Book Title: Adhyatma Upnishad Part 01 Author(s): Yashovijay Gani Publisher: Andheri Gujarati Jain Sangh Catalog link: https://jainqq.org/explore/023420/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OLIERI GTNa-1 mahopAdhyAyazrI yazovijayajI gaNivara prakAzaka Ti zrI aMgherI gujarAtI jaina saMgha karamacaMda jaina pauSadhazALA 106, esa. vi. roDa, IlabriIja, aMdherI (vesTa), muMbaI-56. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAyazrI yazovijayajI gaNivara viracita muni yazovijaya racita adhyAtmavaizAradI TIkA+adhyAtmaprakAza vyAkhyA vibhUSita l bhAga-1 (divya AziSa) sva. vardhamAnataponidhi saMghahitaciMtaka zibira praNetA nyAyavizArada AcAryadeva zrImad vijaya bhuvana bhAnu sUrIzvarajI mahArAjA kRpAdaSTi) siddhAntadivAkara gItArthamUrdhanya garachAdhipati AcAryadeva zrImad vijaya jayaghoSasUrIzvarajI mahArAja ayAtma vaizAradI TIkA + adhyAtma prakAza vyAyA) + saMpAdananA kartA padmamaNitIrthoddhAraka munirAjazrI vizvakalyANa vijayajI ma.nA ziSya muni yazovijayajI * prakAzaka 0 zrI aMdherI gujarAtI jaina saMgha karamacaMda jaina pauSadhazALA, 106, esa.vi. roDa, IrlAbrIja, aMdherI (vesTa), muMbaI - 56 * prApti sthAna * 1. prakAzaka 2. divyadarzana TrasTa 39, kalikaMTha sosAyaTI, dhoLakA, jI. amadAvAda, pIna-387810. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMzoghaka pUjya AcAryadeva zrImad vijaya jagaccandrasUrIzvarajI mahArAjA pUjya paMnyAsapravarazrI jayasuMdaravijayajI gaNivarya nakala - 1000 vi.saM. 2054 mUlya rUA.90.00 mudraka zrI pArzva komyuTarsa 33, janapatha sosAyaTI, ghoDAsara, amadAvAda-380 050. phona-5320846 grantha paricaya 1 prakAzakIya nivedana 2 saMzodhananuM saMbodhana 3 adhyAtmavaizAradIkAranI Urmi prastAvanA 5 viSayamArgadarzikA 6 adhyAtma upaniSa-grantha-bhAga-1 kai = = * = = 1 thI 153 (sarva hakka zramaNapradhAna pe.mU. tapagaccha jaina saMghane svAdhIna che.) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntamahodadhi vAtsalyavAridhi suvizAlagacchAdhipati sva. AcAryadeva zrImad vijaya premasarIzvarajI mahArAjA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- Page #6 -------------------------------------------------------------------------- Page #7 -------------------------------------------------------------------------- Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa (prakAzakIya nivedano) DahuM sakaLa zrIsaMghanA karakamalamAM adhyAtma upaniSa granthane saTIka anuvAda raju karatAM ame atyaMta AnaMdanI lAgaNI anubhavIe chIe. nyAyavizArada mahopAdhyAyazrI yazovijayajI mahArAje racela prastuta "adhyAtma upaniSad' | grantharatna upara munizrI yazovijayajIe racela "adhyAtmavezAradI' saMskRta TIkA tathA teno ja gurjara anuvAda 'adhyAtmaprakAza" no paNa prastuta prakAzanamAM samAveza karavAmAM Avela che. mULa granthanA gUDha padArthonI saraLatApUrvaka samajaNa, pAribhASika