उपकारिणे, विशिष्टाय च ददाति ) 151-52, किं ददाति
सत्त्वसंख्यातं वस्तु, असत्वसंख्यातं वस्तु, तद्यथा धनवस्तु, धान्यवस्तु, देशवस्तु च ) 152-53, केन ददाति 153, कथं ददाति 154, कस्माद् ददाति 154 |
श्रमणालङ्कारः - 155-58।
श्राद्धो भवति 155, अशठो भवति 155-56, अल्पाबाधो भवति 156, अल्पाबाधो भवति 156, आरब्धवीर्यजातीयो भवति 156, प्राज्ञो भवति, 156 अल्पेच्छो भवति 156, सन्तुष्टो भवति 157 सुभरो भवति 157, धुतगुणसमन्वागतो भवति 157-58, तत्रैते घुतगुणाः संख्याताः - पिण्डपातिकत्वम् 58, ऐकासनिकत्त्वम् 158 खलुपश्चाद्भक्तिकत्वम् 15859, चीवरिकत्वम् 159, नामतिकत्वम् 159, पांसुकूलिकत्वम् 159, आरण्यकत्वम् 159, वृक्षमूलिकत्वम् 159-60, आभ्यवकाशिकत्वम् 160

Page #179

38
श्रावकभूमि श्माशानिकत्वम् 160, नैषधिकत्वम् 160, याथासंस्तरिकत्वम् 160, केनते धुतगुणा उच्यन्ते 160-62 प्रासादिको भवति 162, मात्रज्ञो भवति 162, सत्पुरुषधर्मसमन्वागतो भवति 162। पण्डितलिङ्गसमन्वागतो भवति 16263, क्षमो भवति 163, सुरतो भवति 163-64, पेशलो भबति 164, एषां धर्माणां श्रमणालङ्कारता कथं भवति 164-661 प्रथमे योगस्थाने विवृतानां विषयानां उद्दानकारिकाभिः संख्यानम् 166।
द्वितीयं योगस्थानम् उद्दानम् ( नैष्क्रम्यभूमिस्वरूपकथनम् ) 169, द्वितीययोगस्थानस्थ विषयाणां
सङ्ख्यानम् 169। अष्टाविंशति पुद्गलाः-169-70।
मृद्विन्द्रिय पुद्गल: 170, तीक्ष्णेन्द्रियः 170, रागोन्मदः ( उन्मदरागः ) 170, द्वेषोन्मदः ( उन्मद्वेषः) 171, मोहोन्मदः 171, मानोन्मदः 171, वितर्कोन्मदः 171, समप्राप्तः 171-72, मन्दरजस्कः 172, प्रतिपन्नकः 17273, फलस्थः 173-74, श्रद्धानुसारी 175, धर्मानुसारी 175, श्रद्धाधिमुक्तः 175-76, दृष्टिप्राप्तः 176-77, कायसाक्षी 177, सप्तकृद्भवपरमः 177-78, एकवीचिकः 178, अन्तरापरिनिर्वायी 178.80, उपपद्यपरिनिर्वायी 180, अनभिसंस्कारपरिनिर्वायी 180-81, साभिसंस्कारपरिनिर्वायी 181, ऊर्ध्वस्रोताः 181-82, समयविमुक्तः 182, अकोप्यधर्मा 183, प्रज्ञाविमुक्तः 183,
उभयतोभागविमुक्तः 183 । एकादशभिः प्रभेदैः पुद्गलव्यवस्थानम्-184-192 ।
इन्द्रियप्रभेदेन 184, निकायप्रभेदेन 184, चरितप्रभेदेन 185, राग चरितस्यपुद्गलस्य लिङ्गानि 185, द्वेष० 185 86, मोह. 186-87, मान० 187-88, वितर्क० 188-89, प्रणिधानप्रभेदेन 189-90, प्रतिपत्प्रभेदेन 190, मार्गफलप्रभेदेन 190-91, प्रयोगप्रभेदेन 191, समापत्तिप्रभेदेन 191
92, उपपत्तिप्रभेदेन 192, परिहाणिप्रभेदेन 192, आवरणप्रभेदेन 192 । आलम्बनम् ( चतर्विधम् )-192-93 । व्याप्यालम्बनम्-193-202 ।
सविकल्पं प्रतिबिम्बं 193-94, निर्विकल्पं प्रतिबिम्बं 194-95, वस्तुपरीत्तताआलम्बनस्य यावद्भाविकता यथावद्भाविकता च 195-96, कार्यपरि

Page #180

39
Appendix-v . निष्पत्तिः 196-97, चतुर्वालम्बनवस्तुषु व्यापित्वाविशेषप्रतिपादनम् 197, भगवद्रेवतसंवादोद्धरणम्-कथमनुरूपे आलम्बने चित्तमुपनिबध्नाति, 197-201
पुनर्भगवदुक्तिसमुद्धार: 201-202 । चरितविशोधनमालम्बनम्-202-10 |
अशुभ(त) (षड्विधा प्रत्यशुभता-दुःखाशुभताऽवराशुभताऽऽ पेक्षिकी अशुभताक्लेशाशुभता-प्रभङ्गुराशुभताभेदात् ) 203-207, मैत्री 207-210, प्रतीत्य
समुत्पादः 210। धातुप्रभेदः-211-218।
पृथिवी धातुः ( द्विविधः-अध्यात्मिको, बाह्यः) 211-13, अब्धातुः ( द्विविधः) 213-14, तेजोधातुः (द्विविधः), 214-15, वायुधातुः ( द्विविधः ) 21516, आकाशधातुः 217-18, विज्ञानधातुः 218, अस्य धातुप्रभेदस्य
मानचरितपुद्गलस्य चित्तविशोधनार्थमुपयोगः 218 । आनापान स्मृतिः-219-237।
आश्वासप्रश्वासस्वरूपविवेकः-दो आश्वासप्रश्वासी 220-21, द्वे आश्वासप्रश्वासगती 221, द्वे आश्वासप्रश्वासभूमी 221-22, चत्वार्याश्वासप्रश्वासानां पर्यायनामानि 222, द्वावपक्षालावाश्वासप्रश्वासप्रयुक्तस्य अशिथिलप्रयोगता, सत्याभ्यवष्टब्धप्रयोगता च 222, आनापानस्मृतेः पञ्चविधः परिचयः 223-, गणनापरिचयः-223-, एक-द्वि-अनुलोमप्रतिलोमगणनाः 223-24, गणना विशेषः 224-25, गणनापरिचयस्य पुद्गलेभ्य उपयोगित्वम् 225-226, स्कन्धावतारपरिचयः 226, प्रतीत्यसमुत्पादावतारपरिचयः 226-27, सत्यावतारपरिचयः 228, षोडशाकारपरिचयः 228-235, त्रिविधो धातुः 235-36, प्रहाणधातुः 236, विरागधातुः 236, निरोधधातुः 236, शमथ
विपश्यनाभावना 236-37। कौशल्यालम्बनम्-237-491
स्कन्धकौशल्यम्-रूपस्कन्धः 238-39, वेदानास्कन्धः 239-40, संज्ञाकन्धः 240, संस्कारस्कन्धः 240-42, विज्ञानस्कन्धः, 242-43 स्कन्धकौशल्यविवेचनोक्तिः 243-244, धातुकौशल्यम् (अष्टादशधातवः) 224-45, आयतनकौशल्यम् (आयतनानि) 245-47, प्रतीत्यसमुत्पादकौशल्यम् (प्रतीत्यसमुत्पादः) 247-49, स्थानास्थानकौशल्यम् 2491

Page #181

40
श्रावकभूमि क्लेशशविशोधनमालम्बनम् 249-58 । लौकिकेनमार्गेण-अधोभूमोनामोदारिकत्वम् 250, औदारिकता-250, स्वभाव:-250,
संख्या-250, विस्तरोक्तिः-250-51 । लोकोत्तरेण मार्गेण-251-दुःखसत्यम् 251, समुदयसत्यम् 252, निरोधसत्यम्
252, मार्गसत्यञ्च-253, हेतुफलव्यवस्थानेन चतुःसत्यव्यवस्थानम् 253-54, आर्यसत्यपदस्याभिप्रायिकता 254, दुःखसत्यं (दुःखदुःखता-) 254-256, त्रिविधाया दुःखताया व्यवस्थानं 256-57, तृष्णास्वरूपम् 257-58, निरोधः
2581 अबवादः-258-61, अविपरीताववादः 259, अनुपूर्वाववादः 259-60 ।
आगमाववादः 260, अधिगमाववादः 260, सर्वाकारपरिपूर्णोऽववादः 260-61,
ऋद्धिप्रतिहार्येण आदेशनाप्रातिहार्येण अनुशास्तिप्रातिहार्येण च अवोदित:-261। शिक्षा 261-651
अधिशीलं शिक्षा 261-62, अधिचित्तं शिक्षा 262, अधिप्रज्ञं शिक्षा 262, आसां शिक्षाणामानुपूर्वीषु विशुद्धशीलस्य विप्रतिसारः 263-64, तिस्रणां
शिक्षाणां व्यपदेशमाहात्म्यप्रतिपादनम् 264-265 । पुद्गलाः (त्रयः)-265-67
अवीतरागः 265, यद्योवीतरागः 265, वीतरागः 265, इन्द्रियाणि त्रीणि,
266-67 इन्द्रियाणां व्यवस्थानम् 267 । त्रीणि विमोक्षमुखानि 267-68 ।
शून्यता-267-, अप्रणिहित-267, अनिमित्त-267, विमोक्षमुखानां व्यव
स्थानम्-267-68, संस्कृतम् 267, असंस्कृतम् 267, व्यवस्थानम्-268 । शिक्षानुलोमिक धर्माः (दश) 268-70।
शिक्षाविलोमा धर्माः (दश) 268-70, तद्विपर्ययेण दश शिक्षानुलोमिका धर्माः 270-72, अशुभसंज्ञा, 270, अनित्ये दुःखसंज्ञा; 270 दुःखे अनात्मसंज्ञा 270, आहारे प्रतिकूलसंज्ञा 270, सर्वालोके अनभिरतिसंज्ञा 270, आलोकसंज्ञा
270, विरागसंज्ञा 270, निरोधसंज्ञा, मरणसंज्ञा-2701 अपरे दश शिक्षानुलोमिका धर्माः-270-72 ।
पूर्वको हेतुः 270-71, आनुलोमिक उपदेशः 271, योनिशः प्रयोगः 271, सातत्यसत्कृत्यकारिता 271, तीव्रच्छन्दता 271, योगबलाधानता 271,

