Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakundAcArya ke tIna ratna [paMcAstikAya, pravacanasAra aura samayasArakA viSaya paricaya] lekhaka gopAladAsa jIvAbhAI paTela anuvAdaka zobhAcandra bhArilla MY LIUKAR TRA / " 7 JULS? ALLAMA bhAratIya jJAnapITha prakAzana
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAnapITha mUrtidevI granthamAlA : hindI granthAMka-4 granthamAlA sampAdaka : DaoN. A. ne. upAdhye, DaoN. hIrAlAla jaina, lakSmIcandra jaina Murtidevi Series : Title No. 4 KUNDAKUNDACHARYA KE TINA RATNA GOPALDAS JIVABHAI PATEL Bharatiya Jnanpith Publication First Edition 1948 Second Edition 1967 Price Rs. 2.00 bhAratIya jJAnapITha prakAzana pradhAna kAryAlaya 6, alIpura pArka plesa, kalakattA-27 prakAzana kAryAlaya durgAkuNDa mArga, vArANasI-5 vikraya-kendra 3620 / 21, netAjI subhASa mArga, dillI-6 prathama saMskaraNa 1948 dvitIya saMskaraNa 1967 | sanmati mudraNAlaya, mUlya 2... vArANasI-5
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaktavya [ prathama saMskaraNa ] jaba koI pUchatA hai ki, " jaina dharma kisa granthako mAnatA hai ?" to hamAre pAsa koI prastuta uttara nahIM hotA, jainU dharmakI pradhAna vizeSatA yaha hai ki yaha dharma atyanta prAcIna honepara bhI veda, bAibila yA kurAna-jaisI kisI pustaka - vizeSako apanI utpatti yA samagratAkA AdhAra nahIM mAnatA, sAMsArika aura AdhyAtmika jIvanake anubhavase vikasita honevAlA jainadharma tarkako jhelatA hai aura usakA samAdhAna karatA hai, aneka AcAryoMdvArA likhita aneka granthoMmeM hameM jIvanake gocara aura agocara tattvoM ko samajhAne aura pratipAdana karanekI satata ceSTA dikhAI par3atI hai, isa prakAra - ke tamAma grantha apanA-apanA alaga mahattva rakhate haiM / hama viSayako dRSTise, zailIkI dRSTise aura granthake nirmAtA AcArya ke jIvanakAla yA paramparAkI dRSTise granthoMkA mUlyAMkana karate haiM / AcAryoMkI paramparAmeM, granthoMke nirmANameM, viSayoMke pratipAdanameM aura jainadarzana ke maulika siddhAntoMko kAlAntara meM prAmANikatA pradAna karanemeM AcArya kundakundako kitanA mahAn zreya prApta hai isakA anumAna prastuta granthakA 'upodghAta' par3hanese ho jAyegA / kundakundAcArya ke pramukha tIna granthoM - paMcAstikAya, pravacanasAra aura samayasArakA adhyayana karake zrI gopAladAsa jIvAbhAI paTelane gujarAtImeM yaha mUla pustaka likhI thI, pustakake likhanemeM zrI paTelakA dRSTikoNa yaha rahA hai ki jaina darzana aura AcArake sambandhameM AcArya kundakundane uparyukta tIna granthoMmeM jo mUla bAteM kahI haiM unheM chA~Takara alaga-alaga viSayoMke antargata isa taraha ikaTThA kara diyA jAye ki pratyeka viSayakA silasilevAra paricaya mila jAye, isake lie lekhakako gambhIra adhyayana aura parizrama karanA par3A hai| bar3I khUbIkI bAta yaha hai ki lekhakane pratyeka viSayako itanI acchI taraha samajhA hai ki use pAThakoMke lie
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 saMkSepameM nape-tule zabdoMmeM samajhA sakanA sahaja ho gayA hai / isa pustakako samajhane ke lie jaina tattvajJAnake pAribhASika zabdoMkA pahale se hI sAdhAraNa paricaya honA Avazyaka hai, jaina AcAryoMne bhAratIya darzanako jo dena dI hai, usameM pAribhASika zabdoMke nirmANakA mahattvapUrNa sthAna hai, isakI ora vidvAnoMkA dhyAna abhI pUrI taraha nahIM gayA hai / hamAre AcAryoMne cetana aura acetana manakI kriyAoM, manovijJAnake tattvoM, adhyAtma aura darzanazAstra ke vivecanake lie aneka naye zabdoMko gar3hA hai / Aja aneka rUr3ha zabdoMko apane maulika rUpameM jAnane aura samajhane ke lie jaina darzanakA adhyayana nitAnta Avazyaka hai, 'IhA', 'avAya', 'naya', 'vijJAna', 'pudgala', 'samaya', 'dharma', 'adharma' Adi zabda udAharaNake rUpameM rakhe jA sakate haiM / lekhakane pratyeka kaThina pAribhASika zabdoMko thor3e zabdoM meM samajhAne yA saMkSipta pAdaTippaNiyoM dvArA spaSTa karanekA prayatna kiyA hai aura pAThakake jJAnako anAvazyaka vistArameM bhaTakane se bacA liyA hai, udAharaNArtha, 'guNasthAna' zabdako 76 pRSThake pAda TippaNameM isa taraha samajhAyA gayA hai / "" ''guNa' arthAt AtmAkI svAbhAvika zaktiyA~, aura 'sthAna' arthAt una zaktiyoMkI tara-tamatAvAlI avasthAe~, AtmA ke sahaja guNoMpara car3he hue AvaraNa jyoM-jyoM kama hote jAte haiM, tyoM-tyoM guNa apane zuddha svarUpameM prakaTa hote jAte haiM, zuddha svarUpakI prakaTatAkI nyUnAdhikatA hI 'guNasthAna' kahalAtI hai, guNasthAna caudaha haiM / " eka tarahase, yaha grantha jaina dharma aura jaina tattva jJAnakA sArasaMcaya hai, ise samajhane ke lie kevala par3ha lenA hI paryApta nahIM hai, yaha adhyayana aura mananakI cIja hai / dUsarI bAta yaha bhI hai ki isa pustakako par3hakara yadi pAThakane jainadharmakI maulika dena - 'nizcaya' aura 'vyavahAra' jJAna yA 'pAramArthika' aura 'vyAvahArika dRSTibindu - ko na samajhA aura vaiyaktika AcaraNa meM yadi use sthAna na diyA to pustakase prApta anya pANDitya vyartha
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ hogA, zAstrajJAnakA sAra kyA hai ? isa pustakake pRSTha 65 para paMcAsti - kAyakI gAthA 155-73 ke AdhArapara isa praznakA samAdhAna isa rUpameM milatA hai / "arhat, siddha, caitya, zAstra, sAdhusamUha aura jJAna, ina sabakI bhakti se puruSa puNya karmakA bandha karatA hai, karmakSaya nahIM karatA' / AtmadhyAnake binA, cittake bhramaNakA avarodha honA sambhava nahIM hai, aura jisake citta bhramaNakA anta nahIM huA, use zubha azubha karmakA kSaya ruka nahIM sakatA, ataeva nivRtti ( mokSa ) ke abhilASIko "niHsaMga aura nirmala hokara siddha svarUpa AtmAkA dhyAna karanA cAhie, tabhI use nirvANakI prApti hogI, bAkI jaina siddhAnta yA tIrthaMkarameM zraddhAvAle, zrutapara ruci rakhanevAle tathA saMyamatapase yukta manuSyake lie bhI nirvANa dUra hI hai, mokSakI kAmanA karanevAlA kahIM bhI kiMcit mAtra bhI rAga na kare, aisA karanevAlA bhavya bhavasAgara tara jAtA hai / " gItAke niHsaMga karmake siddhAntakA vikAsa isI vicAradhArA dvArA udbhUta huA hai / yaha bhI mAnanA par3egA ki isa tarahakI niHsaMga buddhi jIvanake praur3ha vikAsase prApta hotI hai, jabataka manakI vaha praur3ha avasthA prApta nahIM hoto taba taka gRhasthake dainika karttavya, pUjA, pATha, gurubhakti, japa, tapa, dAna, saMyama saba Avazyaka haiM, anyathA, vyavahAradRSTikA artha kyA hogA ? bhAratIya jJAnapIThake vidvAnoMko jJAnapIThake saMsthApaka vyaktigata rUpase isa bAtakI preraNA karate rahate haiM ki pradhAna pradhAna AcAryoMkI mUla bAtoMko sarala aura subodha banAkara janatAke sAmane rakhanA cAhie jisase prAcIna jJAnakI akhaNDa jyoti pratyeka santatike vAtAvaraNako tadanukUla rUpase prakAzita karatI rahe / jJAnapITha isa dizAmeM prayatnazIla rahegA / -lakSmIcandra jaina
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUla lekhakako sUcanA isa pustakake taiyAra karane meM paramazruta-prabhAvakamaNDala bambaIse prakAzita samayasAra, pravacanasAra aura paMcAstikAyake saMskaraNoMkA upayoga kiyA gayA hai| anuvAdameM pairAgrAphake antameM diye gaye aMka bhI inhIM saMskaraNoM ke haiN| isa pustakake upodghAta tathA pAdaTippaNa likhanemeM DaoN. A0 ne0 upAdhyAya likhita pravacanasArakI prastAvanAkA aura paNDita sukhalAlajI kRta tattvArthAdhigama sUtrake anuvAdakA mukhyarUpase upayoga kiyA hai| ataH inameM carcita viSayoMkI jAnakArIke lie pAThakako ukta grantha dekhanA caahie| .. jaisA ki maiMne upodghAtameM likhA hai ki zrIkundakundAcArya apane tInoM granthoMmeM yaha mAnakara cale haiM ki unakA pAThaka jaina paribhASA aura jaina siddhAntoMkA pUrA-pUrA jAnakAra hai / unakA uddezya pAThakako prAthamika jaina paribhASA yA jaina siddhAntakA jJAna karAnA nahIM hai kintu jaina siddhAntake antima niSkarSoMkI carcA karanA hai| isa anuvAdameM ajaina pAThaka yA prAthamika jaina vAcakake lie upayogI TippaNa lagAnA azakya-sA lagA, ataH aise pAThakoMko isa granthamAlA [ pUjA~ bhAI jaina granthamAlA ] meM prakAzita 'bhagavAn mahAvIrake antima upadeza' pustaka bAMca lenA yA pAsameM rakhanA ucita hogaa|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI upodghAta 1 prAstAvika - digambara - paramparAmeM zrI kundakundAcAryakA sthAna 9 / digambara sampradAya 10 / 2 zrI kundakundAcArya -- dantakathAe~ 11 / bhadrabAhuke ziSya ? 14 / kAlanirNaya 15 / zrIkundakundAcArya ke nAma 17 / 3 kundakundAcArya ke grantha- - caurAsI pAhuDa 20 | dazabhakti 20 / ATha pAhuDa 20 / ratnasAra [ rayaNasAra ] 20 / bArasa aNuvekkhA [ dvAdazAnuprekSA ] 21 | niyamasAra 21 / nATakatrayI 21 / prastuta anuvAda 23 / 4 kundakundAcAryakA vedAnta - jIva- karmakA sambandha 24 / vyAvahArika dRSTibindu 1 prAstAvika maMgalAcaraNa 29 / zAstrajJAnakI AvazyakatA 29 / 2 dravyavicAra - [ka] chaha dravya 30 / satkI vyAkhyA 31 / dravyakI vyAkhyA 31 / guNa aura paryAya 32 / astikAya 34 | dravyoMkA vividha vargIkaraNa 34 / dravyavicAra ( kha ) - AkAza 36 | dharma 37 / adharma 38 | kAla 38 / pudgala 39 / paramANu 40 / jIva 43 / cetanAguNa aura cetanAvyApAra 43 | dravya aura guNakI abhinnatA 44 / 3 AtmA - jIvakAyake chaha bheda 46 / jIvakI pariNamanazIlatA 47 // karmabandhana 48 / jIvakA kartRtva 50 / jIvake zubha bhAva 52 // jIvake azubha bhAva 52 / jIvake zuddha bhAva 53 | zAstrajJAnakA sAra 55 / pAramArthika sukha 56 //
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 AtmAkA zuddhasvarUpa-svayambhU 56 / sarvajJatA 57 / sarvagatatA 58 // __ jJAyakatA 59 / bandharahitatA 60 / pAramArthika sukharUpatA 60 / 5 mAga-darzana, jJAna, cAritra 62 / Asrava aura saMvara 62 / nirjarA 63 / cAritra 64 / saMnyAsa 66 / mUla guNa 67 / ahiMsA 68 / aparigraha 68 / zAstrajJAna 70 / sevAbhakti 70 / vinaya 72 / pAramArthika dRSTibindu 1 prAstAvika-do dRSTiyA~ 74 / jJAna aura AcaraNa 75 / 2 jIva-mithyAdRSTi 75 / AtmA-anAtmAkA viveka 76 / 3 kartA aura karma-karmabandhakA prakAra 77 / karmabandhake kAraNa 78 / pAramArthika dRSTi 79 . puNya-pApa-zubhAzubha karma donoM azuddha 80 / zuddha karma 80 / 5 Asrava-jJAnI aura bandha 81 / 6 saMvara-saccA saMvara 82 / 7 nirjarA-jJAnI aura bhoga 83 / samyagdRSTikI vyAkhyA 85 / 8 bandha-bandhakA kAraNa 86 / pAramArthika dRSTi 88 / AtmA bandhakA kartA nahIM 89 / 9 mokSa-viveka 91 / amRtakumbha 91 / 10 sarvavizuddha jJAna-AtmAke kartRtvakA prakAra 92 / AtmA sarvathA akartA nahIM 94 / sAMkhyavAdIkA samAdhAna 95 / kSaNikavAdIko uttara 96 / AtmA paradravyakA jJAtA bhI nahIM 96 / AtmAmeM rAgAdi nahIM hai 97 / ajJAna 99 / saccA mokSamArga 99 / subhaassit-10|| zabdasUcI-109
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ upodghAta 1. digambara - paramparAmeM zrIkundakundAcAryakA sthAna maGgalaM bhagavAn vIro maGgalaM gautamo gaNI / maGgalaM kundakundAryo jainadharmo'stu maGgalam // 'bhagavAn mahAvIra maMgalarUpa haiM, gaNadhara gautama maMgalarUpa haiM, Arya kundakundAcArya maMgalarUpa haiM, aura jainadharma maMgalarUpa hai / ' zAstra-vAcana Arambha karanese pahale pratyeka pAThaka maMgalAcaraNake rUpameM ullikhita zloka par3hatA hai| isase patA calatA hai ki jaina paramparAmeM, vizeSataH digambara-sampradAya meM AcArya kundakundakA kitanA sammAna hai | mahAvIra bhagavAn aura gautama gaNadharake bAda hI unakA sthAna A jAtA hai / digambara sAdhu apane Apako kundakundAcAryakI paramparAkA kahalAne meM garva anubhava karate haiM / bAdake bahutere lekhakoMko unake granthoMse preraNA milI hai aura TIkAkAra to unake granthoMmeM se bahuta-se avataraNa uddhRta karate haiM / paMcAstikAya, pravacanasAra aura samayasAra nAmaka unake yaha tIna prasiddha grantha ' nATakatraya' yA 'prAbhRtatraya' kahalAte haiM / digambara-paraparAmeM inakA vahI sthAna hai jo vedAntiyoMke 'prasthAnatraya' ( upaniSad, brahmasUtra aura bhagavadgItA ) kA unakI paramparAmeM hai / digambara sampradAyakA mukhya dhAma dakSiNa deza ginA jAtA hai / Adhunika samayameM gujarAta prAntake jainI aura jainetaroMko digambara granthoMkA paricaya karAnekA zreya zrImadrAjacandrako hai / vaha svayaM digambara sampradAya ke nahIM the, kintu unake dvArA sthApita paramazrutaprabhAvaka maNDalane hindI anuvAdake sAtha bahuta-se digambara granthoMko prakAzita kiyA hai jisase saMskRta 1
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakundAcAryake tIna ratna prAkRta bhASA na jAnanevAloMke lie una granthoMke paricaya karanekA mArga sugama bana gayA hai| digambara sampradAya . Age bar3hanese pahale digambara sampradAya aura usake prArambhake itihAsake sambandhameM jAnakArI hAsila kara lenA ucita hogaa| bhagavAn mahAvIrake nirvANake pazcAt ( I0 sa0 pUrva 467 ) kI AcArya paramparAmeM sambhUtivijaya sAtaveM haiN| unakI mRtyuke bAda unake gurubhAI bhadrabAhu AcArya bane / unakA samaya bha0 mahAvIrake pazcAt 170 varSa arthAt I0 sa0 pUrva 297 varSa mAnA jAtA hai| usa samaya azokakA pitAmaha candragupta maurya magadhako rAjagaddIpara thaa| usake zAsanakAlameM magadhameM, bAraha varSakA bhayAnaka akAla pdd'aa| aise samayameM vahAM vizAla sAdhusaMghakA dhAraNa-poSaNa honA kaThina samajhakara bhadrabAhu apane katipaya anuyAyI sAdhuoMko lekara dakSiNameM karNATa dezameM cale gye| yahI ghaTanA dakSiNameM jainadharmake pracArakA aura jainasaMghake digambara-zvetAmbara vibhAgoMkA kAraNa bnii| ___ magadhameM jo sAdhu raha gaye the, unake nAyaka sthUlabhadra bne| ina lambe bAraha varSoMke daramyAna, uttara prAntameM rahe hue aura dakSiNa prAntameM gaye hue sAdhu-saMghake AcAra-vicArameM bheda ho gyaa| kahA jAtA hai ki duSkAlake samaya uttara bhAratake sAdhuoMko apane bahuta-se kaThora AcAra niyamoMkA tyAga kara denA pdd'aa| yaha bhI kahA jAtA hai ki dakSiNa bhAratameM jAnevAle sAdhuoMkA mukhya uddezya, duSkAlake bhayAnaka samayameM apane vrata niyamoMko bhaMga na hone denA hI thaa| matalaba yaha ki dakSiNameM jAnevAle sAdhu apane nagnatva Adi AcAroMko bhalIbhAMti surakSita rakha sake, jaba ki uttarake sAdhuoMko deza aura kAlakA anusaraNa karake safeda vastra pahananekI chUTa lenI pdd'ii| kahA jA sakatA hai ki yahI bAta digambara -
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ upodghAta dizArUpI vastravAle arthAt nagna aura zvetAmbara - safeda vastravAle - ina do vibhAgoMkA mukhya kAraNa bnii| yadyapi spaSTa rUpase do vibhAga to bAdameM, vajrasvAmIke ziSya vajrasenake samayameM ( I0 sa0 pUrva 79 yA 82 meM) hue yaha kahA jAtA hai; tathApi kahanA cAhie ki isa prakArakA kucha viccheda jainasaMghameM pahalese hI calA A rahA thaa| kyoMki mahAvIrase pahaleke tIrthaMkara pArzvanAthake anuyAyI vastra pahanate the jaba ki mahAvIrane vastra na pahananekA niyama banAyA thaa| yaha donoM saMgha mahAvIrake samayameM nahIM to unake pazcAt unake ziSya gautama indrabhUtike samayameM eka hone lage the aisA ullekha uttarAdhyayana sUtra meM hI milatA hai| kucha bhI ho, uttara bhAratameM rahe hue sAdhuoMne sthUlabhadrake samayameM hI pATaliputrameM ekatrita hokara duSkAlake samaya lupta honese bace-khuce AgamagranthoMko ekatra kiyaa| unheM dakSiNa bhAratake sAdhuoMne pramANabhUta mAnanese inakAra kara diyaa| unhoMne yaha sthira kiyA ki jainadharmake Agamagrantha duSkAlake samayameM naSTa ho gaye haiM / isa prakAra jaba dakSiNake saMghake pAsa Agamagrantha na rahe taba usa saMghako pramANabhUta zAstrIya grantha arpita karanevAle puruSoMmeM isa ratnatrayake kartA zrIkundakundAcArya the| vaha kauna the ? kisa samaya hue? yaha aba dekhanA caahie| 2. zrIkundakundAcArya zrIkundakundAcArya ke viSayameM hameM do kathAe~ milatI haiN| vaha donoM dantakathAe~ kundakundAcAryake bAda, bahuta samaya pIche likhI gayI haiM ataeva svatantra rUpase unheM koI AdhAra nahIM banAyA jA sktaa| 1. bharatakhaNDake dakSiNa dezameM pidaThanADu jileke kurumarAI nagarameM, karamuNDa nAmaka zrImAn vyApArI apanI patnI zrImatIke sAtha rahatA thaa| 1. yaha digambara sampradAyakI mAnyatA nahIM -sampA0 /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakundAcAryake tIna ratna usake yahA~ mativaran nAmakA eka gvAlA lar3akA rahatA thA aura usake Dhora saMbhAlatA thaa| eka dina lar3akene dekhA ki dAvAnala sulaganese sArA vana khAka ho gayA hai, kintu bIcameM thor3e-se jhAr3a hare-hare baca rahe hai, talAza karane para patA calA ki vahAM kisI sAdhukA Azrama thA aura usameM AgamoMse bharI eka peTI thii| usane samajhA, isa zAstragranthoMkI maujUdagIke kAraNa hI itanA bhAga dAvAnala-dvArA bhasma honese baca rahA hai| una granthoMko vaha apane ThikAne le gayA aura bar3I sAvadhAnIke sAtha unakI pUjA karane lgaa| kisI dina eka sAdhu usa vyApArIke yahA~ bhikSAke lie Aye / seThane sAdhuko annadAna diyaa| usa lar3akene bhI vaha grantha sAdhuko dAna de diye / sAdhane seTha aura lar3ake donoMko AzIrvAda diyaa| seThake putra nahIM thaa| thor3e samaya bAda vaha gvAlA lar3akA mara gayA aura usI seThake ghara putrake rUpameM jnmaa| bar3A hone para vahI lar3akA kundakundAcArya nAmaka mahAn AcArya huaa| yaha hai zAstradAnakI mahimA'! 2. paNDita nAthUrAmajI premI 'jJAnaprabodha' nAmaka granthake AdhArapara dUsarI dantakathAkA isa prakAra ullekha karate haiM - 1. isa dantakathAkA ullekha pro0 cakravatIne paMcAstikAya granthakI apanI / prastAvanAmeM kiyA hai| ve kahate haiM ki 'puNyAsrava kathA' granthameM zAladAnake udAharaNa rUpameM yaha kathA dI gayI hai| unake dvArA ullikhita yaha 'puNyAsrava kathA' grantha kauna-sA hai, kucha nizcita nahIM kiyA jA sakatA / nAgarAjane (I.sa. 1331 ) "puNyAsava' nAmaka saMskRta grantha kanar3ImeM bhASAntara kiyA hai, aisA apane anuvAdameM prakaTa kiyA hai| parantu usake AdhArapara zaka saM0 1736 meM hue marAThI anuvAdameM yaha kathA nahIM pAyI jaatii| vizeSa nAmoMkI racanA Adise, jAna par3atA hai, pro0 cakravartIke pAsa koI tAmila bhASAkA grantha honA caahie| 2. dekho - jainahitaiSI pu0 10 pR0 366 /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 - upodghAta mAlava dezameM, vArApura nagarameM kumudacandra nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| usakI rAnIkA nAma kumudacandrikA thaa| usake rAjyameM kundazreSThI nAmakA vyApArI apanI kundalatA nAmaka patnIke sAtha rahatA thaa| usake putrakA nAma kundakunda thaa| eka dina jinacandra nAmaka AcAryakA upadeza gyAraha varSake bAlaka kundakundane sunaa| AcAryake upadezakA usapara itanA gaharA asara huA ki vaha unakA ziSya bana gayA aura unhIMke sAtha rahane lgaa| thor3e hI samayameM kundakunda, jinacandra ke anya saba ziSyoMse Age A gaye aura 33 varSakI umrameM to unheM AcArya padavI prApta ho gyii| dhyAnAdimeM zrIkundakundAcAryane itanI pragati kI thI ki eka bAra kucha zaMkA honepara unhoMne videha kSetrameM sthita zrIsImandhara svAmIkA cintana itanI utkaTatAke sAtha kiyA ki sImandhara svAmI sabhAmeM baiThe-baiThe hI adhabIcameM bola uThe - 'saddharmavRddhirastu' / usa samaya sabhAmeM jo loga baiThe the, vaha kucha bhI na samajha pAye ki svAmIne aghabIcameM, kisake uttarameM yaha vAkya bole haiN| taba sImandhara svAmIne sabhAjanoMko kundakundAcAryake viSayameM bAta batAyI / usake bAda do cAraNa santa, jo pUrva janmameM kundakundAcAryake mitra the, unheM AkAzamArgase, bharatakSetrase videha kSetrameM le aaye| kundakundAcArya vahA~ eka saptAha rahe aura unhoMne apanI samasta zaMkAoMkA samAdhAna prApta kiyaa| tadanantara tIrthayAtrA karate-karate ve bharatakSetrameM lauTa Aye / unake upadezase sAta sau strI-puruSoMne dIkSA grahaNa kii| kucha samaya bAda, giranAra parvatapara zvetAmbaroMke sAtha unakA vivAda huaa| unhoMne vahA~kI brAhmI devatAse svIkAra karAyA ki digambara mata ho saccA hai| ina donoM dantakathAoMmeM mAtA-pitAke nAmoMmeM tathA nivAsasthAnake viSayameM spaSTa matabheda hai| dUsarI dantakathAmeM mAtA-pitAke samAna akSaroMke jo nAma haiM ve sahaja hI sandeha utpanna karate haiN| kundakundAcArya ke videha kSetrameM jAneko ghaTanAkA ullekha sarvaprathama vi0 saM0 990 meM hue devasenane 'darzanasAra' granthameM kiyA hai| paMcAstikAya' kI TokAmeM jayasena prakaTa
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 kundakundAcAryake tIna ratna karate haiM ki dantakathA ( prasiddha - kathA - nyAya ) ke anusAra kundakundAcArya svayaM pUrva videhameM gaye the aura zrIsImandhara svAmI ke pAsase vidyA sIkhakara Aye the / zravaNabelagolake zilAlekhoM meM bhI, jinakA adhikAMza bhAga bArahavIM zatAbdIkA hai, ullekha milatA hai ki kundakundAcArya havAmeM ( AkAzameM ) adhara cala sakate the / zvetAmbaroMke sAtha giranAra parvatapara jo vivAda huA thA, usakA ullekha AcArya zubhacandra ( I0 sa0 1516-56 ) ne apane pANDavapurANameM kiyA hai / eka gurvAvalImeM bhI isa bAtakA ullekha hai / ' itanA to nizcita hai ki donoMmeM se koI bhI dantakathA hameM aisI jAnakArI nahIM karAtI jise aitihAsika kahA jA ske| unameM thor3Ibahuta jo bAteM haiM, unameM bhI donoM dantakathAoM meM matabheda hai / bAqI AkAza meM ur3aneko aura sImandhara svAmIkI mulAqAtakI bAta koI khAsa matalabI nahIM / ataeva aba hameM dUsare AdhArabhUta sthaloMse jAnakArI pAne ke lie khoja karanI cAhie / bhadrabAhuke ziSya ? kundakundAcAryane svayaM, apane granthoMmeM apanA koI paricaya nahIM diyA / 'bArasa aNuvekkhA' granthake anta meM unhoMne apanA nAma diyA hai, aura 'bodhaprAbhRta' granthake anta meM ve apane Apako 'dvAdaza aMga-granthoMke jJAtA tathA caudaha pUrvokA vipula prasAra karanevAle gamakaguru zrutajJAnI bhagavAn bhadrabAhukA ziSya' prakaTa karate haiM / 'bodhaprAbhRta' kI isa gAthApara zrutasAgarane ( 15vIM zatAbdIke anta meM ) saMskRta TIkA likhI hai / ataeva isa gAthAko prakSipta ginanekA isa samaya hamAre pAsa koI sAdhana nahIM hai / digambaroMkI paTTAvalImeM do bhadrabAhuoM kA varNana milatA hai / dUsare bhadrabAhu 1. dekho - jainahitaiSI pu0 10 pR0 372 /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ upodghAta mahAvIrake bAda 589-612 varSa arthAt I0 sa0 62-85 meM ho gaye hai| parantu unheM bAraha aMgoM aura caudaha pUrvokA jJAtA nahIM kahA jA sakatA; kyoMki aisI paramparA hai ki cAra pUrvagrantha to prathama bhadrabAhuke bAda hI lupta ho gaye the aura vahI antima naudaha pUrvoke jJAtA the| aba agara kundakundAcArya prathama bhadrabAhuke ziSya hoM to kahanA cAhie ki ve I0 sa0 pUrva tIsarI zatAbdImeM hue haiN| magara kaI kAraNoMse yaha nirNaya svIkAra nahIM kiyA jA sktaa| jaina dantakathA yA paramparAmeM kahIM bhI aisA pramANa nahIM milatA, jisase kundakundAcAryako bhadrabAhukA samakAlIna ginA jA ske| isake viparIta, jo paramparAe~ upalabdha hai, ve ukta nirNayakA virodha karatI haiN| aisI sthitimeM kundakundAcAryako bhadrabAhukA paramparAziSya ginanA caahie| sAhityameM bahuta bAra aisA hI hotA hai| udAharaNArtha - 'upamiti-bhavaprapaMcakathA' ke lekhaka siddharSi ( I0 sa0 906 ) haribhadrako apanA 'dharmaprabodhakara guru' kahate haiN| parantu anya vizvasanIya pramANoMse siddha ho cukA hai ki ve samakAlIna nahIM the; kyoMki haribhadra to AThavIM zatAbdIke adhabIcake bAdake samayameM ho cuke haiN| kundakundAcArya apane Apako bhadrabAhuke ziSyake rUpameM paricita karAte haiM, isakA eka kAraNa yaha ho sakatA hai ki bhadrabAhu hI dakSiNa jAnevAle saMghake aguvA aura netA the| dakSiNakA saMgha, unakI mRtyuke pazcAt yadi mAne ki hameM samasta dhArmika jJAna unhIMke dvArA prApta huA hai to isameM koI AzcaryakI bAta nahIM hai| ataeva yaha sambhava hai ki kundakundAcArya bhI yaha mAnate hoM ki hameM samasta jJAna bhadrabAhuke dvArA hI prApta huA hai aura isI kAraNa ve apaneko bhadrabAhukA ziSya prakaTa karate hoN| kAlanirNaya paTTAvaliyoMke AdhArapara jainoMmeM paramparAgata mAnyatA yaha hai ki kundakundAcArya, I0 sa. pUrva 1lI sadImeM taitIsa varSakI umrameM AcArya padapara