zabdonI vyAkhyA, daSTAnta, svadarzananA siddhAMtone anurUpa Itara darzanonA vicAronI sAkSIo dvArA navya TIkAmAM darzAvela tattvanirUpaNano samanvaya, lokokti ane nyAyanI spaSTatA vagere tema ja 175 karatAM paNa adhika zAstronA 1000 karatAM paNa vadhu zAstrapAThothI "adhyAtmazAradI' TIkA vizada ane vyApaka svarUpavALI banelI che. saraLa ane mAhitIprada chatAM rahasyodghATaka evI A abhinava saMskRta TIkAne vAMcyA pachI vAstavamAM te adhyAtmavezAradI che evuM jaNAyA vagara raheze nahi. saMskRta bhASAthI ajANa vAcako mATe "adhyAtmaprakAza' gujarAtI anuvAdanI paNa teozrIe saphaLatApUrvakanI racanA karela che. prAtaH smaraNIya cAritrasamrATa, karmasAhityaniSNAta siddhAnta mahodadhi sva. pUjyapAda AcArya bhagavaMta zrImad vijaya premasUrIzvarajI ma.sA.nuM prastuta maMgala avasare ame AdarapUrvaka smaraNa karIe chIe. teozrInA paTTAlaMkAra vardhamAnataponidhi, sakalasaMghahitacintaka sva. pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjAnA asIma upakAra amArA zrIsaMgha upara varasI rahyA che. amArA zrIsaMghamAM je kAMI paNa satpravRtti thaI che - thaI rahI che tenA mULamAM teozrInI kRpAdRSTi ane mArgadarzanano mahattvano phALo che. teozrInA paTTAlaMkAra siddhAntadivAkara, gItArthaziromaNi, paramopakArI pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijaya jayaghoSasUrIzvarajI mahArAjAnI pAvana preraNAnuM baLa amane sadAye prApta thayuM che. bahuzruta vikraddharya, taziromaNi, paramapUjya AcAryadevazrImad vijaya jagaccandra sUrIzvarajI ma.sA. temaja sarvatomukhI pratibhAsaMpanna bhAvanAzIla paramapUjya paMnyAsajI zrIjayasuMdaravijayajI mahArAjAnuM traNa amo cUkavI zakIe tema nathI. kema ke A banne pUjyoe sAdyanta saTIkasAnuvAda prastuta grantharatnanuM sUkSmadaSTithI khaMtapUrvaka saMzodhana karIne prastuta prakAzananI amUlya upAdeyatAmAM jambara vadhAro karela che. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - parama pUjya munirAjazrI vizvakalyANavijayajI ma.sA.nuM paNa amo khUba ja AdarapUrvaka smaraNa karIe chIe. teozrIne amArI bhAvabharI vaMdanA. teozrInA vidvAna ziSya pUjya munirAjazrI yazovijayajIno khUba upakAra mAnIe chIe. teozrIe prastuta granthanA prakAzana dvArA zrutabhaktino lAbha Apyo che. eTaluM ja nahi, paraMtu amone samyapha zruta prApta thAya te mATe paNa teo prayatnazIla rahyA che. ame eka vAtano ullekha karatAM amArA zrIsaMghane gauravapUrNa dRSTie nihALIe chIe ke mULa grantha upara abhinava saMskRta TIkA ane gujarAtI vivaraNanA zrIgaNeza ane pUrNAhuti amArA zrIsaMghanA nUtana upAzrayamAM ja thayela che. teozrIne amArI vinaMti che ke AgaLa upara paNa amArA zrIsaMghane Avo amUlya lAbha ApavAnI udAratA kare. teozrI mAtra prastuta granthanA ja nahi paraMtu aneka jaTIla granthonA jevA ke syAdvAda rahasya, bhASArahasya, nyAyAloka, vAdamAlA vagere granthonA saphaLa saMzodhaka, saMpAdaka, TIkAkAra ane