Page #182

Appendix-V
कायचित्तदोष्ठुल्यप्रतिप्रश्रब्धिः 271-72, अभोक्ष्णप्रत्येवक्षणता 272, अपरित
मना 272, निरभिमानता 272। योगभ्रंशः-273-75
चतुर्विधः-273, आत्यन्तिकः 273, तावत्कालिकः 273, प्राप्तिपारिहाणिकः
273, मिथ्याप्रतिपत्तिकृतः 273-751 योगः 275-761
चतुर्विधः-275.76, श्रद्धा 276, छन्दः (चतुर्विधः) 276, वोर्य (चतुर्विध)
276-77, उपायः (चतुर्विधः) 277। मनसिकारः-278-280।
चतुर्विधः 278, बलवाहनः 278-79, सच्छिद्रवाहनः 279, निश्छिद्रवाहनः 279, अनाभोगवाहनश्व 279, अपरे चत्वारो मनस्काराः-279-80, आनु
लोमिकः 279, प्रातिपक्षिकः 279, प्रसदनीयः 279, प्रत्येवक्षणीयः 280। निमित्तम्-(चतुर्विधम् )-280-81, आलम्बननिमित्तं 280 परिवर्जनीयनिमित्तं
( चतुर्विधं ) 280-81, निषेवणीयनिमित्तं (बिस्तररहितम् ) निदाननिमित्तम्
.280। अषिमोक्षाः (नव)-281-83 ।
प्रभास्वरः 282, अप्रभास्वरः 982, जडः 282, पटुः 282, परीत्तः 282,
महद्गतः 282 अप्रमाणः 282, परिशुद्धः 282-83 । योगस्य योगकरणीयानि ( चत्वारि ) 283-841
आश्रयनिरोधः 283, आश्रयपरिवर्तः 283, आलम्बनपरिज्ञानं 283, आलम्ब
नाभिरतिश्च 283-84 । योगाचाराः (त्रयः)-284-85 । आदिकमिकः ( द्विविध! ) 284, मनस्कारादिकर्मिकः 284, क्लेशविशुद्ध्यादिकमिकः
284, कृतपरिचयः 282, अतिक्रान्तमनस्कारः 284, त्रिविधानां योगाचाराणां
क्रमेण व्यवस्थानम् 2851 योगभावना-(द्विविधा ) 285-286।
संज्ञाभावना 285-88, बोधिपक्ष्यभावना 288-सप्तत्रिंशद्बोधियक्ष्यधर्मा अत्र संगृहीता:-289-901

Page #183

42
श्रावकभूमि स्मृत्युपस्थानानि-( चत्वारि ) 290-307 ।
कायः-कायानुपश्यना 291-93, वेदना-वेदनानुपश्यना 293-94, 295-96, चित्तम्-चित्तानुपश्यना 294, 296-299, धर्मः-धर्मानुपश्यना 294-95, समासार्थाः (त्रयः, अपरः पर्यायः) 299-303, स्मृत्युपस्थानानां विपर्यासप्रति
पक्षता 303, अपरः पर्यायः 303-306, स्मृत्युपस्थानशब्दस्यार्थः 306-3071 सम्यकप्रहाणानि-307-312।
चत्वारि-307, पापका अकुशला धर्माः 307-8 तत्प्रहाणम् चतुर्विधम्, वीर्यम्
308-12, व्यायामः 312, प्रदधनम् 312 । द्वे सम्यक्प्रहाणे-312-13 ।
सम्वरप्रहाणं 312, प्रहाणप्रहाणम् 312, भावनाप्रहाणम् 313, अनुरक्षणा
प्रहाणम् 313 । समासार्थः-313-14।
आशयसम्पत् 313-14, प्रयोगसम्पत् 313-141 समाधिः ( चतुर्विधः)-314-18 ।
छन्दसमाधिः 315-16, वीर्यसमाधिः 315-16, चित्तसमाधिः 315, 316
17, मीमांसासमाधिः 315, 317-18 । अष्टौ प्रहाणसंस्काराः-318-20 ।
छन्दः 318-19, व्यायामः 319, श्रद्दधानता 319-20, प्रश्रब्धिः 320, स्मृतिः
320, सम्प्रजन्यम् 320, ( सच्छन्दम् ) चेतना 320, उपेक्षा 320। ऋद्धिपादाः 321-,
श्रद्धेन्द्रियम् 321-23, वीर्येन्द्रिम् 323, स्मृतीन्द्रियम् 323-24, समाधीन्द्रियम्
324, प्रज्ञेन्द्रियम् (विस्तरस्तु, नोपलभ्यते )। मूर्षानः-325। सप्तबोध्यङ्गानि 325-311
कस्माच्छैक्षो भवति प्रातिपदः 326-27 प्रज्ञास्कन्धः 327, शीलस्कन्धः 327, समाधिस्कन्धः 327, आर्याष्टाङ्गो मार्गः-327-330, चारकरणीयम् 330, विहारकरणीयम् 330, शमथः 330, विपश्यना 3311 .

Page #184

भावनाफलम् - 331-334।
चत्वारि श्रामण्यफलानि 331, श्रामण्यम् 331, फलम् - 331- स्रोतआपत्ति०331-32, सकृदागामि० 333, अनागामि० 333, अर्हत्त्व 333 |
Appendix-V
पुद्गलानां चरितविशोधनम् 334-38 ।
रागचरित पुद्गलस्य लिङ्गानि 334, समभागचरितस्य मन्दरजस्कस्य च पुद्गलस्य लिङ्गानि 334-35, त्रीण्यावरणानि - 335 – कर्मा०, 335, क्लेशा० 335, विपाका० 335-36, सम्भार:: - पुण्य० 336-37, ज्ञान० 337, पूर्व्वकः 337, दृष्टधार्मिक : 337 प्रसादबहुलता 337, मेधा 337, कृतपुण्यता 338, 338 ।
यतयः 341-42
षट्पुद्गला पर्याया: 338 ।
श्रमणाः 338-40, चत्वारः - मार्गजिनः 338-40, मार्गदेशिकः 338-40, मार्गजीवी 338-40, मार्गदूषी 338-40, ब्राह्मणाः ( त्रयः ) 340, जातिब्राह्मणः 340, संज्ञाब्राह्मण: 340, प्रतिपत्तिब्राह्मण: 340-41, ब्रह्मचारिणः ( त्रयः ) 341, विरतिसमाहायी 341, तदन्तरप्रहायी 341, तदत्यन्तप्रहाथी 341, भिक्षवः 341, पञ्च 341, – प्रतिज्ञाभिक्षुः 341, संज्ञाभिक्षुः 341, भिन्नक्लेशत्वाद् भिक्षुः 341, ज्ञप्तिचतुर्थेन कर्मणोपसम्पादितो भिक्षुः 341।
प्रव्रजितौ द्वौ - 342-431।
43
त्रयः 341, दौः शील्यसंयमात् 341, विषय० 341, क्लेश० 341, द्विविधः क्लेशसंयमः-341-42, पर्यवस्थानसंयमः 342, उभयसंयमः 342 ।
स्वाख्यातधर्मविनयः 342-43, दुराख्यातधर्मविनयः 342-43 ।
चत्वारो माराः 343
स्कन्ध०-344, क्लेश० 344, मरण० 344, देवपुत्र० 345 ।
संबहुलानि मारकर्माणि – 343, 345-47
चतुभिः कारणैः सम्यक्प्रयुक्तस्याप्यारम्भो विफलो भवति 347-48, उद्दानम्
348 I

Page #185

44
श्रावकभूमि
तृतीयं योगस्थानम् आदिकमिकचर्या 351-531
-चतुर्भि कारणैः समन्वेषणा 353-55, गोत्रतः 355-7, इन्द्रियतः 355-, चरिततः 355, चेतःपर्यायज्ञानेन गोत्रेन्द्रियसमन्वेषणा 357-58, चरितप्राविबेक्यम् 359, स्थानसम्पत् 359-60, ईर्यापथसम्पत् 360-61, कायसंज्ञता 361, प्रतिमुखी स्मृतिः 361, व्यपकर्षः 362, काय० 362, चित्त० 362, एकाग्रता 362-63, सभागालम्बनम् 363, नवाकारा चित्तस्थितिः 363-64, स्थापयति 364, संस्थापयति 364, अवस्थापयति 364, दमयति 364,
शमयति 364, व्युपशमयति 365, एकोतीकरोति 365, समाधत्ते 365। षड्विधबलैनवाकारा चित्तस्थितिः सम्पद्यते 365-366 । चत्वारो मनस्काराः 3661
बलवाहनः, सच्छिद्रवाहनः 366, निश्छिद्रवाहनः 366, अनभोगवाहनः 366 । विपश्यना 367-98।
चतुर्विधा 367, त्रिमुखी 367-68, षड्वस्तुप्रभेदालम्बना 367, षइवस्तूनि368, अर्थः 368, वस्तु 368, लक्षणम् 368, पक्षः 369, काल: 369, युक्तिः (चतुर्विधा) 369, केन कारणेन षट्प्रभेदा व्यवस्थापिताः 370, कथं षइवस्तूनि पर्येषते-370-71, अक्षम् 370-71, वस्तु 371, स्वलक्षणम् 371-74, सामान्यलक्षणम् 374, पत्रं-374-75, शुक्ल० (नवविधः) 374, कृष्ण. (नवविधः) 374-75, कालं-375, युक्तिम्, 375-77.-कथं मैत्री समन्वेषते 377-380,
कथमिदंप्रत्ययताप्रतीत्यसमुत्पादालम्बनविपश्यनाप्रयुक्तार्थं पर्येषते, 381-88 । नवविधा प्रयोगता-388-89 ।
अनुरूप० 389, अभ्यस्त० 389-90, अशिथिल० 390-91 अविपरीत. 391, काल० 391-94, उपलक्षण० 394, असन्तुष्ट० 394, अविधुर० 394.95,
सम्यक्० 395-981. अत्र प्रसङ्गेनैते विषया अपि प्रतिवणिताः
युक्तयः-, विपश्यनानिमित्तम् (द्विविधम् )--आलम्बनम् 392, निदानम् 392; विपश्यनाकाल: 392, प्रग्रहः 392-93, उपेक्षा 393-94, एकाग्रता 394-98, विभावना (पञ्चविधा ) 395-।