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 kundakundAcArya ke tIna ratna pratiSThita hue; aura bAvana varSataka usa padapara rahakara 85 varSake Asa-pAsa nirvANako prApta hue / bhinna-bhinna paTTAvaliyoM meM varSake byore meM antara hai / jaise - eka paTTAvalImeM batalAyA gayA hai ki I0 sa0 92 meM ( vi0 sa0 149 ) unhoMne AcArya pada prApta kiyA thA / 'vidvajjanabodhaka' meM uddhRta eka zlokameM batalAyA gayA hai ki kundakundAcArya mahAvIrake bAda 770 veM varSameM arthAt I0 sa0 243 meM janme the / usameM yaha bhI likhA hai ki tattvArtha sUtra ke kartA umAsvAti unake samakAlIna the / parantu sabase pahalI batalAyI paramparA hI adhika pracalita hai / 1 bhinna-bhinna granthoM aura lekhoMke pramANake AdhArapara kundakundAcAryakA samaya kitanA nizcita kiyA jA sakatA hai, yaha aba dekhanA cAhie / sabase prAcIna digambara TIkAkAra pUjyapAda svAmI apane sarvArthasiddhi grantha ( 2 / 20 ) meM pA~ca gAthAe~ uddhRta karate haiM / ve pA~coM hI gAthAe~ usI kramase, kundakundAcArya ke 'bArasa aNuvekkhA' (25 / 29) granthameM pAyI jAtI haiM / pUjyapAda pAMcavIM zatAbdI ke madhyameM ho cuke haiM; ataeva kundakundAcArya isase pahale hI ho cuke haiM, itanA to nizcita hI ho jAtA hai / phira zaka 388 arthAt I0 sa0 466 ke marakarAke tAmralekhoMmeM chaha AcAryoMke nAma haiM aura batalAyA gayA hai ki yaha chahoM AcArya kundakundAcAryakI paramparA ( 'kundakundAnvaya' ) meM hue haiN| kisI AcAryakA anvaya, usakI mRtyuke tatkAla bAda Arambha nahIM hotA / use Arambha hone meM kamase kama sau varSa laga jAte haiM, aisA mAna liyA jAya aura yaha chaha AcArya ekake bAda dUsareke kramase hue hoMge, yaha bhI mAna liyA jAya to kundakundAcAryakA samaya pIchese pIche tIsarI zatAbdI ThaharatA hai / kundakundAcArya ke 'paMcAstikAya' granthakI TIkAmeM jayasena ( bArahavIM zatAbdIkA madhya bhAga ) kahate haiM ki kundakundAcArya ne vaha grantha 'zivakumAra mahArAja' ke bodhake lie likhA thA / zivakumAra rAjA kauna hai isa viSaya meM bahuta matabheda hai / dakSiNa ke pallavavaMzameM : zivaskanda nAmaka rAjA
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ upodghAta 17 ho gayA hai| skanda arthAt kArtikeya zivake kumAra the| ataeva ina donoM nAmoMmeM koI khAsa bheda nahIM rhtaa| pallavoMkI rAjadhAnI koMjIpura thI aura ve vidyA tathA vidvAnoMke AzrayadAtA the, aisI unakI khyAti hai / isake atirikta koMjIpuramke zivaskanda varmA rAjAkA eka dAnapatra milatA hai| vaha prAkRtabhASAmeM hai aura usake ArambhameM 'siddham' zabda hai| isase vaha rAjA jaina thA, yaha kalpanA kI jA sakatI hai| isake sivAya anya aneka pramANoMse siddha kiyA jA sakatA hai ki usake darabArakI bhASA prAkRta thii| ataeva kundakundAcAryane usa rAjAke lie apanA grantha likhA hai, yaha mAnA jA sakatA hai| pallavarAjAoMko vaMzAvalI milatI to hai, phira bhI yaha nizcita nahIM ki zivakumAra kisa samaya huA hai| ataeva kundakundAcAryakA kAlanirNaya karanemeM isa tarafase hameM koI sahAyatA nahIM miltii| parantu itanA to avazya kahA jA sakatA hai ki bahuta sambhava hai, pallavavaMzakA koI rAjA kundakundAcAryakA ziSya rahA hogaa| zrIkundakundAcAryake nAma kundakundAcAryake dUsare nAmoMke viSayameM bahuta-se ullekha milate haiM; aura una nAmoMke AdhArapara unake kAlanirNayameM koI sahAyatA mila sakatI hai yA nahIM, yaha aba dekhanA caahie| 'paMcAstikAya'ko TIkAmeM jayasenakA kahanA hai ki kundakundakA dUsarA nAma padmanandI thaa| parantu caudahavIM zatAbdIke pIcheke lekhoMmeM kundakundake pA~ca nAmoMkA varNana AtA hai| jaise vijayanagarake I0 sa0 1386 ke eka zilAlekhameM unake pA~ca nAma isa taraha diye gaye haiM - padmanandI, kundakunda, vakragrIva, elAcArya aura gRdhrapiccha / inameM-se yaha to bahuta aMzoMmeM nirvivAda hai ki kundakundAcAryakA dUsarA nAma padmanandI thaa| isI prakAra yaha bhI nirvivAda hai ki vakragrIva aura gRdhrapiccha, yaha donoM nAma unake nahIM haiM, bhUlase unake mAna liye gaye haiN| gRdhrapiccha to tattvArthasUtrake racayitA
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakundAcAryake tIna ratna umAsvAtikA hI nAma hai aura vakragrIvAcArya nAmaka vyakti judA hI hai aura unameM tathA kundakundAcAryameM kucha bhI sambandha nahIM mAnA jA sktaa| aba eka mAtra 'elAcArya' nAma hI raha jAtA hai jisake sambandhameM nizcita rUpase nahIM kahA jA sakatA ki vaha kundakundAcAryakA nAma thA yA nahIM ? jaina-paramparA batalAtI hai ki dakSiNake prasiddha tAmila grantha 'kurala' ke lekhaka elAcArya nAmaka jaina sAdhu the aura isa kAraNa kucha loga kundakundAcAryako hI kurala granthakA lekhaka mAnate haiN| kurala grantha IsAko pahalI sadImeM racA gayA mAnA jAtA hai| aba agara kundakundAcArya isa anyake lekhaka siddha hoM to unakA samaya bhI IsAkI pahalI sadI hI tthhregaa| itanA avazya kahA jA sakatA hai ki IsAkI pahalI zatAbdIke daramyAna aise saMyoga the z2arUra -ki kundakundAcArya-jaise samartha lekhaka, jainaparibhASA yA siddhAntakA Azraya liye binA dhArmika grantha vahA~kI bhASAmeM likhaneke lie prerita hote / IsAse pUrva tIsarI sadImeM bhadrabAhuke Agamana ke pazcAt maisUrake Asa-pAsa jainoMne apane paira jamA liye the; aura do sau varSake bAda ve aura bhI dakSiNa taka pahu~ca gaye hoNge| Ama janatAmeM jainadharmakA pracAra karanA ho to usIkI bhASAmeM aura usake gale utarane yogya rItise use upasthita karanA caahie| aura jaina AcAryoMkA yaha tarIkA hI thA ki ve jahA~ jAte vahA~kI sthAnIya bhASAmeM hI apane siddhAntoMkA upadeza karate the / aisI sthitimeM unhoMne drAviDa dezoMmeM apane dharmakA pracAra karane ke lie tAmila bhASAkA upayoga kiyA ho, yaha z2arA bhI asambhava pratIta nahIM hotaa| kuralameM Arya logoMke vicAroMkI aura AryasaMskRtikI jo chApa dikhAI detI hai, usakA spaSTIkaraNa bhI isI prakAra kiyA jA sakatA hai; kyoMki jaina usI samaya uttara bhArata yA magadhase aaye| magadhake jainoMko magadhakI rAjanIti aura rAjakAraNakA paricaya honA hI cAhie aura yaha sambhava hai ki unhoMne apane granthoMmeM magadhake rAjakIya siddhAntoMko sammi 1. dekho sTaDIja ina sAutha iNDiyana jainijma pR0 40 /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ upodghAta lita kiyA hai| yahI kAraNa hai ki kauTilyake arthazAstra aura kuralameM bahuta-sI bAtoMkI samAnatA dikhAI detI hai| itanI lambI carcA ke bAda, kundakundAcAryake kAlanirNayake viSayameM hama itanA nizcita kara sake ki paTTAvaliyoMkI prAcIna paramparA unheM I0 sa0 pUrva pahalI sadIke madhyameM yA I0 sa0 kI pahalI sadIke madhyabhAgameM rakhatI hai| marakarAke tAmrapaToMke AdhArapara unakA samaya pIchese pIche tIsarI zatAbdIkA madhyabhAga siddha hotA hai| aura yadi ve (kundakundAcArya) aura kurala granthake lekhaka elAcArya eka hI vyakti hoM to I0 sa0 ke prArambhika arsemeM kundakundAcArya ho gaye haiM, aisA mAnaneke lie hameM paryApta kAraNa milate haiM / 3. kundakundAcAryake grantha kundakundAcAryake nAmapara aneka grantha mar3he hue haiN| unameM se bahuta-se to aise haiM jinakA nAmamAtra hI upalabdha hai; aura bAqI jo grantha kundakundAcAryake kahalAte haiM, unameM se adhikAMzameM zAyada hI kahIM kundakundAcAryane lekhakake rUpameM apane nAmakA ullekha kiyA hai| kucha granthoMko to TIkAkArake kahanese hI kundakundAcAryakA mAnanA par3atA hai; aura zeSake viSayameM itanA hI kahA jA sakatA hai ki, yaha grantha kundakundAcAryake haiM, aisI paramparA hai| bahuta sambhava hai ki pIcheke bahuta-se lekhakoMne apane grantha kundakundAcArya ke nAmapara mar3ha diye hoM, isa sthitimeM hamAre pAsa eka hI mArga raha jAtA aura vaha yaha ki jisa granthake viSayameM paramparAmeM virodha ho athavA koI dUsarA lekhaka usa granthako apanI kRti batalAtA ho to usa granthako zaMkAspada mAnanA caahie|' 1. aise granthoMmeM SaTakhaNDAgama TIkA tathA mUlAcAra haiN| SaTkhaNDAgama TIkA kundakundake ziSya kundakIrtine likhI hai yaha zrutAvatArameM vibudha zrIdhara sUcita karate haiM / para yaha samprati anupalabdha hai| mUnAcArake TIkAkAra basunandi isa granthako vaTTakerikRta likhate haiN| isalie donoM granthoMkA kundakundakRta honA zaMkAspada hai|
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 kundakundAcAryake tIna ratna caurAsI pAhuDa - kahA jAtA hai ki kundakundAcAryane caurAsI pAhuDa granthoMkI racanA kI thii| pAhuDa ( prAbhRta ) arthAt prakaraNa / Aja jo bhI pAhuDa upalabdha haiM, unase jAna par3atA hai ki ve anya vibhinna viSayoMpara choTe-choTe prakaraNake samAna hoNge| kundakundAcArya ke samayameM dakSiNake jainasaMghako apane AcAra-vicArake lie jaba zAstra-granthoMkI AvazyakatA par3I hogI, taba kundakundAcArya-jaiseko, guruparamparAse unhoMne jo sunA aura upalabdha kiyA thA use, granthabaddha kara denekI AvazyakatA par3I hogii| hAlA~ki isa samaya to una caurAsI pAhuDoMmeM se sabake nAma taka nahIM milte| 2 dazabhakti - ina dazabhaktiyoM meM se ATha bhaktiyoMkI prati upalabdha hai aura zeSa bhaktiyoMke aMtima prAkRta fikare hI milate haiN| unameM tIrthakara, siddha, anagAra, AcArya, paMcaparameSThI vagairahakI stuti hai| usameM jo gadya-vAkya haiM ve zvetAmbaroMke Agamagrantha 'pratikramaNasUtra' aura 'AvazyakasUtra' tathA 'paMcasUtra'se milate-julate haiN| ataeva ina dazabhaktiyoMkA adhikAMza bhAga digambara-zvetAmbara-vibhAga honese pahalekA honA cAhie aura digambaroM tathA zvetAmbaroMke dvArA svatantra rUpase saMgRhIta kiyA huA honA caahie| ho sakatA hai ki paramparAse cale Aye gadya bhAgoMko samajhAne aura unakA vivaraNa deneke lie kundakundAcAryane padya bhAga liye hoM yA ekatrita kiye hoN| 3 ATha pAhuDa-darzana, cAritra, sUtra, bodha, bhAva, mokSa, liMga aura zIla ina ATha viSayoMpara ye svatantra padyagrantha haiN| 4 ratnasAra (rayaNasAra)-isameM 162 zloka hai| inameM eka dohA aura zeSa saba gAthAe~ haiM / isa granthameM gRhastha tathA bhikSuke dharmokA varNana kiyA gayA hai| yaha grantha kundakundAcArya-racita honekI bahuta kama sambhAvanA hai| athavA itanA to kahanA hI cAhie ki usakA vidyamAna rUpa aisA hai jo hameM sandehameM DAlatA hai| isameM apabhraMzake kucha zloka hai
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ upodghAta 21 aura gaNa, gaccha, aura saMghake viSayameM jisa prakArakA vivaraNa hai, vaha saba unake anya granthoMmeM nahIM milatA / 5 bArasa aNuvekkhA ( dvAdazAnuprekSA ) - isameM 91 gAthAe~ haiM / jainadharmameM prasiddha bAraha bhAvanAoMkA vivaraNa hai / isa granthakI antima gAthAmeM kundakundAcAryakA nAma hai / 6 niyamasAra - isameM 187 gAthAe~ haiM / padmaprabhune isapara TokA likhI hai aura unake kathanAnusAra hI hameM patA calatA hai ki yaha grantha kundakundAcAryakA hai / sampUrNa granthakA vivaraNa tathA usakI paddhati kundakundAcArya ke anya granthoMke anurUpa hai / isa granthakA uddezya jJAna, darzana aura cAritrarUpa 'ratnatraya kA, jo mokSamArga meM Avazyaka hai, niyamena khAsataurase jJAna karAnA hai / - 7-6-6, nATakatrayI - 'paMcatthisaMgraha' ( paMcAstikAya), 'samaya sAra' aura 'pravacanasAra' ( pavayaNasAra ) ina tIna antima granthoMko 'nATakatrayI' kahate haiM / vAstavameM to 'samayasAra' granthameM hI jIva- ajIvatattvoMkA saMsArarUpI raMgabhUmimeM apanA-apanA pArTa adA karanevAlA nirUpaNa kiyA gayA hai; ataeva yahI grantha 'nATaka' nAmakA pAtra hai - isIko nATaka kahA jA sakatA hai / parantu yaha tIna grantha milakara 'prAbhRtatrayI' kahalAte haiM aura isI kAraNa ina tInoMkA ikaTThA nAma 'nATakatrayI' par3a gayA hai; hAlAki 'samayasAra' ko bhI nATaka saMjJA denevAle TIkAkAra amRtacandra hI haiM / TIkAkArane saba tattvoMkA aisA nirUpaNa kiyA hai jaise nATakake pAtra AtejAte hoM aura isa kAraNa apanI TIkAmeM isa granthako nATakakA svarUpa diyA hai / 'paMcAstikAya' ko 'saMgraha' nAma diyA gayA hai| isase aisA jAna par3atA hai ki isa granthameM kundakundAcAryane mukhyatayA apane viSayase sambaddha zlokoMkA saMgraha hI kiyA hogA / granthako par3hate samaya kisI-kisI sthalapara punarAvRtti yA kramabhaMga hotA huA pratIta hotA hai, isakA bhI kAraNa
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakundAcAryake tIna ratna yahI ho sakatA hai| TIkAkAra amRtacandra 64vIM vagairaha gAthAoMko 'siddhAntasUtra' batalAte haiN| kisI-kisI jagaha bIcameM aise zlokasamUha najara Ate haiM, jinakA pUrvApara sambandha nahIM baiThatA / aura mokSacU likA to svatantra vibhAga hI pratIta hotA hai| ataeva yaha sambhava hai ki kundakundAcAryane apane pUrvavattiyoMse virAsatameM jo gAthAe~ upalabdha kI hoMgI unakA isa granthameM saMgraha kiyA hogaa| 'samayasAra' jainoMmeM kundakundAcAryakA sarvottama grantha mAnA jAtA hai| rUr3hivAdI to yahAM taka mAnate haiM ki isa gUDha granthako par3hanekA gRhasthoMko adhikAra hI nahIM hai aura isa mAnyatAko kucha AdhAra bhI prApta hai| kAraNa yaha hai ki samayasArameM pAramArthika dRSTise hI sArI carcA kI gayI hai, ataeva anadhikArI sAdhAraNa janako usakA koI-koI bhAga sAmAjika aura naitika vyavasthAko ulaTa-palaTa kara denevAlA pratIta ho sakatA hai| lekhaka apane pAThakako yaha batalAnA cAhate haiM ki karmake sambandhase prApta honevAlI mUr3hatAke kAraNa bahuta-se logoMko AtmajJAna nahIM hotA; ataeva pratyeka manuSyako anAsakta hokara ajIvase sarvathA bhinna AtmAkA zuddha, buddha aura mukta svarUpa samajhanA caahie| lekhaka yaha mAna lete haiM ki unakA pAThaka jaina paribhASAse paricita hai| ataeva kahIM AtmAkA vAstavika svarUpa, kahIM karmabandhakA svarUpa, kahIM karmabandhanako rokanekA upAya, isa prakAra mahattvapUrNa viSayoMpara ve apanA hRdaya niHsaMkoca bhAvase kholate cale jAte haiN| kisI-kisI jagaha to aisA pratIta hone lagatA hai ki lekhaka buddhise parekI vastuke anubhavako kahAnI kaha rahe haiN| kucha sthala aise haiM jahA~ zlokoMke kucha jhUmake viSayake kramako bhaMga karake dAkhila ho gaye haiM / vahA~ aisA lage binA nahIM rahatA ki kundakundAcAryane paramparAse prApta katipaya zloka granthameM sammilita kara diye haiN| 85-86 veM zlokoMmeM 'dokiriyAvAda'kA ullekha hai aura 117, 122 tathA 340 veM zlokameM sAMkhyadarzanakA nAma dekara ullekha hai; yaha bAta dhyAnameM rakhaneyogya hai|
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ upodghAta 'samayasAra' meM kula 415 athavA 439 zloka haiM / 'pravacanasAra' jainoM meM bahuta prasiddha grantha hai / usakI pratiyA~ pratyeka digambara ke saMgraha meM hotI hI haiM / isa granthameM dIkSA lenevAle sAdhakake lie upayogI aura Avazyaka upadeza bharA hai / isakI racanA vyavasthita hai aura isakA nirUpaNa eka viSayase dUsare viSayapara kramaza: Age bar3hatA calatA hai / isameM lekhaka sirfa vidhAna hI nahIM karatA varana sAmane uTha sakanevAlI tarkaNAoMkI pahale se hI kalpanA karake unake samAdhAnakA prayatna karatA hai / 'pravacanasAra' vAstavameM eka dArzanika grantha hai aura sAtha hI sAdhakake lie upayogI zikSA-saMgraha bhI hai / sampUrNa granthameM kisI samartha tattvavettA kI lekhanIkA prabhAva spaSTa dikhAI detA hai aura usakI prabhAvazAlI tathA sarala zailIko dekhakara yaha pratIta hue binA nahIM rahatA ki yaha lekha kisI sacce tattvadraSTA antarase udbhUta huA hai / 23 prastuta anuvAda isa anuvAdameM ina tInoM granthoMkA ekatrita sArAnuvAda hai / ina tInoM granthoMmeM svataH hI eka prakArako aisI ekatA hai ki unakA viSaya isa prakAra ekatrita kiyA jA sakatA hai| kitane hI prArambhika viSaya tInoM granthoMmeM samAna haiM, ataeva unako punarAvRtti sahaja hI haTa gayI hai / isake atirikta pratyeka granthameM jo kucha vizeSatA hai usakI eka hI pustakameM yojanA kara dene se viSayakA nirUpaNa kramabaddha aura sampUrNa ho jAtA hai / hA~, yaha avazya svIkAra karanA cAhie ki aisA karanese samagra grantha na sirfa dArzanika raha gayA hai aura na eka samartha tattvavettAkI askhalita rUpase pravAhita honevAlI tattvavANI-jaisA hI raha gayA hai| paMcAstikAyameM saiddhAntika bhAga adhika hai aura upadeza bhAga thor3A hai / 'pravacanasAra' meM saiddhAntika bhAga kucha gauNa aura sAdhanAmArgakA bhAga pradhAna ho jAtA hai / aura 'samayasAra' meM to saiddhAntika bhAga hai hI nahIM, yaha kahA jAya to cala
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakundAcAryake tIna ratna sakatA hai| isa prakAra eka hI pustakameM silasilevAra kramameM prAthamika saiddhAntika bhAga aura antima paripUrNa dazA tathA usakI sAdhanAkA varNana eka sAtha rakhanemeM jarA anaucitya hotA hai| 'samayasAra' grantha viziSTa adhikArIke lie hI hai, aisI to paramparA bhI hai| isa granthake mantavyoM aura vaktavyoMko 'paMcAstikAya'ke prArambhika saiddhAntika bhAgake sAtha rakhanA anucita pratIta hotA hai| parantu isakA eka hI samAdhAna hai aura vaha yaha ki paramparA hI tInoM granthoMko eka saMgraharUpa mAnatI hai aura una tInoMkA sammilita 'ratnatraya' nAma detI hai| kundakundAcAryakA vedAnta ___ isa pustakake jo mahattvapUrNa bhAga haiM, unameM aisA kucha nahIM hai jo zvetAmbara yA sthAnakavAsI athavA brAhmaNa yA bauddha sampradAya vAleko asvIkArya jAna par3e / ulaTA yaha avazya kahA jA sakatA hai ki kundakundAcAryake grantha jainadarzana aura vedAnta tathA sAMkhyadarzanake bIcake lambe antarako bahuta aMzoMmeM kama kara dete haiN| hama yahA~ jIva aura karma sambandhI eka hI bAta leN| jIva-karmakA sambandha jainadarzanameM sAdhAraNa taurapara jIva kartA aura bhoktA mAnA gayA hai| jIva anAdi kAlase karma-rajase yukta hai; aura usa karmabandhake kAraNa usameM vividha vibhAva-svabhAvase viparIta bhAva utpanna hote haiN| una vibhAvoMke kAraNa phira navIna karmabandhana hotA hai| kundakundAcAryako isa abhimatake sAtha virodha nahIM hai; ve yaha bhI mAnate haiM ki AtmAko kartA-bhoktA mAne binA kAma nahIM cltaa| parantu ve eka kadama Age bar3hate haiN| ve spaSTa zabdoMmeM kahate haiM ki 'jo dRSTi AtmAko abaddha, aspRSTa, ananya, niyata, avizeSa aura asaMyukta samajhatI hai vaha pAramArthika dRSTi hai| AtmA na pramatta ( saMsArI ) hai, na apramatta ( mukta / ) ( sa0 6-7)
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ upodghAsa aura ve adhika spaSTa hokara kahate haiM - 'adhyavasAna Adi bhAva jar3a dravyake pariNamanase niSpanna hote haiM aisA kevalajJAniyoMne kahA hai| unheM jIva kisa prakAra kahA jA sakatA hai ? AThoM prakArakA karma, jisake pariNAma svarUpa prApta honevAlA phala 'duHkha' ke nAyase prasiddha hai, jar3a dravyarUpapudgalamaya hai| adhyavasAna Adi bhAva jahA~ jIvake kahe gaye haiM, vahA~ vyavahAradRSTikA kathana hai| jIva to arasa, arUpa, agandha, asparza, avyakta, azabda, azarIra, saba prakArake liMga AkAra yA saMhanana ( zarIrake gaThana ) se hIna tathA cetanA guNavAlA hai| rAga-dveSa yA moha usake nahIM haiM / pramAda Adi karmabandhanake kAraNa bhI usake nahIM haiN| rAgAdi vikalpa - zArIrika, mAnasika yA vAcika pravRttiyA~ kaSAyakI tIvratA, atIvratA yA kramahAni, yaha saba bho jIvake nahIM haiN| kyoMki yaha saba jar3a-pudgala dravyake pariNAma haiN| yaha saba bhAva vyavahAradRSTise jIvake kahalAte haiM - yaha saba bhAva jIvase judA haiN| saMsArapramukta jIvoMko inameM se kucha bhI nahIM hotaa| saMsArI avasthAmeM bhI yaha varNAdi vyavahAradRSTise hI jIvake haiM; vAstavameM nhiiN| saMsArI avasthAmeM bhI yaha bhAva vAstavameM jIvake hoM to saMsArastha jIva aura jar3a-pudgala dravyake bIca antara hI na rhe|' ( sa0 48-68) / __ isa prakAra kundakundAcArya sIdhI sAMkhyadarzanakI yA vedAntadarzanakI sthiti svIkAra karate haiN| sAMkhyadarzana ina saba vibhAvoMko prakRtikA guNa svIkAra karatA hai aura vedAnta unheM antaHkaraNa yA cittakA dharma mAnatA hai / parantu vastutaH AtmAke yaha saba vibhAva nahIM haiM, isa mAnyatAmeM kundakundAcArya unhIMke sAtha jA khar3e hote haiN| to phira prazna khar3A hotA hai ki jainadarzanameM jIvako kartA svIkAra kiyA gayA hai so usakA kyA ho ? kundakundAcArya isa praznakA jo spaSTa uttara dete haiM vaha ThIka sAMkhyavAdI yA vedAntavAdIko hI suhAtA hai| ve kahate haiM - 'jabataka ajJAnI jIva AtmA aura krodhAdike bIcakA antara nahIM jAnatA tabataka vaha krodhAdiko apanA mAnakara unameM pravRtta hotA hai; aura isa kAraNa karmoMkA saMcaya hotA
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakundAcAryake tIna ratna hai| sarvajJoMne jIvako honevAlA karmabandha isI prakAra kahA hai| parantu jIva jaba AtmA aura AsravakA bheda jAna letA hai, taba use karmabandha nahIM hotA; kyoMki jIva jaba AsravoMkI azucitA aura jar3atA Adiko jAna jAtA hai, taba unase nivRtta ho jAtA hai| vaha samajhatA hai ki maiM eka hU~, zuddha hU~, nirmala hU~ tathA jJAnadhana huuN|' ( sa0 68-74 ) / antameM ve spaSTa kaha dete haiM - 'vyavahAradRSTivAlA kahatA hai ki jIvako karmakA bandha hotA hai, sparza hotA hai; parantu zuddha dRSTivAlA kahatA hai ki jIvako na karmakA bandha hotA hai, na sparza hotA hai| parantu yaha satra dRSTiyoMke jhagar3e haiN| AtmA to ina vikalpoMse pare hai; aura yahI 'samayasAra'kA mata hai| isIko samyagdarzana yA jJAna kaha sakate haiN|' ( sa0 141 ) ityaadi| isa kathanase yaha nahIM samajha lenA cAhie ki kundakundAcArya jainadharmaka siddhAntako sarvathA tyAga dete haiN| kyoMki aisA hotA to unake sAmane bhI vahI AkSepa A upasthita hote jo sAMkhya yA vedAntake sAmane upasthita hote haiN| isalie ve yaha avazya kahate haiM ki 'jIva svayaM krodhAdi rUpameM pariNata hokara karmase baddha na hotA to vaha apariNAmI ThaharatA aura sAMkhyasiddhAntakI bhA~ti saMsArAbhAva Adi doSa upasthita ho jaate| ataeva jIva svayameva krodhabhAvameM pariNata hokara krodharUpa ho jAtA hai, aisA samajhanA caahie|' ( sa0 121 ityaadi)| parantu ve turanta itanA aura jor3a dete haiM ki 'usameM samajhane yogya itanA hai ki jJAnIke bhAva jJAnamaya hote haiM aura ajJAnIke ajJAnamaya / tathA ajJAnamaya bhAvoMke kAraNa ajJAnI karma bandhana karatA hai, jJAnI nahIM karatA / jJAnamaya bhAvase jJAnamaya bhAva hI utpanna hotA hai aura ajJAnamaya bhAvase ajJAnamaya bhAva / jIvako atattvakA bhAna honA aura tatvakA abhAna honA hI ajJAna hai / ' ( sa0 126, 131 Adi ) / . 'anAdi kAlase apane sAtha baMdhe mohanIya karmake kAraNa, vAstavameM
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 upodghAta zuddha aura niraMjana jIva mithyAtva, ajJAna aura avirati ina tIna bhAvoMmeM pAraNata hotA AyA hai| ina pariNAmoMke nimittase phira pudgala dravyakarmake rUpameM pariNata hokara jIvake sAtha ba~dha jAtA hai; aura ina karmoMke nimittase jIva phira vividha vibhAva rUpameM pariNata hotA hai|' (sa0 89 aadi)| ___ 'jahA~taka jIvakA jJAna guNahIna arthAt sakaSAya hotA hai, vahA~taka vaha nAnA aura nAnA prakArake pariNAma pAtA rahatA hai; parantu jaba vaha usakA tyAga kara samyaktva prApta kara letA hai taba vibhAva pariNAma banda ho jAte haiM aura karmakA bandha nahIM hotaa|' ( sa0 172) 'jJAniyoMne karmake pariNAma vividha kahe haiM, parantu karmoke nimittase honevAle bhAva merA svarUpa nahIM hai; maiM to eka cetana svarUpa huuN| rAga jar3a karma hai, usake kAraNa rAgabhAva utpanna hotA hai, magara vaha bhAva merA nahIM hai| maiM to eka cetanasvarUpa huuN| jJAnI isa prakAra vastusvarUpako jAnatA hai, ataeva vividha bhAvoMko karmakA pariNAma samajhakara unheM taja detA hai|' ( sa0 197) / isa prakAra antameM to vedAntakA 'ajJAna' yA 'avidyA' aura sAMkhyakA 'aviveka' hI A upasthita hotA hai| alabattA, isa ajJAna dazAmeM bhI sAMkhya yA vedAnta ina vibhAvoMko 'puruSa' yA 'AtmA'kA nahIM kaheMge, citta yA antaHkaraNakA hI kaheMge; jaba ki jainadarzana ina vibhAvoMko, ajJAna avasthAmeM 'jIva' ke khegaa| hAlA~ ki isa viSayameM kundakundAcArya jarA Age bar3ha gaye haiN| ve to sApha-sApha kahate haiM ki yaha saba vibhAva 'merA svarUpa nahIM hai', rAga jar3a karma hai aura isIke pariNAmasvarUpa yaha rAgabhAva utpanna hotA hai| parantu vaha koI merA svarUpa nahIM hai| maiM to eka cetana svarUpa huuN| AtmA vAstavameM ho karma aura karmaphalakA kartA ho to AtmAko kabhI mokSa hI nahIM ho sktaa| ( sa0 321 Adi ) / unake granthoMmeM sAdhakako bAra-bAra jo salAha dI gayI hai aura eka mukhya mArga batalAyA gayA hai, vaha AtmAke zuddha svarUpakA cintana aura