anuvAdakAra rahyA che. haju paNa zrutasarjananI ujajavaLa paraMparAne teozrI AgaLa vadhAre evI paramAtmAne prArthanA karIe chIe. A granthanuM suMdara mudraNa karI ApanAra zrI pArzva komyuTarsa tathA sAkSAt ke parokSa rIte sahAya karanAra sahu koIne amArA hArdika dhanyavAda. prAnta, prastuta grantharatna adhyAtmasAdhanA mATe rAjamArga che. A rAjamArga upara daDha svastha prayANa karI sahu koI vizada adhyAtmano prakAza prApta kare e ja maMgaLa bhAvanA. prIyantAM guravaH to zrI aMdherI gujarAtI jaina saMgha vatI, harSada maNilAla saMghavI tA.ka. A prakAzanano saMpUrNa Arthika sadvyaya amArA zrI saMghanI jJAnanidhimAMthI karavAmAM Avela che. tethI gRhasthoe enI mAlikI karavI hoya to pustakanI kiMmata jJAnakhAtAne cUkavavA vinaMti. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa (saMzoghananuM saMboghana) Adhunika ardhadagdha arthazAstrIoe AMdhaLA vikAsanI dhUnamAM vizvanA dezone traNa vibhAgamAM vaheMcI nAkhyA che. (1) vikasita - jyAM tamAma Adhunika sAdhana-sagavaDo ane Adhunika rAkSasakAya yantro ke adhatana TekanolojIe prajA upara jabarajasta varcasva jamAvI dIdhuM che. (2) ardhavikasita athavA vikAsAdhIna - jyAM pahelA vizvanuM aneka rIte peTa bharI bharIne tyAMthI yatno ane TekanolojInI AyAta karIne vikAsanI haraNaphALa bharavA mATe prajA thanaganI rahI che. (3) pachAta :- jyAM koI Adhunika kahI zakAya evuM kazuM na hoya. mANasa jANe ke sattaramI sadImAM jIvI rahyo hoya. paradezI arthazAstrIoe zoSaNanA pAyA upara racelI A vikAsa ane pachAtapaNAnI vyAkhyA AMkho mIMcIne apanAvI laIne Akhare bhAratadezanI prajA Aje barabAdInA Are AvIne UbhI rahI gaI che. jaDano vikAsa ane caitanyano rakAsa - A zoSaNavAdIonI vyAkhyAnuM pariNAma che. caitanyano vikAsa ane jaDano rakAsa - A vyAkhyA bhAratIya manISionI bhaNAvelI che. temAM || zoSaNane badale paraspara sahakAra-sahAnubhUti-premabhareluM saunA hitanuM poSaNa chalakAtuM hatuM. bhAratadeza kyAre paNa pachAta hato ja nahi. jaDa tattvonI jelamAMthI choDAvIne caitanyane Toca sudhI vikasita karanArA hajAro-lAkho mahApurUSo A puNyabhUmimAM thaI gayA. karUNAnA dhodha varasAvI gayA. kaSTo veThIne prajAne caitanyavikAsanuM amRtapAna karAvI gayA. dezanA khUNe khUNAmAM adhyAtmanI sugaMdha ane AtmAnaMdano divya prakAza pAtharatA gayA. adhyAtma eTale jaDa tattvone koI mahattva ApavAnuM nahIM, caitanyanA pUrNa vikAsa mATe jeTalA aMze upayogI hoya eTalA aMze jaDa tattvanI madada levAnI paNa bhUle cuke jaDanuM mahattva vadhAravAnuM to nahIM ja. caitanyanA vikAsane ja sarvocca agrakrama ApavAno - enuM ja mahattva sthApita karavAnuM. A rIte joIe to A bhArata deza samagra vizvamAM vikasitamAM vikasita deza hato ane Aje paNa enuM e ja sthAna che. adhyAtmanuM madhura saMgIta sakala vizvamAM vahetu karanArA suvikasita lezamAtra pachAta nahIM evA A bhArata dezamAM Aje paNa adhyAtmanA viSaya upara prakAza