Page #186

45
Appendix-V आवरणविशुद्धिः-398-991
तत्र चत्वारि कारणानि 398 स्वभावपरिज्ञानम् 398, निदानम् 398, आदीनवपरिज्ञानम् 398, प्रतिपक्षभावना 398, आवरणस्वभावः 398-99, चत्वार्यावरणानि 398, परितमना 398-400 निवरणं 398, 391, आदीनवः 400, प्रतिपक्षः 400-401, वितर्कः 398, आत्मसंप्रग्रहः 399 । द्वौधर्मा अन्योऽन्यं प्रतिबद्धौचित्तैकाग्रता 402, प्रत्यक्षज्ञानोत्पत्तिः 402, कियता अशुभाप्रतिलब्धो भवति 402-403, शमथविपश्यनयोः युगनद्धवाही मार्गः 404-405, अनन्तरोद्दानम् 405 । मनस्कारभावना-(स्वल्पभावना-) 405-406, चतुभिर्मनस्कारेः प्रहाणाभिरतिमेकाग्रतां च अधिगच्छति 406, चित्तसन्तापनेन 406, चित्ताभिष्यन्दनेन 406, प्रश्रब्धिजनकेन 406-407, ज्ञानदर्शनविशोधनेन च 407, संवेजनीयानि स्थानानि ( चत्वारि)-407, आत्मविपत्तिः 407, परविपत्तिः
407, आत्मसम्पत्तिः 407-08, परसम्पत्तिः 407-8। अभिप्रमोदनीया धर्माः 408-34 ।
अभिप्रमोदनाधिष्ठानम् 408, रत्नानि 408, शिक्षापदपारिशुद्धिः 408, कथं शिक्षापदपारिशुद्ध, शीलपारिशुद्धं अनुस्मरंश्चित्तमभिप्रमोदयति 408-9. कथमात्मनः अधिगमसंभावनामधिष्ठाय चित्तमभिप्रमोदयति 409, अपरो विशेषः 409-411, कथमादिकर्मिकः मनस्कारभावनायां विनियुज्यते 411415, निमित्तानि ( दश ) 415-17, वितर्का ( अष्टौ) 415-17, उपक्लेशाः ( पञ्च ) 415-17, जनपदकल्याणी दृष्टान्तः 417-426, अशुभाप्रयुक्तो योगी योगज्ञेनाचार्येण सम्यक् चोदितः सम्यक्प्रतिपन्नः कान्धर्मानधिमुच्यते 426-429, तत्रेदंप्रत्ययताप्रतीत्यसमुत्पाद आदिकर्मिकः श्रुतचिन्ताधिपतेयेन परिकल्पितं च निमित्तमद्गह्णात्यन्येषां सत्त्वानामज्ञानम् 429-30, धातुप्रभेदप्रयुक्तं आदिकर्मिको बहिर्धा धातुनिमित्तान्युद्गृह्य तांस्तान् धर्मानधिमुच्यते 430-33, वत्र आदिकर्मिकः समनस्कारो भवति 433, तस्य लिङ्गानि 433-34, पिण्डोद्दानम् 434 ।

Page #187

46
श्रावकभूमि
चतुथं योगस्थानम् लब्धमनस्कारस्य योगिनः द्वे गतो 337, लौकिकी 337, लोकोत्तरा 337। लौकिकमार्गगमनं द्विविधम् 438।
सकलबन्धनानां पृथग्जनानां 438, विकलबन्धनानां शैक्षाणां 438, तत्र कामवैराग्याय प्रयुक्तो योगी सप्तभिर्मनस्कारैः कामवैराग्यमाप्नोति 439, सप्तमनस्काराः-439-लक्षमणप्रतिसंवेदो ( अत्र प्रसङ्गेन षड्वस्तून्यपि विवृतानि) 439-443, आधिमोक्षिकः 443, प्राविवेक्यः 443, रतिसंग्राहकः 443-44. मीमांसा 444, प्रयोगनिष्ठः 445, प्रयोगनिष्ठाफलः 445 । सप्तमनस्काराणां भावनाफलम् तद्विधिश्च (भूमौ भूमौ सप्त मनस्कारा वेदितव्याः) 445-49, औदरिकलक्षणम् 449, कामा द्विविधाः-449, क्लेश. 449, वस्तु० 449 1 कामवितर्कोऽपि द्विविधः-450,सम्प्रयोगविवेकः 450, आलम्बनविवेकः 450, उपक्लेशाः 450, अकुशलधर्मप्रहाणसमनन्तरं ध्यानचतुष्टयस्वरूपोपवर्णना 450-51, प्रीतिनिमित्तेषु दोषदर्शनम्-350-52, द्विविधो अपक्षाल: 452-55, आकाशाधिमोक्षस्य वर्णसंज्ञा-455, आनन्त्यायतनानि-455-458, द्वे अचित्तिके समापत्ती 458-59, असंज्ञि० 458-60, निरोध० 458-60, समापत्तिप्रवेशः 459, पञ्चानामाभिज्ञानामभिनिहरिः 460-61, द्वादशसंज्ञाभावना 462, तत्र द्वादश संज्ञाः 462, लघुसंज्ञा 462, मृदुसंज्ञा 462, आकाशधातुसंज्ञा 462, कायचित्तसमवधानसंज्ञा 463, आधिमोक्षिकसंज्ञा 463, नैर्माणिकी संज्ञा, 463-64, पूर्वानुभूतचर्यानुक्रमानुस्मृतिसंज्ञा 464-65, नानाप्रकारशब्दसन्निपातनिर्घोषसंज्ञा 465, अवदातरूपनिमित्तसंज्ञा 465-66, क्लेशकृतरूपविकारसंज्ञा 466, विमोक्षाभिम्वायतनकृत्स्नायतनसंज्ञाभावना 467, प्रथमादिध्यानभावनाभावितानां देवानां
सभागतायामुत्पत्तिनिर्देशः 468-69 । लोकोत्तरमार्गगगमनम्
चत्वार्यार्यसत्यान्यारम्य सप्त मनस्काराणामानुपूर्येणोत्पत्तिः 470, चतुरार्यसत्यानां चतुर्धा व्यवस्थानम् 470, दुखःम्-अनित्याकारेण 470, दुःखा० 470, अनात्मा० 470, समुदयः हेतुतः 470, समुदयतः 470, प्रभवतः 470, प्रत्ययतः 470, निरोधः-निरोधतः 470, शान्ततः 470, प्रणीततः 470, निःसरणतः 470, मार्गः-मार्गत: 470, न्यायतः 470, प्रतिपत्तितः 470, नैर्याणिकतः 470। सप्ताकारैर्दुःखसत्यस्य परीक्षणम् 471, 473, वस्तुव्यव

Page #188

Appendix-V स्थापना 473, अध्यात्म वस्तु 473, बहिर्धा वस्तु (षोडशविधम्) 473-74, पञ्चदशविधो विपरिणामः 474, अष्टौ विपरिणामकारणानि 474-75, कालपरिवासः 475, परोपक्रम उपभोगः 475, ऋतुविपरिणामः 475, अग्निदाहः 475, उदकक्लेदः 475, वायुशोषः 476, प्रत्ययान्तरसंगतिः 476, विविधविषरिणामानित्यतानिदर्शनम् 477, अवस्थाकृता 477, सुवर्णकृता 477, संस्थानकृता 477, अंगप्रत्यंग 477-78, परिश्रमकृता 477, परोपक्रमकृता 478-79, शीतकृता 479, ईर्यापथकृता 479-80, स्पर्शकृता 480, सङ्क्लेशकृता 480, व्याधिकृता 480-81, क्लेशकृता 481, मरणकृता 481, विनीलकादिकृता 481, असंख्यानपरिक्षयकृता 482; अपरो विभङ्गः 482, प्रत्यक्षाधिपतेयो मनस्कारः 482-85, आनुमानिकमनस्कारः 486-87, ईश्वर
निर्माणानुमाननिरासः 487.88।। पञ्चविधा अनित्यता 488-511 ।
पश्चभिराकारैरनित्यताबोधः दुःखाकारावतारश्च 488-89, दशभिराकारैश्चतुःसत्यप्रवेदनम् 490-99, प्रसङ्गेनैते विषया अपि विवृताः-लौकिका अग्रधर्माः . 499-500, सकृदागामिलिङ्गानि 501, 503, अनागामिलिङ्गानि 500-501,
पश्चानन्तर्यकर्माणि, आधिमोक्षिकमनस्कारः, प्राविवेक्यमनस्कारः स्रोतआपन्नस्य लिङ्गानि 501, 503, भावनायाः स्वभावः 503, अष्टविधं कम 503-504, एकादशविधः प्रकारभेदः 504.505, शमथभावना 505, विपश्यना० 505, लौकिकमार्गभावना 505, लोकोत्तरमागं0 505, मदुमध्याधिमात्रमार्गभावना 505, प्रयोगमार्गभावना 505, आनन्तर्यविमुक्तिविशेषमार्गभावना, 505, 506, वज्रोपमसमाधिः 506-510, उद्दानम् 510-511।