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 kundakundAcAryake tIna ratna usameM sthiti hai| use par3hate samaya hameM vedAntake zravaNa, manana aura nididhyAsanakI yAda A jAtI hai| yaha kahe binA nahIM rahA jAtA ki kunda. kundAcArya jainasiddhAntameM gabhita sthitiko prakaTa karate haiM athavA sampUrNa karate haiN| jIvAtmAkA mUlasvarUpa nitya zuddha-buddha svIkAra kara liyA to phira bIcameM dikhAI par3anevAle bandhanako aviveka bhrama hI kahanA pdd'egaa| kundakundAcAryake granthoMmeM jo vizeSa vastu hai, vaha yahI hai| bAkI sArA saiddhAntika nirUpaNa tathA paribhASA vagairaha anya jaina siddhAntagranthoMse khAsa bhinna nahIM hai| itanA hI nahIM, isI mAlAmeM zvetAmbaroMke AgamagranthoMmeM-se anuvAdita granthoMse paricita pAThakoMko isa viSayameM koI navInatA yA vizeSatA nahIM dikhAI degii| isameM jaina bhikSuke dharmokA aura caryAkA jo nirUpaNa hai vaha bhI anya zvetAmbara granthoMke samAna hI hai| ataeva ina saba viSayoMkA ullekha karanekI koI AvazyakatA nahIM rhtii| eka AcArya aura santa puruSake rUpameM kundakundAcAryako mahattA pAThakake manameM aMkita karanekI khAsa AvazyakatA hai| bAdake digambara sAhitya meM unake lie jisa mAna aura bhaktibhAvake sAtha ullekha kiye gaye haiM, unheM dekhanevAle hI unakI kalpanA kara sakate haiN| dUra dakSiNa meM, lambe samayase, mUla saMghase bichur3e hue saMghako jisa AcAryane jJAna aura darzana pradAna kiyA tathA cAritrakA mArga sulabha banA diyA, usa AcAryake viSayameM usa saMghake loga to kavi vRndAvanadAsajIke zabdoMmeM yahI kaheMge : "vizuddha buddhi vRddhidA prasiddha Rddhi siddhidA, hue na, haiM na, hohiMge muniMda kundakunda se|"
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakundAcAyake tIna ratna vyAvahArika dRSTi-bindu 1. prAstAvika maMgalAcaraNa - dhruva aura anupama mokSagatiko prApta saba siddhoMko maiM namaskAra karatA hU~ aura unake upadezake anusAra isa AtmazAstrakI racanA karatA huuN| ( sa01) kAmabhogasambandhI bAteM sabhIne sunI haiM, bAra-bAra sUnI haiN| sabake paricayameM AyI haiM aura sabhIne unakA anubhava kiyA hai / rAga-dveSase rahita zuddha AtmasvarUpakI kathA durlabha rahI hai| mere pAsa jo kucha jJAnavaibhava hai, usake anusAra usa AtmasvarUpakA varNana karatA huuN| ( sa0 4-5 ) / zAstrajJAnakI AvazyakatA - jabataka padArthoMkA nizcaya na ho, koI puruSa ekAgra ( vyavasAyAtmaka ) hokara zreyaskI upalabdhi nahIM kara sakatA / padArthoMkA nizcaya zAstrake binA sambhava nahIM hai| ataeva sabase pahale zAstrajJAna prApta karanekA prayatna karanA caahie| zAstrajJAnahIna puruSa sva-parakA - AtmA-anAtmA kA - svarUpa nahIM samajha sakatA aura jabataka sva-parakA viveka nahIM huA tabataka vaha karmoMkA nAza kaise kara sakatA hai ? (pra0 3, 32-3 ) AtmAse bhinna padArthoM meM jIvakA jo mUr3habhAva hai, vaha moha kahalAtA hai| jo padArtha jaisA hai use vaisA na samajhanA, athavA ulaTA samajhanA, anya prANiyoMke prati karuNA na honA, aura Asakti, yaha saba mohake lakSaNa haiN| mohayukta jIva, anya padArthoMmeM rAga-dveSa karake kSubdha hotA hai aura karmabandhanase baddha hotA hai| isake viparIta, jinazAstrake adhyayanase athavA
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 kundakundAcAryake tIna ratna pratyakSa Adi pramANoMse padArthoMkA yathArtha jJAna prApta karanevAlA manuSya, nizcita rUpase mohakA kSaya karatA hai / jo manuSya AtmAkA tathA AtmAse bhinna anya padArthoMkA bheda-vijJAna prApta karatA hai, vaha mohakA kSaya karane meM samartha hotA hai (pra0 1, 86 - 6) ___anya bhUtaprANiyoMkI cakSu, indriyAM haiM aura sAdhaka puruSakI cakSu zAstra hai| vividha guNoM aura paryAyoMsahita samasta padArthoMkA jJAna zAstra meM vidyamAna hai / jisakA padArthaviSayaka zraddhAna yA jJAna, zAstrapUrvaka nahIM hai, vaha saccI sAdhanA ( saMyama ) kA adhikArI nahIM hai - usakI sAdhanA saccI nahIM ho sktii| aura jisakI sAdhanA hI saccI nahIM vaha mokSamArgI ( zramaNa ) kaise ho sakatA hai ? (pra0 sa0 34-6) ataeva cAra gatiyoM- deva, manuSya, tiyaMca, nArakabhAvase chuTakArA dilAkara nirvANapadapara pahu~cAnevAle aura sarvajJa mahAmuniyoMke mukhase prakaTa hue zAstrako namaskAra karake, ( tadanusAra ) maiM jo kahatA hU~, zravaNa karo ( pa0 2) / 2. dravya-vicAra chaha dravya-yaha samagra loka jIva, 'pudgala, dharma, adharma, AkAza, kAla, ina chaha dravyoMkA ho samUha hai / ye dravya sat haiM / kisIne inheM banAyA nahIM hai| ye svabhAvasiddha haiM, anAdinidhana hai trilokake kAraNa bhUta hai| eka dravya, dUsare dravyameM mila nahIM sakatA - sabhI apane-apane svabhAvameM sthira rahate haiM kintu paraspara eka-dUsareko avakAza dete haiN| lokase bAhara kevala zuddha AkAza ( alokAkAza hai ) / (paM0 3-4, 7, pra0 2,6) 1. anya darzanoMmeM jisa jar3a dravyakA prakRti aura paramANu Adi zabdase nirdeza kiyA gayA hai jaina paribhASAmeM use pudgala kahate haiN| bauddha granthoM meM pudgala zabdakA prayoga jIva yA manuSya vyaktike arthameM bhI dekhA jAtA hai|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyavicAra satkI vyAkhyA - kisI bhI padArthako sat kahanekA artha yaha hai ki vaha utpatti vyaya aura dhrauvyarUpa hai / sattA - astitvakA artha hI utpAdanavyaya-dhrauvyAtmaka hotA hai (paM08) isakA Azaya yaha huA ki pUrvokta chaha dravyoMmeM koI bhI dravya ekAnta apariNAmI thA kUTastha nitya nahIM hai, aura na ekAnta kSaNika hI hai, kintu pariNAmI-nitya hai / hama pratyakSa dekhate hai ki vastuke maujUdA pariNAma ( paryAya-avasthA) naSTa ho jAte haiM, naye pariNAma utpanna hote haiM, phira bhI vastu apane mUla rUpameM kAyama rahatI hai / udAharaNArtha - sonekA kuNDala miTatA hai aura kar3A banatA hai| yahA~ kuNDala-paryAyakA nAza huA hai aura kar3A-paryAyakI utpatti huI hai, phira bhI - eka rUpake nAza honepara aura dUsarA rUpa utpanna honepara bhI - suvarNa jyoMkA tyoM vidyamAna hai| yahA~ jJAtavya hai ki dravyakA utpAda yA vinAza nahIM hotA, parantu apanI paryAyoMkI dRSTise vaha utpatti aura vinAzase yukta banatA hai ( kyoMki paryAya dravyase ekAntataH bhinna nahIM hai, vaha dravyake hI vibhinna rUpa hai)| dUsare zabdoMmeM yaha kahA jA sakatA hai ki apane kAlika vividha bhAvoMke rUpameM pariNata hote rahanepara bhI dravya svayaM nitya rahatA hai| isa prakAra dravya eka hI samayameM utpatti, vinAza aura sthiti rUpa bhAvoMse samaveta rahatA hai| hA~, utpati, sthiti aura nAza paryAyoMmeM rahate haiM, magara ve paryAya dravyake hI haiM, ataeva dravya hI utpAdavyaya-dhrauvyarUpa hotA hai / (paM0 11, 6, pra0 2, 8-9, 12) dravyakI vyAkhyA - amuka padArtha dravya hai, isa prakAra kahanekA artha yaha hai ki vaha apane vividha pariNAmoMke rUpameM dravita hotA hai / arthAt amuka-amuka paryAya prApta karatA hai| ( paM09) binA paryAyakA dravya nahIM ho sakatA aura vinA dravyakA paryAya honA sambhava nahIM hai / dravya guNAtmaka hai aura usake vividha rUpAntara hI usake paryAya kahalAte haiM (pra0 2, 1) isI prakAra na dravyake binA guNa raha sakate haiM, na guNoMke binA dravya hI raha sakatA hai| (paM0 12-3) saMkSepameM jo guNa aura paryAyase yukta hai aura apane
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 kundakundAcAryake tIna ratna svabhAvakA parityAga na karatA huA utpatti, vinAza evaM dhruvatvase yukta hai, vaha dravya kahalAtA hai / apane guNoMke sAtha, paryAyoMke sAtha tathA utpatti, vinAza aura dhrauvyake sAtha jo astitva hai vahI dravyakI sattA athavA dravyakA svabhAva hai| (pra. 2, 3-4) guNa aura paryAya - yahA~ yaha samajhane yogya bAta hai ki dravya, guNa aura paryAyameM paraspara anyatva to hai, magara pRthaktva nahIM hai| vastuoMmeM ApasameM jo bheda pAyA jAtA hai, use vIra bhagavAnne do prakArakA nirUpaNa kiyA hai - (1) pRthaktvarUpa aura ( 2 ) anyatvarUpa / pradezoMkI bhinnatA pRthaktva hai aura tadrUpatA na honA anyatva hai| jaise - dUdha aura dUdhako saphedI eka hI cIja nahIM hai, phira bhI donoMke pradeza pRthak-pRthak nahIM haiN| isake viruddha daNDa aura daNDImeM pRthaktva hai - ina donoMko alaga kiyA jA sakatA hai / dravya, guNa aura paryAyameM aisA pRthaktva nahIM hai, (pra. 2,14, 16 ) kyoMki dravyake binA guNa yA paryAya nahIM ho sakate / dravya jina-jina paryAyoMko dhAraNa karatA hai, una-una paryAyoMke rUpameM vaha svayaM hI utpanna hotA hai / jaise - sonA svayaM hI kuNDala banatA hai, svayaM hI kar3A banatA hai, svayaM hI aMgUThIke rUpameM badala jAtA hai| paryAyoMkI dRSTi se dekhie to naye-naye paryAya utpanna hote haiM, jo pahale nahIM the, parantu dravyakI apekSAse dekhA jAye to vaha jyoMkA tyoM vidyamAna hai / jIva deva hotA hai, manuSya hotA hai, pazu hotA hai, lekina ina saba paryAyoMmeM usakA apanA jIvatva nahIM badalatA - jIvarUpase vaha jyoMkA tyoM hai| magara yaha bhI satya hai ki jIva jaba manuSya hotA hai taba deva nahIM rahatA aura jaba deva hotA hai to siddha nahIM hotaa| isa prakAra dravyArthika naya kI apekSAse saba paryAya eka dravyarUpa hI hai| 1. aneka dharmAtmaka vastuke kisI eka dharmako grahaNa karanevAlA zAna 'nava' kahalAtA hai| naya arthAt vastvaMzako grahaNa karanevAlI eka dRSTi / saMkSepameM isake do bheda haiM - eka dravyArthika aura dUsarA paryAyAdhika / jagatakI pratyeka
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyavicAra kintu paryAyAthika nayakI apekSAse, jisa samaya jo paryAya hotA hai usa samaya dravya usase abhinna honeke kAraNa aura cU~ki paryAya aneka haiM isalie dravya bhI aneka rUpa haiN| isa prakAra vibhinna paryAyoMkI apekSA eka hI dravyameM hai (syAdasti), 'nahIM hai' (syAnnAsti), 'hai - nahIM hai' (syAdasti syAnnAsti), 'avaktavya' hai, ( syAdavaktavya) Adi saptabhaMgI kA prayoga kiyA jA sakatA hai| hAM, sat padArthakA kabhI nAza nahIM ho sakatA aura asatkI utpatti nahIM ho sktii| guNa-paryAyakI dRSTise hI dravyameM utpatti aura vinAzakA vyavahAra hotA hai / (pra0 2, 18-23; paM0 11-21) vastu eka-dUsarese na to bilakula samAna hI hai aura na a-samAna hii| usameM sadRza aura visadRza donoM hI aMza pAye jAte haiN| jaba buddhi sirpha sAmAnya aMzakI ora jhukatI hai taba usa aMzako grahaNa karanevAlA jJAtAkA abhiprAya dravyAthika naya kahalAtA hai aura jaba buddhi bheda yA aMzakI ora jhukatI hai taba usako grahaNa karanevAlA zAtAkA abhiprAya paryAyAyika naya kahalAtA hai| jaba AtmAke kAla, deza yA avasthAkRta medoMkI ora dRSTi na dekara mAtra zuddha caitanyakI ora dhyAna diyA jAtA hai taba vaha dravyArthika nayakA viSaya hotA hai tathA jaba usakI avasthAoMkI ora hI dRSTi jAtI hai taba vaha paryAyArthika nayakA viSaya hotA hai| 1. pratyeka vastu ananta dharmayukta hai| usakA zabdoMse nirUpaNa karanA sambhava nhii| ataH amuka dRSTise vastu syAt - kathaMcit yA amuka nizcita dharmakAlI hai, isI prakArakA kathana sambhava ho sakatA hai / jisa prakAra vastu apane svarUpase syAdasti - sadbhAvAtmaka hai usI prakAra parasvarUpakI apekSA vaha syAnnAsti - kathaMcit abhAvAtmaka bhI hai| jaba ina donoM dharmoko kramase kahanekA prayAsa kiyA jAtA hai to vastu syAdasti nAsti - kathaMcit sat aura kathacit asat rUpa hai / jaba ina donoM dharmoM ko eka sAtha kahanekI ceSTA kI jAtI hai to zabdoMkI asAmathya ke kAraNa vastu syAt zravaktavya hai| Uparake tIna bhaMgoMkA - kramazaH avaktavyaka sAtha sambandha karanepara syAdasti pravaktavya, syAnnasti avaktavya aura syAdastinAsti zravaktavya ye tIna bhaMga aura bana jAte haiN|
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 kundakundAcAryake tIna ratna ____ astikAya - pUrvokta chaha dravyoMmeM jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAza, yaha pA~ca dravya astikAya haiN| jo padArtha guNa-paryAyase yukta hotA huA astitva svabhAvavAlA ( utpAda-vyaya-dhrauvyamaya ) ho aura anekapradezI ho vaha astikAya' kahalAtA hai ( paM0 4-5) / dravyoMkA vividha vargIkaraNa - dravyake mukhya prakAra do haiM - jIva aura ajIva / jIvadravya cetana hai aura 'bodhavyApAramaya hai| pudgala Adi zeSa ajIvadravya acetana haiM / (pra0 2, 35) ___mUrta aura amUrtake bhedase dravyoMke do bheda kiye jA sakate haiN| jina lakSaNoM - cihnoMse dravya jAnA jA sakatA hai, vaha cihna usa dravyake guNa kahalAte haiN| jo dravya amUrta hai, usake guNa bhI amUrta hai, aura jo dravya mUrta hai usake guNa bhI mUrta hote haiN| jo guNa indriyoM dvArA grahaNa kiye jA sakeM vaha mUrta guNa kahalAte haiN| sirpha pudgaladravyake hI guNa mUrta haiN| paramANuse lekara pRthvI taka pudgaladravyameM rUpa, rasa, gandha aura sparza- yaha cAra guNa pAye jAte haiM / zabda, pudgalakA pariNAma - paryAya hai, guNa nahIM hai| (pra0 2, 38-40) 1. jisakA dUsarA vibhAga na ho sake aise AkAzake aMzako pradeza kahate haiN| jo dravya aise aneka pradezoMvAlA hai use astikAya kahate haiN| 2. guNa use kahate haiM jisakA sadbhAva dravyameM hamezA pAyA jaaye| zabda pudgalaparyAya hai, guNa rUpa nhiiN| jaba do pudgalaskandha ApasameM TakarAte haiM taba zabda utpanna hotA hai / isalie vaha pudgalakA hI paryAya hai guNa nahIM / anya dArzanika zabdako AkAzakA guNa mAnate haiM parantu jina cIjoMmeM paraspara virodha ho ve guNa-guNI rUpa nahIM ho skte| AkAza, rUpa, rasa, gandha, sparzase rahita zramUrtika padArtha hai kintu zabda, kaNTha, tAlu Adise utpanna hotA hai tathA paidA hote samaya Dhola jhAlara Adiko kapAtA hai, isalie vaha mUrtika hai / vaha mUrtika kAnako baharA kara sakatA hai, mUrtika dIvAla bhAdise vApasa
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyavicAra 35 amUrta dravyoMke guNa saMkSepameM isa prakAra haiM : AkAzadravyakA guNa avagAha - anya dravyoMko jagaha denA hai / dharmadravyakA guNa gati hetutva - gatimAn dravyoMkI gatimeM nimitta honA hai / adharma dravyakA guNa sthiti - hetutva -- sthitirUpa pariNata dravyoMko sthitimeM nimitta honA hai / kAladravyakA guNavartanA- apane-Apa vartane, apanI sattAkA anubhava karanemeM nimitta honA hai / upayoga -- bodharUpa vyApAra cetanA hai | ( pra02, 41-2 ) AtmAkA guNa AkAzadravya loka aura alokameM sarvatra adharmadravya lokameM rahate haiM / jIva aura pudgalake AdhArase kAladravya bhI samasta lokameM vidyamAna hai | AkAzake pradezoMkI bhA~ti dharma, adharma aura jIva dravyake bhI pradeza hote haiM / paramANumeM pradeza nahIM hote, varan paramANuke AdhArapara hI AkAza Adike pradeza nizcita kiye jAte haiM / eka paramANu jitane AkAzako gheratA hai, AkAzakA utanA bhAga pradeza kahalAtA hai / yaha eka pradeza anya samasta dravyoMke aNuoMko avakAza de rahA hai / jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAza ye pA~ca dravya asaMkhya pradezavAle haiM / vyApta hai / dharma aura 2 AtA hai / prakAzakI taraha jahA~-tahA~ jA sakatA hai / vAyuke pravAha meM vaha sakatA hai, tIvra zabda ke dvArA daba sakatA hai ityAdi kAraNoMse zabda mUrtika hai ataH vaha zrAkAzakA guNa nahIM ho sakatA / 1. apanI-apanI paryAyoMko utpattimeM svayaM pravartamAna dravyoM meM nimitta rUpa honA vartanA hai / 2. kAladravyako jIva pudgala ke AdhArase rahanevAlA kahanekA artha yaha hai ki kAladravya ke samaya, ghar3I, ghaNTA Adi pariNamana jIva aura pudgala ke paryAyoM dvArA hI prakaTa hote haiM / 3. itanI vizeSatA hai ki AkAza ananta pradezavAlA hai / eka jIva, dharma aura adharma asaMkhyAta pradeza haiM / pudgala dravya paramANurUpameM yadyapi ekapradezI hai to bhI usameM dUsaroMke milanekI zakti honeke kAraNa ananta pradezAtmakatA sambhava hai /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 kundakundAcAryake tIna ratna kAla dravya aNurUpa hai isalie usake aneka pradeza nahIM hote / ( kAlake aNu pudgala Adike aNuoMkI taraha ApasameM ekameka nahIM haiM, kintu ratnoM kI rAzike samAna eka- dUsarese judA-judA haiM / ) ataeva kAla eka ho pradezavAlA hai / jisameM pradeza na ho yA jo eka pradezarUpa bhI na ho use zUnya, astitvarahita, avastubhUta samajhanA cAhie (pra0 2,43,5, 48, 52 ) / * chaha dravyoMmeM se pudgala aura jIvake utpAda, sthiti aura bhaMga rUpa pariNamana unake milane aura bichur3anese hote haiM ( pra0 2,37 ) dUsare zabdoM meM jIva aura pudgaladravya sakriya haiM, zeSa' niSkriya haiN| jIvako kriyAmeM pudgala nimitta hai| pudgalakI kriyAmeM kAla nimitta hai / ( paM0 98 ) chaha dravyoMkA vizeSa vicAra 1. AkAza- samasta jIvoMko, dharmadravyako, adharmadravyako, kAlako aura pudgaloMko lokameM pUrNa avakAza denevAlA dravya AkAza kahalAtA hai | AkAzake jisa bhAgameM jIva Adi saba dravya samAye hue haiM, use loka kahate haiM / lokake bAhara ananta AkAza hai / AkAzako avakAza dene ke atirikta gati aura sthitikA bhI kAraNa mAnA jAya to aneka jaina siddhAntoMse virodha AtA hai / yathA muktajIva, mukta hote ho urdhvagati karake lokake zikhara taka gamana karatA hai aura vahA~ pahu~cakara ruka jAtA 1. zeSa dravya bhAvazIla hai| kriyA arthAt halana calana, ""parispanda, bhAva arthAt pariNamana / pariNamana rUpa bhAvakI dRSTise to sabhI dravya utpAda, vyaya, dhauvya yukta haiM kintu jIva aura pudgala kriyAvAn bhI haiM tathA bhAvavAn bhI haiN| 2. jabataka karmarUpI pudgalake sAtha jIvakA sambandha hai tabhItaka vaha mUrtajaisA banakara sArI kriyAe~ karatA hai / jaba karmakA sambandha chUTa jAtA hai taba vaha niSkriya ho jAtA hai /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyavicAra hai| agara AkAza gamana-kriyAkA bhI kAraNa ho to lokake bAhara alokameM bhI mukta jIvakA gamana honA cAhie, kyoMki AkAza vahA~ bhI maujUda hai| parantu siddha jIva lokake bAhara gamana nahIM krtaa| isakA kAraNa yaha hai ki gati aura sthitimeM sahAyaka honevAle dharmadravya aura adharmadravyakA lokake bAhara abhAva hai| isake atirikta, padArthoMkI gati aura sthiti maryAdita loka-kSetrameM hotI hai, isI kAraNa jagat suvyavasthita mAlUma hotA hai agara ananta pudgala aura ananta jIvavyakti, asIma parimANavAle vistRta AkAza kSetrameM, binA kisI rukAvaTake saMcAra kareM to itane pRthak ho jAyeMge ki unakA phirase milanA aura niyata sRSTike rUpameM dikhalAI par3anA asambhava nahIM to kaThina to avazya hI ho jaayegaa|' isa prakAra AkAzako gati aura sthitikA kAraNa mAnanese loka-maryAdAkA bhaMga prApta hotA hai aura aloka nAmako vastu hI nahIM raha jaatii| ataeva AkAzase bhinna dharmadravya aura adharmadravyako hI gati aura sthitimeM nimitta mAnanA ucita hai| dharma, adharma aura lokAkAza samAna kSetra meM sthita haiN| unakA parimANa bhI samAna hai, phira bhI vAstavameM ve bhinna-bhinna haiN| 2. dharma-dharmadravya rasarahita, varNarahita, gandharahita aura sparzarahita hai| yaha sampUrNa lokAkAzameM vyApta hai / akhaNDa hai, svabhAvase hI vistRta hai aura ( pAramArthika dRSTise akhaNDa eka dravya honepara bhI vyAvahArika dRSTise ) asaMkhya pradezayukta hai / vaha ( kriyAzIla nahIM hai, kintu bhAvazIla arthAt pariNamanazIla hai ) agurulaghu ( amUrta ) ananta paryAyoMke rUpameM satata pariNamana karatA rahatA hai / vaha kisIkA kArya nahIM hai / gatikriyAyukta jIva aura pudgala dravyoMkI gatikriyAmeM nimittakAraNa hai| jaise pAnI machalIko gamanakriyAmeM anugraha karatA hai, usI prakAra dharmadravya jIva aura pudgalakI gatimeM nimitta hotA hai; dharmadravya svayaM 1. inavarTeDa kaoNmAke andarakA pATha mUla meM nahIM hai|
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 kundakundAcAryake tIna ratna gatikriyAse rahita hai aura dUsare dravyoMko bhI gati nahIM karAtA / machalI kI bhA~ti sabhI gatizIla dravya apanI-apanI gatimeM Apa hI upAdAna kAraNa haiM, parantu jaise pAnI ke abhAva meM machalIkI gati honA sambhava nahIM hai, usI prakAra gatizIla dravyakI gati, dharmadravyake binA zakya nahIM hai / 3. adharma - adharmadravya, dharmadravyake samAna hI hai / vizeSatA yaha hai ki dharmadravya gati - sahAyaka hai, jaba ki adharmadravya, gatikriyApariNata jIva aura pudgala dravyoMkI sthitimeM sahAyaka hotA hai / jina dravyoMmeM gatikriyA ho sakatI haiM unhIM meM sthitikriyA bhI ho sakatI haiM / ina donoM - dharma aura adharma - dravyoMke hone aura na honeke kAraNa hI AkAza loka aura aloka vibhAga hue haiM / jahA~ dharma-adharmadravya haiM vaha loka zraura jahA~ yaha donoM maujUda nahIM haiM vaha aloka kahalAtA hai / gati aura sthiti inhIM donoMkI sahAyatAse hotI hai| donoM eka-dUsarese bhinna haiM, lekina eka hI kSetrameM rahane ke kAraNa avibhakta bhI haiM ( paM0 83-9) 4. kAla - kAladravyameM pA~ca varNa, pA~ca rasa yA sugandha athavA durgandha nahIM hai / ATha prakArake sparzI meM se koI sparza bhI nahIM hai / kAla agurulaghu ( amUrta ) hai / anya dravyoMko pariNamAnA - pariNamanameM nimitta honA usakA lakSaNa hai / jaise kumhArake cAkake nIcekI kIla cAkakI gatimeM sahAyaka hotI hai, magara gatimeM kAraNa nahIM hai, isI prakAra kAladravya, anya dravyoMke pariNamanameM nimitta rUpa hai, kAraNa nahIM / " 1 vyavahAra meM samaya, nimiSa, kASThA ( 15 nimiSa ), kalA (20 kASThA), nAlI ( ghar3I = bIsa kalAse kucha adhika ), divasa, rAta, mAsa, Rtu, ayana, saMvatsara Adi kAlake vibhAgoMkI kalpanA anya dravyoMke ( A~khoMkA nimeSa yA sUryakI gati Adike) parimANase kI jAtI hai, isalie yaha saba vibhAga parAdhIna haiN| binA kisI nApa- parimANake 'jaldI' 'dera' 1. yaha udAharaNa mUlakA nahIM hai /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyavicAra 39 AdikA vibhAga nahIM kiyA jA sakatA / yaha nApa pudgaladravyoMke parivartana se nApA jAtA hai, isIlie kAla parAdhIna kahalAtA hai / ( paM0 23-6 ) vyAvahArika kAla-gaNanA yadyapi jIva aura pudgalake pariNamanapara hI AdhAra rakhatI hai, parantu kAladravya svayaM, jaisA ki pahale kahA jA cukA hai, jIva aura pudgalake pariNamanameM kAraNabhUta hai / vyavahAra-kAla kSaNabhaMgura hai aura kAladravya avinAzI hai ( paM0 100 ) kAla dravya pradezarahita hai arthAt eka-eka pradezarUpa hai / pudgalakA eka paramANu AkAza eka pradezako lA~ghakara dUsare pradezameM jAtA hai, taba kAlANukA samaya rUpa paryAya prakaTa hotA hai / yaha samaya- paryAya utpanna hotA hai aura naSTa bhI hotA hai, para usase pahale aura usake pazcAt bhI jo dravya kAyama rahatA hai, vaha kAla dravya hai' / ( pra02, 43, 47, 49 ) 5. pudgala - pudgaladravya cAra prakArakA hai - skandha, skandhadeza, skandhapradeza aura paramANu / pudgalakA sampUrNa piNDa skandha kahalAtA hai | skandhakA AdhA bhAga skandhadeza, skandhadezakA AdhA bhAga skandhapradeza aura jisakA dUsarA bhAga na ho sake, aisA niraMza aMza paramANu kahalAtA hai / ( paM0 74-5 ) 1 1. jina dravyoM ke bahuta pradeza arthAt vistAra hotA hai unheM tiryakpracayavAlA kahate haiM / pradezoMke samUhakA nAma tiryakpracaya hai / pradezoM meM vistAra dezakI apekSA hai | kintu Urdhvapracaya arthAt kAlameM kramase vyApta honA, kramaparamparA hai| isameM dezakI apekSA nahIM, kintu kAlika kramakI apekSA hai / kAlake atirikta dravya bahupradezI honese deza meM vistRta hai tathA kramikakAlameM bhI vistRta hai para kAladravya svayaM dezavyApI nahIM hai vaha kramika samaya paramparAoM meM vyApta hai / anya dravyoMke Urdhva pracayameM bhI nimitta kAraNa kAla hotA hai, upAdAna kAraNa nahIM | apane UrdhvaM pracayameM kAla nimitta bhI hai tathA upAdAna bhI /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakundAcAryake tIna ratna skandha do prakArake hote haiM - bAdara aura sUkSma / bAdara skandha vaha hai jo indriyoMkA gocara ho sake / jo skandha indriyagamya nahIM hai vaha sUkSma skandha hai / donoM prakArake skandha, vyavahAra meM pudgala kahalAte haiM / ina donoMke saba milAkara chaha varga hote haiM jinase trailokyako racanA huI hai / vaha chaha varga isa prakAra haiM 1. bAdara-bAdara - jo eka bAra TUTaneke pazcAt jur3a na sake, jaise lakar3I, patthara Adi -Adi / 2. bAdara - TUTakara alaga honeke pazcAt jur3a jAnevAlA, jaise pravAhI pudgala / 3. sUkSma bAdara - jo dekhane meM sthUla ho magara tor3A-phor3A na jA sake yA jo pakar3a meM na A sake, jaise dhUpa, prakAza Adi / 4. bAdara- sUkSma - sUkSma hote hue bhI jo indriyagamya ho, jaise rasa, gandha, sparza Adi / 40 5. sUkSma - jo pudgala itanA sUkSma ho ki indriyoM dvArA, grahaNa na kiyA jA sake, jaise karma vargaNA Adi / 6. sUkSmasUkSma - ati sUkSma, jaise karmavargaNAse nIceke dvayaNuka paryanta pudgala skandha | paramANu - skandhoMkA antima vibhAga - jisakA vibhAga na ho sake - paramANu kahalatA hai / paramANu zAzvata hai / zabdarahita hai / eka hai / rUpa, rasa, sparza aura gandha usameM pAyA jAtA hai, isalie vaha mUrta hai / paramANuke guNa kahane meM hI alaga-alaga haiM, parantu paramANumeM unakA pradezabheda nahIM hai - sabhI guNa eka hI pradezameM rahate haiM / paramANu pRthvI, jala, agni aura vAyu, ina cAra dhAtuoMkA kAraNa hai ( arthAt pRthvI Adike 1. karma arthAt sUkSma raja / karmabandhanameM isI karmavargaNA arthAt sUkSma rajakA sambandha hotA hai !