pAtharatA hajAro zAstragrantho hayAta che. e badhAnI aMdara mahopAdhyAya zrI yazovijaya (17/18 mI sadI) mahArAje racelA A prastuta adhyAtmopaniSad granthanuM anokhu sthAna che. upAdhyAya maharSie 17mI sadI pUrve racAyelA agaNita adhyAtmaviSayaka granthonuM je gahana ciMtanamanana-saMvedana karyuM che tenuM jhaLahaLatuM pratibiMba A granthamAM spaSTa dekhAI Ave che. adhyAtma pratye abhimukha banelA mumukSu jIve sau pahelA to potAnuM zAsana ane trANa karanArA maharSionA amUlya vacanonuM AkaMTha pAna karavuM jarUrI che, kyAMka zAstranA nAme pote zAstrAbhAsanA mRgajaLa samAna jherImAM jherI ekAntavAda-kadAgraha-haThAgraha-durAgrahomAM na taNAI jAya te mATe Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (upAdhyAyajIe zAstrayogazuddhi (prathama adhikAra) upara prakAza pAthaya che. zAstro bhaNI bhaNIne paNa keTalAka zastra tarIke teno durUpayoga karavA na besI jAya te mATe upAdhyAyajIe jJAnayogazuddhi bIjo adhikAra o che. jJAnopArjana karanAro unmAdI-ahaMkArI ane mithyAbhimAnamAM rAcato na thaI jAya, zuSkajJAnanA vamaLomAM aTavAIne niSkriyatA-ALasa-anuzAsanahInatA-ucchaMkhala vartanano bhoga na banI jAya te mATe trIjA kriyAyogazuddhi adhikAranuM nirUpaNa karela che. samyakajJAna ane samyaka AcAranA sumeLa dvArA je prApta karavAnuM che e samavyoganuM hRdayasparzI vivecana cothA sAmyayogazuddhi adhikAramAM gUMthI levAmAM AvyuM che. baso-aDhIso zlokapramANa ATalA nAnakaDA granthanI racanA pAchaLa maharSi upAdhyAyajIe keTalu gahana ciMtana manana karyuM haze, kevA kevA saMvedanono jAta anubhava karyo haze- keTaluM vizALa vAMcana ane e mATe keTalo parizrama karyo haze. keTaluM vizALa pUrvaRSionA racela zAstragranthonuM avagAhana karyuM haze- keTalI pracaMDa tIga pratibhA nicovI haze tenI jhAMkhI mAtra ekalA mULa granthanA vAMcanathI koIne paNa thAya evI zakyatA nahIMvat che. parizrama karanAra ja bIjAnA parizramane pArakhI zake, pIchAnI zake, mUlyAMkana karI zake. adyatana munirAja yazovijayajIe bhAre parizrama karIne, mULa grantha upara saMskRtamAM TIkA ane gujarAtImAM vivaraNa lakhIne kharekhara mULa granthanA vaibhavane pradarzita karavAmAM koI ja kacAza rAkhI nathI. upAdhyAya maharSie A mULa granthanI racanA mATe je kAMI zrutasAgaranuM maMthana karyuM haze - je je prAcIna zAstronuM avalokana-paThana-avagAhana karyuM haze - je je granthonA AdhAre pote adhyAtmapadArthanuM saMkalana karyuM haze e badhA ja lagabhaga zAstrAdhAro - zAstragrantho - Agama vacanonI pRSThabhUmi sudhI pahoMcavAmAM muni yazovijayajIe jabarI saphaLatA meLavI che te A granthanA abhyAsIne pAne pAne jaNAI AvyA vagara raheze nahi. moTA bhAganA zlokonI pRSThabhUmi khoLI kADhIne pAne-pAne tenA bhavya avataraNo TAMkIne TIkAkAre kharekhara granthanI bhavyatAmAM atyadhika zobhAvRddhi karela che te niHsaMdeha hakIkata che. temanA A bhagIratha puruSArthane jeTalI zraddhAMjali