Page #189


Page #190

अनुक्रमणिकाः INDICES

Page #191


Page #192

INDEXI -
उद्धरणानामनुक्रमः
QUOTATIONS अपि चोकं । शीलवान् विहरति ..... अपि च शीलाभ्यसनमप्युक्तं भगवता ..." अपि चोक्तं भगवता । नाहं तं सुलभरूपं समनुपश्यामि ." अवतोणं पुद्गलं.सन्धाय चोक्तं भगवता-सम्यग्दृष्टिरधिमात्रा - अस्ति कर्मास्ति विपाकः । कारकस्तु नोपलभ्यते ..... अस्ति तद्दानं यद्गन्धजातं "" अस्मिंस्त्वर्थे शीलसम्वरमधिष्ठायाह प्रातिमोक्षसम्बरसंवृतः । .... आरक्षितस्मृतिः .... हदं च सन्धायोक्तं भगवता । इह कतमः श्रमणः । ... इद चालम्बनं सन्धायोक्तं भगवता । जनपदकल्याणी .. अवपदकल्याणीति भिक्षको ..... एतच्छामणकं कर्म .... एवं व्यापादस्त्यानमिद्धौद्धत्य .... पषमनुश्रूयते । आयुष्मान् रेवतो भगवन्तं प्रश्नमप्राक्षीत् ...१९.१६ उक्तञ्च भगवता सत्वलोकमधिकृत्य .." उक्तश्च भगवता भवति भिक्षवः स समयो ..." कामच्छन्दपर्यवस्थितः ..... कायकर्माथ वाक्कम .in. कायसुचरितस्येष्टो विपाको .... क्वचित्पुनर्भगवता शीलं मूलार्थेनोक्तं । .... चित्तनिमित्तस्य कोविदः .... तत्र गाथा। निमित्तेषु चरन् योगी .... तथोक्तं । सुप्रतिष्ठितमूलः स्यात् ..."
52 37-38
170 1889 417-18 199
57
148 197-98
271 271 148
57
201
200
52

Page #193

52
Srāvakabhumi
तद्यथा सप्तसूर्योपमे सूत्रे यावदस्याः खलु महापृथिव्याः
सुमेरोश्च पर्वतराजस्य
पश्चादीनवा उक्ताः । भगवता अल्पास्वादाः कामाः
....
पुनरपि चोक्तं भगवता चित्तनिमित्तस्य
यत्तावदाह । शीलवान् विहरति यत्पुनराह । प्रातिमोक्षसंवरसंवृतः
यत्पुनराह । अणुमात्रेष्वव द्येषु यत्राह । शीलानुलेपनसम्पन्नो भिक्षुर्वा
याह । दाता दानपतिः शीलवान् यत्राह । कायसुचरितस्येष्टो यथोक्तं भगवता आयुष्मन्तं राहुलमारभ्य । काय कर्माथ यथोक्तं भगवता अवतीर्णविपरिणतेन
....
....
....
DO
0.00
....
.....
****
यथोक्तं भगवता सर्वसंस्कारा अनित्याः यथा चोक्तं ''कामच्छन्दपर्यवस्थितः यथोक्तं पूर्वमेवारक्षितस्मृतिर्भवति । यथोक्तं न कार्यं ब्राह्मणस्यास्ति यथोक्तं शीलालंकारसम्पन्नो भिक्षुर्व्वा यथोक्तं स्मृत्यारक्षितमानसः
3000
....
9.00
....
....
....
शीलालङ्कारसम्पन्नो
समासतो भगवता समादत्तशीलता परिदीपिता
....
....
....
272
255.
201
44
43
43
53.
-52-53
57
148.
271
148
293
199
52
293
52
44

Page #194

अनुरूपस्तथाभ्यास आयुरूष्माथ विज्ञानं
• उपसंक्रमण या च हर्षणा एतच्छ्रामणकं कर्म.
....
....
....
काय कर्माथ वाक्कर्म चित्तनिमित्तस्य कोविदः
तथा सद्धर्मंश्रवणचिन्तना
निमित्तग्राहपर्येष्टि निमित्तेषु चरन् योगी
पुद्गलास्तद् व्यवस्थानम् पुनः प्रयोगनिष्ठाकृत्युत्तर योगभ्रंशश्च योगश्च
लक्षणप्रतिसंवेदी स्यात् लौकिकञ्चैव वैराग्यं विभङ्गस्त्रिविधो
....
....
...
....
....
श्रद्धा अशठः अल्पाबाध समापत्तिरभिज्ञाश्च
सम्यक्प्रयोगता चैव सम्यग्दृष्टिरधिमात्रा .... सुप्रतिष्ठितमूलः स्यात् स्यादात्मपरसम्पत्तिच्छन्दः स्वभावतो निदानाच्च
20
स्वभावस्तद् व्यवस्थानं
goog
INDEX-II
कारिकाणामनुक्रमः
INDEX OF VERSES
....
405
376
434
57
57
201
166
505
200
348
510
348
510
169
63
166
511
405
29
52
166
19405
& 32

Page #195

INDEX III INDEX OF IMPORTANT SANSKRIT WORDS
अधिवचन 419 अकाल प्रतिकाङक्षणता 344n अधिशील 44, 261, 262, 264, 265 अकिञ्चन संज्ञा 241n
अधोभूमिक 194, 251 अकुशल कर्म विपाक 335
अध्यात्म 387, 421 अकुशल धर्म 307, 308, 309, 310, अध्यात्मचेतःशमथ 367 317
अध्यात्मज्ञान 382n अक्लिष्ट 303
अध्यात्मालम्बन 301 अगोचर 40
अध्रुवानाश्वासिक 284 अग्निकाय 324
अध्व (त्रय) 210 अग्रह 392
अनन्तराय 144 अचिन्त्यधर्मता 377
अनभिरतिसंज्ञा 270 अणुमात्र 41
अनभिसंस्कार परिनिर्वाण 181 अतिप्रभूत भोजन 95,96
अनागतज्ञेय 288 अतिलीन 46
अनागम्य सन्निश्रय 235 अतिलीनस्मृति 46
अनागम्य प्रथमध्यान सामन्तक 234 अतीतानागतालम्बन 309
अनागामिफल 331 अदुःखसुखवेदनीय 240
अनात्मसंज्ञा 270 अदुःखासुखित 377
अनाभोगवाहन 278, 279, 282. अद्भतधर्म 339
284,288 अद्भतधर्मोपदेश 100
अनास्रव 307 अधिगन्ता 129
अनास्रवधर्म 325 अधिगमाववाद 259
अनित्यज्ञान 249 अधिचित्त 261, 262, .264, 265, अनित्यानुदर्शी 231, 235 322
अनिन्द्रिय संज्ञारहित 300, 301 अधिपति 246, 247
अनिमित्तसमाधि 2670 अधिप्रज्ञ 261, 262, 264, 265, अनिमित्त विमोक्ख 261np - 272, 277, 322, 405, 407 अनिमित्तसंज्ञा 241n अधिमोक्ष 207, 209, 281, 282, अनिराकृतध्यायी 198, 200 397
अनुग्राहक 318n आधिमोक्षिक 430
अनुत्पाद 402 .

Page #196

Index III
अनुपश्यना 292 . अनुपूर्वाववाद 251 अनुभव 194 अनुयोगाच्छन्द 276 अनुरूपालम्बन 198 अनुरूपप्रयोग 389 अनुबद्धचित्त 297 अनुव्यञ्जनग्राह 69 अनुशय 235 अनुशासक 133 अनुशास्तिप्रतिहार्य 260 अनुशंस 352 अनेकान्तात्मकता 244 अनौत्सुक्याविवमोक्ष संज्ञा 415 अन्तराय बहिर्धा अध्यात्म 144 अन्तरा परिनिर्वायी 178 अपथता 92 अपरिपक्वेन्द्रिय 342 अपरिवृत्तकान्तता 5. अपापक पोषक 151 अप्रणिधान 268 अप्रणिहितसमाधि 267 अप्रतिबल 335 अप्रभास्वर 261 अप्रमाणोपेक्षा 393 अप्रमाद 5,75, 352 अप्रमादविशेषण 313. अभाचित्तता 289p . अभिक्रम 112 अभिधर्म 139 . अभिमन्थन 325 अभिवर्धमान 395 अभिष्यन्दितचित्त 414 अभ्यवतीर्णब्रह्मचर्य 147-48 अमनसिकृत्य 234
अभिन्नपक्ष 379 अयोगविहित 400 अयोनिश 359 अरण्य 146 अरति 401 अरहन्तघात 335n अर्थोपसंहार 392 अल्पाबाध 155, 156 अल्पेच्छ . 155, 156 अल्पेच्छकथा 132 अवतारव्यवस्थान 28 अवतीर्ण 19, 20, 29, 31, 226, 332 अवलम्बन 68 अववादानुशासनी 155, 194, 362 अवस्थाभेद 241n अविद्या 382 अविद्याप्रत्यय 382, 383 अविद्यायोग 385 अविधरप्रयोगता 389,394 अवनस्थितप्रयोगता 272 अविपरीतचित्त 200 भविपरीतप्रयोगता 389 अविप्रतिसार 60 अविक्षेप 364 अधातु 213 अव्याबाध्यरत 152 अव्याबाधता 208, 209 अव्युपशम 269 अशठ 155, 156 अशिथिलप्रयोगता 39,389, 390 अशुभता (षड्विधा) 100, 202, 207, ___209, 210 अशुभप्रत्यय 204, 205, 206 अशुभसंज्ञा 298 अशेषप्रहाण 228