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyavicAra paramANu mUlataH bhinna-bhinna nahIM haiM jaisA ki anya darzana mAnate haiM ) aura vaha pariNamanazIla hai| paramANu zabda-rahita hai, kyoMki do skandhoMke saMgharSase zabdakI utpatti hotI hai| paramANuoMkA samUha skandha kahalAtA hai| zabdake do bheda haiM - (1) prAyogika arthAt puruSa Adike prayatnase utpanna honevAlA aura (2) niyata arthAt svAbhAvika - megha Adise honevAlA / (paM0 77.9) paramANu nitya hai| vaha apane eka pradezameM sparza Adi cAroM guNoMko avakAza dene meM samartha honeke kAraNa sAvakAza bhI hai| kintu usake eka pradezameM dUsare pradezakA samAveza nahIM ho sakatA, ataeva vaha niravakAza bhI hai / skandhoMkA bheda rakhanevAlA aura unheM banAnevAlA paramANu hI hai / pudgaladravya sparza, rasa, gandha aura varNavAlA hai| jahA~ sparza hai vahA~ rasa, gandha aura varNa bho avazya hote haiM / sparza ATha prakArake haiM - (1) mRdu ( narama ), (2) khuradarA, (3) bhArI, ( 4 ) halakA, ( 5 ) ThaNDA, (6) garma, (7) cikanA aura (8) ruukhaa| ina AThameM se cikanA, rUkhA, ThaNDA aura garma, yaha cAra hI sparza paramANumeM ho sakate hai / skandhameM AThoM sparza pAye jA sakate haiM / rasa pA~ca haiM - kaTuka, tIkSNa, kaSAya, amla, madhura ( miitthaa)| khArA rasa, madhura-rasake antargata mAnA gayA hai yA aneka rasoMke sammizraNase utpanna honevAlA hai / gandha do prakArakA hai-sugandha aura durgandha / varNa pA~ca haiM-kAlA, nIlA, pIlA, sapheda aura laal| paramANumeM eka rasa, eka varNa, eka gandha aura do sparza hote haiN| 1. prAyogikake do bheda haiM - bhASAtmaka aura abhaapaatmk| bhASAtmaka akSarAtmaka aura anavarAtmaka (pazupakSIkI bolo ) ke bheda do prakArake haiM / amApAtmakake cAra bheda haiM -- tata, vitata, dhana aura suSira ( bAjoM kI AvAja / ) 2. yaha pairAgrApha mUlameM nahIM hai /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 kundakundAcAryake tIna ratna ( arthAt cikanA aura uSNa, yA cikanA aura zIta athavA mUkhA aura zota ) / (paM0 81) / ina paramANuoMmeM se cikanA paramANu aura rUkhA paramANu milakara dvayaNuka banatA hai aura isI prakAra tryaNuka Adi skandha bana jAte haiM / paramANuoMkI snigdhatA aura rUkSatA pariNamanako prApta hotI huI eka aMzase ananta aMzavAlI taka bana jAtI hai| isameM se do, cAra, chaha Adi sama pramANavAlI yA tIna, pA~ca, sAta Adi viSama pramANavAlI snigdhatA yA rUkSatAvAle aNu snigdhatA yA rUkSatAmeM do aMza adhika paramANuoMke sAtha ApasameM mila jAte haiM; parantu eka aMza snigdhatA yA rUkSatAvAle, dUsareke sAtha nahIM mila skte| udAharaNArtha-do aMza snigdhatAvAlA aNu cAra aMza snigdhatAvAle dUsare aNuke sAtha mila sakatA hai| isI prakAra tIna aMza rUkSatAvAlA aNu pA~ca aMza rUkSatAvAle aNuke sAtha mila sakatA hai| isa prakAra do Adi pradezavAle pudgala skandha vividha pariNamanake anusAra sUkSma yA sthUla tathA bhinna-bhinna prakArako AkRtivAle pRthvI, jala, teja yA vAyuke rUpameM palaTa jAte haiN| (pra. 2, 71-5) paramANuse kAlake paribhASAkA jJAna hotA hai ( kyoMki paramANuko AkAzake eka pradezase dUsaremeM jAnemeM jitanA kAla lagatA hai, vaha kAlAMza, samaya kahalAtA hai) paramANu dravya AdikI saMkhyA-gaNanAkA bhI kAraNa hai ( kyoMki skandha, paramANuoMse banatA hai, ataeva paramANuoMko saMkhyAke AdhArapara hI dravyako saMkhyA jAnI jA sakatI hai ) / kSetrakA parimANa bhI paramANuse nApA jAtA hai, kyoMki vaha AkAzake eka hI pradezameM rahatA hai| isI prakAra paramANumeM rahanevAle varNa Adise bhAva-saMkhyAkA bhI bodha hotA hai (paM080) __ paramANu skandhake rUpameM pariNata honepara bhI skandhase bhinna hai| indriyabhogya padArtha, indriyA~, pA~ca zarIra, mana, karma tathA anya padArtha jo mUrta haiM, sabhI pudgalarUpa haiM (paM0 82)
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyavicAra 6. jIva-jova do prakArake haiM-saMsArI aura mukt| donoM hI prakArake jIva ananta haiM / ve cetanAtmaka haiM aura upayoga-bodha vyApArarUpa pariNAmavAle haiN| saMsArI jIva sadeha haiM aura mukta jIva adeha hai| ( saMsArameM ) jo bala, indriya, AyuSya aura ucchvAsa ina cAra prANoMse jIvita hai, jIvita rahegA aura jIvita thA, vaha jIva hai| jinakA prANadhAraNa sarvathA raha gayA hai, jinameM ukta cAra prANoMkA abhAva hai aura jo dehase sarvathA mukta ho gaye haiM, ve siddha jIva kahalAte haiN| vANIdvArA unakA varNana karanA zakya nahIM hai| (paM0 107, 30, 35 ) ____jIva asaMkhyAta pradezamaya hai aura samasta lokako vyApta karake bhI raha sakatA hai, parantu sabhI jIvoMko itanA vistAra nahIM prApta hotaa| padmarAga maNiko dUdhameM DAla diyA jAya to dUdhake parimANake pramANameM usakA prakAza hotA hai; isI prakAra jIvAtmA jisa dehameM rahatA hai usIke anusAra prakAzaka hotA hai| jaise eka zarIrameM Arambhase anta taka eka hI jIva rahatA hai, usI prakAra sarvatra sAMsArika avasthAoMme eka vahI jIva rahatA hai / yadyapi jIva apane gRhIta zarIrase abhinna-sA dikhAI detA hai, para vAstavameM deha aura jIva bhinna-bhinna haiM, bAta sirpha yaha hai ki apane azuddha adhyavasAyoMke kAraNa karma-rajase malIna banakara, jIva apane-Apako zarIrase abhinna mAnakara baratatA hai / ( paM0 31-4) cetanAguNa aura cetanAvyApAra-jIvakA cetanAguNa tIna prakArakA hai-(1) sthAvara kAya jaise katipaya jova karmake phalakA hI anubhava karate haiM, unakI cetanA 'karmaphala cetanA' kahalAtI hai| (2) trasa jIva karma bhI kara sakate haiM, unakI cetanA karmacetanA' kahalAtI hai| ( 3 ) prANIpana arthAt sadeha avasthAke pare pahu~ce hue siddha jIva zuddha jJAnacetanAkA hI anubhava karate haiM / (paM0 39) jIvakA cetanAvyApAra jJAna aura darzanake bhedase do prakArakA hai| vastuko vizeSa rUpase jAnanevAlA vyApAra jJAna kahalAtA hai aura sAmAnya
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 kundakundAcAryake tIna rana rUpase jAnanevAle vyApArako darzana kahate haiM / dravya aura guNakI abhinnatA - cetanAguNa jIvase sadA-sarvadA abhinna hai | jJAnI jJAnaguNa bhinna nahIM hai, vastutaH donoMmeM abhinnatA hai / dravya agara guNoMse bhinna mAnA jAya aura guNa dravyase bhinna mAne jAye to yA to eka dravyakI jagaha ananta dravya mAnane par3eMge athavA dravya kucha rahegA hI nahIM / paramArthake jJAtA, dravya aura guNake bIca avibhakta ananyatva bhI svIkAra nahIM karate aura vibhakta anyatva bhI nahIM mAnate; kintu vibhinna apekSAoMse bheda aura abheda svIkAra karate haiM / ullekha, AkRti, saMkhyA aura viSayase sambandha rakhanevAlA bheda jaise do bhinna vastuoMmeM ho sakatA hai, usI prakAra abhinna vastuoMmeM bhI sambhava hai / dhanavAlA honeke kAraNa manuSya dhanI kahalAtA hai aura jJAnavAn honese jJAnI kahalAtA hai / parantu pahale udAharaNameM ghana, dhanIse bhinna hai; ataeva donoMmeM sambandha honepara bhI donoMkI sattA pRthak pRthak hai / isase viparIta jJAna, jJAnIse bhinna nahIM hai / aisI avasthAmeM inameM bhedakA vyavahAra honepara bhI bolane meM bheda hote hue bhI, bheda nahIM varan ekatA hai / jJAno aura jJAna sarvathA bhinna hoM to donoM hI acetana tthhreNge| jinhoMne yaha svIkAra nahIM kiyA hai unake matameM vastutaH jJAnase bhinna honeke kAraNa 1. 'devadattakI gAya' yaha vyavahAra paraspara bhinna do vastuoMke viSayameM hai, kintu 'vRkSakI DAlI' yA 'dUdhako saphedI' yaha do abhinna vastuyoMke viSayameM hai / 'moTe AdamIkI moTI gAya' yaha zrAkRtibheda do bhinna vastuoM ke sambandha meM hai aura 'bar3e vRkSakI bar3I zAkhA' yA 'mUrta dravyakA mUrta guNa' yaha maida abhinna vastuoM-sambandhI hai / 'devadattakI sau gAyeM yaha saMkhyAgata meda bhinna vastuoM se sambandha rakhatA hai, parantu 'vRkSakI sau zAkhAe~' yaha abhina vastuoM se sambandha rakhatA hai / 'gokula meM gAya' yaha viSayagata meda bhinna vastuoMke sambandhakA hai parantu 'vRkSameM zAkhA' yA 'dUdhameM saphedI ' yaha abhinna vastusambandhI viSayagata bheda hai /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyavicAra 45 phira bhale hI usakA jJAnake sAtha kisI mAna liyA jAya / kahanA hI par3egA / na AtmA jJAnI nahIM ho sakatA, prakArakA sambandha bhI kyoM na Akhira jJAnake sAtha sambandha honese pahale use ajJAnI lekina ajJAnI mAna lene para bhI ajJAnake sAtha to usakI ekatA ( abhinnatA ) mAnanI par3egI / sambandha do prakArakA hai - saMyoga sambandha aura samavAya sambandha / ekake binA dUsarekA na honA - do vastuoM kA sadA sAtha hI rahanA, pRthak rahanA aura donoM pRthak-pRthak dikhalAI na denA samavAya sambandha kahalAtA hai / dravya aura guNoMke bIca isI prakArakA sambandha hotA hai / paramANumeM jo varNa, rasa, gandha aura sparza kahe jAte haiM, ve paramANuse bhinna nahIM haiM, tathApi vyavahArameM unheM bhinna kahate haiM / isI prakAra darzana aura jJAnaguNa bhI jIvase vastuta: ananyabhUta haiM, parantu kahanemeM bhinna kahe jAte haiM / vaha svabhAvase bhinna nahIM hai / ( paM0 43-52 ) AtmA guNa ananta haiM aura amUrta haiM / una ananta guNoMke dvArA jIva vividha prakArake pariNAmoMkA anubhava karatA hai ( paM0 31 ) ( saMsArI avasthAmeM ) jova cetanAyukta hai, bodha-vyApArase yukta hai, prabhu ( karane na karane meM samartha ) hai, kartA hai, bhoktA hai, prApta dehake parimANase yukta hai / jIva vAstava meM amUrta kintu karmabaddha avasthA meM mUrta hai / ( paM0 27 ) / indriyA~ jIva nahIM haiN| chaha prakArake kAya ( pRthvI, pAnI, agni, vAyu, vanaspati aura trasa jIvoMke zarIra ) bhI jIva nahIM haiM / ina indriyoM aura kAyoMmeM jo cetanA hai, vahI jIva hai jIva saba kucha jAnatA hai, saba kucha dekhatA hai / sukhakI icchA karatA hai duHkhase DaratA hai / hita-ahita kAryoMkA AcaraNa karatA hai aura unakA phala bhogatA hai / inase tathA isI prakArake anya aneka paryAyoMse jIvako pahacAnakara, jJAnase bhinna ( sparza, rasa Adi ) cihnoMse ajIva tattvako pahacAnanA cAhie / AkAza, kAla, pudgala, dharma aura adharma dravyoMmeM jIvake guNa upalabdha nahIM hote, ataeva yaha saba acetana haiM aura jIva cetana hai / jisameM sukha-duHkhakA jJAna
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 kundakundAcAryake tIna ratna nahIM hai athavA jo hitameM pravRtti aura ahitase nivRtti nahIM kara sakatA vaha ajIva hai / saMsthAna ( AkRti ), saMghAta, varNa, rasa, sparza, gandha aura zabda tathA anya aneka guNa aura paryAya pudgaladravyake samajhane cAhie / jIva to arasa, arUpa, agandha, avyakta, cetana, zabdarahita, indriyoMse agocara aura nirAkAra hai / ( paM0 121-7 ) 3. zrAtmA jIvakAyake chaha bheda - jIvakAyake chaha bheda haiM : ( 1 ) pRthvI ( 2 ) pAnI ( 3 ) agni ( 4 ) vAyu ( 5 ) vanaspati aura ( 6 ) trasajaMgama / trasakAya jIvayukta haiM, yaha bAta to sahaja hI samajhI jA sakatI hai; parantu pRthvI, pAnI, agni, vAyu aura vanaspatikAya bhI jIvayukta haiM / unake avAntarabheda aneka haiM / yaha kAya apane bhItara rahanevAle una jIvoMko sirpha sparzendriya dvArA mohabahula sparzarUpase bhoga pradAna karate haiM / ( arthAt pRthvIkAya Adike jIvoMkI cetanA sirpha karmaphalakA anubhava' karatI hai / ) inameM agni aura vAyuko chor3akara tIna sthAvara haiN| agni aura vAyu bhI vAstava meM sthAvara hI haiM, kintu trasake samAna gati unameM dekhI jAtI hai / yaha pAMcoM jIva ekendriya haiM aura mana rahita haiM / jaise aMNDemeM rahA huA jIva athavA mUrcchita manuSya bAharase jIvita nahIM mAlUma hotA, phira bhI vaha jIvita hotA hai, yahI bAta ekendriya jIvoMke sambandhameM samajhanI cAhie / ( trasa jIvoMmeM ) zambUka, zaMkha, sIpa, kRmi Adi jIva sparza aura rasa isa prakAra do indriyoMvAle haiN| jU~, khaTamala, ciu~TI AdimeM ghrANa indriya bhI hotI hai / ataeva ve tIna indriyoMvAle haiN| DA~sa, macchara, makkhI, bhauMrA, pataMga Adi jIva cAra indriyavAle haiN| inameM pUrvokta tInake atirikta cauthI cakSu indriya bhI pAyI jAtI hai| jalacara, sthalacara aura khecara deva, manuSya, nArakI aura tiyaMca ( pazu Adi) meM zrotra ( kAna ) indriya bhI hotI hai / yaha saba paMcendriya jIva
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyavicAra kahalAte haiM aura balavAn haiM / devoMkI cAra jAtiyA~ haiM / manuSyoMke ( karmabhUmija aura akarmabhUmijake bhedase ) do prakAra haiM / tiyaMcoMmeM aneka jAtiyA~ haiM / nArakI ( narakabhUmiyoMke AdhArapara ), sAta prakArake haiM / pahale bAMdhe hu gati nAmakarma aura AyukarmakA kSaya honepara yaha saba jIva apanIapanI lezyA ke anusAra dUsarI gati aura Ayu prApta karate haiM / ( paM0 110-9 ) 47 jIvakI pariNamanazIlatA - saMsArI jIvakA koI bhI paryAya vahIMkA vahIM kAyama nahIM rahatA / isakA kAraNa yaha hai ki saMsArI jIva apane ( ajJAnarUpa ) svabhAvake kAraNa vividha prakArakI kriyAe~ kiyA karatA hai / ina kriyAoMke phalasvarUpa use deva, manuSya Adi aneka yoniyA~ milatI haiM / alabattA, jaba vaha apane zuddha svarUpameM sthiti-rUpa 'parama dharma - kA AcaraNa karatA hai, taba use deva, asura Adi paryAyarUpa phalase chuTakArA milatA hai / jIvako zarIra Adi vividha phala denevAlA 'nAmakarma' nAmaka karma hai| vaha AtmA zuddha niSkriya svabhAvako dabAkara, AtmAko nara, pazu, nAraka yA deva gati prApta karAtA hai / vAstavameM koI bhI jIva isa kSaNika saMsArameM naSTa nahIM hotA, na utpanna hI hotA hai / dravyArthika nayase dekhA jAya to eka paryAya rUpase naSTa hokara dUsare paryAya rUpase utpanna honevAlA dravya eka hI hai / paryAya dRSTise paryAya hI alaga-alaga haiN| saMsAra meM koI 1. jisa jagaha asi, maSi, kRSi, vANijya Adi karmoM dvArA jIvana nirvAha kiyA jAtA hai aura jahA~ tIrthaMkara Adi dharmopadezaka utpanna ho sakate haiM, vaha kSetra karmabhUmi hai / jahA~ naisargika vRkSoMse hI samasta abhilASAoMkI pUrti kI jAtI hai - kRSi Adi karma nahIM hote, vaha kSetra bhogabhUmi yA karmabhUmi kahalAtA hai / 2. jIvakI gati, zarIra, AkRti, varNa Adi nizcita karanevAlA karma nAmakarma kahalAtA hai / 3. kaSAyase anuraMjita mana, vacana evaM kAyakI pravRtti lezyA kahalAtI hai /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 kundakundAcAryake tIna ratna vastu aisI nahIM hai jo apane svabhAvameM sthira ho| cAroM gatiyoMmeM paribhramaNa karanevAle jIvadravyako vividha avasthAoMmeM pariNamana karanekI jo kriyA hai, usIko saMsAra kahate haiM / (pra. 2, 24-8) karmabandhana - sampUrNa loka, sarvatra jar3a-bhautika dravyake choTe-bar3e skandhoMse khacAkhaca bharA huA hai| koI skandha sUkSma hai, koI sthUla hai| AtmA kisIko karma rUpameM grahaNa kara sakatA hai, kisIko nahIM grahaNa kara sktaa| ina nAnA skandhoMmeM-se, jo karma rUpameM pariNata honeko yogyatA rakhate haiM, vaha saMsArI jIvake ( rAga-dveSa Adi azuddha) pariNAmoMkA nimitta pAkara karmarUpameM pariNata ho jAte haiM aura jIvake sAtha baMdha jAte haiN| karma-bandhanake kAraNa jIvako vividha gatiyAM prApta hotI haiM / gatiyA~ prApta honepara dehako bhI prApti hotI hai| isI prakAra dehase indriyA~, indriyoMse viSayagrahaNa aura viSayagrahaNase rAga-dveSakI utpatti hotI hai| saMsArarUpa bhUlabhulayAmeM, isa taraha malIna jIvameM azuddha bhAvoMkA prAdurbhAva hotA hai / ( paM0 128-9) jIvako prApta honevAle audArika, vaikriyika, tejasa, AhAraka aura kArmaNa-zarIra jar3a bhautika dravyAtmaka haiN| jIva rasarahita, rUparahita, gandharahita, avyakta, zabdarahita, atondriya ( aliMgagrahaNa) aura nirAkAra 1. audArika zarIra-bAhara dikhAI denevAlA saptadhAtumaya zarIra bhaudArika zarIra hai / vaikriyika zarIra-choTA, bar3A, eka, aneka bhAdi vividha rUpa dhAraNa kara sakanevAlA vaikriyika zarIra kahalAtA hai| yaha zarIra devoM aura nArakoMko janmasiddha hotA hai aura anya jIvoMko tapasyA mAdi sAdhanAse prApta hotA hai| taijasazarIra-khAye hue AhArako pacAne aura zarIrakI dIptikA kAraNabhUta zarIra / AhAraka zarIra-caudaha pUrva-zAstroMke jJAtA muni-dArA, zaMkAsamAdhAnake nimitta anya kSetrameM vicaranevAle tIrthakarake pAsa bhejaneke abhiprAyase racA huA shriir| kAmaNazarIra-jIva-dvArA bA~dhe hue karmoM kA samUha /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyavicAra hai tathA cetanAguNase yukta hai| yahA~ yaha zaMkA kI jA sakatI hai ki rUpa Adi guNoMse yukta mUrta dravya, snigdhatA yA rUkSatAke kAraNa ApasameM baddha ho sakatA hai; parantu snigdhatA-rUkSatAhIna amUrta AtmA jar3a - bhautika dravyarUpa karmoMko apanese kisa prakAra baddha kara sakatA hai ? magara yaha zaMkA ThIka nahIM hai| AtmA amUrta honepara bhI rUpI dravyoMko aura unake guNoMko jaise jAna sakatA aura dekha sakatA hai, usI prakAra rUpI dravyake sAtha usakA bandha bhI ho sakatA hai| jJAna-darzanamaya AtmA vividha prakArake viSayoMko pAkara moha karatA hai, rAga karatA hai athavA dveSayukta hotA hai| yahI AtmAke sAtha karmakA bandha honA hai| jIvase jisa bhAva indriyagocara hue padArthako dekhatA hai aura jAnatA hai, usase vaha raMjita (prabhAvita ) hotA hai aura isI kAraNa jIvake sAtha karmakA bandha hotA hai| aisA jaina zAstrakA upadeza hai / yathAyogya snigdhatA yA rUkSatAke kAraNa jar3a bhautika dravyoMkA ApasameM bandha hotA hai aura rAgAdike kAraNa AtmAkA bandha hotA hai / ina donoMke anyonya avagAhameM pudgala aura jIva donoM hetubhUta haiM / jIva svayaM pAramArthika dRSTise mUrta nahIM hai, parantu anAdikAlase karmabaddha honeke kAraNa mUrta banA huA hai| yahI kAraNa hai ki vaha mUrta karmoko apane sAtha bA~dhatA hai aura svayaM unake sAtha ba~dhatA hai| ina karmoMke - phalasvarUpa jar3a viSayoMko jar3a indriyoM-dvArA jIva bhogatA hai| (paM0 132-4) AtmA pradezayukta hai| AtmAke pradezoMmeM pudgalakAya yathAyogya praveza karatA hai, baddha hotA hai, sthira rahatA hai aura phala deneke pazcAt alaga ho jAtA hai| jIva jaba rAgayukta hotA hai taba karmokA banda karatA hai, jaba rAgarahita hotA hai taba mukta hotA hai| saMkSepameM yahI jIvake bandhakA svarUpa hai| jIvake azudva pariNAmase bandha hotA hai| vaha pariNAma rAga, dveSa aura mohase yukta hotA hai| inameM moha aura dvaSa azubha haiM; rAga zubha aura azubha donoM prakArakA hotA hai| parake prati zubha pariNAma honese
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 kundakundAcAryake tIna ratna puNyakA bandha hotA hai aura azubha pariNAmase pApa baMdhatA hai| para-padArthake prati zubha yA azubha-kisI prakArakA pariNAma na honA duHkhake kSayakA kAraNa hai| (pra. 2, 75-89) ___ jIvakA kartRtva-udaya avasthAko prApta ( arthAt phalonmukha hue) karmako bhogate samaya jIvameM jo pariNAma hotA hai, usakA kartA jIva hI hai| udayabhAva, upazamabhAva, kSayabhAva yA kSayopazamabhAva', karmake binA jIvameM nahIM ho skte| yaha cAroM bhAva karmakRta hai / yahA~para zaMkA ho sakatI hai ki yaha bhAva agara karmakRta haiM to inakA kartA jIva kaise kahA jA sakatA hai ? isalie jIva pAriNAmika bhAvake sivA aura kisI bhI bhAvakA kartA nahIM hai; aisA kahanA caahie| isa zaMkAkA samAdhAna yaha hai ki jIvake bhAvoMkI utpattimeM karma nimitta kAraNa haiM aura karmake pariNAmako utpattimeM jIvake bhAva nimitta kAraNa haiN| alabattA, jIvake bhAva karma-pariNAmameM upAdAna kAraNa nahIM haiM aura na karmapariNAma jIvake bhAvoMmeM hI upAdAna kAraNa hai| AtmAkA jo pariNAma hai, vaha to svayaM AtmA ho hai| pariNAmakI yaha kriyA jIvamayI hI hai| jIvane hI vaha kriyA kI hai, ataH vaha jIvakA hI karma hai| parantu jo dravyakarma , jIvake sAtha 1. udaya eka prakArakI AtmAkI kaluSatA hai, jo karmake phalAnubhavanase utpanna hotI hai| upazama sattAgata karmake udayameM na Anese honevAlI pAtmAkI zuddhi hai / karmake prAtyantika kSaya honese prakaTa honevAlI AtmAkI vizuddhi kSayabhAva kahI jAtA hai| kSayopazama bhI eka prakArakI Atmazuddhi hai, jo sarvaghAta sparddhakoMke udayAbhAvI kSaya tathA Age udayameM AnevAle sparddhakoMke sadavasthA rUpa upazama aura dezaghAtI sparthakoMke udayase hotI hai| 2. kisI dravyakA apane svasvarUpameM pariNamana karanA pAriNAmikabhAva kahalAtA hai| 3. karma do prakAra ke haiM-jIvake jina rAgAdirUpa bhAvoMse dravyakarmakA bandhana hotA hai, ve bhAva bhAvakarma tathA bananevAlA pudgaladravya dravyakarma kahalAtA hai|
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyavicAra ( L5% cipaTatA hai, usakA upAdAna kAraNa jIva nahIM hai| jaise apane parivArajakAra kartA AtmA apane bhAvoMkA kartA hai, usI prakAra kama bhI apane svabhAvase hI apane pariNamanakA kartA hai| ___ yahA~ yaha prazna upasthita hotA hai ki agara karma apane pariNamanakA kartA hai aura jIva apane pariNamanakA kartA hai to yaha kaise kahA jA sakatA hai ki jIva karma bA~dhatA hai yA karmakA phala bhogatA hai ? isa praznakA samAdhAna isa prakAra hai : ___ yaha sampUrNa loka, sarvatra sUkSma, sthUla isa prakAra anantavidha jaDakarmadravyoMse khacAkhaca bharA huA hai| jisa samaya jIva apanA azuddha vibhAvapariNamana karatA hai, usa samaya, vahA~ eka hI kSetrameM vidyamAna karmadravya, jIvake sAtha ba~dhakara jJAnAvaraNa Adi ATha karmoMke rUpameM pariNata ho jAte haiN| isa prakAra karma apane ( jJAnAvaraNa Adi) pariNAmoMkA kartA hai sahI, magara jIvake bhAvoMse saMyukta hokara hii| tAtparya yaha huA ki jaise hI jIvameM bhAva-pariNamana hotA hai ki jar3a karmameM bhI usakA apanA pariNamana ho jAtA hai, isI prakAra karmameM apanA pariNamana honeke sAtha hI jIvake bhAvoMmeM bhI pariNamana hotA hai| isa taraha jIva apane bhAvoM dvArA karma-pariNamanakA bhoktA hai| ( paM0 53-69) jIva pariNamanazIla hai| ataeva zubha, azubha yA zuddha-jisa kisI bhAvake rUpameM vaha pariNamana karatA hai, vaisA hI vaha ho jAtA hai| yadi AtmA svabhAvase apariNAmI hotA to yaha saMsAra hI na hotaa| koI bhI dravya, pariNAma-rahita nahIM hai aura na koI pariNAma dravyarahita hai| padArthakA asthitva hI dravya, guNa aura pariNAmamaya hai| AtmA jaba zuddha bhAvake rUpameM pariNata hotA hai, taba nirvANakA sukha prApta karatA hai, jaba zubhabhAvarUpameM pariNata hotA hai, taba svargakA sukha prApta karatA hai aura jaba azubhabhAva-rUpameM pariNata hotA hai taba hIna manuSya, nAraka yA pazu Adi banakara sahasroM duHkhoMse pIr3ita hotA huA cirakAla taka saMsArameM bhramaNa
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakundAcAryake tIna ratna 52 karatA rahatA hai / ( pra0 1, 8-12 ) jIvake zubhabhAva - jo AtmA deva, sAdhu aura gurukI pUjAmeM tathA dAna, uttama zIla aura upavAsa AdimeM anurAga rakhatA hai, vaha zubha bhAvavAlA ginA jAtA hai / jisa jIvakA rAga zubha hai, jisakA bhAva anukampAyukta hai, tathA jisake cittameM kaluSatA nahIM hai, vaha jIva puNyazAlI hai / arhantoM, siddhoM aura sAdhuoMmeM bhakti, dharmameM pravRtti tathA guruoMkA anusaraNa - yaha saba zubha rAga kahalAtA hai| bhUkhe pyAse aura duHkhIko dekhakara svayaM duHkhakA anubhava karanA aura dayApUrvaka usakI sahAyatA karanA anukampA hai / krodha, mAna, mAyA yA lobha cittako abhibhUta karake jIvako kSubdha kara DAlate haiM, yaha kaluSatA hai / zubha bhAvavAlA jIva pazu, manuSya yA deva hokara niyata samaya taka indriyajanya sukha prApta karatA hai / ( paM0 135-8 ) jIvake azubhabhAva - jo manuSya viSaya kaSAyoMmeM DUbA rahatA hai, jo kuzAstroM, duSTa vicAroM aura goSThIvAlA hai, jo ugra aura unmArgagAmI hai, usakA cetanAvyApAra azubha hai / ( pra02, 66 ) pramAdabahula pravRtti, kaluSatA, viSaya- lolupatA, dUsaroMko paritApa pahu~cAnA, dUsarekI nindA karanA, yaha saba pApakarmake dvAra haiN| AhAra, bhaya, maithuna, parigraha - yaha cAra saMjJAe~, kRSNa, nIla aura kApota - yaha tIna lezyAe~ indriyavazatA 1. kaSAyase anuraMjita mana, vacana aura kAyako pravRtti lezyA kahalAtI hai / lezyAe~ chaha haiM - tIna zubha aura tIna azubha / hiMsA bhAdi utkaTa pApi pravRtti karanevAlA, zrajitendriya puruSa kRSNa lezyAvAlA kahalAtA hai| Ipa, tapakA abhAva, viSayalampaTatA, avidyA aura mAyAvAlA, indriyasukhakA abhilASI puruSa nIla lezyAvAlA kahalAtA hai| vakra bhASaNa karanevAlA, vakra AcaraNa karanevAlA, zaTha evaM kapaTI manuSya kApota lezyAvAlA kahalAtA hai / yaha tIna azubha lezyAe~ haiM /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyavicAra 53 ArtadhyAna aura raudradhyAna, dUSita bhAvoMmeM jJAnakA prayoga karanA aura moha - yaha saba pApakarmake dvAra haiM / ( paM0 139-40 ) 1 vAstavika dRSTi se dekhA jAya to zubha aura azubha bhAvoMke pariNAmameM antara nahIM hai / devoM ko bhI svabhAvasiddha sukha nahIM hai, yahI kAraNa hai ki vaha dehavedanAse pIr3ita hokara ramya viSayoMmeM ramaNa karate haiM / nara, nAraka, pazu aura deva ina cAroM gatiyoM meM deha-janya duHkhakA sadbhAva hai hI / sukhI-sarokhe dikhAI denevAle devendra aura cakravartI, zubha bhAvoMke phalasvarUpa prApta honevAle bhogoMmeM Asakta hokara dehAdikI vRddhi karate haiM / zubha bhAvoMke kAraNa prApta hue vividha puNyoMse devayoni takake jIvoMko viSayatRSNA utpanna hotI hai / tatpazcAt jAgRta huI tRSNAse duHkhI aura santapta hokara vaha maraNaparyanta viSayasukhoMkI icchA karate haiM aura unheM bhogate haiM / kintu indriyoMse prApta honevAlA sukha duHkharUpa hI hai, kyoMki vaha parAdhIna hai, bAdhAyukta hai, nirantara rahatA nahIM hai, bandhakA kAraNa hai tathA viSama ( hAnivRddhiyukta athavA atRptijanaka ) hai / isa dRSTise pApa aura puNyake phalameM bheda nahIM hai / aisA na mAnakara jo puNyase milanevAle sukhoMko prApta karanekI icchA rakhate haiM, vaha mUr3ha manuSya isa ghora aura apAra saMsArameM bhaTakate phirate haiM / ( pra0 1, 69-77 ) jIvake zuddhabhAva - jo manuSya parapadArthoMmeM rAga aura dveSase rahita hokara apane zuddha bhAvoMmeM sthita hotA hai, vahI dehajanya duHkhoMko dUra kara sakatA hai / pApakarmoMko chor3akara koI zubha - puNyacaritra meM bhale hI udyata ho, parantu jabataka vaha moha AdikA tyAga nahIM karatA tabataka zuddha AtmAkI upalabdhi nahIM ho sakatI / arhanta, AtmAkA zuddha svarUpa haiM / ataeva jo manuSya arhantako dravya, guNa aura paryAyase jAnatA hai, vahI 1. apriya vastuke viyoga aura priya vastuke saMyogake lie honevAlI satata cintA zrArtadhyAna hai / hiMsA, asatya, corI aura viSaya - saMrakSaNa ke lie honevAlI satata cintA raudradhyAna hai /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakundAcAryake tIna ratna AtmAko bhI jAnatA hai aura usakA moha vilIna ho jAtA hai| AtmAse bhinna padArthoM meM jIvakA jo mUDhabhAva (viparIta dRSTi) hai, vahI moha kahalAtA hai| mohayukta jIva anya padArthoMmeM rAga yA dveSa karake kSubdha hotA hai aura karmabandhana karatA hai / isake viparIta, jo jIva moharahita hokara, AtmAke vAstavika tattvako samajhakara, rAga-dveSakA tyAga karatA hai, use zuddha AtmAko prApti hotI hai| samasta arhanta isI mAgase karmoMkA kSaya karake, tathA anya jIvoMko isI mArga kA upadeza dekara mukta hue haiN| una mahApuruSoMko namaskAra ho / (pra. 1, 78-82) ___ maiM azubha upayogase dUra rahakara tathA zubhopayogavAn bhI na banakara, anya dravyoMmeM madhyastha rahatA huA, jJAnAtmaka AtmAkA dhyAna karatA huuN| maiM deha nahIM hU~, mana nahIM hU~, vANI nahIM hU~ tathA deha, mana aura vANIkA kAraNabhUta pudgaladravya nahIM huuN| maiM kartA nahIM hU~, kArayitA nahIM hU~ aura karanevAloMkA anumantA bhI nahIM huuN| deha, mana aura vANI jar3a-bhautika dravyAtmaka haiM aura bhautika dravya bhI antataH paramANuoMkA piNDa hai| maiM jar3a-bhautika dravya nahIM hU~; itanA hI nahIM, para maiMne unake paramANuoMko piNDarUpa bhI nahIM kiyA hai| ataH maiM deha nahIM hU~ aura dehakA kartA bhI nahIM huuN| (pra0 2, 63-70) pRthvI Adi jitane bhI sthAvara athavA sa ( jaMgama) kAya hai, . vaha saba zuddha caitanya svabhAvavAn jIvase bhinna haiM; aura jIva una savase bhinna hai| jo jIva apane mUla svabhAvako na jAnakara, jIva aura jar3a dravyako abhinna mAnatA hai, vaha mohapUrvaka 'maiM zarIrAdika hU~, yaha zarIrAdi mere haiM, isa prakArake adhyavasAya karatA hai| isa prakArake adhyavasAyase jIvako mohakA bandha hotA hai aura moha-bandhase vaha prANoMse bhI baddha hotA hai| ina karmoMkA phala bhogatA huA vaha anya navIna karmose bhI baddha hotA hai| moha aura dveSake kAraNa jIva jaba apane yA anyake prANoMko pIr3A pahu~cAtA hai, taba jJAnAvaraNIya Adi karmoMse baddha hotA hai| karmamalona