ApIe eTalI ochI che. abhyAsI mumukSu vargane pahelA to A granthanuM adhyayana ghANuM kaThaNa lAgatuM hatuM - paraMtu have kahI zakAya ke granthanI granthio khUlI gaI che, rahasyo khullA thaI gayA che - adhyayana taddana sarala banI gayuM che. adhyAtmapremI varga A granthanuM acUka adhyayana kare, jarUra enI keTalIya bhramaNAo TaLI jaze, saMzayo palAyana thaze, amRtano AsvAda prApta thaze, keTalIya viTaMbaNAothI mukita prApta thaze - ekAntavAdanI kavAsanAnA pAza chedAI javAno moTo phAyado maLaze. - sau koI zAstro bhANe - jaDatA tyaje, samyaka jJAnano dIvo peTAve, ajJAnanA aMdhArA ulece, maMjila tarapha kadama UThAve, niSkriyatA tyaje, mamatva tyajIne samatvane bhaje - parama pada prApta kare e zubha kAmanA. poSa vada-4 da, paMnyAsa jayasuMdaravijaya gaNI hIrasUrI jaina upAzraya, malADa (pUrva), muMbaI Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa adhyAtma-vaizAradIkAranI Urmi AtmAne uddezIne, AtmAnA paripUrNa pAvana svarUpane uddezIne ke svagata paramAtmabhAvanI prAptine uddezIne je nirmaLa vicAra, nirdoSa vANI ke nirdabha vartana karavAmAM Ave te badhuM ya adhyAtma che. AvA adhyAtmanI sAnubaMdha prApti, sthiratA, uttarottara vRddhi mATe sUkSma buddhi ane zuddha buddhi Avazyaka che. syAdvAdaparikarmita sUkSmabuddhi vinA adhyAtmanI sthiratA zakya nathI. sahajamalahrAsathI prApta thanAra nirmaLa buddhi vinA adhyAtmanI prApti, vRddhi ane zuddhi zakya nathI. A autsargika zAstrIya vyavasthA che. 9 / / pUrvano abhyAsa karavA chatAM, tene kaMThastha karavA chatAM nirmaLa buddhino abhAva hovAthI abhavya vagere jIvo adhyAtmane vAstavika rIte prApta karI zakatA nathI. jyAre nirmaLa buddhithI adhyAtmane prApta karavA chatAM sUkSma buddhi na hovAthI siddharSigaNI jevA prakAMDa vidvAna paNa aneka vAra asthira banyA. sUkSma ane nirmaLa buddhinA prabhAve jaMbusvAmI vagere sAnubaMdha adhyAtmanI prApti, sthiratA, vRddhi ane zuddhine varavAnuM lokottara saubhAgya pAmI zakyA. prastuta grantha khaMDana-maMDanano nathI. paNa adhyAtmasaMbaMdhI carama rahasya upara vizada prakAza pAtharanAra che. chatAM sUkSma buddhi vinA sAnubaMdha adhyAtmasthiratA prAyaH zakya na hovAnA kAraNe ja mahopAdhyAyajI mahArAje zAstrayogazuddhi nAmanA prathama prakAzamAM zAstranI kaSa-cheda-tApa parIkSAnI vistRta chaNAvaTa karela che, ekAMtazAstranuM khaMDana paNa karela che. anekAntanuM khaMDana karanAra ekAMtanuM nitAMta karuNAbuddhithI khaMDana e anekAntanuM maMDana che. e khaMDananuM khaMDana = maMDana. AnA paricayathI sarvavyApI anekAntavAda pratyenI AsthA asthimajjAvat bane, anekAntaparikarmita sUkSma buddhi paNa sulabha bane, anekAntaprakAzaka zrIjinezvara bhagavaMto pratye bahumAnabhAvamAM uchALo Ave, samyagdarzananA AvaraNa vilIna thAya, nirmaLa samyagdarzana pragaTe... Avo pavitra Azaya ekAMtakhaMDanamAM nihita che. jo ke dareka samakitI jIvamAM