Page #197

56
अष्टांगमार्ग 290 असत्त्वसंख्यात 232 असमाहितभूमिक 368 असमाहितभूमिपतित 423 असंक्लिष्टवहिारिता 363 असन्तुष्ट प्रयोग 394,389 अष्टादशधातु 245
असम्मोष 293
132
असंसर्गकथा अक्षणोपपन्न 21 आकाशधातु 217, 218
आकाशानत्यायतन 197
आगमाववाद 259, 260 आगामिफल 333 आचारगोचरसम्पत् 36 आचारगोचरसम्पन्न 4, 269n
50
आचारसम्पत् 40 आत्मक्लमथानुयुक्त आत्मक्लमथानुयोग 50 आत्मभाव 7, 26
आत्मसङ्ग्रह 113, 147, 148 आत्मसम्पत्ति 407
आत्महेतु 150
आत्मा 41, 152
Srävakabhumi
आदिकर्मिक 331n, 351, 430 आदीनव 76, 78, 79, 81, 82, 250, 251, 286n, 316, 400 आदेशनाप्रातिहार्य 260 आनापानस्मृति 2,9 आनापान प्रयोग 233 आनुपूर्वी 121
आनुलोमिक 247
आनुलोमिक जीवितपरिष्कार 350 आनुलोमिक उपदेश 270 आन्तरायिक 148
आपत्ति 40 आपत्तिफल 331, 332
आप्तागम 202 अभ्यवकाशिक 158
आयतन 196 आयतनकौशल्य 194, 246
आयतनगत प्रसाद 5, 6 आरब्धवीर्य 106, 108 आरब्धजातीय 155, 156
आरक्षा 65, 277
आरक्षितस्मृति 64 आरूप्यशान्तता 199 आरोग्यपदार्थ 87
आर्जवभाणी 425 आर्याष्टांगमार्ग 253, 327 आर्यं सत्य 196, 254 आर्यश्रावक 265 आलप्तक 348
आलम्बन 195-98-99, 200-210 246-47, 304, 348, 364, 366, 367, 396, 417 आलम्बनचरितविशोधन 367 आलम्बननिदान 22
आलम्बनप्रयोग 401
आलम्बनभूमि 221 आलम्बनविशोधन 335 आलम्बनस्मृति 219, 225 आलस्यक्लेशविशोधन 202
आलस्यकोसीद्य 108 आलस्यचरितविशोधन
193
आलस्यभूतता 196
आलस्य यथावादभाविकता 195, 196 आलोकनिमित्त 100, 411 आलोकसंज्ञा 270 आस्थि संकलित 420

Page #198

Index III
57
आवरण 401, 335n
ऋद्धि 321 आवरणपरिशुद्ध 576
ऋद्धिपाद 321n, 315 आबाध 77
ऋद्धिप्रातिहार्य 260 आवापकान्त 329 आश्रयदौर्बल्य 399 आश्रयनिरोध 283 आश्रयपरिवृत्ति 196
उच्छिन्नमूल 418 आश्रयपरिशुद्धि 283.
उत्तमाधसंज्ञा 154 आस्रव 198
उत्पाद 302n आस्रवक्षय 20
उत्साही 277 आहार 84 .
उदान 137 आहार-चतुर्विध 84
उदासीन 427 '-कबडंकार 84,93
उद्दान 348 आहार-मनः-संचेतना 84
उद्धतचित्त 297 आहारस्थितिक 81
उद्धतेन्द्रिय 148 आक्षेप-कर्म 22
उपक्लेश आज्ञाताविन्द्रियव्यवस्थान 267 उपक्लेशनिरोध 258 आज्ञेन्द्रिय 266 n
उपघातिक 295n आज्ञेन्द्रियव्यवस्थान 267
उपचार 205 उपपत्तिसाधनयुक्ति 143, 196, 385
उपरिभूमिसातत्य 194 इञ्जित 233
उपलक्षणप्रयोगता 389, 394 इन्द्रिय 357, 266 p. n., 259n, उपशमसंज्ञा 415 353, 355
उपस्थान 363,364 इन्द्रियसम्वर १, 63, 73, 277, 358 उपादानस्कन्ध 204, 384 इदंप्रत्ययता 210
उपाय 276,277 इदंप्रत्यय आलम्बन 210
-कुशरु 134 इदंप्रत्ययप्रतीत्यतासमुत्पाद 210 उपायास 222, 269 इर्यापथ 361
उपेक्षा 209, 315, 326, 393, 403 इर्यापथसम्पत् 361
उपेक्षानिमित्त 391 इसित्त 314 p. n.
उभयतोभागविमुक्त पुद्गल 183 इहलोक 346 ईर्यापथ 48 ऋजुकजातीय 336 ऋजुकाय 416
ऊर्ध्वगति 22

Page #199

58
ऊर्ध्वस्रोता पुद्गल 182
ए
178
एककल्पिक 420 एकवचिक पुद्गल एकाग्रता 43, 317, 362, 398, 406, 415
एक शितिविधा वेदना 294
ऐश्वर्य 152
363, 365, 366
ऐ
औदारिकता 250, 251
औद्धत्यनिवरण 234
औपनिबन्धिक 318
Srävakabhumi
ओ
काय दुश्चरित 69
दारिक 243n, 251, 378, 398, कायदोष्ठुल्य 271
432
कायपरीक्षा
291n.
क
कथा 146, 355, 356, 357 कथाबाहुल्य 425
कामच्छन्द 364
कामधातु 365n कामयोग 385n
कपाल 373
करुणा 209
कर्ता 381 कर्मण्यता 393
कर्मनिष्पन्द 385 कर्म विपाक
130
कर्मान्त 78 काल्पिक 154 कल्याण धर्म 408 कल्याणमित्र 37, 133, 337, काठिन्य 430
कामराग 101 206, 207, 376 कामरागव्यापाद 333n कामवितर्क 365
कामालय
102
काय 66, 221, 227, 291, 292, 362
344n
कायकमं 56, 57, 307 कायचित्त 227, 415 कायचित्तकर्मण्यता 319n. कायक्लेश 361
कायदुःख 352n
कायप्रत्यय 227
कायवेदना 306
कायवैषम्य 222 कायसाक्षिपुद्गल 178 काय सौषिर्य 221
कायसन्निश्रित 221
कायसंज्ञता 361
कायानुदर्शी 299, 300
92
कायानुपश्यना 299, 423. कायिक आवाध कायिककलम 269 कायिकी 294
कारित्र 369
कार्यकारणयुक्ति 142, 196, 385 कार्यपरिनिष्पत्ति 196, 197, 201
काल 388, 410, 422 कालक्रिया 344
कालगत 420 कालप्रमेय 342
कालप्रयोगता 389, 394 काल माणी 425

Page #200

Index III
59
एकैक गणना ) 223
कांक्षा 349
. कुरर 424 कुलांगार 79 कुशलधर्म 316 कुशलपक्षपर्याय 269 कुशलमूल 270, 351, 352 कुहना 49 कृच्छ्रेण यात्रा 89 कृतपरिचय 284, 285 कृतपुण्यता 338 - कृत कृत्य 343 कृमिविपूयक 372 कोकृत्य 100 कोकृत्यनिवरण 234 कोकृत्यविचिकित्सा 257 कौशल्यालम्बन 249, 258 कौसीद्य 222 क्लिष्ट 303 क्लेशनिरोध 258 क्लेशपर्यवस्थान 31, 73 क्लेशपक्ष 272 क्लेशप्रचुरता 400, 413 क्लेशमार 344 क्लेशविशोधन 258,293,388 क्लेशविशोधनआलम्बन 249 क्लेशसंयम 341 क्लेशावरण 335
द्वयक गणना अनुलोम
224 प्रतिलोम गणनाभूमिसमतिक्रम 225 गणनाविशेष 224 गर्धाश्रित 296 गम्भीर 126 गम्भीर अर्थपद 360 गम्भीरभाषा 26 गाथा 137 ग्रामनिगम 241 ग्राहक 288 ग्राह्यग्राहकवस्तुमनस्कार 226 गिरिगुहा 359 गुणवन्त 408 गुणोत्पाद 307n गोचरग्राही 68 गोचरसम्पन्न 40 गोत्र 137, 353,355, 357 गोत्र व्यवस्थान 16 गोत्रस्थ 31 गोत्र स्थान 273 गौरव 151
घ्राण 66
खयधम्म 248 खादित 116. ख्याति 404
चण्ड 424 चण्डाल 40 चतुरालम्बन 197 चतुरोध 352 चतुर्विध योग 276 चतुर्विधायुक्ति 369
अपेक्षाकार्यकारण उपपत्ति साधन-धर्मता
गण्ड 77
गणनापरिचय (चतुर्विध) 223

Page #201

60
चतुर्व्यूह 354n चतुः सत्यव्यवस्थान 253 चरितप्रभेद 218 चरितविशोधन आलम्बन चक्षुविज्ञान 66, 218, 246, 431 चक्षुसंयोजन 298
218
चक्षुः स्पर्शजा संज्ञा 240, 241 चापल्य 147, 148
361
चारिका काल चित्त 89, 100, 101, 194, 198,
200, 225, 227, 229, 305, 113, 312, 346, 361, 362. 269
चित्त आक्षेप
चित्त दुःख 252n. चित्त दोष्ठुल्य 271, 390 चित्तधारणकर्म 278 चित्तधारा 419
चित्तनिमित्त 201 चित्तनिष्काष्य 429
चित्तपरिष्कार 150
चित्तपरीक्षा 291n.
चित्तप्रतिसम्वेदी 234
चित्तप्रत्यय 227
चित्तप्रशठता 319n.
चित्तमीमांसा 290
चित्तविसार 269
चित्तविक्षेप 416
चित्तवैषम्य 222 चित्तसमता 319n, 393 चित्तसन्निश्रित 221
Sravakabhumi
चित्तसन्तति 97, 362, 363, 419
चित्तसंस्कार 229, 233 चित्तसंस्कारप्रतिसम्वेदी 233 चित्तसंहर्षण
393
faaffa 369, 366, 391
चित्ताभिभव 269
चित्ताभिसंस्कार 153, 320 चित्ताभिसंक्षेप 269
चित्तालंकार 154
चित्तैकाग्रता 27
चिन्तना 37, 276, 286n, 284, 262, 263,'402
चिन्त्य [ अ ]धर्मता 380 चीवर 145, 157, 158 चीवरधारण 115 चीवरपिण्डपात
274
चेतना 241n, 315, 320 चेतना - अलोभसहगता 153 चेतना
226
चेतना काय ( षट् ) 241 चेतः पर्यायस्थान 353
चेतः पर्यायज्ञान 357
चेतः प्रसाद
चेत: शमथ
चेष्टा 357 चैतसिकी 294, 296 चोदक 357
319n..
366
छ
छन्द (पञ्चविध) 205, 276, 115n. छन्दजात 158 छन्द समाधि 114, 115 छन्दाधिपति 116 छन्दिक 155, 101
जड 281
as अधिमोक्ष 282 जनपदकल्याणी 417, 418