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyavicAra 55 AtmA jahA~taka dehAdi viSayoM meM mamatA nahIM tyAgatA tabataka punaH punaH navIna navIna prANoMko dhAraNa kiyA karatA hai, parantu jo jIva indriyoM, krodhAdi vikAroM tathA asaMyama Adiko jItakara apane zuddha caitanya-svarUpakA dhyAna karatA hai, vaha karmoMse baddha nahIM hotA / phira prANa' usakA anusaraNa kaise kara sakate haiM ? ( pa02, 53 - 9 ) zAstrajJAnakA sAra - jo zramaNa mamatA nahIM tajatA, sAtha hI deha Adi para - padArthoMmeM ahaMtA - mamatAko bhUla nahIM jAtA, vaha unmArgapara calatA hai parantu maiM parakA nahIM hU~ aura parAye mere nahIM haiM, maiM advitIya jJAnasvarUpa hU~, jo aisA dhyAna karatA hai vaha AtmarUpa bana jAtA hai / maiM apane AtmAko zuddha, dhruva, jJAnasvarUpa, darzanasvarUpa, atIndriya, mahApuruSArtharUpa, acala aura anAlamva mAnatA hU~ / deha, anya dravya, sukha-du:kha, zatru-mitra sthAyI nahIM rahate, kevala apanA jJAna-darzana-svarUpa AtmA hI dhruva hai / aisA jAnakara, jo gRhastha yA muni vizuddhacitta hokara paramAtmAkA dhyAna karatA hai, vaha duSTa moha-pranthiko chinna-bhinna kara DAlatA hai / zramaNa hokarake bhI jo mohakI granthi chedakara, rAga-dveSase kinArA kATakara, sukha-duHkhameM sama- buddhivAlA hotA hai, vahI akSaya sukha pAtA hai / moha-mala haTAkara, viSayoMse virata hokara, manakA nirodha karake, jo apane caitanya svarUpameM samavasthita hotA hai, vahI zuddha AtmAkA dhyAna kara sakatA hai / (pra02,90, 106 ) jinheM padArthoMkA samyagjJAna prApta ho gayA hai, jinhoMne antaraMga aura bahiraMga parigraha taja diyA hai, jinameM viSayoMke prati Asakti nahIM hai, vaha zuddha bhAvavAlA kahalAtA hai / jo zuddha haiM, vahI saccA zramaNa hai / usIko darzana prApta haiM, usIko jJAna prApta hai, usIko 1. indriya Adi prANa AtmAke svarUpabhUta nahIM haiM, kintu sazarIra avasthA meM ye jIvake avazya hote haiM / isIlie anya darzanoMmeM bhI prANako jIvakA cihna kahA hai | "prANApAna nimeSonmeSajIvanamanogatIndriyAntarvikAra : sukhaduHkhecchAdveSa prayatnAzcAtmano liGgAni' / (vai0 sU0 3, 2, 4 )
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakundAcAryake tIna ratna nirvANa hai aura vahI siddha hai / use namaskAra ho| cAhe gRhastha ho, cAhe muni, jo isa upadezako samajhatA hai, vaha zIghra hI 'pravacanasAra' arthAt AgamakA rahasya prApta kara letA hai| (pra0 2,74-5) pAramArthika sukha-zuddha bhAvoMke rUpameM pariNata hue AtmAko sarvotkRSTa, AtmAse hI utpanna honevAlA, indriyoMke viSayoMse atIta, upamArahita, ananta aura niravacchinna parama sukha prApta hotA hai| jo muni jIvAdi navapadArthoM evaM unakA nirUpaNa karanevAle zAstravacanoMko bhalI bhA~ti jAnatA hai, saMyama aura tapa se yukta hotA hai, jo rAga-rahita hai, tathA sukha-duHkhameM samabhAva dhAraNa karatA hai, vaha zuddha bhAvavAlA kahalAtA hai| (pra01, 13-4 ) 4. prAtmAkA zuddha svarUpa svayambhU-jJAna aura darzanako rokanevAle (jJAnAvaraNa tathA darzanAvaraNa ), vIrya Adike prakaTa honemeM vighna karanevAle ( antarAya ), aura darzana tathA cAritrameM rukAvaTa DAlanevAle ( mohanIya ) karma-rUpI rajase rahita aura dUsaroMkI sahAyatAke binA-svayaM hI zuddha bhAvoMse vizuddha banA huA AtmA jJeyabhUta padArthoMkA pAra pAtA hai / isa prakAra apanI hI badaulata apane mUlasvabhAvako prApta, sarvajJa tathA tInoM lokoMke adhipatiyoMdvArA pUjita AtmA hI 'svayambhU' kahalAtA hai| AtmAke zuddha svabhAvako yaha upalabdhi avinAzazIla hai aura usakI azuddhatAkA vinAza antima hai vaha phira kabhI utpanna nahIM ho sktii| AtmAkI siddha-avasthA kisI anya kAraNase utpanna nahIM hotI; ataeva vaha kisIkA kArya nahIM hai; sAtha 1. 'jAnakara zraddhAke sAtha tadanusAra AcaraNa karatA hai|'-ttiikaa / 2. indriya aura manakI abhilASAse tathA chaha prakArake jIvoMkI hiMsAse nivRtta hokara apane svarUpa meM sthita honA saMyama hai|-ttiikaa| 3. bAhya evaM Antarika tapobalake kAraNa kAma-krodha Adi zatruoM-dvArA bhakhaNDita pratApavAle zuddha AtmAmeM virAjamAna honA tapa hai|-ttaakaa /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 dravyavicAra hI vaha kisIko utpanna nahIM karatI, ataeva kisIkA kAraNa bhI nahIM hai| mukta jIva zAzvata hai, phira bhI saMsArAvasthAko apekSA usakA uccheda hai; pUrNatAkI utpattikI dRSTise vaha bhavya-mukta hone yogya hai, phira bhI azuddha-avasthAmeM punaH utpattikI apekSA vaha abhavya hai; para-svabhAvase vaha zUnya hai, phira bhI sva-svabhAvako apekSA vaha pUrNa hai| vizuddha kevala jJAnakI apekSAse vaha vijJAnayukta hai, kintu azuddha indriyajJAnAdiko apekSAse vijJAnarahita hai / mukta-avasthAmeM jIvakA abhAva nahIM hotaa| (paM0 36-7) usake svarUpakA ghAta karanevAle ghAtikarma' naSTa ho gaye haiN| usakA ananta uttama vIrya hai / usakA teja paripUrNa hai| vaha indriya ( vyApAra ) rahita hokara Apa hI jJAnarUpa aura sukha-svarUpa banA hai| aba use dehagata sukha yA duHkha nahIM hai, kyoMki usane atIndriyatva prApta kara liyA hai| sarvajJatA - apane-Apa hI jJAna-rUpa pariNata hue AtmAko samasta dravyoM aura unake samasta paryAyoMkA pratyakSa hone lagA hai| AtmAko avagrahAdi kriyA-pUrvaka kramika jJAna nahIM hotaa| aba usake lie koI vastu 1. pATha karmoM meM zAnAvaraNa, darzanAvaraNa, antarAya aura mohanIya, yaha cAra dhAtikarma kahalAte haiM, kyoMki yaha AtmAke guNoMkA sAkSAt ghAta karate haiM / 2. zAna aura darzana rUpa teja 1 - ttiikaa| 3. indriyAdise aba AtmAkI zAna Adi kriyAe~ nahIM hotii| - ttiikaa| 4. indriya aura manase utpanna honevAle zAnake cAra bheda haiM / yaha cAra bheda jJAnake kramika avasthAbhedake sUcaka haiM / dhane andhakArameM kisI vastukA sparza honepara yaha kucha hai' isa prakArakA avyakta prAthamika zAna 'avagraha' kahalAtA hai / tatpazcAt usa vastukA vizeSarUpameM nizcaya karaneke lie jo vicAraNA hotI hai, vaha IhA hai| jaise - yaha rassI hai yA sA~pa, isa tarahake saMzayake anantara yaha rassI honI cAhie, sA~pa hotA to phkaartaa|' IhA-dvArA zAta vastumeM vizeSakA nizcaya ho jAnA 'avAya hai / avAya jJAna jaba atyanta dRr3ha avasthAko prApta hotA hai, aura jisake kAraNa vastukA citra hRdayameM aMkita
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 kundakundAcAryake tIna ratna parokSa nahIM hai, kyoMki vaha svayaM jJAna svarUpa bana gayA hai| vaha indriyAtIta - indriyoMkI maryAdA bhI nahIM hai / vaha sabhI orase, sabhI indriyoMke guNoMse samRddha bana gayA hai / indriyoMkI sahAyatA binA hI, kevala AtmAke dvArA AkAza Adi amUrta dravyoMkA tathA mUrta dravyoMmeM bhI atIndriya paramANu Adi padArthoMkA aura kSetra evaM kAlase vyavahita ( antarayukta ) vastuoMkA, tathA apanA yA anya dravyoMkA samasta padArthoMkA use jo jJAna hotA hai, vaha amUrta aura atIndriya honeke kAraNa pratyakSa hai / jaba AtmA anAdikAlIna bandhake kAraNa mUrta ( zarIrayukta ) hotA hai, tabhI vaha apane jJeya mUrta padArthoMko avagraha, IhA Adike kramase jAnatA hai, athavA nahIM bhI jAnatA / ( pra01, 53-8 ) sarvagatatA - AtmA jJAnake barAbara hai, jJAna jJeyake barAbara hai aura jJeya loka tathA aloka sabhI haiM, ataeva jJAna svarUpa AtmA sarvagata vyApaka - kahalAtA hai / AtmA agara jJAnake barAbara na ho to yA to usase bar3A hogA yA choTA hogA / agara AtmA jJAnase choTA hai to AtmAse bAharakA jJAna acetana ThaharegA aura aisI avasthA meM vaha jAna kaise sakegA ? agara AtmA jJAnase bar3A hai to jJAnase bAharakA AtmA, jJAnahIna honeke kAraNa kisa prakAra jAna sakatA hai ? ataeva jJAnamaya honeke kAraNa kevalajJAnI jinavara sarvagata haiM, yahI kahanA ucita hai / jagatke samasta padArtha AtmajJAnake viSaya honeke kAraNa tadgata haiM / jJAna AtmA hI hai, AtmAke binA jJAna raha hI kahA~ sakatA hai ? isalie jJAna AtmA hai, kintu AtmA jJAna bhI hai aura anya ( sukhAdi ) bhI hai / ( pra01, 21-7 ) AtmA jJAna svabhAva hai aura padArtha usake jJeya haiM / phira bhI jaise cakSu aura rUpa eka-dUsaremeM praveza nahIM karate, vaise hI jJAna aura jJeya anyonyameM ho jAtA hai aura kAlAntara meM usa vastukA smaraNa kiyA jA sakatA hai, aisA saMskAravizeSa 'dhAraNA' jJAna kahalAtA hai /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyavicAra 59 praveza nahIM karate / jaise cakSu rUpoMmeM praveza nahIM karatA, usI prakAra jJAnI jJeyoMmeM praveza nahIM karatA aura na jJeyoMse AviSTa hotA hai, lekina sampUrNa jagatko vaha bhalIbhA~ti jAnatA hai aura dekhatA hai / lokameM jaise dUdhameM DUbA huA indranIla ratna apane prakAzase dUdhako vyApta kara detA hai, usI prakAra jJAna padArthoMko vyApta kara detA hai / agara padArtha jJAnameM na hote to jJAna sarvagata na kahalAtA; magara jaba ki jJAna sarvagata to hai padArtha jJAnameM sthita nahIM haiM, yaha kaise kahA jA sakatA hai ? kevalI bhagavAn jJeya padArthoMko na grahaNa karate haiM, na tyAgate haiM, aura na una padArthoMke rUpameM pariNata hI hote haiM / phira bhI vaha sabhI kucha, niravazeSa, jAnate haiM / ( pra01, 28 - 32 ) jJAyakatA - jo jAnatA hai vahI jJAna hai / bhinna jJAnake dvArA AtmA jJAyaka nahIM hotaa| isalie AtmA hI jJAna hai / AtmA jJAnarUpameM pariNata hotA hai aura samasta padArtha usa jJAnameM sthita hote haiM / jJeya dravya atIta, anAgata aura vartamAnake bhedase tIna prakArakA hai aura isameM AtmA tathA anya pA~ca dravyoMkA samAveza ho jAtA hai / ina saba dravyoM ke vidyamAna aura avidyamAna paryAya, apane-apane vizeSoM sahita kevalajJAnameM aise pratibimbita hote haiM, jaise vartamAnakAlIna hoN| jo paryAya abhItaka utpanna nahIM hue haiM aura jo utpanna hokara naSTa ho gaye haiM, vaha saba avidyamAna paryAya kahalAte haiM aura kevalajJAna una sabako pratyakSa jAnatA hai | agara atIta aura anAgata paryAyoMko kevalajJAna na jAnatA hotA to kauna use divya jJAna kahatA ? jo jIva indriyagocara padArthoM ko avagraha, IhA Adi kramapUrvaka jAnate haiM, unake lie parokSa vastuko jAnanA azakya hotA hai / atIndriya jJAna to sabhI paryAyoMko jAnatA hai; cAhe vaha pradezasahita ho yA pradezarahita ho, mUrta ho yA amUrta ho, atIta ho yA AnAgata ho / 1. jaise dIpaka apane-Apako aura anya padArthoM ko prakAzita karatA hai, usI prakAra AtmA sva aura para donoMko jAnatA hai, isalie AtmAkA bhI ithoMmeM samAveza hotA hai /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 kundakundAcAryake tIna ratna jo tInoM lokoM aura tInoM kAloMke saba padArthoko eka sAtha nahIM jAna sakatA, vaha samasta ananta paryAyoMsahita eka dravyako bhI nahIM jAna sakatA / aura jo ananta paryAyoMsahita eka dravyako bhI nahIM jAna sakatA vaha ananta dravyoMko eka sAtha kyA jAnegA ? jJAnIkA jJAna agara vibhinna padArthoMkA avalambana karake kramapUrvaka utpanna hotA hai to usakA jJAna nitya bhI nahIM kahA jA sakatA, kSAyika bhI nahIM kahA jA sakatA aura sarvagata bhI nahIM kahA jA sakatA / eka sAtha trikAlavartI samasta padArthoko jAnanevAle isa jJAnake mAhAtmyako to dekho / ( pra0 1,47-51 ) bandharahitatA -- kevalajJAnI samasta padArthoko jAnatA hai, lekina una padArthoMke nimittase usameM rAgAdi bhAva utpanna nahIM hotA / vaha una padArthoM ko na grahaNa karatA hai, na udrUpa pariNata hI hotA hai / isa kAraNa use kisI prakArakA bandhana nahIM hotA / karma to apanA phala dete hI haiM, magara una phaloMmeM jo mohita hotA hai, yA rAga-dveSa karatA hai, vaha bandhanako prApta hotA hai / jaise striyoMmeM mAyAcAra avazya hotA hai, usI prakAra una arhantoMko karmake udayakAlameM sthAna, Asana, vihAra, dharmopadeza Adi avazya hote haiM / parantu unakI vaha saba kriyAe~ karmake pariNAma svarUpa ( odayikI ) haiM / moha AdikA abhAva honeke kAraNa una kriyAoMse karmoMkA kSayamAtra hotA hai, navIna bandhana nahIM hotA / ( pra0 1, 52, 42-6 ) pAramArthika sukharUpatA - jJAnakI bhA~ti sukha bhI do prakArakA hai / atIndriya-amUrta aura aindriya-mUrta / indriyAdikI sahAyatAke binA svayaM utpanna huA, sampUrNa, ananta padArthoMmeM vyApta, vimala tathA avagraha Adike kramase rahita jo jJAna hai, vahI ekAnta sukha hai / kevanajJAna hI saccA sukha hai / sampUrNa ghAtikarma kSINa ho jAne se kevalajJAnIko kisI prakArakA kheda nahIM hotA / svAbhAvika jJAna darzanakA ghAta karanevAlA unakA saba aniSTa nivRtta ho gayA hai aura saba padArthoke pAra pahu~cA huA jJAna aura loka tathA alokameM vistAra prApta darzanarUpa iSTa unheM prApta ho gayA *
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyavicAra. hai| unakA sukha saba sukhoMmeM parama hai / aisA mAnanevAlA hI bhavya (mokSakA adhikArI) hai| jo aisA nahIM mAnatA vaha abhavya hai| (pra. 1, 59-62 ) ____ manuSyoM, asuroM aura devoMke adhipati indriyoMko sahaja pIr3Ase pIDita hokara, usa pIDAko sahana na kara sakaneke kAraNa ramya viSayoMmeM ramaNa karate hai| jise viSayoMmeM rati hai, usake lie duHkha svAbhAvika hI smjho| aisA na hotA to viSayoM ke lie usakI pravRtti ho sambhava nahIM thii| vahA~para bhI svabhAvataH bhinna-bhinna indriyoM-dvArA bhogya iSTa viSayoMko pAkara sukharUpameM pariNata honevAlA AtmA svayaM hI sukhakA kAraNa hai; deha sukhakA kAraNa nahIM hai| yaha nizcita samajho ki deha isa lokameM yA svargameM jIvako kisI prakArakA sukha nahIM de sakatA / jIva vibhinna viSayoMke adhIna hokara, Apa hI svayaM sukha yA duHkharUpameM pariNata hotA hai / isa prakAra jaba AtmA hI svayaM sukharUpa hai to phira viSayoMkA kyA prayojana hai ? jise andhakArakA nAza karanevAlI dRSTi hI prApta ho gayI hai, use dIpakakI kyA AvazyakatA hai ? jaise AkAzameM Aditya deva svayaM hI tejarUpa aura uSNa hai, usI prakAra mukta AtmA ( siddha deva ) svayaM hI * jJAnamaya aura sukhasvarUpa hai / (pra0 1, 63-8 ) ____ karmokI malinatAse mukta, pUrNa darzana aura pUrNa jJAnase yukta vaha jIva, Ayu pUrNa honepara lokake agrabhAgapara pahu~cakara indriyAtIta, ananta, bAdhArahita aura Atmika sukha prApta karatA hai / (paM0 28) prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza - ina cAra prakArake bandhoMse pUrNarUpeNa mukta jIva Urdhva gamana karatA hai| anya saba jIva pUrva, pazcima, 1. jIvake sAtha jisa samaya karma-paramANuoMkA bandha hotA hai usI samaya unameM cAra aMzoMkA nirmANa hotA hai| karma-paramANuoMmeM jJAnako prAvaraNa karanekA yA darzanako rokanekA yA anya kisI prakArakA svabhAva utpanna ho jAnA prakRtibandha hai| amuka samaya taka usa svabhAvake bane rahaneko kAlamaryAdA
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 kundakundAcAryake tIna ratna uttara, dakSiNa, Upara aura nIce, ina chaha dizAoMmeM ( se kisI bhI dizAmeM ) jAte haiM / (paM0 71-3) 5. mArga darzana, jJAna, cAritra- mumukSa puruSako jIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, bandha aura mokSa - ina nau padArthokA jJAna honA Avazyaka hai| jJAniyoMne ina nau padArthoMkA svarUpa jisa prakArakA nirUpaNa kiyA hai, usa svarUpapara zraddhA yA ruci honA samyaktva yA samyagdarzana kahalAtA hai| ina padArthoMke sacce jJAnako samyagjJAna kahate haiM aura usa jJAnake pratApase viSayoMke prati lampaTatAse rahita hokara samabhAva-pUrvaka pravRtti karanA cAritra - samyak cAritra hai| zraddhA aura jJAnase yukta tathA rAga-dveSase rahita cAritra hI mokSakA mArga hai| mokSake adhikArI evaM vivekabuddhise sampanna puruSa mokSamArga pAte haiM / ( paM0 106-8) Asrava aura saMvara - Asrava arthAt dvAra; jina pApakriyAoMse AtmAko karmabandhana hotA hai unheM Asrava yA karmabandhanakA dvAra kahate hai| saMyama-mArgameM pravRtta hokara indriyoMkA, kaSAyoM kA aura saMjJAoM kA nigraha kiyA jAya, to hI AtmAmeM pApake praveza karanekA dvAra banda hotA hai - . saMvara hotA hai| jise kisI bhI vastupara rAga, dveSa yA moha nahIM hai aura jisake lie sukha aura duHkha samAna haiM, aise bhikSuko zubha yA azubha karmakA sthitibandha hai| svabhAva utpanna honeke sAtha hI karma-paramANuoMmeM tIna yA manda phala denekI zakti bhI utpanna hotI hai, vaha zakti 'anubhAgabandha' kahalAtI hai| svabhAvake anusAra una paramANuoMkA amuka-amuka parimAya meM ba~Ta jAnA pradezabandha kahalAtA hai| 1. krodha, mAna, mAyA aura lobha, yaha cAra vRttiyA~ jIvake svabhAvako malina karane ke kAraNa kaSAya kahalAtI haiN| 2. AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha, yaha cAra saMzAe~ haiN|
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyavicAra bandha nahIM hotA hai| jisa virata puruSako mAnasika, vAcika yA kAyika pravRttimeM pApabhAva yA puNyabhAva nahIM hotA, use sadA 'saMvara' hai| use zubha yA azubha karmakA bandha nahIM hotaa| (paM0 140-3 ) nirjarA-saMvarakA AcaraNa karanese navIna AnevAle karma ruka jAte hai; para jabataka purAne ba~dhe hue karmoko haTAkara sApha nahIM kara diyA jAtA, tabataka AtmA zubha yA azubha bhAva prApta karatA hI rahatA hai aura ina bhAvoMke kAraNa navIna karmoMkA bandhana hotA rahatA hai| una ba~dhe hue karmoMko haTA denA - AtmAse pRthaka kara denA nirjarA hai| jo manuSya saMyama-dvArA AnevAle navIna karmoko roka detA hai aura dhyAnayogase yukta hokara vividha prakArake tapoMkA AcaraNa karatA hai, vaha avazya hI apane karmoMkI nirjarA kara DAlatA hai| jo AtmArthI puruSa saMyamayukta hokara, jJAnasvarUpa AtmAko jAnakara sadaiva usakA dhyAna kiyA karatA hai, vaha nissandeha karma-rajakI nirjarA karatA hai / jisameM rAga, dveSa yA moha aura mana, vacana, kAyakI pravRtti nahIM hai, usIko zubhAzubha karmoko dagdha kara denevAlI dhyAnamaya agni prApta hotI hai| yoga arthAt mana, vacana aura zarIrake vyApArase karma-rajakA bandha hotA hai, yoga mana-vacana-kAyakI kriyAse hotA hai / bandha AtmAke azuddha bhAvoMse hotA hai aura bhAva priya evaM apriya padArthoMmeM rati, rAga aura mohayukta hotA hai| ATha prakArake karmoMke bandhakA kAraNa mithyAtva, asaMyama, kaSAya aura yoga hai| inakA bhI kAraNa rAgAdi bhAva hai| jisameM rAgAdi bhAva nahIM hai use bandha bhI nahIM hotaa| rAgAdi 1. (1) jJAnAvaraNa - jJAnako AvRta karanevAlA, ( 2 ) darzanAvaraNa - darzanako prAvRta karanevAlA, (3) vedanIya - sukha-duHkhakA anubhava karanevAlA, (4) mohanIya - darzana evaM cAritrako mUr3ha karanevAlA, (5) Ayu - AyuSya nizcita karanevAlA, (6) nAmakarma - gati, AkRti, Adi utpanna karanevAlA, (7 ) gotrakarma - prazasta yA aprazasta kulameM janmakA kAraNa, (8) antarAya - dAna, lAbha AdimeM vighna DAlanevAlA krm|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakundAcAryake tIna ratna kAraNoMke abhAvase jJAnI pApajanaka pravRtti nahIM karatA, ataeva usakA karmabandha ruka jAtA hai| karmake abhAvase jIva sarvajJa aura sarvadarzI hotA hai aura indriyarahita, avyAbAdha aura ananta sukha pAtA hai / zraddhA aura jJAnase paripUrNa tathA anya' dravyoMke sambandhase rahita dhyAna zuddha svabhAvI sAdhuke karmakSayakA kAraNa hotA hai / ( paM0 144-52) jo saMyamayukta hai aura jo saba karmokA kSaya karanemeM pravRtta rahatA hai, vaha vedanIya, nAma, gotra aura AyukarmakA kSaya hote hI saMsArako chor3a detA hai / isIkA nAma mokSa hai / (paM0 153 ) __cAritra - caitanya svabhAvase abhinna apratihata jJAna aura apratihata darzana jIvakA svabhAva hai| jIvakA ( rAgAdike abhAvase ) nizcala-sthiraastitva hI nirmala cAritra hai| jo jIva apane vAstavika svabhAvameM nizcala hai, vaha svasamayI hai| kintu ( anAdikAlIna mohake kAraNa ) jo jIva aneka ( matijJAna Adi ) guNoM aura ( nara-nAraka Adi) paryAyoMse yukta banatA hai, vaha parasamayI hai / jo jIva sva-svabhAva hI kA AcaraNa karatA hai, vaha karmabandhase mukta hotA hai| jo jIva rAgapUrvaka paradravyameM zubha yA azubha bhAva dhAraNa karatA hai, vaha svacaritrase bhraSTa hokara paracAritrI banatA hai| jo sarvasaMgavinirmukta aura ananyamanaska jIva apanA zuddha svabhAva nizcayapUrvaka jAnatA aura dekhatA hai, vaha sva-cAritrakA AcaraNa karatA hai| jisa jIvakI paradravyoMmeM upAdeya buddhi miTa gayo hai tathA jo darzana aura jJAnase abhinna AtmAkA hI AcaraNa karatA hai, vaha sva-caritrakA AcaraNa karatA hai| dharmadravya Adi padArthoM meM zraddhA, . samyaktva yA darzana, aMgoM aura pUrvomeM jisakA nirUpaNa kiyA gayA hai vaha jJAna, aura tapazcaraNa cAritra hai; yaha vyAvahArika ratnatrayAtmaka mokSamArga 1.samaya arthAt siddhAnta-zAstra / svasamayI arthAt apane dharmakA anusaraNa karanevAlA jaina / jo samabhAva-svabhAva prApta karatA hai vahI jaina hai, yahA~ aisA Azaya samajhanA caahie|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyavicAra 65 hai| kintu ullikhita tInoMse samAhita AtmA jaba sva-svabhAvase bhinna aura kucha bhI AcaraNa nahIM karatA aura svabhAvakA tyAga nahIM karatA, taba vaha pAramArthika dRSTise mokSamArgI kahalAtA hai| jo puruSa ananyamaya AtmAko, AtmA-dvArA jAnatA aura dekhatA hai, nizcaya hI vaha jJAna, darzana aura cAritrarUpa bana jAtA hai| mukta jIva samasta vastuoMko jAnatA aura dekhatA hai, isa kAraNa use ananta sukhakA bhI anubhava hotA hai / ananta jJAna aura ananta sukha, eka hI vastu haiM, aisA bhavya jIva mAnatA hai| abhavya aisA nahIM maantaa| sAdhujana kahate haiM-darzana, jJAna aura cAritra mokSake mArga haiM, ataeva inakA sevana karanA cAhie; parantu ina tInoMse to bandha bhI hotA hai aura mokSa bhI hotA hai| katipaya sarAgI jJAniyoMkI mAnyatA hai ki arhat AdikI bhaktise duHkhamokSa hotA hai, parantu isase to jIva parasamaya-rata hotA hai| kyoMki arhata, siddha, caitya, zAstra, sAdhusamUha aura jJAna, ina sabakI bhaktise puruSa puNyakarmakA bandha karatA hai, karmakSaya nahIM krtaa| jisake hRdayameM paradravyasambandhI aNumAtra bhI rAga vidyamAna hai, vaha apane zuddha svarUpako nahIM jAnatA; phira cAhe usane sampUrNa zAstroMkA pArAyaNa hI kyoM na kara liyA ho| AtmadhyAna binA cittake bhramaNakA avarodha honA sambhava nahIM hai| aura jisake cittabhramaNakA anta nahIM huA, use zubha-azubha karmakA bandha ruka nahIM sktaa| ataeva nivRtti (mokSa ) ke abhilASIko niHsaMga aura nirmala hokara svarUpasiddha AtmAkA dhyAna karanA caahie| tabhI use nirvANakI prApti hogii| bAkI jainasiddhAnta yA tIrthakarameM zraddhAvAle, zrutapara ruci rakhanevAle tathA saMyama tapase yukta manuSyake lie bhI nirvANa dUra hI hai| mokSakI kAmanA karanevAlA kahIM bhI, kiMcit mAtra bhI rAga na kare / aisA karanevAlA bhavya bhavasAgara tara jAtA hai / ( paM0 155-73) 1. bhavya-bhaviSyameM mukti pAnekI yogytaavaalaa| 2. abhavya-bhavyase viparIta /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakundAcAryake tIna ratna saMnyAsa - yaha saba jAnakara, agara tujhe duHkhase chuTakArA pAnekI abhilASA ho to siddhoMko, jinezvaroMko aura zramaNoMko punaH-punaH praNAma karake zramaNatA svIkAra kara / usakI vidhi isa prakAra hai : gurujanoMse tathA patnI aura putrase unake icchAnusAra chuTakArA lekara, bandhuvargakI AjJA prApta karake mumukSu puruSa AcAryake samIpa jAye / AcArya jJAna, darzana, cAritra tapa aura vIrya - ina pAMca AcAroMse sampanna hoM, gaNake adhipati hoM, guNADhya hoM, viziSTa kula, rUpa aura vaya ( umra ) se yukta hoM aura anya zramaNoMko iSTa hoN| unake samIpa pahu~cakara, unheM namaskAra karake 'mujhe svIkAra kIjie' aisA kahanA caahie| tatpazcAt jaba AcArya anugraha kareM to jaina sAdhukA veSa isa prakAra dhAraNa karanA cAhie : sarvaprathama 'maiM kisIkA nahIM hU~, dUsarA koI merA nahIM hai, isa saMsArameM merA koI nahIM hai' aisA nizcaya karake, jitendriya hokara janmajAtadigambara-rUpa dhAraNa karanA cAhie (arthAt vastra AdikA sarvathA tyAga karanA cAhie ) / keza aura dAr3hI vagairaha ukhAr3a pheMkanA cAhie / parigraharahita zuddha bana jAnA caahie| hiMsAdise rahita honA, zarIrakA saMskAra tyAga denA, AsaktipUrvaka pravRtti na karanA tathA zubhAzubha bhAvoMkA tyAga karake zuddhabhAvase yukta tathA nirvikalpa samAdhirUpa yogase yukta bananA caahie| parapadArthakI apekSA na rakhanevAlA jaina sAdhukA veSa punarbhavakA nAza karanevAlA hai| isa prakAra paramaguruke sannikaTa jaina sAdhukI dIkSA lekara, unheM namaskAra karake, unake zrImukhame vratasahita AcAra zravaNa karake, usameM prayatnazIla rahanevAlA saccA zramaNa kahalAtA hai| zramaNa hote hue bhI jo muni jinaprarUpita tattvoMpara zraddhA nahIM rakhatA vaha zramaNa nahIM hai aura vaha AtmAkA zuddha svarUpa bhI nahIM pA sktaa| jisakI mohadRSTi naSTa ho