daSTivAdopadezikI saMjJAnA prabhAve anekAMtabodha hoya che ja. paraMtu AvA prakAranA abhyAsa vinA te avyakta hoya che, maMda hoya che. tathAvidha abhyAsathI te anekAMtabodha spaSTa thAya che, zuddha thAya che, baLavAna bane che. vAstavamAM jainadarzanamAM ekAntavAdanuM-nayavAdanuM nirUpaNa praviSTa ja nathI. tethI tenA khaMDanano savAla ja upasthita thato nathI. paraMtu tevA prakAranA ziSyanI buddhine kuzaLa banAvavAnA uddezathI syAdvAdano sarvatomukhI vizada paricaya karAvavA anivArya saMyogamAM ApavAdika rIte eknayadezanA paNa jainadarzanamAM AvakArya che. A vAta sammatitarka grantharatnamAM zrIsiddhasenadivAkara sUrijI mahArAje spaSTa rIte jaNAvela che. A hakIkatane lakSamAM rAkhI, uparokta anekavidha pavitra AzayathI prastuta grantharatnamAM paNa maLatuM ekAMtakhaMDana vyAjabI ja che. dhULamAM rahela hovAnA kAraNe milana dekhAvA chatAM sonAne sonuM kahevuM emAM koI rAga-mamatA nathI. tathA tejasvI lAgavA chatAM pittaLane pittaLa kahevuM emAM koI dveSa-dhikkArabhAva nathI. paraMtu te ja sAcI madhyasthatA che. chatAM kaThAgraha choDIne, guNagrAhI svabhAva apanAvavo A syAdvAdanuM asala svarUpa che. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ senapraznamAM (anuvAda -pR.349 upara) jaNAvela che ke - ""bIjAone asa Agraha na hoya to tenA mArgAnusArI sAdhAraNa guNo anumodavA lAyaka che, bIjAnA nahi" Ama je bole che te asatya ja che. kema ke jeone mithyAtva hoya teone koIka to asadu Agraha avazya hoya ja. nahitara to samakitI kahevAya. zAstramAM mithyAtvarUpa asagraha chatAM paNa mArgAnusArI guNo anumodanIya kahyA che. AthI paradarzanamAM maLatI mokSalakSItA, AtmalakSItA, guNalakSItA vagere aMzone khyAlamAM rAkhIne tevA guNiyala paradarzanI pratye dhikkArabhAva rAkhavAnA badale mIThI najara rAkhavI e syAdvAdI mATe kartavyarUpa banI jAya che. ( sAcA jaina banIe che tamAma prakAranA rAga-dveSa vagere AMtarazatruone jitanAra jina kahevAya che. temane, temanA mArgane, temanA vacanane anusaranArA jaina kahevAya che. AthI rAga-dveSarahita banavAnA mArge cAlanAra ja hakIktamAM jena banI zake. jenamata, jinAgamane vize paNa rAga jyAre daSTirAganI bhUmikAe pahoMce, rAgAMdha dayAne janmAve, kadAgraha-haThAgraha-durAgrahanuM svarUpa dhAraNa kare, 'vyAmoha pedA kare tyAre sAdhakane mokSamArge AgaLa vadhavuM ghaNuM kaparuM banI jAya che. temAMthI paradarzana-paradarzanI pratye haThIlo veSa-durbhAva-dhRNA pragaTe che. tenI ADa asara rUpe sAmpradAyika tiraskAravRtti, vADAbaMdhI, pakSapAtI valaNa, saMpradAyajhanunatA... vagere vikRtio janme che. AnA anivArya pariNAmarUpe, sAdhanAnA sohAmaNA zikhare pahoMcavA jhaMkhato sAdhaka virAdhanAnI evI bihAmaNI khINamAM gabaDI paDe che ke jemAMthI sahIsalAmata rIte bahAra nIkaLavuM bhAre muzkela-kaThaNa banI jAya che. kema ke pote je mAne che, je bole che, je Acare che te mAnyatA vagere hakIkatamAM tAraka