Page #202

जन्म प्रबन्ध जन्मप्राबन्धिक
जन्वन्ध
जम्बूद्वीप जराधर्म
जरामरण
जागरिकानुयुक्तता जागरिकानुयोग
जागृत
जातक
जाति धर्म
जातिब्राह्मण
जीवितपदार्थ
जीवितपरिष्कार
जीविताशा
जीवितेन्द्रिय
जीवितेन्द्रियनिरोध
जीवितेन्द्रिय संस्कारप्रत्यय
तृणसंस्तरक
तत्त्वावबोध
तथागतभाषित
तदन्तरप्रहाय
तावत्कालिक.
तीथिक
तीव्रक्लेशता
तीब्रच्छन्दता
तीक्ष्ण तीक्ष्णेन्द्रिय
तीक्ष्णेन्द्रियपुद्गल तूष्णीम्भाव
तृष्णा
तृष्णाप्रत्यय
तृष्णाक्षय तेजस्
Index
333 तेजोधातु दण्डकोटि
333
397
425
248
248n., 384
11, 106
10, 109
118, 119
138
248
340
87
49
269
227, 387
83, 345
227
125, 416
227
126
341
273
342
335
270
355
19, 20, 331, 356
170 118, 120
16, 228, 257, 384n
228
17
143
दण्डविष्टम्भन
दन्तमाला
दद्र
दर्म
दक्ष
दाता
दानफल
दिव्य
दीर्घा राम
दुःख
दुःखअनार्यं
दुःखजधर्मं
दुःखनिदान
दुःखप्रतिकूल
दुःखविहारी दुःखावेदना
दुःख सत्य
दुःखस्कन्ध
दुःखताबुद्धि
दुःखज्ञान
दुर्गृहीत
दुर्गृहीतग्राही
दुष्कृतकर्मकारी
दुःशील
दूषितचित्ती
दृष्टि
दृष्टिप्राप्तपुद्गल
दृष्टियोग
दृष्टिसामान्यगत
देवपुत्रमार
देश
देशना
देशनाधर्म
61
214
427
420
372
77
363, 364
156, 410
151
150n
292
329
18, 228, 252
415
305
254, 255
427
400
256
251
248, 429, 430
256
249
45, 46
357
148
51
148
25, 26
177
285n
408, 409
344, 345
153
261
315 n.

Page #203

Srāvakabhūmi
दौष्ठुल्य
356
चतुर्थ
403
देहशंकलिका
372, 373 धातु 195, 196, 211, 213, 244, दोषप्रहारण (अनुत्पाद) 307 245 196, 200, 271 धातुकौशल
194, 199 दौष्ठुल्यप्रतिपक्ष 319 धातुनियत
407n दौष्ठुल्योपयोगिता 257 धातुप्रमेय
386 दौर्मनस्य
222 धातुप्रहाण
235 द्रव्य
194
धुतगुणसमन्वागत 155, 157, 158 द्रव्यचित्तता
ध्यान द्वादशांगवचोगत 135
15, 197 द्वेषचरित
19, 21,356 तृतीय
15, 197 द्वेष चरित पुद्गल (लिङ्ग) 185 द्वितीय
15, 197 द्वषोन्मद पुद्गल
171 प्रथम
14, 197 धन 153 नवरसविपरिणाम
373 धर्म 101, 132, 210, 275, 292,
नवाकारापिता स्थिति
194 299, 356, 369
नानात्मकता
243, 244
नानाधातुकता धर्मचक्र
नाभिप्रदेश
220 धर्मचिन्ता
268 नाभिप्रदेशसौषिर्य
221 धर्मच्छन्द 8, 9, 36, 37 नामकाय
292 धर्मता 143, 369 नामपर्येषणा
370n धर्मतायुक्ति 196, 385, 387 निःकाङ्क्ष
366 धर्मदर्शनप्रहातव्य 228 निर्ग्रन्थ
342 धर्मदेशक 133, 134 नित्यकाल
390 धर्मदेशना
261, 337 निदान 138,369, 402, 413 धर्मपरीक्षा
.. 291 निदाननिमित्त । 280, 392 धर्ममात्र 103 निद्रासुख
346 धर्मवादी
338 निमित्त 200, 201, 366, 417 धर्मविचय 326 निमित्तआलम्बन
397 धर्मविनय 6, 18, 326, 408 निमित्तग्राही
9,67,68 धर्मविपश्यना 405 निमित्तवितर्कोपक्लेश
415 धर्मसम्बोध्यङ्ग 326n निमित्तसंज्ञा
415 धर्मानुचरित
356 निमित्तोग्रहणात्मिका संज्ञा 241n धर्मानुदर्शी 430 निपकस्मृति
65 धर्मानुसारिपुद्गल
176 निरतिस्वभाव धर्माहारकता 210 निरभिमानता
270, 272
55

Page #204

Index
63
249 199
35
40, 341
255 255 281 282 155 162
92
95
99 परविपति
369 407 346 423
निरामिष
294, 296 नैरात्म्यज्ञान निरुपाधिशेष
16 नैवसंज्ञानासंज्ञायतन निरोध 17, 199, 227, 235, 258 नैष्क्रम्यभूमि 299
पञ्चभिक्षु - अनुदर्शी
231 पञ्चस्कन्धदुःखता -कथा
132 पञ्चोपादानस्कन्ध -- मिश्रित
326 पटु - मार्ग
199 पटु अधिमोक्ष -- सत्य
251 पण्डित धर्म समन्वागत -समापत्ति
243n पण्डितलिङ्गसमन्वागत -संज्ञा
286 पथ्य निवरण 104, 235, 398, 399, 401 पथ्यभोजन निवरण (पञ्चविध)
13 परतः परतानुकम्पा निवरणविशुद्धि
131,298n परमार्थ निवरणस्थानीय निर्विकल्प
391, 396, 417 परलोक -प्रतिविम्ब
194 परसान्ततिक - प्रत्यक्ष
196 पराक्रमस्थान - संज्ञा
415 परिकर्मभूमि निवृतिस्वभाव
55 परिकल्प निःश्वास
287
परिणामदुःखता निषद्या
39,361
परिणामधर्मक निषेवणा
परिचयबल 279
परिनिर्वाण निष्केवल
391
परिनिष्पन्न निष्क्रम
परिपक्वकुशलमूल निष्ठा . 26, 311
परिपक्वेन्द्रिय निष्नीतिक सुख
परिपन्थक निष्पुराणता
424
परिपृच्छा निःसरण धर्म
परिपृच्छास्थानीयधर्म निःसरण दर्शन
परिभोग निसरण मार्ग
227n परिमाण नैमित्तिक
परिवर्जनीय नैर्याणिक
227n परिवर्जनीयनिमित्त नैरात्म्यसिद्धान्त
380 परिवेदना
99
12
411 256 244
366 16, 273 405, 428
27 343 268 400 353
99
427
374 268
82
49
431 402 280 270

Page #205

64
Śrāvakabhūmi
परिशुद्ध
पापधर्म
392.
परिव्राज
342 -मध्यकुशल मूल समन्वागत 26 281, 282 -मोहचरित
210 परिशुद्ध (शील)
409,414 - व्यवस्थान इन्द्रियप्रभेद 184 - अधिमोक्ष 282 पुनरात्माधिपति
104 परिष्कार 48 पुनर्दुःख
248 परीत्त 281 पुनर्भवप्रार्थना
257, 258 परीत्ताववाद 259 पुरुषपुद्गल
76 परीत्ता संज्ञा 241n. पूतिगन्ध
302 n. -अधिमोक्ष 282 पूर्वनिमित्त
432 परोक्षालम्बन
308 पुच्छा
253 पर्यवस्थान
317 पृथिवीधातु 210, 211, 212 पश्चिम याम
108 पेशल
155, 164, 408 पक्ष 386, 388 प्रग्रह
312 51, 339 प्रग्रहनिमित्त
201 पारिशुद्धि
200. 201 प्रगहीत । पारिहाणिक 273 प्रगृहीतचित्त
396 पार्श्वसुखशयनराग 161 प्रचुराभास
422 पिटक
प्रणिधानप्रभेद पिण्डक
360 प्रणीत पिण्डपात 48 प्रततकारी
426 पित्त 145 प्रतिकाय
229 पीत 116, 117 प्रतिक्रम
112 पुण्यसम्भार
336,337 प्रतिखिन्न मानस . 129, 130 पुण्यस्कन्ध
429 प्रतिघनिमित्त 100, 103, 403 पुण्यज्ञानसंभार
प्रतिघचित्त पुद्गल 16, 18, 19, 20, 21, 25, प्रतिपत्तिब्राह्मण
340 31, 32, 209, 210, 265 प्रतिपत्प्रभेद
190 326, 333 प्रतिपन्न पुद्गल
. 172 - अधिमात्र कुशल समन्वागत 26 प्रतिपक्षभावना
398 – अवतीर्ण __ 19, 20 प्रतिवल
409,414 - अष्टाविंशति 169 प्रतिबिम्ब
196, 398 - गोत्रस्थ 19, 20 प्रतिभास
199, 398 -निष्ठागत 26, 27 प्रतिभिक्षु
341 -निष्ठा प्रायोगिक 26 प्रतिमुखी स्मृति
361 - भव्य जातीय 26 प्रातिमोक्ष सूत्र
138
77
. 190
154
157
83