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyavicAra gayI hai, jo zAstrakuzala hai aura jo vItarAga-caritrameM udyamazIla hai, vaha mahAtmA 'dharma' arthAt zuddhAtma-svarUpa banatA hai| (pra0 1, 91-2, pra.. 3, 1-7) mUlaguNa - pAMca mahAvrata, pA~ca samiti, pA~ca indriyoMkA nirodha, kezaluMcana, chaha Avazyaka kriyAe~, vastrarahitatA, asnAna, bhUmizayyA, datauna na karanA, khar3e-khar3e bhojana karanA aura dina meM eka hI bAra bhojana karanA, ina aTThAIsa niyamoMko jinavarane zramaNake mUlaguNa kahA hai| isameM pramAda karanevAle zramaNakA zramaNapada khaNDita ho jAtA hai aura use punaH nayI dIkSA lenI par3atI hai| dIkSA denevAlA guru 'pravrajyAdAyaka' kahalAtA 1, hiMsAse bacaneke lie yatna-sAvadhAnI-pUrvaka pratyeka kriyA karanA samiti hai / 'samiti' ke pA~ca bheda haiM - (1) cAra hAtha pAgeko bhUmi dekhakara calanA IryAsamiti kahalAtI hai| (2) hita, mita, madhura aura satya bhASaNa karanA bhASAsamiti hai / (3) nirdoSa AhAra - jo munike lie na banAyA gayA ho-grahaNa karanA eSaNAsamiti hai / (4) saMyamake upakaraNa zAstra, kamaNDalu Adiko dekha-bhAlakara rakhanA aura uThAnA AdAnanikSepaNa samiti hai / ( 5 ) jIva-janturahita bhUmipara, dekha-bhAlakara mala-mUtra AdikA utsarga karanA utsarga-samiti hai| 2. SaTa Avazyaka kriyAe~ isa prakAra haiM : (1) sAmAyika duzcintanakA tyAgakara, Atmacintana karate hue cittako samabhAvameM sthApita krnaa| (2) caturvizatistava - caubIsa tIrthakaroMkA nAmapUrvaka guNakInana krnaa| (3) vandana - vandanAke yogya dharmAcAryoMko vidhipUrvaka namaskAra karanA / (4) pratikramaNa - zubha AcAra tyAgakara azubha bhAcArameM pravRtti kI ho to usase kaTakara punaH zubhameM vidhipUrvaka pAnA tathA kRta doSoMkI svIkRtipUrvaka kSamAyAcanA karanA / (5) kAyotsarga- sthAna, mauna aura dhyAna tathA zvAsocchavAsa Adike sivA anya samasta zArIrika pravRttiyoMkA (niyata samaya taka ) tyAga kara denA / (6) pratyAkhyAna-pravRttikI maryAdA nizcita kara lenA-cAritra sambandhI koI bhI niyama grahaNa karanA / 3. mUlameM, 'chedopasthApaka hotA hai|
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakundAcAryake tIna ratna hai; aura saMyamakA ekadezIya athavA sarvadezIya cheda karake, phira saMyamameM sthApana karanevAlA guru 'niryApaka' kahalAtA hai| sAvadhAna rahakara pravRtti karanepara bhI yadi kisI zramaNake saMyamakA cheda ho jAye to AlocanA karake, punaH pravRtti prArambha karanA hI paryApta hai, kintu jAnate-bUjhate saMyamakA bhaMga kiyA ho to jainamArgako vyavahAra kriyAmeM catura zramaNake samIpa jAkara, usake samakSa apanA doSa prakAzita kara denA cAhie aura vaha jaisA kahe, vaisA karanA cAhie / zramaNako guruke saMsargameM yA anyatra kahoM, apanI zramaNatAkA bhaMga na hone denA cAhie tathA paradravyameM iSTa-aniSTa sambandhoMkA tyAga karate hue viharanA caahie| jo zramaNa sadaiva darzanapUrvaka, jJAnake adhIna hokara AcaraNa karatA hai; ananta guNa-yukta jJAnasvarUpa AtmAmeM nitya lIna rahatA hai, sAtha hI mUlaguNoMmeM prayatnazIla banA rahatA hai, usako zramaNatA paripUrNa kahalAtI hai| ataeva, prayatnazIla muniko AhArameM yA anazanameM, nivAsasthAnameM yA vihArameM, dehamAtra parigraha yA paricita munimeM - kisI bhI parapadArthameM athavA vikathAmeM lIna nahIM honA caahie| (pra0 3, 8-15) ___ahiMsA - sone, baiThane aura calane-phirane AdimeM muniko sAvadhAnatA rahita jo pravRtti hai, vahI usakI hamezA nirantara calanevAlI hiMsA hai| kyoMki 'dUsarA jova jIye yA mare' isa prakArakI lAparavAhI rakhanevAleko hiMsAkA pApa nizcaya hI lagatA hai| kintu jo muni samitiyukta tathA yatnazIla hai, use hiMsAmAtrase bandha nahIM hotaa| sAvadhAnIse pravRtti na karanevAlA zramaNa chahoM jIvakAyoMkA vadha karanevAlA ginA jAtA hai, kintu hamezA prayatnapUrvaka baratanevAlA jalameM kamalakI taraha nirlepa rahatA hai| (pra0 3, 6-8) ___aparigraha - munikI kAyaceSTA-dvArA jIvake mara jAnepara bhI, jaisA ki pahale kahA gayA hai, muniko bandha hotA hai athavA nahIM bhI hotA, magara parigrahase to avazya hI bandha hotA hai, isIlie zramaNa sarvatyAgI hotA hai|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyavicAra jabataka muni nirapekSa bhAvase sarva parigrahakA tyAga nahIM karatA, usakI cittazuddhi nahIM ho sakatI; aura jabataka citta azuddha hai tabataka karmakA kSaya ho hI kaise sakatA hai ? parigraha karanekAlemeM Asakti, Arambha yA asaMyamakA honA anivArya hai| aura jahA~taka paradravyameM Asakti hai tahA~taka manuSya AtmasAdhanA kisa prakAra kara sakatA hai ? koI zramaNa kiMcit parigraha ( upakaraNarUpa )kA sevana karatA bhI ho, to bhI use kAla aura kSetra dekhakara isa prakAra baratanA cAhie ki saMyamakA cheda na ho| usakA parigraha cAhe kitanA hI alpa kyoM na ho, magara vaha niSiddha to haragija nahIM honA cAhie / vaha aisA nahIM honA cAhie, jisakI asaMyamI loga icchA karate haiM / sAtha hI mamatA, Arambha aura hiMsAdika utpanna karanevAlA nahIM honA caahie| mumukSu puruSake lie zarIra bhI saMga-rUpa hai| isa kAraNa jinezvaroMne ( dAtauna, snAna Adi ) zArIrika saMskAroMke bhI tyAgakA upadeza kiyA hai| (pra0 3,19-24) jainamArgameM mumukSuke lie nimnalikhita sAdhanasAmagrI vihita hai - janmajAta jaisA janmA vaisA-apanA ( nagna ) zarIra, guruvacana, vinaya aura zrutakA adhyayana / jise na isa lokakI apekSA hai na paralokakI Asakti hai, jisakA AhAra-vihAra pramANapUrvaka hai, jo kaSAyarahita hai, vahI zramaNa kahalAtA hai| jisakA AtmA eSaNAse rahita hai, vaha sadaiva anazana tapa karanevAlA hai / zramaNa isI anazanako AkAMkSA rakhate haiM / zuddhAtma-svarUpakI upalabdhike lie nirdoSa AhAra grahaNa karanevAle zramaNa nirAhAra hI haiM, aisA samajhanA cAhie / zramaNako kevala dehakA hI parigraha hai, lekina dehameM bhI unheM mamatA nahIM hai aura apanI zaktike anusAra tapameM hI dehakA prayoga karate haiN| zramaNa dinameM eka hI bAra AhAra grahaNa karate haiM, peTako khAlI rakhate hue AhAra lete haiM - bharapeTa nahIM, bhikSAmeM jaisA milatA hai vaisA hI khAte haiM, dinameM hI khAte haiM, rasakI apekSA nahIM rakhate, madya-mAMsake pAsa nahIM phaTakate / bAlaka ho, vRddha ho, thakA huA ho yA rogagrasta ho to aisI
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakundAcAryake tIna ratna avasthAmeM, apanI zakti yA avasthAke anusAra aisI caryA rakhanI cAhie jisase mUla guNoMkA uccheda na ho / jo zramaNa apane AhAra-vihArameM deza, kAla, zrama, zakti aura zarIrakI sthitikA soca-vicAra karake baratatA hai, use kamase kama bandha hotA hai / ( pra0 3, 27-31) zAstrajJAna - jo ekAgna ho, vahI zramaNa kahalAtA hai| ekAgratA vahI prApta kara sakatA hai, jise padArthoMkA nizcaya ho gayA ho| padArthoMkA nizcaya Agamase hotA hai| ataeva AgamajJAna prApta karaneke lie prayatna karanA atyanta Avazyaka hai| Agama par3hanepara bhI yadi tattvArthameM zraddhA na ho to mukti nahIM mila sktii| isI prakAra, zraddhA honepara bhI agara tadanusAra saMyama ( AcaraNa ) na huA to bhI nirvANakI prApti nahIM ho sktii| lAkhoM yA karor3oM bhavoMmeM bhI ajJAnI jina karmokA kSaya nahIM kara sakatA, una karmoko jJAnI zramaNa eka ucchvAsamAtrameM kSaya kara DAlatA hai| isake atirikta jisake antaHkaraNameM deha Adike prati aNumAtra bhI Asakti hai, vaha samasta AgamoMkA pAragAmI honepara bhI siddhilAbha nahIM kara sktaa| jo pAMca samitiyoM aura tIna guptiyoMse surakSita hotA hai; pA~coM indriyoMkA nigraha karatA hai, kaSAyoMpara vijaya prApta karatA hai aura darzana tathA jJAnase paripUrNa hotA hai, vaha zramaNa, saMyamI kahalAtA hai / usake * liai zatru aura bandhuvarga, sukha aura duHkha, prazaMsA aura nindA, miTTIkA DhelA aura sonA tathA jIvana aura maraNa, saba samAna hote haiN| darzana, jJAna aura cAritra, ina tInoMmeM eka sAtha prayatnazIla rahanevAlA hI ekAgratA prApta karatA hai aura usIkA zramaNapana paripUrNa hotA hai| paradravyakA saMyoga honepara jo ajJAnI zramaNa moha, rAga yA dveSa karatA hai, vaha vividha karmokA bandhana karatA hai| parantu jo zramaNa anya dravyoMmeM rAga, dveSa yA moha dhAraNa nahIM karatA, vaha nizcaya hI vividha karmoMkA kSaya kara sakatA hai| (pra0 3, 32-4) . sevAbhakti - jainasiddhAntameM do prakArake zramaNa batalAye gaye haiM -
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyavicAra koI zuddhabhAvavAlA hotA hai, koI shubhbhaavvaalaa| inameM jo zuddhabhAvavAlA hai, vahI karmabandhanase rahita ( anAsrava ) hai; dUsare saba karma-bandhanake adhIna haiN| arhanta AdikI bhakti tathA zAstrajJa AcArya Adike prati vatsalatAbhAva rakhanevAlA zramaNa zubhabhAvavAlA kahalAtA hai| jabataka apanI sarAga avasthA hai, tabataka santa puruSoMko vandana-namaskAra karanA, unake sAmane Anepara khar3A honA, unakA anusaraNa karanA, ityAdi pravRttiyA~ zramaNake lie niSiddha nahIM haiN| darzana aura jJAnakA upadeza denA, ziSyoMko grahaNa karanA, unakA pAlana karanA aura jinendrakI pUjAkA upadeza denA-yaha sarAga avasthAvAle muniyoMkI caryA hai| anya jIvoMko kisI prakArako bAdhA na pahuMcAte hue caturvidha zramaNasaMghakI sevA karanA bhI sarAga avasthAvAlekI pravRtti hai| parantu isa prakArakI sevA karaneke lie anya jIvavargako kaSTa pahu~cAnevAlA zramaNa nahIM raha sakatA / aisA karanA to gRhastha zrAvakakA dharma hai| gRhasthadharmako pAlate hue yA yatidharmakA anuSThAna karate hue jainoMkI niSkAma buddhise sevAdi karanA caahie| aisA karate hue thor3Abahuta karmabandha ho to bhI hAni nahIM / rogase, kSudhAse, tRSAse, yA zramase pIr3ita zramaNako dekhakara sAdhuko usako yathAzakti sahAyatA karanI caahie| rogI, guru yA apanese bar3e yA choTe zramaNoMkI sevAke lie laukika manuSyoMke sAtha, zubhabhAvapUrvaka bolane-cAlanekA prasaMga upasthita ho to bolanekA bhI niSedha nahIM hai| yaha saba zubhabhAva yukta caryA zramaNa yA gRhasthake lie kalyANakara hai, kyoMki isase kramazaH mokSarUpa paramasaukhyakI prApti hotI hai / alabattA, zubha kahalAnevAlA rAga bhI pAtra-vizeSameM viparIta phala detA hai / samAna bIja bhI bhUmikI bhinnatAke kAraNa bhinna rUpameM pariNata ho jAtA hai| aura alpajJa dvArA prarUpita vrata, niyama, adhyayana, dhyAna aura dAnakA AcaraNa karanevAlA puruSa bhI mokSa nahIM pAtA, sirpha sukharUpa deva-manuSyabhava pAtA hai| jinheM paramArthakA jJAna nahIM hai, aura jinameM viSaya-kaSAya
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 kundakundAcAryake tIna ratna 'kI adhikatA hai, aise logoMko dAna-sevAke phala-svarUpa halake manuSyabhavakI prApti hotI hai / jina viSaya-kaSAyoMko zAstrameM pAparUpa prakaTa kiyA gayA hai, unameM ba~dhA huA puruSa mokSa kisa prakAra dilA sakatA hai ? vahI puruSa mokSarUpa sumArgakA bhAgI ho sakatA hai, jo pApakarmose uparata ho gayA hai, saba dharmomeM samabhAva rakhatI hai aura jo guNa samUhakA sevana karatA hai| azubha bhAvoMse haTakara zuddha yA zubha bhAvameM pravRtta puruSa lokako tAra sakate haiM; unakI sevA karanevAlA avazya hI uttama sthAnakA bhAgI hotA hai| (pra. 3, 45-60 ) vinaya - uttama pAtrako dekhakara khar3A honA, vandana karanA ityAdi kriyAe~ avazya karanI cAhie / kyoMki apanese adhika guNavAnko Ate dekha khar3A honA, usakA Adara karanA, usakI upAsanA karanA, usakA poSaNa karanA, use hAtha jor3anA tathA use praNAma karanA cAhie, aisA jina bhagavAnne kahA hai / zAstrajJAnameM nipuNa tathA saMyama, tapa aura jJAnase paripUrNa zramaNoMkA, dUsare zramaNa khar3e hokara Adara kareM, unakI upAsanA kareM aura unheM namana kreN| agara koI zramaNa sayama, tapa aura jJAnase yukta hai, parantu use jina-prarUpita AtmA Adi padArthoM meM zraddhA nahIM hai, to vaha zramaNa kahalAne yogya nahIM hai / jo muni bhagavAnke upadezake anusAra varatanevAle zramaNako dekhakara dveSavaza hokara usakA apavAda karatA hai aura usake prati pUrvokta vinaya Adi kriyAoMkA prayoga nahIM karatA, usakA cAritra naSTa ho jAtA hai / apanemeM guNa na honepara bhI, kevala zramaNa hone hI ke kAraNa, jo muni apanese adhika guNavAnse vinayakI AkAMkSA rakhatA hai vaha ananta saMsArakA bhAgI banatA hai| isI prakAra zramaNatvake lihAjase adhika guNa vAle muni, agara hIna guNa vAleke prati vinaya Adi kriyAoMkA AcaraNa karatA hai, to vaha asatya AcaraNa karatA hai aura cAritrase cyuta hotA hai| jise sUtroMke pada aura arthakA nizcaya ho gayA hai, jisake kaSAya
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyavicAra 73 zAnta ho gaye haiM, jo sadAcArameM pravRtta hai tathA tapasyA meM bhI jo adhika hai, aisA muni bhI agara laukika janoMke saMsargako nahIM tajatA to vaha saMyamI nahIM ho sakatA / pravrajyA dhAraNa karake bhI jo nirgrantha muni laukika kAryoM meM racA-pacA rahatA hai, vaha saMyama aura tapase yukta bhale hI ho, taba bhI use laukika hI kahanA cAhie / ataeva, jisa zramaNako duHkhase mukta honekI abhilASA ho use samAna guNavAlekI yA adhika guNavAlekI saMgatimeM rahanA cAhie | jainamArgameM rahakara bhI jo padArthoMkA svarUpa viparIta samajhakara 'yahI tattva hai' aisA nizcaya kara baiThatA hai, vaha bhaviSyameM bhISaNa duHkha bhogatA huA, lambe samaya taka paribhramaNa karatA hai / mithyA AcaraNase rahita, padArthoke yathArtha svarUpakA nizcaya karanevAlA, aura prazAntacitta muni paripUrNa zramaNatAkA pAtra hai aura vaha isa aphala saMsArameM lambe samaya taka jIvita nahIM rahatA zIghra muktilAbha karatA hai / (pra0 3, 61-73 )
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAramArthika dRSTibindu 1. prAstAvika do dRSTiyA~ - jaise mleccha logoMko mleccha bhASAke binA koI bAta nahIM samajhAyo jA sakatI, usI prakAra sAmAnya janatAko vyavahAradRSTike binA pAramArthika dRSTi nahIM samajhAyI jA sktii| vyavahAradRSTi asatya hai aura zuddha pAramArthika dRSTi satya hai| jo jIva pAramArthika dRSTikA avalambana letA hai aura isI dRSTise jIva-ajIva, puNya-pApa, Asrava-saMvara, nirjarA, bandha aura mokSa, ina nau padArthoMkA svarUpa samajhatA hai, vahI samyagdRSTi kahalAtA hai| parama bhAvameM sthita adhikAriyoMko vastukA zuddha svarUpa prakAzita karanevAlI pAramArthika dRSTikI hI bhAvanA karanI caahie| vyavahAradRSTi apara bhAvameM sthita janoMke lie hI hai| ( sa08,11-3 ) jo dRSTi AtmAko abaddha, aspRSTa, ananya, niyata, avizeSa aura asaMyukta jAnatI hai, vaha pAramArthika dRSTi hai| AtmA na pramatta (saMsArI) hai na apramatta (mukta) hai / vyavahAradRSTise kahA jAtA hai ki AtmAmeM darzana hai, jJAna hai aura cAritra hai, kintu vAstavameM na usameM darzana hai, na jJAna hai aura na cAritra hai, vaha to zuddha caitanya svabhAva hai| jo manuSya AtmAko isa rUpameM jAnatA hai, vaha samagra jina-zAstrakA jJAtA hai| (sa0 6-7, 14.5) jaise koI dravyArthI puruSa rAjAko jAnatA hai, usakA nizcaya karatA 1. pAramArthika dRSTi ke lie mUla meM zuddha naya, nizcaya naya, yA pAramArthika naya, zabdoMkA prayoga kiyA gayA hai| anuvAdameM inake sthAnapara 'paramArtha dRSTi' yA 'pAramArthika dRSTi' zabdakA prayAga kiyA hai / naya arthAt dRSTi, dRSTikoNa yA dRssttibindu|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 75 pAramArthika dRSTibindu hai aura phira prayatnapUrvaka usakI sevA karatA hai; usI prakAra mumukSu puruSa pahale jIvarAjako jJAnI puruSoMse jAne, usakA nizcaya kare aura usakA sevana kre| jabataka mohAdi antaraMga' karmameM aura zarIra Adi bahiraMga nokarmameM ahaM - mamabhAva hai, tabataka manuSya ajJAnI hai| ajJAnase mohita mativAlA tathA rAga-dveSa Adi aneka bhAvoMse yukta mUDha puruSa ho, apane sAtha sambaddha yA asambaddha zarIra, strI-putrAdi, dhana-dhAnyAdi tathA grAma-nagara Adi sacitta, acitta yA mizra paradravyoMmeM 'maiM yaha hU~, maiM inakA hU~, yaha mere haiM, yaha mere the, maiM inakA thA, yaha mere hoMge, maiM inakA hoU~gA' isa prakArake jhUThe vikalpa kiyA karatA hai| parantu satya bAta jAnanevAle sarvajJa puruSoMne jJAnase jAnA hai ki jIva sadaiva caitanyasvarUpa tathA bodhavyApAra (upayoga) lakSaNavAlA hai| AtmA kahA~ jar3a dravya hai ki tuma jar3a padArthako 'yaha merA hai' isa prakAra karate ho? agara jIva jar3a padArtha bana sakatA hotA athavA jar3a padArtha cetana ho sakate, to yaha kahA jA sakatA thA ki 'yaha jar3a padArtha merA hai|' (sa0 17-25) jJAna aura AcaraNa - jJAnI puruSa samasta para-bhAvoMko para jAnakara unakA tyAga karate haiM / ataeva 'jAnanA arthAt tyAganA' aisA niyamase samajhanA cAhie / jaise laukika vyavahArameM kisI vastuko parAyI samajhakara manuSya use tyAga detA hai, isI prakAra jJAnI jIva para-padArthoMko parAyA jAnakara unheM tyAga dete haiN| vaha jAnate haiM ki moha Adi Antarika bhAvoM yA AkAza Adi vAhyabhAvoMse mujhe kisI prakArakA lena-dena nahIM hai| maiM to kevala eka, zuddha tathA sadaiva arUpI hU~; anya paramANu mAtra bhI merA apanA nahIM hai / (sa0 34-8) 2. jIva mithyAdRSTi - AtmAko na jAnanevAle aura AtmAse bhinna vastuko AtmA kahanevAle katipaya mUr3ha loka (rAga-dveSAdi) adhyavasAyako AtmA
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 kundakundAcAryake tIna ratna mAnate haiM yA karmako AtmA kahate haiM / dUsare loga tIvra- manda prabhAvase bhinnabhinna pratIta honevAlI rAgAdi vRttiyoMkI paramparAko AtmA mAnate haiM / kucha loga zarIrako AtmA kahate hai aura koI-koI karmavipAkako / katipaya loga tIvra- maMda guNoMvAlI karmakI zaktiko AtmA mAnate haiM aura koIkoI karmayukta jIvako AtmA kahate haiM / kucha loga aise haiM jo karmoMke saMyogako hI jIva kahate haiM / isI prakAra anya durbuddhivAle puruSa AtmAkA bhinna-bhinna rUpameM varNana karate haiM / yaha saba paramArthavAdI nahIM haiM ( sa0 39-43 ) AtmA - anAtmAkA viveka - yaha saba adhyavasAna Adi bhAva jar3a dravyake saMyogase utpanna hote haiM, kevalajJAniyoMne aisA kahA hai / phira unheM jIva kaise mAnA jA sakatA hai ? ATha prakArakA karma jisake pariNAmasvarUpa prApta honevAlA phala duHkha nAmase prasiddha hai -- saba jar3a dravyarUpa pudgalamaya hai / jahA~ adhyavasAna Adi bhAva jIvake kahe haiM, vahA~ vyavahAra dRSTikA kathana samajhanA cAhie, jaise senAke bAhara nikalane para rAjAkA bAhara nikalanA kahalAtA hai / jIva to arasa, arUpa, agandha, asparza, avyakta (indriya- agocara ), azabda, azarIra, saba prakAra ke liMga (cihna), AkRti ( saMsthAna ) aura bA~dha ( saMhanana ) se rahita tathA cetanA guNavAlA hai / usameM rAga nahIM hai, dvepa nahIM hai, moha nahIM hai / pramAda Adi karmabandhanake dvAra ( pratyaya ) bhA usameM nahIM haiM / jJAnAvaraNIya Adi nokarma bhI usake nahIM hai / vibhinna kramase vikasita ( karmakI ) zaktiyoMkA karma athavA zarIra Adi samUha, zubha -azubha rAgAdi vikalpa, zArIrika, mAnasika yA vAcanika pravRttiyA~, kaSAyoMkI tIvratA, atIvratA yA kramahAni, vibhinna deha tathA mohanIya karmakI kSaya- vRddhi ke anusAra honevAle AdhyAtmika vikAsakramarUpa guNasthAna e, 1. 'guNa' arthAt AtmAkI svAbhAvika zaktiyA~ aura 'sthAna' arthAt una zaktiyoMkI tara - tamatAvAlI avasthAe~ / zrAtmA ke sahaja guNoMpara car3he hue prAvaraNa
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAramArthika dRSTibindu 77 yaha saba bhI jIvake nahIM hai, kyoMki yaha saba jar3a-pudgala-dravyake pariNAma hai / yaha saba bhAva vyavahAra-dRSTise jIvake kahalAte haiN| inake sAtha jIvakA kSIra-nIrake samAna sambandha hai| jaise kSIra aura nIra eka-dUsarese mile hue dikhAI dete haiM, phira bhI kSIrakA kSIrapana nIrase judA hai; isI prakAra yaha saba bhAva jIvase bhinna haiN| kAraNa yaha hai ki jIvakA bodharUpa guNa jar3a bhAvoM tathA jar3a dravyoMse alaga hai| jisa rAstepara luTere sadA lUTate rahate haiM, usake viSayameM vyAvahArika loga kahate haiM-'yaha rAstA lUTA jAtA hai|' yadyapi rAstA nahIM lUTA jaataa| isI prakAra jIvameM karma aura nokarmakA varNa dekhakara vyavahArase kahA jAtA hai ki yaha jIvakA varNa hai| isI prakAra gandha aura rasa Adike sambandhameM samajhanA caahie| saMsArastha jIvoMmeM hI varNAdi pAye jAte haiM, saMsArapramukta jIvoMmeM yaha saba kucha nahIM rhtaa| saMsAra avasthAmeM bhI yaha varNa Adi vyavahAra-dRSTise hI jIvake haiM, paramArtha dRSTise nahIM / saMsAra avasthAmeM bhI varNa Adi bhAva yadi vAstavameM jIvake mAne jAyeM to saMsArastha jIva varNAdi-yukta ThaharegA; aura varNa AdikA honA jar3a-pudgala-dravyakA lakSaNa hai| phira ina donoMmeM bheda hI nahIM rhegaa| aisI dazAmeM nirvANa-prApta jIva bhI pudgala dravyase alaga kaise ho sakegA ? ataeva kyA sUkSma aura kyA sthUla sabhI dehoMke pudgalamaya jar3akarmase utpanna honeke kAraNa vyavahAradRSTise hI jIva kahA jA sakatA hai / (sa0 44-68) 3. kartA aura karma karmabandhakA prakAra - ajJAnI jIva jabataka AtmA aura krodhAdi vikAroM ( Asava ) ke bIca antara nahIM samajhatA, tabataka vaha krodhAdimeM jyoM-jyoM kama hote jAte haiM, tyoM-tyoM guNa apane zuddha svarUpa meM prakaTa hote jAte haiN| zuddha svarUpakI prakaTatAkI nyUnAdhikatA hI 'guNasthAna' kahalAtI hai| guNasthAna caudaha haiN|
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakundAcAryake tIna ratna pravRtti karatA hai / isa kAraNa karmoMkA saMcaya hotA hai / sarvajJoMne jIvako karmoMkA bandhana usI prakAra kahA hai / parantu jaba jIvako AtmA aura krodhAdi vikAroMke bIca bheda mAlUma hone lagatA hai, taba use karmakA bandha nahIM hotA / kyoMki jIva jaba vikAroMkI azucitA ( jar3atA ), viparItatA, adhruvatA, anityatA, azaraNatA tathA duHkhahetutA jAna letA hai, taba unase nivRtta ho jAtA hai / vaha samajhane lagatA hai - maiM advitIya hU~, maiM zuddha hU~, maiM nirmala hU~ - tathA jJAna-darzanase pUrNa hU~, ataeva ina zuddha bhAvoM meM sthita tathA lIna hokara maiM samasta vikAroMkA kSaya karU~ / ( sa0 68-74 ) AtmA karmoM ke pariNAmakA tathA nokarmoMke pariNAmakA karttA nahIM hai, aisA jo jAnatA hai, vahI jJAnI hai / vividha prakArake jar3a bhautika karmoM tathA unake phalako jAna leneke pazcAt jJAnI puruSa para dravyoMke rUpameM svayaM pariNata nahIM hotA, unheM grahaNa nahIM karatA aura na tadrUpameM utpanna hotA hai / kyoMki vaha apane anekavidha pariNAmoMko bhinna samajhatA hai / ( sa0 75-9 ) 78 1 karmabandhake kAraNa - anAdi kAla se apane sAtha ba~dhe hue mohanIya karmake kAraNa, vastutaH zuddha evaM niraMjana jIva, mithyAtva, ajJAna tathA aviratibhAva ina tIna bhAvoMmeM pariNata hotA AyA hai / sAmAnyatayA mithyAtva, avirati kaSAya aura yoga, yaha cAra hI karmabandhake kAraNa kahalAte haiM / atattvameM zraddhA aura tattvameM azraddhA honA mithyAtva hai / viSaya- kaSAyase aviramaNa - anivRttiko avirati yA asaMyama kahate haiM / krodhAdise honevAlI jIvako kaluSatA kaSAya kahalAtI hai / aura mana, cacana, kAyakI heya evaM upAdeya zubhAzubha pravRttimeM jo utsAha hai, vaha yoga kahalAtA hai / ina sabake kAraNa karma rUpameM pariNata hone yogya pudgaladravya ( kArmaNa jAtike pudgala ) jJAnAvaraNIya Adi ATha karmoMke rUpameM pariNata hokara jIvake sAtha baMdha jAte haiM / aura ina karmoke bandhake kAraNa jIva phira ajJAna Adi viparIta bhAvoM meM pariNata hotA hai / ( sa0
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAramArthika dRSTibindu 132-6 ) parantu yaha saba jar3akamake pariNAma haiM, ataeva acetana haiM / jaise caitanya jIvase ananya (abhinna) hai, usI prakAra jar3a krodha Adi bhI agara ananya hote, to jIva aura ajIva donoM eka rUpa ho jAte / phira to jIva hI ajIva hai, aisA kahanekA avasara bhI A jaataa| ( sa0 109-15) alabattA, pudgala dravya svayaM karmarUpameM pariNata hokara jIvake sAtha na baMdhatA hotA to saMsArake abhAvakA hI prasaMga aataa| athavA sAMkhya matakI sthitikI paristhiti ho jaatii| isI prakAra jIva bhI yadi svayaM krodhAdi rUpameM pariNata hokara karmake sAtha baMdhatA na hotA, to vaha apariNAmI ThaharatA aura ullikhita saMsArAbhAva Adi doSa A upasthita hote / ataeva yaha samajhanA cAhie ki pudgaladravya svayaM pariNamanazIla honeke kAraNa svayaM hI jJAnAvaraNIya Adi karmoMke rUpameM pariNata hotA hai aura isI prakAra jIva bhI svayaM krodha-bhAvameM pariNata hokara krodha rUpa ho jAtA hai / ( sa0 116-25 ) parantu itanA yAda rakhanA cAhie ki jJAnIkA bhAva jJAnamaya hotA hai; ataH karmoke kAraNa utpanna honevAle vibhAvoMko vaha apanese bhinna mAnatA hai| parantu ajJAnIke bhAva ajJAnamaya hote haiM, isalie vaha karma-janya bhAvoMko apanese abhinna mAnakara tadrapameM pariNata hokara navIna karmabandhana prApta karatA hai| jJAnIko yaha karmabandhana nahIM hotA / (sa0 126-31) pAramArthika dRSTi - vyavahAradRSTivAle hI kahate haiM ki jIvako karmakA bandha hotA hai, sparza hotA hai; parantu zuddha dRSTivAloMke kathanAnusAra jIvako na karmabandha hotA hai, na karmasparza hI hotA hai| lekina bandha honA, yA na honA, yaha saba dRSTiyoMke jhagar3e haiN| AtmA to samasta vikalpoMse para hai| vahI 'samayasAra hai aura isa samayasArako hI samyagdarzana aura jJAna kaha sakate haiM / ( sa0 141-44) 1. 'samayasAra' yaha grantha yA usakA siddhAnta / athavA, samayakA artha hai AtmA, AtmAkA sAra arthAt zuddha svarUpa 'samayasAra' kahalAtA hai|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 kundakundAcAryake tIna ratna 4. puNya-pApa zubhAzubha karma donoM azuddha - loga samajhate haiM, azubha karma ho kuzIla hai aura zubhakarma suzIla hai / parantu agara zubhakarma bhI saMsArameM hI praveza karAtA hai to use suzIla kaise kahA jA sakatA hai ? jaise lohekI sAMkala manuSyake bandhanakA kAraNa hai, usI prakAra sonekI sAMkala bhI / zubha aura azubha donoM prakArake karma jIvako baddha karate haiN| paramArtha dRSTise zubha aura azubha - donoM karma kuzIla haiN| unakA saMsarga yA unapara rAga karanA ucita nhiiN| kuzIlapara rAga karanevAlekA vinAza nizcita hai| kuzIla puruSako pahacAna leneke pazcAt catura purupa usakA saMsarga nahIM karatA, usapara rAga bhI nahIM rakhatA; isI prakAra jJAnI puruSa karmoke zIlasvabhAvako jAnakara unakA saMsarga taja detA hai aura svabhAvameM lIna ho jAtA hai / ( sa0 145-50) zuddha karma - vizuddha AtmA hI paramArtha hai, mukti hai, kevalajJAna hai, munipana hai / usa parama svabhAvameM sthita muni nirvANa prApta karate haiN| usa paramArthameM sthita hue binA jo bhI tapa karate haiM, vrata dhAraNa karate haiM, vaha saba ajJAna hai, aisA sarvajJa kahate haiN| paramArthase dUra rahakara vrata, zIla, tapakA AcaraNa karanevAlA nirvANa-lAbha nahIM kara sktaa| paramArthase bAhara rahanevAle ajJAnI saccA mokSamArga na jAnaneke kAraNa, saMsAra bhramaNake hetu rUpa puNyakI hI abhilASA karate haiM / (sa0 151-4) paNDita jana pAramArthika vastukA tyAga karake vyavahArameM hI pravRtti kiyA karate haiM, parantu yatijana paramArthakA Azraya lekara karmoMkA kSaya kara DAlate haiM / maila laganese vastukI svacchatA chipa jAtI hai, isI prakAra mithyAtvarUpI mailase jIvakA samyagdarzana AcchAdita ho jAtA hai, ajJAnarUpI mailase samyagjJAna DhaMka jAtA hai aura kaSAya-malase samyak-cAritra chipa jAtA hai| jIva-svabhAvase sarvajJa aura sarvadarzI hai; parantu karma-rajase