jinezvara bhagavaMtone mAnya che ke nahi? potAnI vicAradhArA vAstavamAM mokSamArgane anusaranArI che ke nahi? te samajavAnI kSamatA paNa te gumAvI bese che. temaja saMpradAyano sikko lagADIne tattvane svIkAravAnI vRtti tathA potAnI mAnyatA, prarUpaNA, AcaraNA upara zrIjinezvara bhagavaMtonI chApa batAvavAnuM jakkI valaNa A bhayaMkara doSano paNa te pUrepUro zikAra banI jAya che. tenuM mAnasa evuM to aMdhiyAruM ane baMdhiyAruM bane che ke paradarzananA madhyastha maharSinI koIka sArI-sAcI vAta to svIkAravAnI dUra rahI paraMtu svadarzananA anya sampradAyanI taTastha vyaktinI paNa tAttvika vAtane sAMbhaLavAnI-samajavAnI-svIkAravAnI ane te mujaba potAnI mAnyatAprarUpaNA-AcaraNAne sudhAravAnI bhUmikA te gumAvI bese che. bhISaNa kalikAlanA viSama vartamAna vAtAvaraNamAM AvI hIna-dayanIya manodazAno aneka ArAdhako bhoga banI rahelA che e atyanta 1. zAstranA paramArtha-rahasyArthathI vimukha banAvanAra daSTirAga che. 2. vivekahInatAne kheMcI lAvanAra rAgAndha dazA jANavI. 3. zabdamAtramAM jaDatAne kadAgraha pedA kare che. 4. "ahIM je kahyuM che te ja sAcuM, bIjuM badhuM khoTa ja'' AvA ekAntavAda tarapha DhasaDI janAra vyAmoha jANavo. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa khedanI vAta che. jainadarzanamAM vAstavika rIte TakI rahevuM hoya to, sarvatomukhI vinipAtane ApanAra AvI malina bhUmikAthI kAyama dUra javuM e ArAdhakonuM atiAvazyaka ane aMgata kartavya banI jAya che. guNadurlabha kALamAM jyAM jeTalA guNa jovA maLe te premathI pUjavA jevA che. maitrIdurlabha kalikAlamAM A bAbata upara dareka AtmArthI ArAdhakoe UMDANathI ciMtana karI guNagrAhI udAra mAnasa banAvavuM jarUrI che. jainadarzanarAga paNa evo to na ja joIe ke je vyaktirAga, daSTirAga peThA karI saMpraThAyanA jhaghaDA, vaimanasya, saMkucitatA, AMtaravigraha-sampradAyavidroha vagere peThA karI jaina zAsananI apabhrAjanA kare. SoDazaka, upadezapaTha granthamAM zrIharibhadrasUrIzvarajI mahArAja to tyAM sudhI kahe che ke paradarzanInuM vacana jo sAcuM- sArUM hoya to jinavacanathI te bhinna nathI. mATe tenA upara bhUlecUke paNa dveSa na karavo. pAramArthika mokSamArgane anurUpa evA paradarzanagranthonA vacano pratye dveSa karavAmAM dvAdazAMgInI AzAtanA thaI jAya. *paradarzanInA jinAgamAnusArI vacanane vize dveSa-IrSyA e jaina mATe to vizeSa prakArano mahAmoha banI jAya che. paradarzanamAM rahelA gADhakaThAgrahamukta AtmArthI jIvo hakIkatamAM sarvajJanA ja upAsaka che. gaMbhIra ane guNagrAhI evA syAdvAdI e sarvajJanA najIkanA sevaka che.' jyAre saraLa, namra, bhadrika AtmArthI paradarzanIo sarvajJanA dUranA sevaka che. A eka alaga vAta che. paraMtu ATalA mAtrathI tevA anyadharmImAM raheluM sarvajJasevakapaNuM haNAtuM nathI. mokSa koI dharmane ke sampradAyane baMdhAyela nathI. aMtaHkaraNanI nirmalatA, samatA vagere sadguNa sAthe mokSano sIdho saMbaMdha che. AvuM