Page #206

Index
369
408
प्रतिमोक्ष संबरसंवृत 37, 38, 44 प्रवजित
342 प्रतिलब्ध 310,313 प्रभव
227n प्रतिवेध
356 प्रभास्वर 281, 282,420, 421 प्रतिसंख्या
___10, 74 प्रमत्त
391 प्रतिसंख्यान
___401
प्रमाण(त्रिविध) प्रतिसंख्यानबलसंगृहीत . 73
प्रमाणाधिमोक्ष
282 प्रतिसंख्यानिरोध 331
46 प्रतिसंलयन
प्रमादकोसीद्यपरिगृहीत 132, 145, 146 प्रतिसम्वेदना
प्रमोदनीय धर्म 371, 383_n. प्रयोगगणना
226 प्रतिसम्वेदी 229, 377, 384
प्रयोगसम्पन्न
413 प्रतिसंस्तर .
155 प्रवर्तक
381 प्रतीत्य अनुलोमकथा
133 प्रव्रज्या
9,18 प्रतीत्यसमुत्पाद 126, 174, 210, 226,
प्रशान्त 228, 247, 248, 385, 403
396
प्रशान्तचित्त प्रतीत्यसमुत्पादविभंग
297 382 प्रतीत्यसमुत्पादसंस्कार
382 प्रश्रब्धि 226, 230, 263, 299, 315
432 प्रतीत्यसमुत्पादालम्बन
381
प्रश्रब्धिचित्त प्रतीत्यसमुत्पादावतार 223
226 प्रश्रब्धिचित्तकाय
382, 400 प्रत्ययता
432 प्रत्ययनिरोध
227n प्रश्वासस्वस्थावस्था
225 प्रत्ययविकल
273 प्रसदनीय
279, 413, 432 प्रत्यवेक्षणीय 279 प्रसदनीय आलम्वन
234 प्रत्यवेक्षा 55, 58, 405 प्रसदनीय चित्त
434 प्रत्यशुभता 203, 205, 206 प्रसादबहुलता
337 प्रत्यक्षपरिगृहीत
93 प्रसिद्धधर्मता 380, 385, 388 प्रत्यक्षविषयावलम्बन 308 प्रसेन्द्रिय
321 प्रत्यक्षज्ञानोत्पत्ति
प्रस्वस्थचित्तता
432 प्रत्यात्मज्ञान 388 प्रहाण
146,426 प्रत्येकबुद्धयान 354 प्रहाणकथा
132 प्रथमकर्मिक 351, 426 प्रहाणकौशल
194 प्रदधन
312 प्रहाणसंस्कार प्रत्यात्म
300 प्रहाणानुदर्शी प्रहाणोपगत 231 n., 426 प्रपञ्चसंज्ञा
404 प्रज्ञप्तिव्यवहार प्रपश्चित 233 प्रज्ञप्त्यपेक्षा
141
402
320
316

Page #207

66
260
314
76
233
86
226
Śrāvakabhūmi प्रज्ञा 21, 304 n., 315 n., 322 n., भावनाफल 284, 324, 326 n., 331, 306
334 प्रज्ञाकथा 132 भावनाफलव्यवस्थान
351 प्रज्ञाचित्त 356 भावनाबलसंगृहीत
73 प्रज्ञाव्यवस्थान 191, 192 भावनामय
21, 307 प्रज्ञास्कन्ध 327 भावनासातत्य
201
भाषित प्रज्ञेन्द्रिय
326
.
118, 119 प्रातिबिम्ब
201
भिक्षु 147, 200, 274, 338, 342, प्रातिहार्य
____418 प्रातिपक्षिक 279, 308, 318
38 भिक्षुसंवर
197 प्रातिपक्षिक धर्म
भूतवस्तुक भूतसंकलित
373 प्रामोद्य 60, 263, 320, 414
भूतावबोध
326 प्राविवेक्य 12, 132, 358, 359
भोक्ता प्रीति 263, 271, 315 भोगविपत्ति
412 प्रीतिप्रतिसम्वेदितसुख
__ मण्डनार्थ बहुलविहारिता बाढग्लान
145 मदार्थ
86 बाह्य 150 n., 212, 213 मध्येन्द्रिय
19, 20, 356 बाह्यालम्बन 197
56, 57, 70 बिम्बध्यायी
201 मनइन्द्रिय
- 71 बुद्ध
152 मनसिकल्प
234 बुद्धश्रावक
7,361 मनसिकार बुद्धोत्पाद
__ मनस्कारअसमाहितभूमिक बोधिमण्ड
मनस्कारभावना
405 बोधिसत्त्व
152 मनस्कारसविकल्पप्रज्ञासहगत 367 बोधिसत्त्वबोध 152 मनस्कारावस्था
288 47, 82 मनोदुश्चरित
69 भगवता __417 मनोधातु
245 n. भद्रमुख
411, 414, 421 मनोविज्ञान भरण
मनोविज्ञानसम्प्रयुक्त
295 भरणधर्मता
412 ___ मन्दरजस्कजातीय
31 भवयोग ___285 n. मन्दरजस्क पुद्गल
172 भावना 146, 276,311, 312
60 भावनाप्रहाण 313 -धर्मा
248
मत
199
मन
30 368
ब्रह्मचर्य
66
412
मरण

Page #208

Index
67
188
414
मरणमार 344, 345 मूर्धा
285,324,325 मरणसंज्ञा 270 मूर्धाभिषिक्त
79 महद्गत (अधिमोक्ष) 282 मेधा
337 महाभूत 431 मैत्रचित्तता
403 महाभूतिक 378 मैत्रीभाव
426 महायान
354 मंच
125 महाविज्ञान
273 मंथित
233 महावृक्षस्कन्ध
243 n. यथाभूतावबोध
370 महासमाज
418 यथेन्द्रिय
261 महाज्ञानलोक
252 यावद्भाविकता
367 महिमा
314 n. युक्ति
210 मात्रज्ञता
210
युक्तिपतित मातृकाधर
274, 339
–अपेक्षा 141, 142, 210 'मातृग्राम
268 -उपपत्तिसाधन
210 मानचरित
-कार्यकारण
210 मानचरितपुद्गल
218 युगनद्धवाही
404 मानः मारकर्म
344 n... 345 योग बदाधानमा 30, 200,273. 275 332, 338
योगभावना मार्गजिन
285 मार्गजीवी
338 योगभ्रंश
273 मार्गदूषी 338, 339, 340
योगमनसिकार समम्प्रयुक्तता स्मृति 361 मार्गदेशिक 338, 339 योग मनसिकारापक्षाल
268 मार्गफलप्रभेद
190 योगाचार 198, 199,700, 285, 419 मार्गभावनांकाल
329 योनिशः प्रगोग
270 मार्गसत्य
251, 253 यौवन पदार्थ 87, 194, 201 मिथ्याप्रणिहित .47 रतिज्ञ
147 मिथ्याप्रतिपत्तिकृत. 273 रसराग
268 मिथ्याप्रतिपन्न 21, 273, 275, 332 राग (पञ्चविध) (काम, मैथुन, मिथ्यामनस्कार
279 विषय, रूप, सत्काय) 69, 205 मीमांसा
280, 313
रागचरित 19, 21, 207, 356, 357 355 रागविपाक
55 मृद्विन्द्रिय 19, 20, 172 रागसंयोजन
303 मृदुचित्तता 356 रागोदय
55 मुखनासिकाद्वार 221 रागोन्मद पुद्गल
171 मुदिता 209 राजकथा
146
मृदु

Page #209

68
राजकुल
राहुल राष्ट्रपिण्ड
रुजक
रूप
रूपकाय
रूपगत
रूपनिमित्त
रूपराग
रूप स्कन्ध
रूपालम्बन
रोमहर्षण लघिमा
लपना
लयनिमित्त लाभसत्कारशोक
लाभी
लिङ्ग
लीनचित्त
लोकनिमित्त
लोकाधिपति
लोहितोपादान
लौकिक
लौकिक मार्ग
लौकिकोत्तर
वर्णनिभा
वधक पुरुष
बल वाहन
वशिता
वसु
वस्तु
-दश
-धन
-धान्य
- मात्र
Srävakabhumi
40
157
352
155
123, 199, 226
292
300
428
206
226, 243, 244, 250
246
346
314 n.p.
49
280
274
197, 338
19, 357
297, 393
422
104
335
426
265 n., 286
6
- पर्यन्तता
वात
वाद
- बहुमानजात
- बहुलविहारी
- बहुलीकृत
वाक्कर्म
वाग्दुश्चरित
वायुधातु
वायुस्कन्ध वास्कर्म
विगतद्वेष
विगतदोष
विगतोपक्लेश
विगुणी
विघातार्थदान
विचचिका
विचारानुचरित
विचिकित्सा
वितर्क 68, 341, 364,
415, 417
वितर्कचरित
वितर्कोन्मद पुद्गल
वितर्क क्लेश
वितरणदान
315
418
विधा
279 विनय
152 विनयधर
152 विनयप्रतिसंयुक्त
146
153
153
153
103, 226
विनीतक
विनीलक
विपत्ति (आचार)
-(arroita)
विपरिणत
196, 197
261
317
376
56, 57
69
145
258
215, 431
431
153
152
297
391
409
150 n.
177
357
100, 257
398, 404
181, 198
171
365, 356
150
382
131, 299
140, 274, 339
138
101, 205
427
47
47
374

Page #210

Index
69
73
407
विपरिणामदुःखता . 255 विषयबल
310 विपरिणामधर्मता
204, 257 विषयालम्बन विपरीताववाद 259 विषयावलम्बन
423 विपश्यनानिमित्त 422 विषयोपभोगफल
385 विपश्यना 196, 330, 352, 377,381 विषयोपादान
423 विपश्यनापक्ष
366 विचिका
77, 145, 390 विपश्यनाकाल ___392 विहारकरणीय
330 विपश्यनानिमित्तमात्रानुचरित 367-8 विक्षेप
361 विपश्यनापर्येषणानुचरित 367-8 विक्षेपनिमित्त
280, 281 विपश्यनापर्येषिता प्रत्यवेक्षणता 367-8 विक्षेपपरिज्ञा
280 विपश्यनायोग
235 विज्ञ
227
विज्ञान विप्रतिसारी 81, 154
376,386 विपुलता
375 विज्ञानक
302n. विज्ञानानंत्यायतन
197 विपुलमनस्कार
बीज विफल 347, 348
431 बीजपरिग्रह
384 विभद्रात्मक
205 वीतराग
265 विभावना
395 वीधि
146 विभिन्नालम्बन
407n.
21, 99, 299, 309, विभूषण .
88 विमुक्ति
60
315n., 310-11, 365 वीर्यबल
419 विमुक्तिकथा
वीर्यसमाधि
314 विमुक्तिबहुल
वीर्यसम्प्रग्रहीत
107 विमुक्तिज्ञानकथा
132
वीर्यादान विमुक्तचेतस 413
318 वीर्याधिपति
316 विरतिसमादायी
341 वीर्यारम्भ
312, 393 विरागकथा
132 वीर्योद्रेक
393 विरागनिश्रित
326 वेदनाकाय
240 विरागसंज्ञा 270, 286 वेदनास्कन्ध
226 विबन्धकर
332
वेदनापरीक्षा विवाद 258 n. वेटनोपेक्षा
293 विवेकज 262 वेदनानुदर्शी
303 विशारद 130, 131 वेदितव्य
191 विशेष प्रज्ञप्ति _370n. वेश्या
146 विषम भोजन 94 वेश्यायानागार
.40 विषय प्रार्थना 257, 258 वृक्षमूल
125, 146, 147, 359
वीर्य
155
291