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAramArthika dRSTibidu 81 AcchAdita hokara saMsArako prApta hokara ajJAnI bana jAtA hai ( sa0 155-63 ) 5. prAsrava mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga, yaha cAra Asava jJAnAvaraNIya Adi karmoMke bandhake kAraNa haiN| parantu jIvake rAga-dveSa Adi bhAva unake bhI kAraNa haiM / ataeva vastutaH rAga, dveSa aura moha hI Asava arthAt karmabandhake dvAra haiN| ( sa0 164-5 ) jisa kisoko samyagdarzana ho gayA hai, use Asava yA bandha nahIM hotA, kyoMki jIvakA rAgAdiyukta bhAva hI bandhakA kAraNa hai| jaise pakA phala vRkSase TUTakara nIce gira par3atA hai aura phira kabhI DaNThalameM jAkara nahIM lagatA, isI prakAra jIvakA rAgAdi bhAva eka bAra gala jAneke anantara phira kabhI udita nahIM hotA / ajJAna avasthAmeM pahale bA~dhe hue karma bhI usake lie miTTIke piNDa sarIkhe ho jAte haiM aura karma zarIrake sAtha ba~dhe rahate haiM / (sa0 166-9) jJAnI aura bandha - pUrvokta mithyAtva Adi cAra Asava udayameM Akara jIvake jJAna aura darzanako rAgAdi ( ajJAna ) bhAvoMke rUpameM pariNata kara dete haiM, tabhI jIva aneka prakArake karmoMkA bandha karatA hai / jabataka jIvakA jJAnaguNa hIna arthAt kaSAyayukta rahatA hai, tabataka vaha viparIpa rUpameM pariNata hotA rahatA hai| parantu jIva jaba kaSAyoMkA tyAga karake samyaktva prApta karatA hai, taba vibhAva pariNamana banda ho jAtA hai aura karma-bandhana nahIM hotA / (sa0 170-2) jaise bAlikA strI, apanI vidyamAnatAke hI kAraNa puruSake lie upabhogya nahIM hotI, kintu vaha jaba taruNI hotI hai taba ( rAgAdiyukta) puruSake sAtha usakA sambandha hotA hai, isI prakAra pUrvabaddha karma jaba phalonmukha hote haiM, taba jIvake navIna rAgAdi bhAvake anusAra sAta yA ATha karmoMkA
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakundAcAryake tIna ratna nayA bandha hotA hai| kintu rAgAdike abhAvameM pUrvakarma apanI sattA mAtrase navIna karmabandhana nahIM kara skte| jaise puruSakA khAyA huA AhAra, udarAgnise saMyukta honepara hI mAMsa, vasA aura rudhira Adike rUpameM pariNata hotA hai, usI prakAra jo jIva rAgAdi avasthAyukta hai usake pUrva karma hI aneka prakArake navIna karma bA~dhate haiM; jJAnIke pUrvakarma nahIM / (sa0 173-80) 6. saMvara cetanA cetanAmeM rahatI hai; krodhAdimeM koI cetanA nahIM hai| krodhameM . hI krodha hai; cetanAmeM koI krodha nahIM hai| isI prakAra ATha prakArake karma aura zarIrarUpa nokarmameM bhI cetanA nahIM hai; tathA cetanAmeM karma yA nokarma nahIM haiN| isIko aviparIta jJAna kahate haiN| yaha jJAna jIvako jaba prApta hotA hai, taba vaha rAgAdi bhAvoMmeM pariNata nahIM hotaa| suvarNa jitanA cAhe tapAyA jAya, vaha svarNapana nahIM tajatA, isI prakAra jJAnI karmoke udayase kitanA hI tapta kyoM na ho, magara vaha apane svabhAva jJAnIpanako nahIM tajatA / jJAnI apane zuddha svarUpako jAnatA hai| ajJAnI andhakArameM DUbA huA hai / vaha AtmAkA svarUpa nahIM smjhtaa| vaha rAgAdi vikAroMko hI AtmA mAnatA hai / (sa0 181-6) saccA saMvara - apane-Apako, apanI hI sahAyatAse, puNya-pApa rUpI pravRttiyoMse rokakara, apane darzana-jJAnarUpa svabhAvameM sthira hokara, para-padArthoMkI vAMchAse virata hokara, sarva saMgakA tyAga karake jo puruSa AtmAkA, AtmA dvArA dhyAna karatA hai; tathA karma evaM nokarmakA dhyAna na karatA huA AtmAke ekatvakA hI cintana karatA hai aura ananyamaya athavA darzana-jJAnamaya bana jAtA hai, vaha kamarahita zuddha AtmAko zIghra upalabdhakara letA hai / (sa0 187-8) mithyAtva, ajJAna, avirati aura yoga-yaha cAra adhyavasAna AtmA
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAramArthika dRSTibindu . ke rAgAdi bhAvoMke kAraNa haiN| jJAnImeM ina kAraNoMkA abhAva hotA hai, ataeva use Asava-nirodhakI prApti hotI hai| karmakA abhAva ho jAnepara use nokarma arthAt zarIrakA nirodha prApta hotA hai aura nokarmake nirodhase saMsArakA nirodha prApta hotA hai| (sa0 190-2), 7. nirjarA jJAnI aura bhoga - jJAnI puruSa indriyoM dvArA ( pUrvakarmavazAt ) jar3a-cetana dravyoMkA jo upabhoga karatA hai, vaha saba usake lie nirjarA (karmakSaya)kA nimitta bana jAtA hai| una dravyoMkA upabhoga karate samaya use jo sukha-duHkha hotA hai, usakA vaha anubhava karatA hai| karma apanA phala dekara khira jAtA hai| jaise kuzala vaidya cikitsApUrvaka viSa bhakSaNa karanepara bhI maratA nahIM hai, usI prakAra pUrvakarmoM ke prApta phalako bhoganepara bhI jJAnI puruSa karma-baddha nahIM hotaa| jaise arucipUrvaka madyapAna karanevAlA puruSa matta nahIM hotA, usI prakAra dravyoMke upabhogameM anAsakta jJAnI bhI bandhanako prApta nahIM hotaa| koI puruSa viSayoMkA sevana karatA huA bhI vastutaH viSayoMkA sevana nahIM krtaa| aura koI-koI viSayoMkA sevana na karatA huA bhI vastutaH sevana karatA hai| ThIka isI prakAra jaise dAsa gharakA kAma-kAja karatA huA bhI manameM jAnatA hai ki vaha isa gharakA mAlika nahIM hai (sa0 193-7) ____ jJAniyoMne karmake vividha pariNAma bakhAne hai| parantu jJAnI puruSa jAnatA hai ki-'karmajanya bhAva AtmAke svabhAva nahIM haiN| maiM eka cetanasvarUpa huuN| rAga jar3a karma hai| usIkI badaulata yaha rAgabhAva utpanna hotA hai| lekina yaha merA svabhAva nahIM hai| maiM to ekamAtra cetanAsvarUpa huuN|' isa prakAra vastutattvakA jJAtA jJAnI vividha bhAvoMko karmakA pariNAma samajhakara tyAga detA hai| jisameM aMzamAtra bhI rAga vidyamAna hai vaha zAstroMko bhale hI jAnatA ho, magara AtmAko-apane-Apako nahIM
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakundAcAryake tIna ratna pahacAnatA aura cU~ki vaha AtmAko nahIM jAnatA, ataeva anAtmAko bhI nahIM jaantaa| phira use jJAnI kisa prakAra kahA jA sakatA hai ? (sa0 197-202) karma ke nimittase AtmAmeM utpanna honevAle samasta vibhAvoMkA tyAga karake, svabhAvabhUta, cetanarUpa, niyata, sthira aura eka bhAvako hI grahaNa karo / jahA~ matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna -yaha saba bheda haTa jAte haiM aura eka hI pada zeSa rahatA hai, vahI paramArtha hai / use pAkara manuSya nirvRta hotA hai| kisI bhI sAdhanakA prayoga karake jJAnaguNavihIna puruSa isa padako nahIM pA sakate / tumheM agara karmaparimokSakI icchA hai to tuma usI padako svIkAra kro| usI padameM nirantara lIna raho / usImeM nitya santuSTa rho| usImeM tRpta rho| aisA karanese tumheM uttama sukha prApta hogA / AtmAko hI apanA nizcita dhana jAnanevAlA jJAnI para-padArthako apanA kyoM kahegA ? agara para-dravya merA hotA to maiM usake samAna jar3a bana jAtA; maiM to jJAtA hI hU~, ataeva kisI bhI paradravyakA parigraha mujhe nahIM honA cAhie / bhale hI usakA chedana ho, bhedana ho, haraNa ho, nAza ho yA kahIM bhI vaha calA jAye, vaha paradravya merA to hai hI nhiiN| jJAnI aparigrahI tathA nirIha honeke kAraNa na dharma ko icchA karatA hai, na adharmakI icchA karatA hai, na khAna-pAnakI icchA karatA hai aura na anya kisI padArthakI icchA karatA hai| apane jJAyaka-svabhAvameM niyata vaha jJAnI sarvatra nirAlamba rahatA hai| (sa0 203-14) . prApta viSayabhogoMmeM usakI heyabuddhi hai aura anAgata bhogoMkI use kAMkSA nahIM hai, karmake nimittase AtmAmeM utpanna honevAle aura samaya-samaya naSTa honevAle vedya-vedaka bhAvoMko vaha jAnatA hai parantu unako kabhI AkAMkSA nahIM karatA / bandha aura upabhogake nimittabhUta saMsAra tathA dehaviSayaka adhyavasAnoMmeM jJAnIko rAga nahIM hotaa| kocar3ameM par3A huA bhI sonA kaTatA nahIM hai, usI prakAra samasta padArthoM meM rAgahIna jJAnI karmoke
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAramArthika dRSTibindu 85 madhyameM rahanepara bhI lipta nahIM hotA / parantu sarva dravyoMmeM rAgI ajJAnI kIcar3ameM par3e lohe ke samAna karma-rajase lipta hotA hai / zaMkha vividha jar3acetana athavA mizra dravyoMkA bhakSaNa karatA hai, tathApi usakA zvetabhAva kabhI kAlA nahIM hotA; isI prakAra jar3a, cetana aura mizra dravyoMkA upabhoga karanevAle jJAnIkA jJAna bhI ajJAnameM pariNata nahIM hotA / parantu vahI zaMkha jaba svayameva zuklatAkA tyAga karake kRSNatAmeM pariNata hotA hai, taba usakI zuklatA naSTa ho jAtI hai| isI prakAra jJAnI jaba jJAnasvabhAvakA tyAga karake ajJAnarUpa pariNata hotA hai, taba vaha ajJAnI bana jAtA hai / ( sa0 215-23 ) samyagdRSTikI vyAkhyA - agara koI puruSa AjIvikA ke hetu rAjAkI sevA karatA hai to rAjA use vividha sukhotpAdaka bhoga pradAna karatA hai; isI prakAra jo jIva sukhake lie karma- rajakA sevana karatA hai use vaha vividha sukhotpAdaka bhoga detA hai / parantu vahI puruSa AjIvikA ke hetu rAjAkA sevana na kare to rAjA bhI use sukhotpAdaka bhoga nahIM detA; isI prakAra jo samyagdRSTi puruSa viSayabhogake lie karma - rajakA sevana nahIM karatA, use vaha vividha sukhotpAdaka bhoga nahIM detA ( sa0 224 -7 ) sAta prakArakA bhaya na rahaneke kAraNa jo nirbhaya bana gayA hai, vahI niHzaMka jIva samyagdRSTi hai / karmabandhana karAnevAle mohake kAraNabhUta mithyAtva Adi cAra pAdoMko jo cheda DAlatA hai, vaha niHzaMka AtmA samyagdRSTi hai / vaha karmaphaloM tathA saba prakArake dharmokI jo kAMkSA nahIM karatA, niSkAMkSa jIva samyagdRSTi hai / 1. zaMkha dvIndriya jIva hai / 2. ihaloka paraloka, vedanA, arakSA, agupti, maraNa aura Akasmika ye sAta bhaya haiM /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakundAcAryake tIna ratna samasta padArthoMke dharmoMmeM jo jugupsA nahIM karatA, vaha nirvicikitsa AtmA samyagdRSTi hai | saba bhAvoMmeM jo asaMmUr3ha hai tathA yathArtha dRSTivAlA hai, vaha amUr3ha AtmA samyagdRSTi hai / ' siddhoMkI bhakti se yukta tathA AtmA vidharmokA vinAzaka AtmA samyagdRSTi hai / unmArgameM jAte apane AtmAko jo sanmArgameM sthApita karatA hai, vaha AtmA samyagdRSTi hai | mokSamArgake sAdhaka jJAna, darzana aura cAritrapara jisakA vAtsalya bhAva hai, vaha AtmA samyagdRSTi hai / jinezvaroMke jJAnakI ArAdhanA karanevAlA jo jIva vidyArUpI rathapara ArUr3ha hokara manoratha-mArgoM meM vicaraNa karatA hai, vaha jIva samyagdRSTi hai / ( sa0 229-36 ) 8. bandha 86 bandhakA kAraNa - koI puruSa zarIrapara tela cupar3akara dhUlavAlI jagaha meM khar3A hai / vaha zastrAdise tAr3a, kelA, bA~sa vagairaha jar3a-cetana padArthoMkI kATa-chAMTa kara rahA hai| usake zarIrapara raja kyoM cipakatI hai, isa bAtakA vicAra karo / raja usakI zArIrika ceSTAke kAraNa nahIM kintu zarIrapara cupar3e hue telakI cikanAIke kAraNa cipakatI hai, yaha bAta spaSTa hai / isI prakAra mithyAdRSTi jIva vividha prakArakI zArIrika-mAnasika ceSTAe~ karatA huA rAgAdi bhAvoMke kAraNa karma - rajase lipta hotA hai / pUrvokta kAyika ceSTAvAle puruSake zarIrapara telakI cikanAI na ho to, sirpha kAyika ceSTA mAtra se dhUla nahIM cipaka sakatI, isI prakAra samyagdRSTi puruSa aneka prakArakI pravRttiyA~ karatA huA bhI agara rAgAdi bhAva-yukta na ho to use karma - raja nahIM cipakatI ( sa0 237-46 ) /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAramArthika dRSTibindu jo aisA mAnatA hai ki 'maiM dUsaroMkI hiMsA karatA hU~ tathA dUsare merI hiMsA karate haiM,' vaha mUr3ha ajJAnI hai / jJAnIkA vicAra isase viparIta hotA hai / jinezvaroMne kahA hai - AyukarmakA kSaya honepara jIvoMkA maraNa hotA hai / agara tumane unake AyukarmakA haraNa nahIM kiyA to unakI mRtyuke kAraNa tuma kisa prakAra ho sakate ho ? isI prakAra dUsare tumhArI mRtyu kaise kara sakate haiM ? isake atirikta jo aisA mAnatA hai ki 'maiM dUsaroMko jIvita rakhatA hU~ yA dUsare mujhe jIvita rakhate haiM, ' vaha bhI mUr3ha aura ajJAnI hai / kyoMki sarvajJoMkA kathana hai ki pratyeka jIva apane-apane Ayu- karmake udayase jIvita rahatA hai| agara tuma dUsare jIvoMko Ayukarma nahIM de sakate to tumane unheM kaise jilAyA ? aura dUsaroMne tumheM kaise jilAyA ? isI prakAra sabaM jIva apane-apane zubhAzubha karmake kAraNa sukhI yA duHkhI ho rahe haiN| agara tuma unheM zubha yA azubha karma nahIM de sakate to unheM sukhI yA duHkhI kaise banA sakate ho ? isI prakAra dUsaroMne tumheM sukhI yA duHkhI kisa prakAra banAyA hai ? ataeva 'maiM dUsaroMko mAratA hU~, jilAtA hU~ yA sukhI-duHkhI karatA hU~, aisI buddhi mithyA hai / isI mithyA buddhise tuma zubhAzubha karmakA bandha karate ho / jIva mareM yA na mareM, parantu mAranekA jo adhyavasAya yA buddhi hai, vahI vAstavameM bandhakA kAraNa hai / yahI bAta asatya, corI, abrahmacarya aura parigrahake sambandhameM samajhanI cAhie / adhyavasAya vastukA avalambana karake utpanna hotA hai aura isa adhyavasAyase - vastuse nahIM - jIvako bandha hotA hai ( sa0 245-65 ) 87 jIva apane adhyavasAyase hI pazu, nAraka, deva, manuSya tathA vividha pApa, puNya, dharma, adharma, jar3a, cetana, loka aura aloka Adi bhAvoMke rUpa meM pariNata hotA hai / jinameM isa prakArake adhyavasAya nahIM haiM, vaha saba muni zubha yA azubha karmase lipta nahIM hote / ( sa 0 266-270 ) buddhi, vyavasAya, adhyavasAna, mati, vijJAna, citta, bhAva, pariNAma
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 kundakundAcAryake tIna ratna yaha saba zabda ekArthaka samajhane caahie| ( sa0 271 ) __ pAramArthika dRSTi - isa prakAra vyavahAradRSTikA paramArthadRSTise niSedha ho jAtA hai| jo muni pAramArthika dRSTikA avalambana karate haiM, ve nirvANa pAte haiM / agara koI manuSya jinendra bhagavAn-dvArA upadiSTa vrata, samiti, gupti, zIla, tapa AdikA AcaraNa karatA ho, phira bhI mithyAdRSTi aura ajJAnI hI ho to vaha mukta nahIM ho sktaa| zuddhAtmasvarUpapara jise zraddhA nahIM hai aura isIlie jise mokSa-tattvapara bhI zraddhA nahIM hai, aisA abhavya puruSa, zAstroMkA cAhe jitanA pATha kare kintu isase use kucha bhI lAbha nahIM hotaa| kyoMki vaha puruSa kAma-kAmI hai| vaha dharmapara zraddhA, pratIti, ruci Adi jo bhI kucha karatA hai vaha bhogake nimitta hI karatA hai, karmakSayake nimitta nahIM / vyavahAradRSTise AcArAMga Adi zAstra, jJAna kahalAte haiM, jIvAdi tattva darzana kahalAte haiM aura chaha jIva-vargoMkI rakSA karanA cAritra kahalAtA hai| parantu vAstavameM AtmA hI merA jJAna hai, AtmA hI merA darzana hai aura AtmA hI merA cAritra hai; AtmA hI merA pratyAkhyAna ( tyAga ) hai, AtmA hI merA saMvara hai aura AtmA hI merA yoga hai / ( sa0 272-7 ) sphaTika maNi pariNamanazIla honepara bhI apane-Apase hI lAla Adi raMgoMke rUpameM pariNata nahIM hotI, athavA apane-Apa hI lAla Adi raMgoMke rUpameM honevAlI pariNatikA nimitta nahIM hotii| usake pAsa koI raMgIna vastu AtI hai taba usakA saMsarga pAkara vaha apane zuddha svarUpase cyuta hotI hai aura usI vastuke raMgakI ho jAtI hai| isI prakAra zuddha AtmA svataH pariNamanazIla honepara bhI apane-Apa rAgAdi bhAvoMke rUpase pariNata nahIM hotA aura na apane-Apa rAgAdi-pariNatikA nimitta hI hotA hai; parantu paradravya jo jar3akarma hai vaha rAgAdi rUpameM pariNata hokara AtmAke rAgAdi bhAvoMkA nimitta hotA hai; aura ( zuddha svabhAvase cyuta huA avivekI) AtmA rAgAdibhAva rUpameM pariNata hotA hai / AtmA apane-Apase rAga,
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAramArthika dRSTibindu 89 1 dveSa, moha yA kaSAya vagairaha bhAvoMko nahIM karatA, ataeva vaha una bhAvoMkA kartA nahIM hai / jo vivekI puruSa sva-svabhAvako jAnatA hai, vaha karmodayake nimittase honevAle bhAvoMko apanese para samajhakara, tad-rUpa pariNamana nahIM karatA - unheM apanA nahIM mAnatA / vaha unakA mAtra jJAtA rahatA hai / parantu jo ajJAnI rAgAdiko para na mAnakara Apa rUpa mAnatA hai yA tadrUpameM pariNata hotA hai vaha punaH bandhakA pAtra hotA hai / arthAt jo AtmA rAga, dveSa, kaSAya Adi rUpa jar3a-karma udaya Anepara svabhAvacyuta hokara una karmoMke udayase honevAle rAgAdi bhAvoMko Apa rUpa ( AtmAse abhinna ) mAnakara tad-rUpa pariNata hotA hai vaha phira rAgAdi utpanna karanevAle jar3a karmoMse baddha hotA hai / ( sa0 278-82 ) AtmA bandhakA kartA nahIM - isa vivecanase pratIta hogA ki karmabandhakA kAraNa rAgAdi hai aura rAgAdikA kAraNa vAstavameM karmoMkA udaya yA paradravya hai; jJAnI AtmA svayaM nahIM / zAstrameM apratikramaNa aura apratyAkhyAnake bhAva aura dravyake bhedase do bheda kahe gaye haiM / isase bhI yahI siddha hotA hai ki AtmA svataH rAgAdi bhAvoMkA kartA nahIM hai / " zAstra meM pratyeka doSa dravya aura bhAvake bhedase do prakArakA batalAyA gayA hai / isakA yahI artha hai ki jIvagata pratyeka vibhAva-doSakI utpattikA kAraNa para-dravya hai / udAharaNArtha - bhAva apratikramaNa doSakA kAraNa dravya - apratikramaNa hai / agara jIva svayameva apane rAgAdi vibhAvoMkA kAraNa hotA to pratyeka doSake 'dravya' aura 'bhAva' yaha do bheda karanekA koI artha 1. bAhya jaDa padArtha - viSaya - 'dravya' hai aura usase honevAlA jIvagata rAgAdibhAva 'bhAva' hai / pUrvAnubhUta viSayakA tyAga - usameM mamatA - yaha dravya-pratikramaNa hai; aura usa viSaya anubhavase utpanna hue bhAvameM mamatA - mamatAkA atyAga-bhAva apratikramaNa hai / bhAvI viSayoMke anubhavase honevAle bhAvoM meM mamatA honA bhAva- zrapratyAkhyAna hai / 2. yaha pairAgrApha mUlakA nahIM hai|
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakundAcAryake tIna ratna hI nahIM rhtaa| isake atirikta dUsarI Apatti yaha hai ki AtmA svayameva agara apane vibhAvoMkA kAraNa hai to AtmA nitya honeke kAraNa hamezA vibhAvoMko utpanna karegA aura isa prakAra use mukta honekA kabhI avasara hI nahIM aayegaa|" ataeva rAgAdi vibhAvoMkA kAraNa dravya karma hai, jo paradravya hai| jisa avivekI AtmAko vivekajJAna nahIM hai aura isa kAraNa jo paradravyameM aura paradravyake nimittase honevAle bhAvoMmeM ahaM-mamatva-buddhi rakhatA hai, vaha phira navIna karma bA~dhatA hai / parantu jisa vivekI purupako vivekajJAna ho cukA hai vaha paradravyako apanese bhinna mAnatA hai aura usameM rAga nahIM karatA / ataeva usake nimittase honevAle doSoMkA bhI apaneko karttA nahIM mAnatA / ( sa0 286-7 ) javataka AtmA 'dravya' aura 'bhAva'-donoM prakArase paradravyakA pratikramaNa aura pratyAkhyAna nahIM karatA aura apane zuddha svarUpameM sthira nahIM hotA, tabataka vaha navIna karma bA~dhatA hI rahatA hai| ( sa0 283-5) 6. mokSa koI purupa lambe samayase kaidameM par3A ho aura apane bandhanakI tIvratA yA. mandatAko tathA bandhanake samayako bhalIbhA~ti jAnatA ho, parantu jabataka vaha apane bandhanake vaza hokara usakA cheda nahIM karatA, tabataka lambA kAla bIta jAnepara bhI vaha chUTa nahIM sktaa| isI prakAra koI manuSya apane karmabandhanakA pradeza, sthiti, prakRti tathA anubhAga ( rasa ) jAnatA ho, to bhI itane mAtrase vaha karmabandhanase mukta nahIM ho sktaa| hA~, vahI manuSya yadi rAgAdiko haTAkara zuddha ho jAya to mukti prApta kara sakatA hai| bandhakA vicAra karane mAtrase bandhase chuTakArA nahIM miltaa| chuTakArA pAneke lie bandhakA aura AtmAkA svabhAva jAnakara bandhase virakta honA cAhie ( sa0 288-93)
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAramArthika dRSTibindu 91 viveka - jIva aura vandhake pRthak-pRthak lakSaNa bhalIbhA~ti jAnakara, prajJArUpI churI-dvArA unheM alaga-alaga karanA caahie| tabhI bandha chUTatA hai / bandhako chedakara tyAga karanA cAhie aura AtmAko grahaNa karanA cAhie / AtmAko kisa prakAra grahaNa kiyA jA sakatA hai ? jaise prajJA-dvArA use alaga kiyA, usI prakAra prajJA dvArA use grahaNa karanA caahie| jaise - 'jo cetana svarUpa hai, vaha maiM hU~, jo draSTA hai vaha maiM hU~, jo jJAtA hai vaha maiM hU~; zeSa saba bhAva mujhase bhinna haiM / ' zuddha AtmAko jAnanevAlA catura puruSa samasta bhAvoMko parakIya jAna leneke pazcAt unheM apanA kaise mAnegA ? (sa0 294 - 300 ) amRtakumbha - jo manuSya corI Adi aparAdha karatA hai, vaha 'mujhe koI pakar3a na le' isa prakAra zaMkita hokara duniyAmeM bhaTakatA phiratA hai / parantu jo aparAdhI nahIM hai vaha nizzaMka ho janapada meM phiratA hai / isI prakAra agara maiM aparAdhI hoU~gA to pakar3A jAU~gA, bA~dhA jAU~gA, aisI zaMkA hotI hai, lekina agara maiM niraparAdha hU~ to nirbhaya huuN| phira mujhe pakar3anevAlA koI nahIM hai / saMsiddhi, rAdha, siddhi, sAdhita, ArAdhita, yaha saba ekArthaka zabda haiM / rAdha arthAt zuddha AtmAkI siddhi prApti / jisameM yaha nahIM hai, vaha AtmA aparAdha ( yukta ) arthAt sAparAdha hai / parantu jo niraparAdha athavA rAdhayukta hai, vaha nirbhaya hai / 'maiM zuddha AtmA hU~' isa prakArako nirantara pratIti honese zuddhAtmasiddhi rUpI ArAdhanA use sadaiva - rahatI hai / zuddhAtmasiddhise rahita jo zuddhi yA sAdhanA hai, vaha viSakumbha 1. vyavahArasUtra ke anusAra, pratikramaNa ( kRta doSoMkA nirAkaraNa ), pratisaraNa ( samyaktvAdi guNoM meM preraNa ), pratiharaNa ( mithyAtva tathA rAgAdi doSoMkA nivAraNa ), dhAraNA (cittakA sthirIkaraNa ), nivRtti ( viSaya kaSAyase cittakA nivarttana ) nindA ( AtmasAkSI se doSa - prakAzana ), garhA ( gurukI sAkSI se doSakA prakAzana) aura zuddhi ( prAyazcitta Adi dvArA vizuddho
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 kundakundAcAryake tIna ratna hI hai / jabataka ina sabameM kartRtvabuddhi hai, tabataka zuddhAtmAkI prApti honA asambhava | zuddha AtmA ina sabase rahita para hai / usImeM sthita honA saccI ArAdhanA hai | kahI jAnevAlI zuddhi yA sAdhanAse zUnya zuddhAtmasvarUpameM jo sthiti haiM, vahI amRtakumbha hai / (sa0 301-7) 10. sarvavizuddhajJAna AtmAke kartRtvakA prakAra - koI bhI dravya, jina vibhinna guNoMvAle pariNAmoMke rUpameM pariNata hotA hai, unase bhinna nahIM hotA / jaise sonA apane kar3e Adi pariNAmoMse bhinna nahIM hai / isa prakAra jIva aura ajIvake jo pariNamana sUtrazAstrameM batalAye gaye haiM, unase yaha dravya abhinna hai / AtmA kisI anya dravyase utpanna nahIM huA hai; ataeva vaha kisI anyakA kArya nahIM hai / isI prakAra vaha anya kisIko utpanna nahIM karatA, ataeva vaha kisIkA kAraNa bhI nahIM hai / isa kAraNa vastutaH jIvako jar3a karmakA kartA kahanA saMgata nahIM hai / phira bhI hama dekhate haiM ki karmake kAraNa kartA ( AtmA ) vividha bhAvoMke rUpameM utpanna hotA hai aura kartA ke bhAvoMke kAraNa karma jJAnAvaraNIya Adi rUpameM utpanna hote haiM / isake atirikta kisI dUsare prakArase unakI siddhi nahIM ho sakatI / isakA spaSTIkaraNa kyA hai ? karaNa ) - yaha saba amRtakumbha hai aura isase viparIta dazA viSakumbha hai / parantu yahA~ pAramArthika dRSTikA avalambana karake pratikramaNa Adiko farkumbha kahA hai| kyoMki jabataka ina sabameM kartRtva kI vuddhi hai, tabataka zuddhAtma-svarUpakI prApti hI hai / aura jahA~ zuddha Atma-svarUpa nahIM hai, vaha sthiti amRtakumbha kaise kahI jA sakatI ? hA~, isakA artha yaha nahIM hai ki pratikramaNa AdikI bhAvazyakatA nahIM hai| unakI zrAvazyakatA to hai hI, parantu unhIM meM kRtArthatA nahIM hai| isa bAtapara adhika bhAra deneke lie mUhI lameM isa prakArakA kathana kiyA gayA hai /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAramArthika dRSTibindu yaha satya hai ki AtmA prakRti ( karma aura unake phala ) ke kAraNa vividha vibhAvoMke rUpameM utpanna hotA hai aura naSTa hotA hai; isI prakAra prakRti bhI AtmAke una vibhAvoMke kAraNa ( jJAnAvaraNIya Adi karmoMke rUpameM ) utpanna hotI hai aura naSTa hotI hai / jabataka AtmA ajJAnake kAraNa prakRti aura usake phalameM ahaM-mama-buddhikA tyAga nahIM karatA, tabataka vaha ajJAnI, mithyAdRSTi aura asaMyamI rahatA hai| tabataka use navIna karmoMkA bandha bhI hotA rahatA hai aura usakA saMsAra bar3hatA jAtA hai / parantu jaba viveka-buddhi prApta karake vaha ananta karmaphaloMmeM ahaM-mama-buddhi taja detA hai, taba vaha vimukta, jJAyaka, darzaka aura muni ( saMyata ) ho jAtA hai / ( sa0 309-15 ) ajJAnI prakRti-svabhAvameM sthita hokara karmaphala bhogatA hai, parantu jJAnI udayameM Aye hue karmaphalako jAnatA hai, bhogatA nahIM hai / sA~pa gur3a milA dUdha pratidina pI karake bhI jaharIlA hI banA rahatA hai, isI prakAra ajJAnI puruSa bhalIbhA~ti zAstroMkA paThana karatA huA bhI prakRtiko ( karma aura karmaphalako - tadviSayaka mamatvako ) nahIM tyaagtaa| parantu nirvedayukta banA huA jJAnI karmake bhale-bure anekavidha phalako jAnatA hai, magara usameM ahaM-mama-buddhi sthApita na karaneke kAraNa unheM bhogatA nahIM hai| jaise netra acche-bure padArtha dekhatA hai magara dekhane mAtrase vaha unakA kartAbhoktA nahIM ho jAtA, isI prakAra jJAnI bhI bandha, mokSa, karmakA udaya aura kSaya ( nirjarA ) jAnatA hai, parantu unameM ahaM-mama-buddhi na honeke kAraNa unakA kartA-bhoktA nahIM hai| ( sa0 316-20) jinheM vastu-svarUpakA bhAna nahIM hai, aise ajJa jana bhale hI para-padArthako apanA kahakara vyavahAra kareM para jJAnI to jAnatA hai ki usameM paramANu mAtra bhI merA nahIM 1. mUlameM 'artham' hai| prazAnase use mAnakara,- ttiikaa| aura usake pariNAmako Atma-svarUpa