Page #211

70
Srāvakabkūmi वृक्षमूलग 416
शीलभावना 44 वृक्षमूलिक 159
शीलवान् 408 वृश्चिक 125
शीलविपत्ति 51, 412 शतपदी 390
शीलविशुद्धि 59 शमथ 196, 286, 287, 288n. 330,
शील संबर 1, 21, 37, 43, 44, 401
337, 358, 361 शमथनिमित्त 201, 391
शीलस्कन्ध 42,327, 358 शमथपक्ष 197, 320
शीलाभ्यसन 51 शमथमार्ग 419 शमथयोग 235
शंकलिका 197, 672 शमथविपश्यना 424, 425, 428
शुभसंज्ञा 416 शमथसंज्ञा 404
शून्यता 337 शयनासन 48, 145, 158, 157 शून्यता समाधि 267n शयनराग (चतुर्विध) 161
शून्यागार 12, 125, 352 शान्त 396
शून्यताप्रतिसंयुक्क 126 शान्तदर्शन 268
शेषभागीयधर्म -258 शान्तदशी 286
शोणित 386 शान्तप्रशान्त 391
श्रद्धा 6, 8, 19, 25, 222, 276, शास्ता 155,353
319n, 320, 336 शाश्वत 259
श्रद्धानुसारीपुद्गल 175 शिल्पज्ञान 410
श्रद्धाधिमुक्तपुद्गल 176 शिक्षा 155, 261
श्रद्दधानता 320 शिक्षाप्रतिपत्ति 358
श्रद्धाबल 322 शिक्षापद 41, 42
श्रद्धावीर्य 290, 291 - | शिक्षापरिशुद्धि 408
श्रद्धेन्द्रिय 321m, 322 शिक्षामार्ग 358
श्रमण 338,334 शिक्षात्रितयपारग 333n
श्रमणब्राह्मण 151 शिक्षानुलोमिक 272
श्रमणालंकार 155 शिक्षानुलोमिक धर्म 268
श्रमण 140, 276, 418 शील 9, 19, 37, 55, 336, 353 श्रामणक 49 शील अलंकार 53
श्रामणेरी 342 शील अनुलोम 52
श्रामण्यफल 331 शीलकथा 132
श्रावक 274, 322 शोलनर्याणिक 44
श्रावकगोत्र 356,357 शीलपरिशुद्धि 409
श्रावकप्रतिसंयुक्तार्थ 355, 356

Page #212

Index III
श्रावकयान 354 श्रावकसंघ 498 श्रावक (तावी) 31 श्रुतचिन्ता 365 श्रोत्रावधानयोग 261
चित्त 297 षट्चेतनाकाय 241 षट्पुद्गल 338 षटप्रभेद 370 षड्धातु 210, 386 षड्वस्तुकार्मिता 388 षड्वस्तुप्रभेदालम्बन 368 षड्विधबल 365 षड्वेदना 295 षड्संज्ञा 416 षडायतन 384 षोडषाकार 223, 229 षोडषाकार परिचय 228 सकृयागामिफल 331 संक्लेश 241 सख्योदारिकता 250 सत्कायदृष्टि 332 सत्काय 199 सत्कृत्यकारिता 65 सत्पुरुषधर्म समन्वागत 155, 163 सत्यज्ञान 324 सत्यानुलोम 324 सत्यावतारपरिचय 227n, 228 सद्धर्मश्रवण 194 सद्धर्मश्रवणचित्त 37 सद्धर्मश्रवणचिन्ता 135 सपरिदाह 374 सनिमित्तसंज्ञा 241n सप्रियक 151 सभाग 363
सभागालम्बन 362 समकारिता 97 समचित्तता 379 समतादृष्टि 379 समुदानना 78 समनन्तर 246, 247 समप्राप्तपुद्गल 172 समभागचरित 334 समभोजन 94 समयविमुक्तपुद्गल 183 सभागता 5 समादत्तशीलता 44 समाधि 21, 155, 267n, 290, ___291,317, 327, 363, 405 समाधिप्रभाव 318 समाधिप्रवाह 365 समाधिलाभ 315n समाधिसन्निश्रय 14, 15 समाधिसम्भाररक्षोपचय 358 समाधिसम्भारप्रायोगिक 362 समाधिस्कन्ध 327 समाधीन्द्रिय 321n समानधर्मता 374 समावस्थावचारक 67 समास(तः) 313 समाहित 303 समाहित अधिमोक्ष 208 समाहितचित्त 297 समाहितनिमित्त 362 समुदय 252 समुदयसत्य 194,251 समुदयनिरोधमार्ग 260 समुदागमप्रत्यय 16 समुदागमाच्छन्द 276 समृद्धि 321
सम्प्रग्रह 329

Page #213

72
Srāvakabhūmi
सम्प्रजानद्विहारिता 36 सम्बर 293 सम्वरप्रहाण 312 संवर राय) 72 सम्भार 27, 366 सम्भारपरिगृहीत 358 सम्भारमार्ग 73 सम्भिन्नस्कन्धालम्बन 114, 115,
116, 118 सरागचित्त 296 सर्वचेतसा 418 सर्वधर्म 241n सर्वप्रपञ्च 286 सर्वभूतार्थवेदक 200 सर्वमातृक 139 सर्ववस्तुकता 197 सर्वबीजआलयविज्ञान 243n सर्वाकारपरिपूर्णाववाद 260 साविकल्प आलम्बन 419 सविकल्प प्रतिबिम्ब 193, 194, 197 सविचार 262 सवितर्क 262 साततिक 200, 201 सातत्यकारिता 165 साधारणपययिनाम 222 साधिष्ठान 256, 257 सिंहशय्या 108 सुख 93 सुखअधिमात्र 209 सुखकाम 377, 427 सुखमध्य 209 सुखमृदु 209 . .. सुखाध्यास 427 सुखास्वादनता 269
सुखोपसंहार 377, 378, 379 सुखोपसंहार अधिमोक्ष 209 सुगन 338 सुपोष 155 सुप्रत्यवेक्षित 56 सुभावितचित्त 297, 298 सुभाषितभाषी 148 सूर्यमण्डल 416 सुरत 163 सुखमुक्त चित्त 298 सुश्रूषा 400 सूपाश्लिष्ट 411 सूक्ष्मसोषिर्य 222 सूत्रधार 339 संकल्प 327. 329, 391 संकल्पबल 310 संकुचितचित्त 298n संक्लिष्टविहारी 400 संघभेद 335 N.P. संधाटीधारण 115 सत्तापितचित्त 414 . संद्वेषाय 68 संप्रजन्य 114, 115, 117, 120,
318, 319, 432 सुम्प्रजन्यबल · 366 संम्मोहाय 68 . संम्वृत्ति 72 संवृतिपरमार्थ 376 संयोजनप्रहाण 238 संवेगनिमित्त 432 संवेजनीय 411 संसार 413 संस्कार 210, 227, 241n

Page #214

संस्कारदुःखता 255, 257 संस्कारनिरोध 385
संस्कारोपेक्षा 393
संस्कारस्कन्ध 241N
संस्कार स्कन्धव्यवस्थान संस्तुक 151
संस्थान 205
संक्षिप्तचित्त 297
संज्ञा 129, 241, 382, 384
-अनात्म 129 -- अस्थि —दुःख 129
129
- प्रतिकूल 129
- ब्राह्मण 340 संज्ञाविलोहितक 129 संज्ञाशून्यताप्रत्यवेक्षणता 129
4
स्कन्ध - रूप 195, 195
- वेदना
संज्ञा
141, 225, 257
संस्कार
- विज्ञान
195, 196
195, 196, 226, 240
195
241
195
स्कन्धक्लेश 304
स्कन्धकौशल्य 243, 249
स्कन्धमार 344
स्कन्धमात्र 305 स्कन्धावतार 223 स्कन्धावतारपरिचय 226 स्तुतिभावना 121
स्त्यानमिद्ध 222, 361
1
स्थानसम्पत् 359
स्नातसविधान 87
स्निग्धसन्तानता 356
Index III
स्पर्श 205 स्पर्शकाम 129
स्पर्श सहज वेदना 384n स्पर्शसुखसम्वेदनीय 210 स्परांविहारिता 97 स्पष्टोच्छ्रितप्रणिहितता 361 स्मृति 291, 293, 363, 364, 365, 366, 369
स्मृतिसभागालम्बन 362 स्मृतिसम्प्रमोष 233, 309, 335, 413, 424
स्मृति समाधिनिमित्तालम्बन 361 स्मृतिसम्बोध्यंग 264 स्मृतीन्द्रिय 321n
स्मृत्युपस्थान 231, 331, 396, 428 स्रष्टा 381
स्वभाव 150n
स्वभावगुणलक्षण 43
स्वभावपरिज्ञान 398 स्वभावप्रज्ञप्तिपर्येषणा 370 स्वरसवाहन स्वरसवाहिमार्ग 224, 225
365
हनुनक 372 हस्तसम्बाधिक 335
हानभागीयधर्मं 358
हेतु 150n, 246n, 247 हेतुफलव्यवस्थान 253
क्षम 163
73
क्षमावान्
130
क्षयज्ञान 289 क्षिप्राभिज्ञ 243
त्र्यापाक्षण 340 त्रयोयतयः 341

Page #215


Page #216
NA