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 kundakundAcAryake tIna ratna hai| mithyAdRSTi manuSya hI para dravyako apanA mAnakara ( rAga-dveSa-moharUpa pariNata hotA hai aura isa prakAra karma-bandhanakA ) kartA hotA hai| agara vAstavameM hI AtmA karma aura karmaphaloMkA kartA ho to AtmAkI kabhI mukti hI na ho / sAmAnya janasamudAyakI yaha samajha hai ki deva, manuSya Adi prANiyoMkA kartA viSNu hai| isI prakAra zramaNoMke matameM bhI AtmA kartA hai to phira sAmAnya logoMkI taraha zramaNoMko bhI kabhI mokSa nahIM prApta hogaa| kyoMki ( viSNu evaM AtmA ) nitya honeke kAraNa deva aura manuSya rUpa lokakA sarjana karatA hI rahegA / ( sa0 321-3 ) ___ AtmA sarvathA akartA nahIM - hA~, pUrvokta kathanase yaha mAna lenA bhI ThIka nahIM ki AtmA sarvathA akartA hai / AtmAko sarvathA akartA ThaharAnekA icchuka vAdI ( sAMkhya ) yaha manavAneke lie ki, AtmAma ajJAnase bhI mithyAtva Adi vibhAva utpanna nahIM hote, yaha tarka upasthita karatA hai - agara mithyAtva nAmaka jar3a karma AtmAmeM mithyAtvarUpI vibhAva utpanna karatA hai to acetana prakRtiko cetana jIvake mithyAtva bhAvakI kI bhI mAnanA pdd'egaa| isa doSako nivAraNa karaneke lie kadAcit yaha kahA jAye ki, jIva svayaM mithyAtva bhAva-yukta nahIM hotA, varan pudgaladravyameM mithyAtva utpanna hotA hai to phira pudgala dravya mithyAtvayukta hogA, jIva nhiiN| yaha mAnyatA tumhAre zAstrase viruddha hai / yaha doSa dUra karaneke lie agara yaha kaho ki, jIva aura prakRti donoM milakara pudgala dravyameM mithyAtva utpanna karate haiM to donoM mithyAtvake kartA Thaharate haiM aura donoMko hI usakA phala bhoganA pdd'egaa| magara jar3a dravya phalakA bhoktA kaise ho sakatA hai ? ataeva yahI mAnanA yogya hai ki jIva yA prakRti-koI bhI pudgala dravyakA mithyAtva utpanna nahIM karate; pudgala dravya svabhAvase hI, mithyAtva Adi bhAvoMke rUpameM pariNata hotA hai| sacAI hai bhI yahI / karma hI saba kucha karatA hai| karma hI detA hai aura karma hI saba kucha le letA hai| jIva akAraka hai jJAna, ajJAna, zayana, jAgaraNa, sukha, duHkha,
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAramArthika dRSTibindu mithyAtva, asaMyama, cAroM gatiyoMmeM bhramaNa tathA dUsare saba zubha-azubha bhAva karmakI badaulata hI haiM; jIva to akartA hI hai| kyA ApakI hI AcAryaparamparAgata zruti aisI nahIM hai ki puruSaveda nAmaka karma strIkI abhilASA karatA hai aura strIveda nAmaka karma puruSakI abhilASA karatA hai ? ataeva koI bhI jIva abrahmacArI nahIM hai; karma hI karmako icchA karatA hai| isI prakAra paraghAta nAmaka karma dUsareko mAratA hai isalie koI jova hiMsaka nahIM hai; kyoMki karma hI karmako mAratA hai|" katipaya zramaNa isa prakAra sAMkhyasiddhAntake anusAra prarUpaNA karate haiN| unake matase prakRti hI saba karatI hai; AtmA sarvadA akartA hai| ( sa0 332-40) vahI sAMkhyavAdI Age calakara kahatA hai - 'Upara kahe doSoMko haTAneke lie kadAcit yaha kahA jAye ki, 'AtmA, Atma-dvArA hI AtmAko rAgAdibhAvase mukta karatA hai; ataH acetana dravyakA cetanadravyameM pariNamana karanekA doSa nahIM aataa| kintu isa kathanameM bhI aneka doSa hai| Apake matameM AtmA nitya aura asaMkhya pradezavAlA kahA gayA hai| aisI vastu hIna yA adhika nahIM kI jA sktii| isake atirikta Apake matameM AtmA jJAyaka hai aura jJAna-svabhAvameM sthita hai| to phira apane-Apase hI apanemeM pariNAma kisa prakAra utpanna kara sakatA hai ?" (sa0 341-4) sAMkhyavAdIkA samAdhAna- ina samasta AkSepoM aura tarkokA uttara syAdvAda hai / AtmAko ekAntataH kartA yA ekAntataH akartA mAnate caleM to prazna kabhI hala nahIM ho sktaa| ataeva yahI kahanA ThIka hai ki AtmA jJAnasvabhAvameM avasthita rahatA hai, phira bhI karma-janya mithyAtva Adi bhAvoMke jJAnakAlameM, anAdi kAlase jJeya aura jJAnakA bheda na jAnane ke kAraNa, parako AtmA ( sva ) samajhanevAlA, tathA khAsa taurase ajJAnasvarUpa pariNAmoMkA janaka AtmA hI kartA hai| AtmAkA yaha kartRtva tabataka hI hai jabataka vaha jJAna aura jJeyake vivekajJAnakI pUrNatAse AtmAko
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakundAcAryake tIna ratna hI AtmA samajhanevAlA nahIM banatA; athavA khAsa taurase jJAnarUpa pariNAmoM meM pariNata hokara, kevala jJAtA banakara sAkSAt akartApana nahIM prApta kara letaa| kSaNikavAdIko uttara - isI prakAra syAdvAdase kSaNikavAdiyoMke AkSepa bhI dUra ho jAte haiN| jIvake paryAya palaTate rahate haiM, yaha satya hai; parantu koI-na-koI aMza ( dravyAMza ) to kAyama hI rahatA hai| ataeva isa samaya jo phala bhogatA hai usIne pahale karma kiyA thA, aisA ekAnta kathana karanA athavA usane nahIM hI kiyA thA, aisA ekAnta kathana karanA, ThIka nahIM / paryAyoMkI dRSTise dekhie to bhoganevAlA jIva karma karanevAlA nahIM hai, aura agara dravyakI apekSA dekhA jAye to karma karanevAlA hI isa samaya phala bhogatA hai| ataeva jo karatA hai vahI nahIM bhogatA, varan dUsarA hI bhogatA hai - karmakA kartA dUsarA aura bhoktA dUsarA hI hai - aisA kahanevAlA mithyAdRSTi aura ajaina hai / ( sa0 345-8) AtmA paradravyakA jJAtA bhI nahIM - kalaI ghara vagairahako sapheda karatI hai, parantu isI kAraNa vaha ghara Adi paradravyakI athavA ghara Adi paradravyarUpa nahIM bana jAtI; usakA apanA pRthak astitva kAyama rahatA hai| isI prakAra AtmA jisa anya dravyako jAnatA hai, usa anya dravyakA yA anya dravyamaya nahIM bana jAtA, usakA apanA astitva alaga hI rahatA hai| isI prakAra AtmA jina bhinna dravyoMko dekhatA hai, tyAgatA hai, zraddhAna karatA hai, usI dravyarUpa nahIM bana jAtA - tadrUpa nahIM hotaa| vaha apanA nirAlA 1. yaha pairAgrApha mUlameM nahIM hai| TIkAkAra zrIamRtacandra ne isa jagaha isakA sanniveza kiyA hai aura aisA karanese hI pUrvApara sambandha kAyama rahatA hai| Age bhI mUlakI bAta spaSTa karane aura pUrvApara sambandha jor3aneke lie TIkAkAroMke vAkyoMmeM-se bahuta-sA bhAga anuvAdameM zAmila kiyA gayA hai| jaisA ki upodghAtameM kahA gayA hai, granthakArane paramparAse cale Aye zlokoMko saMgraha karake granthoM meM zAmila kara liyA ho, aisA pratIta hotA hai|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAramArthika dRSTibindu 97 astitva banAye rakhatA hai| phira bhI vyavahAra meM kahA jAtA hai ki kalaI apane svabhAvase ghara vagairahako sapheda karatI hai, isI prakAra jIva apane svabhAvase paradravyako jAnatA hai, dekhatA hai, tajatA hai, zraddhA karatA hai, aisA kahA jA sakatA hai / (sa0 356-65) parantu paramArtha dRSTise to AtmAko paradravyakA jJAtA, draSTA yA tyAgakartA nahIM kaha skte| kyoMki paradravyameM aura AtmAmeM koI sambandha hI nahIM hai| cA~danI pRthvIko ujjvala karatI hai, kintu use pRthvose koI lena-dena nahIM; isI prakAra jJAnakA aisA svabhAva hai ki usameM anya dravyoMkA pratibhAsa par3atA hai, magara itane mAtrase AtmAko jJAyaka nahIM kaha skte| vaha apane-ApameM jJAnamaya hI hai| paradravyake sAtha usakA kucha bhI sambandha nahIM hai / (sa0 356-65) AtmAmeM rAgAdi nahIM hai-UparakI vastupara AcArakI dRSTise vicAra kIjie / mithyAdarzana, jJAna aura cAritra acetana viSayoM meM nahIM haiM, jisase ki viSayoMmeM kucha karanA Avazyaka ho| vaha acetana karmameM bhI nahIM hai ki usameM kucha karanA Avazyaka ho| vaha acetana zarIrameM bhI nahIM hai ki jisase zarIrameM kucha karanA Avazyaka ho| jo guNa jIvake haiM, vaha paradravyameM kahA~se hoMge ? isalie jJAnI puruSa viSaya AdimeM rAgAdikI khoja nahIM krtaa| AtmAke ajJAnamaya pariNAmase hI rAgAdi utpanna hote haiN| ajJAnakA jaba abhAva ho jAtA hai, taba samyagdRSTi jIvako viSayoMmeM rAgAdi nahIM hote| isa prakAra vicAra karanese vidita hotA hai ki rAgAdi bhAva na viSayoMmeM haiM, na samyadRSTimeM hai| isakA artha yaha huA ki ve haiM hI nhiiN| hA~, jIvako ajJAna dazAmeM unakA sadbhAva hai| vaha koI svatantra dravya nahIM hai, na svatantra dravyameM rahate hI haiN| vaha jIvake ajJAna bhAvase utpanna hote haiN| samyagdRSTi banakara tAttvika dRSTise dekho to vaha kucha bhI nahIM hai| eka dravya dUsare dravyameM kisI bhI prakArakA pariNAma paidA nahIM kara sakatA / sabhI dravya apane-apane svabhAvake anusAra pariNata hote haiN| ataeva yaha mAnanA bhI galata hai ki paradravya jIvameM
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ kundakundAcAryake tIna ratna rAgAdi utpanna karate haiN| rAgAdi AtmAke hI azuddha pariNAma haiM / isalie paradravyapara kopa karanA vRthA hai| udAharaNArtha-nindA yA stuti meM pudgaladravya vacanarUpa pariNata hotA hai, magara vaha vacana sunakara tU kyoM prasanna yA kruddha hotA hai ? kyoM tuma mAnate ho ki tumheM kucha kahA gayA hai ? pudgaladravya zubha yA azubha rUpameM pariNata huA to huA, agara vaha tumase bhinna hai aura usake guNa bhI tumase bhinna haiM, to phira tumhArA kyA bigar3A ki tuma mUrkha banakara krodha karate ho ? vaha zubha yA azubha zabda tumheM kahane nahIM Ate ki tuma hameM suno, aura tumhArA AtmA kAnameM par3e zabdoMko grahaNa karane bhI nahIM jaataa| isI prakAra acchA yA burA rUpa bhI tumheM preraNA karane nahIM AtA ki hameM dekho| yahI bAta zubha-azubha gandha, rasa, sparza, guNa aura dravyake viSayameM bhI hai| alabattA, vastukA yaha svabhAva hI hai ki pratyeka indriyakA viSaya, una-una indriyoMkA vipaya to hogA hii| ise koI roka nahIM sktaa| parantu mUr3ha manuSya una vipayoMmeM upazAnta rahaneke badale unheM grahaNa karanekI abhilASA karatA hai| usameM kalyANamayI vivekabuddhi hI nahIM hai| jaise dopakakA svabhAva ghaTa-paTa Adiko prakAzita karanA hai usI prakAra jJAnakA svabhAva jJeyako jAnanA hai| magara jJeyako jAnane mAtrase jJAnameM vikAra utpanna honekA koI kAraNa nhiiN| jJeyako jAnakara use bhalA-burA mAnakara AtmA rAgI-dveSI hotA hai, basa yahI ajJAna hai| yahI karmabandhanakA mUla hai| isalie pahale kiye hue zubha-azubha aneka prakArake karma-dvArA utpanna honevAle bhAvoMse tu apanI AtmAko bacA / arthAt unheM apanese bhinna mAna; unameM ahaM-mama-buddhi mata kara aura sva-svabhAvameM sthita ho| yahI pratikramaNa hai| isI prakAra AgAmI karmoM yA unake kAraNabhUta bhAvoMse apane-Apako bacAnA hI pratyAkhyAna hai| aura vartamAna doSase AtmAkI rakSA karanA hI AlocanA hai| isa taraha tIna kAlasambandhI karmoMse AtmAko bhinna jAnanA, zraddhA karanA aura anubhava karanA hI saccA pratikramaNa, pratyAkhyAna aura AlocanA hai|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 99 pAramArthika dRSTibindu aura yahI vAstavika cAritra hai / ( sa0 366-86 ) ajJAna - zuddha jJAnase bhinna bhAvoMmeM ahaM mama - buddhi honA hI ajJAna hai / ajJAna do prakArakA hai-- karmacetanA aura karmaphala- cetanA / jJAnase bhinna bhAvoMmeM 'maiM ise karatA hU~' aisA anubhava karanA karmacetanA hai aura 'maiM ise bhogatA hU~' aisA anubhava karanA karmaphala- catanA hai / yaha donoM ajJAna-cetanA haiM aura saMsArake bIja haiN| jo puruSa pUrvakAlameM ajJAnase kiye hue karmoM ke phaloMkA svAmI banakara unheM nahIM bhogatA tathA apane vAstavika svarUpameM hI tRpta rahatA hai, vaha sarva-karma-saMnyAsI evaM sarva- karmaphala saMnyAsI apanA zuddha jJAna-svabhAva prApta karatA hai| vaha jJAna zAstragata jJAna nahIM hai / grantha to acetana haiM, unameM jJAna nahIM hai ataH jJAna bhinna hai / isI prakAra zabda, rUpa, varNa, gandha, rasa aura sparza bhI jJAna nahIM haiM, kyoMki yaha saba bhI kucha nahIM jaante| isI prakAra karma, dharma, adharma, kAla aura AkAza bhI jJAna nahIM haiM, adhyavasAna bhI jJAna nahIM hai, acetana haiM | AtmA Apa hI jJAna hai| jJAna jJAyakase aura AtmA eka hai / yahI AtmA samyagdRSTi, saMyama, jJAna, dharma, adharma aura saMnyAsa, saba kucha hai / vivekazIla puruSa usakA grahaNa karate haiM / ( sa0 390 - 404 ) kyoMki yaha saba abhinna hai, jJAna isa prakAra jisakI zuddha AtmAmeM sthiti hai, vaha karma- nokarmarUpa pudgala dravyakA AhAra ( grahaNa ) kaise kara sakatA hai ? kyoMki pudgala dravya mUrta hai / AtmAke prAyogika ( karmasaMyogajanita ) yA vaisrasika ( svAbhAvika ) kisI bhI guNase paradravyakA grahaNa yA tyAga nahIM ho sakatA / isalie vizuddha AtmA jar3a cetana dravyoMmeM se na kisIkA grahaNa karatA hai, na kisIkA tyAga karatA hai / ( sa0 405-7 ) saccA mokSamArga - jahA~ yaha vastusthiti hai vahA~ mUr3ha loga sAdhu sampradAyoMke yA gRhasthoM ke bhinna-bhinna liMga ( cihnavepa ) dhAraNa karake yaha samajha baiThate haiM ki-yahI liMga mokSakA mArga hai| yaha kaisI mUr3hatA hai !
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 kundakundAcAryake tIna ratna ___ kaha so dhippai appA paNNAe sou ghippae appA / jaha paNNAi vihatto laha paNNA eva cittabo // prajJA-dvArA hI AtmAkA jJAna ho sakatA hai| jaise prajJA-dvArA AtmAko anya dravyoMmeM-se judA kiyA hai usI prakAra prajJA-dvArA hI use grahaNa karanA caahie| 6 paNNAe cittavyo jo daTThA so ahaM tu nnicchyo| avasesA je mAvA te majjha paraMtti NAyanvA // prajJA-dvArA yaha anubhava karanA cAhie ki jo draSTA hai vahI maiM hU~; zeSa saba bhAva mujhase para haiN| ( 298 ) asuhaM suhaM ca rUvaM Na taM bhaNai piccha maMti soce / Na ya ei viNiggahiuM cakkhuvisayamAgayaM rUvaM // eyaM tu jANiUNa uvasamaM va gacchaI mUDho / NiggahamaNA parassa ya sayaM ca buddhiM sivamapatto / azubha aura zubha rUpa Akara tujhe nahIM kahatA ki, tU mujhe dekha, aura netrase najara par3ate bhI use rokA nahIM jA sktaa| parantu tU akalyANamayI buddhivAlA banakara use svIkAra karane yA tyAga karanekA vicAra kyoM karatA hai ? zAnta - madhyastha - kyoM nahIM banA rahatA ? (376, 382) . pAsaMDIliMgANi va gihiliMgANi va bahupayArANi / vittaM vadaMti mUr3hA liMgamiNaM mokkhamaggo ti|| Na vi esa mokkhamaggo pAkhaMDIgihimayANi liMgANi / dasaNa-NANa-carittANi mokkhamaggaM jiNA viti / / vibhinna sampradAyoMke saMnyAsiyoM yA gRhasthoMke cihna dhAraNa karake mUr3ha jana mAna lete haiM ki basa, yahI muktikA mArga hai| parantu bAhya veSa muktikA mArga nahIM hai / jinoMne spaSTa kahA hai ki darzana, jJAna aura cAritra hI mokSa-mArga hai| (408, 410)
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ subhASita mokkhapahe appANaM Thavehi taM ceva jhAhi taM ceva / tattheva vihara NicaM mA vihara aNNadavvesu // apane AtmAko mokSamArgameM sthApita karake usIkA dhyAna karo; nitya usImeM vihAra karo; anya dravyoMmeM vihAra karanA chor3a do| ( 412 ) pravacanasAra viSayasukha jadi saMti hi puNNANi ya pariNAmasamunmavANi / jaNayati visayataNhaM jIvANaM devadaMtANaM // zubha pariNAmase utpanna honevAle puNya agara hai bhI to unase kyA huA ? ve puNya deva paryanta sabhI jIvoMko viSaya sambandhI tRSNA hI utpanna karate haiM / ( jahA~ tRSNA hai vahA~ sukha kahA~ ? ) ( 1,74 ) te puNa udiNNataNhA duhidA taNhAhi visayasokvANi / icchaMti aguhavaMti ya AmaraNaM dukkhasaMtattA // jinakI tRSNA jAga uThI hai, aise vaha jIva tRSNAse dukhI hokara phira viSayasukhakI icchA karate haiM aura tRSNAke duHkhase santapta hokara mRtyu paryanta sukhoMkI icchA karate aura unheM bhogate rahate haiM / ( 1,75) saparaM bAdhAsahidaM vicchiNNaM baMdhakAraNaM visamaM / jaM iMdipahiM laddhaM taM sokkhaM dukkhameva tadhA / indriyoMse prApta honevAlA sukha, duHkha rUpa hI hai, kyoMki vaha parAdhIna hai, bAdhAoMse paripUrNa hai, nAzazIla hai, bandhakA kAraNa hai aura atRptikara hai / ( 1,76 ) pugateNa vi deho suhaMNa dehissa kuNai sagge vaa| visayavaseNa du sokkhaM dukkhaM vA havadi sayamAdA //
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 kundakundAcAryake tIna ratna deha isa lokameM yA svargameM dehI ( jIva ) ko sukha nahIM detA; apanA priya yA apriya viSaya pAkara AtmA svayaM hI sukha-duHkhakA anubhava karatA pacyA i8 visaye phAsehiM samasside sahAveNa / pariNamamANI appA sayameva suhaM Na havadi deho|| indriyoMpara Azrita priya viSaya pAkara svabhAvataH sukha-rUpa pariNata honevAlA AtmA hI sukha-rUpa banatA hai; deha sukha-rUpa nahIM hai / (1,65) hiMsA-ahiMsA maradu va jivadu va jIvo ayadAcArassa NicchidA hiMsA / payadassa Nasthi baMdho hiMsAmetteNa samidIsu // jIva mare yA na mare, phira bhI pramAdapUrvaka AcaraNa karanevAleko nizcaya hI hiMsAkA pApa lagatA hai; parantu jo sAdhaka apramAdI hai; use yAtanApUrvaka pravRtti karanepara bhI agara jIva-vadha ho jAya to use usa hiMsAkA pApa nahIM lgtaa| ( 3, 17) ayadAcAro samaNo chassu vi kAyesu baMdhago tti mdo| caradi jadaM jadi ccaM kamalaM Niva jale nniruvlebo|| jo zramaNa ayatanA (asAvadhAnI) ke sAtha pravRtti karatA hai, usake dvArA eka bhI jIva na maranepara bhI use chahoM jIva-vargoMkI hiMsAkA pApa lagatA hai| parantu vaha agara sAvadhAnIke sAtha pravRtti karatA hai to usake dvArA jIvahiMsA ho jAnepara bhI vaha jalameM kamalakI bhA~ti nirlepa rahatA hai / (3,18) aparigraha havadi va Na havadi baMdho made hi jIve'dha kAyacemmi / baMdho dhuvamuvadhIdo idi samaNA chaMDiyA sanvaM / /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ subhASita 105 zArIrika pravRtti karanepara jo jIvahiMsA ho jAtI hai usase bandha hotA bhI hai, aura nahIM bhI hotA; parantu parigrahase to nizcaya hI bandha hotA hai| isalie zramaNa samasta parigrahakA tyAga karate haiN| (3, 19) Na hi giravekkho cAo Na havadi bhikkhussa AsavavisuddhI / avisuddhassa ya citte kaha Nu kammoo vihishro|| jabataka nirapekSa tyAga na kiyA jAya tabataka cittazuddhi nahIM ho sakatI; aura jabataka cittazuddhi nahIM tabataka karmakSaya kaise ho sakatA hai ? (3, 20) kidha tammi Nasthi mucchA AraMbho vA asaMjamo tss| tadha paradamvammi rado kadhamappANaM pasAdhayadi // jo parigrahavAn hai usameM Asakti, Arambha yA asaMyama kyoM nahIM hogA? tathA jahA~taka paradravyameM Asakti hai, vahAMtaka Atma-prasAdhanA kisa prakAra ho sakatI hai ? ( 3, 21) saccA zramaNa paMcasamido tigutto paMceMdiyasaMvuDo jidakasAo / dasaNaNANasamaggo samaNo so saMjado maNido // jo pAMca prakArakI samiti ( sAvadhAna pravRtti )se yukta hai, jisakA mana, vacana aura kArya surakSita hai, jisakI indriyAM niyaMtrita haiM, jisane * kaSAyoMko jIta liyA hai, jisameM zraddhA aura jJAna paripUrNa haiM aura jo saMyamI hai, vaha zramaNa kahalAtA hai| samasattubaMdhuvaggo samasuhadukkho psNsnniNdsmo| samakoThukaMcaNo puMNa jIvidamaraNe samo samaNo / saccA zramaNa zatra-mitrameM, sukha-duHkhameM, niMdA-prazaMsAmeM miTTIke Dhele aura kaMcanameM tathA jIvana aura maraNameM samabuddhivAlA hotA hai /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 kundakundAcAryake tIna ratna daMsaNaNANacarittasu tIsu jugavaM samuDhido jo du / eyaggagadotti mado sAmaNNaM tassa paripuNNaM // zraddhA, jJAna aura cAritrameM jo eka sAtha prayatnazIla hai aura jo ekAgra hai, usakA zramaNakta paripUrNa kahalAtA hai / (3, 42) atthesu jo Na mujjhadi Na hi rajjadi va dosamutrayAdi / samaNo jadi so NiyadaM khavedi kammANi vividhANi // padArthoM meM jise rAga, dveSa yA moha nahIM hai, vaha zramaNa, nizcaya hI vividha karmokA kSaya karatA hai| (3, 44) ihaloganirAvekkho appaDibaddho parammi loyammi / juttAhAravihAro rahidakasAo have smnno|| isa loka yA paralokake viSayameM jise kucha bhI AkAMkSA nahIM hai, jisakA AhAra-vihAra pramANapUrvaka hai aura jo krodhAdi vikAroMse rahita hai, vaha saccA zramaNa hai| jassa aNesaNamapyA taMpi to tappaDicchagA smnnaa| aNNaM mikkhamaNesaNamadha te samaNA aNAhArA / AtmAmeM paradravyako kiMcit bhI abhilASA na honA hI vAstavika tapa (upavAsa) hai| saccA zramaNa isI tapakI AkAMkSA karatA hai| bhikSAdvArA prApta nirdoSa AhAra karate hue bhI zramaNa anAhArI hI hai| (3,27) kevaladeho samaNo deheNa mamaitti rahidaparikammo / bhAutto taM tavasA aNigRhaM appaNo sattiM // sacce zramaNako zarIrake sivA aura koI parigraha nahIM hotA / zarIrameM bhI mamatA na honeke kAraNa ayogya AhAra Adise vaha usakA pAlana nahIM karatA aura zaktiko jarA bhI chipAye binA use tapameM lagAtA hai| (3, 28)
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ subhASita bAlo vA buDDo vA samabhihado vA puNo gilANo vA / cariyaM carau sajogAM mUlacchedaM jadhA Na havadi // bAlaka ho, vRddha ho, thakA ho yA rogagrasta ho, to bhI zramaNa apanI zaktike anurUpa aisA AcaraNa kare jisase mUla-saMyamakA cheda na ho / ( 3, 30 ) AhAre va vihAre detaM kAlaM samaM khamaM uvadhiM / jANittA te samaNo vahRdi jadi appalevI so // AhAra aura vihArake viSaya meM zramaNa agara deza, kAla, zrama, zakti aura ( bAla, vRddha Adi ) avasthAkA vicAra karake AcaraNa kare to use kamase kama bandhana hotA hai / ( 3, 31 ) zAstrajJAna - eggagado samaNo eyagaM Nicchidassa atthe / NicchittI AgamadAM AgamaceTThA tado jeTThA // lakSaNa ekAgratA hai / jise padArthoMke ekAgratA prApta kara sakatA hai / hotA hai, ataH zAstra jJAna prApta mumukSu ( zramaNa ) kA saccA svarUpakA yathArtha nizcaya huA ho, vahI padArthoMke svarUpakA nizcaya zAstra dvArA karanekA prayatna, saba prayatnoMmeM uttama hai / ( 3, 32 ) 107 bhAgamahINo samaNo NevappANaM paraM viyANAdi / avijANato atthe khavedi kammANi kidha bhikkhU // zAstrajJAnase hIna zramaNa na apanA svarUpa jAnatA hai, na parakA hI / aura jise padArthoMke svarUpakA jJAna nahIM hai, vaha karmoMkA kSaya kisa prakAra kara sakatA hai ? ( 3, 33 ) AgamacakkhU sAhU iMdiyacavakhUNi savvabhUdANi / devAya ohicakkhU siddhA puNa savvado cakkhU //
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 kundakundAcAryake tIna ratna prANI mAtrako indriyA~ cakSu haiM, devoMko avadhijJAna rUpI cakSu hai, kevalajJAnI muktAtmAoMko sarvataH cakSu hai aura zramaNoMke lie Agama cakSu hai / ( 3, 34) savve AgamasiddhA atthA guNapajjaehiM cittehiM / jANaMti AgamaNa hi pecchittA tevi te samaNA // samasta padArthoMkA vividha guNaparyAya sahita jJAna zAstra meM hai| mumukSu zAstrarUpI cakSuse unheM dekha sakatA hai aura jAna sakatA hai / ( 3, 36 ) AgamapuvvA diTTI Na mavadi jasseha saMjamo tassa / Nasthitti maNai suttaM asaMjado havadi kidha samaNo // jisakI zraddhA zAstrapUrvaka nahIM hai, usake lie saMyamAcaraNa sambhava nahIM hai / aura jo saMyamI nahIM vaha mumukSu hI kaisA! ( 3, 36 ) Na hi bhAgameNa sijhadi sahahaNaM jadi Na asthi atthesu / saddahamANo atthe asaMjado vA Na NinvAdi / zraddhAke abhAvameM kore Agama jJAnase muktilAbha honA sambhava nahIM hai| isI prakAra AcaraNahIna zraddhA-mAtrase bhI siddhi nahIM miltii| ( 3, 37) paramANupamANaM vA mucchA dehAdiesu jassa puNo / vijjadi jadi so siddhiM Na lahadi savvAgamadharo vi // jise dehAdimeM aNumAtra bhI Asakti hai, vaha manuSya bhale hI samasta zAstroMkA jJAtA ho, magara mukta nahIM ho sakatA / ( 3, 39) 1. jisa zAnase eka niyata maryAdA taka mUrta padArthoMko binA indriya aura mana ke jAnA jA ske|
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdasUcI akarmabhUmija 54 AcArya 'agurulaghu' paryAya 41 ArtadhyAna ajJAna 127 Avazyaka kriyAe~-chaha adharma 38, 42, 128 Asrava 74, 97, adhyavasAna 112, 128 AhAraka deha anubhAga bandha 73, IhA aparigraha 82 udayabhAva apratikramaNa 114 upayoga apratyAkhyAna upazamabhAva amRtakumbha Urdhva pracaya alokAkAza audArika deha avadhijJAna 107 karma 128, -ke do prakAra 59; 68 -ke ATha prakAra75,98,103,104; avAya -zubha aura azubha 100; avirati 98, 1.2.105 -zuddha 100 azubha-karma 100 -pariNAma 57 karmacetanA 49, 127 -bhAva 61 karmaphalacetanA 49, 127 astikAya karmabandha -ke kAraNa ahiMsA 82 -kA prakAra AkAza 37, 38, 40, 128 karmabhUmi AcAra karmavargaNA AcArAGga 112 kaSAya 74, 98, 102 avagraha 68 97 97 79
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ __92; 102 106 110 kundakundAcAryake tIna ratna kArmaNazarIra -sarvathA akartA nahIM 121 kAla 37, 38, 42, 43, 128 -jJAtA nahIM hai 124; kevalajJAna 70,71 meM rAgAdi nahIM hai| 125; kSaNikavAdI . 124 jJAna 49,74;-ke pA~ca prakAra107; kSayabhAva -aura AcaraNa kSayopazamabhAva -cetanA -jJAna ( dekho kevalajJAna ) -bhAva jJAnAvaraNIya karma 98 (dekho kSayabhAva) gati nAmakarma 54 jJAnI-aura baMdha guNa -mUrta aura amUrta 36 -aura bhoga -aura dravyakI ananyatA 49 tapa guNasthAna 95 tiryakpratyaya cAritra 74, 76 taijasa zarIra cetanA -guNa aura vyApAra 49; darzana 49, 74, 112 -ke tIna prakAra 49 dRSTi -do 91; -mithyA 94 jIva -kA zuddha svarUpa 66; deha -ke pAMca prakAra 56 -kI sarvajJatA 67; dravya -chaha 31;-kI vyAkhyA 32 -kI sarvagatatA -mUrta aura amUrta 36; -kI jJAyakatA sakriya aura akriya 39; -kI pAramArthika sukharUpatA 72; aura guNa kI abhinnatA 49; -kA kartRtva 58; -karma 59;-apratikramaNa 114 -kA bhAva 58; -ke cetanAguNa 49; dravyAthika naya 34, 55 -ke cetanAvyApAra 49; dharma 37, 38, 41 -ke ekendriyAdi dhAraNA chaha prakAra 51; dhyAna -Arta aura raudra 61 -bandhakA kartA nahIM hai 113; naya 34, 91 -kartA kaise hogA 119; narakabhUmi -sAta 54 70;
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma-karma nirjarA niryApaka guru nizcaya naya 54, 55 75, 106 81 91 104 74 45 112 paryAyArthika naya 34, 55 pAramArthika dRSTi 91,99, 100, 112 pAriNAmika bhAva 58 31, 44 norma padArtha nava paramANu pariNAma pudgala puruSaveda prakRti prakRtibaMdha pratikramaNa pratyAkhyAna pradeza pradezabaMdha pravacanasAra prANa prAyogika guNa bandha - ke cAra prakAra zabdasUcI -kA kAraNa bhakti bhaya ke sAta prakAra 122 119 73, 116 117 112 35 73, 116 111 bhAva 111, 112, 113, 114; - apratikramaNa -apratyAkhyAna - karma 114; 114; 59 bheda 33 matijJAna 107 mana:paryayajJAna 107 mithyAtma 97, 98, 101, 102, 105, 121 80 prakAra mUla guNa mokSa 76, 116; -mArga 77, 128 moha 30 yoga 98, 102, 105 rasa 46 61 54, 61 40 - pA~ca raudradhyAna lezyA loka varNa -pA~ca vartanA 65 vinaya 64 viveka 138 viSakumbha 73; viSayasukha 110 vaikriyika zarIra 78, 85 109 vaisika guNa vyavahAra dRSTi 47 37 87 116 117 72 56 128 91,95,99
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 kundakundAcAryake tIna ratna zabda 36, 45, 46 samyagdRSTi 108 zAstrajJAna 29, 84; ke sAra 64 saMjJA -cAra 74 zuddha- karma 100; -pariNAma 57; saMnyAsa 79, 128 -naya 91 saMyama 66, 128 zubha -karma 100; -pariNAma 57; saMvara 74, 104 -bhAva 60 sAMkhyavAdI 121, 122, 123 zrutajJAna 107 siddha jIva 48 sat 31 sukha -pAramArthika 65, 72, sattA -vaiSayika 72 saptabhaMgI samaya strIveda 122 samayasAra 99 sthitibaMdha ___73, 116 samavAyasambandha 51 sparza-ATha samiti -pA~ca syAdvAda samyaktva 74 'svayambhU' AtmA samyagdarzana 74, 101 hiMsA 82, 110 0 0 0 m
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
_