mAnavAmAM Ave to ja 'anyaliMgasiddha'* nAmano siddha bhagavaMtano eka prakAra saMbhavI zake. mATe aMtaHkaraNane nirmaLa banAvavuM e ja moTI jinAjJA che. jyAre mana tIvra kaThAgrahathI jattha jattiyaM pAse, pUyae taM tahiM bhAvaM bRhatkalpabhASya 2. tatrApi ca na dveSaH kAryo viSayastu yatnato mRgyaH / . tasyApi na sadvacanaM sarvaM yatpravacanAdanyat // 16-13 / / SoDazaka rU. taravistu tattvato sRSTivAvAruviparyavasAyinI / poDa, yogaddIniAvRtti (26/63) 4. jaM atthao abhiNNaM aNNatthA sadao vi taha ceva / tammi paoso moho visesao jiNamayaThiyANaM / / upadezapada - 693 yathaivaikasya nRpaterbahavo'pi samAzritAH / dUrAsanAdibhede'pi tadbhRtyAH sarva eva te / yogadRSTisamuccaya- 107 sarvajJatattvA'bhedena tathA sarvajJavAdinaH / sarve tattattvagA jJeyA bhinnAcArasthitA api // 108 // 6. seyaMbaro ya AsaMbaro ya buddho ya ahava ano vA / samabhAvabhAviappA lahei mokkho na saMdeho / sambodhaprakaraNa - 3 7. na zvetAmbaratve na digambaratve na tattvavAde na ca tarkavAde / na naiyAyike na mImAMsake ca kaSAyamuktireva kila muktiH // 8. nimaniLa-titva'tisthA ziphri-satra-sAi-thI-na-navuMsA / patteya-sayaMbuddhA buddhabohiya ikkaNikkA ya / / navatattva - 55 AjJA tu nirmalaM cittaM kartavyaM sphaTikopamam / yogasAra . Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 mukta thaI nirmala bane, tAttviguNarUci tIvra bane tyAre bhagavadbhakti gurUzaraNAgati, virakti vagerenA prabhAvathI jainetara maharSinA paNa nikhAlasa mAnasamAM jinAgamane- sarvajJavacanane anusaranArI vicAradhArA udbhave che. AthI teo nirAbAdha rIte mokSamArganA yAtrI bane che. adhyAtmamahAsAgaranA taLiye DubakI lagAvanAra anubhavI upAsakane ja A tattva samajAya tevuM che. bAkI bIjA to A vAstavikatAnI viDaMbanA-avahelanA ja kare. paraMtu A gahana ane satya hakIkata sujJa ArAdhakonI jANamAM Ave, spaSTa bane e uddezathI prastuta 'adhyAtmaupaniSad'granthanI 'adhyAtmavaizAradI' vyAkhyAmAM saMvAda tarIke Dagale ne pagale jaina zAstromAM pradarzita padArtho- paramArthone ekadama anurUpa evA, paradarzanazAstronA vacano paNa TAMkelA che. amuka to susaMvAdI vacano evA che ke "te kyA zAstranA che ?' teno jo ullekha na karavAmAM Ave to 'te jainazAstranA vacano che ke jainetara zAstranA?' enI koI gaMdha paNa acchA-acchA vidvAnone na AvI zake. adhyAtmavaizAradInA vAcakone A vAta saraLatAthI samajAya tevI che. adhyAtmanA zikhare pahoMcyA pachI 'A siddhAnta mAro che ane te siddhAnta pArako che.' AvI saMkucitatA sahaja rIte chUTI jAya che. yogya dRSTikoNano Azaro laIne mokSasvarUpa paramaprayojana tattvataH samAna hovAnI apekSAe sarvadarzanomAM, sakala dharmomAM, saghaLAM dharmazAstromAM je samAnatAne jue te ja zAstrajJAnI banI zake. AvA zAstravettA adhyAtmanA zikhare pahoMce tyAre vaikAlika sarvakSetrIya pAramArthika satyo ane sAMyogika satyone taTasthapaNe yathArtha rIte svIkAravAnI vivekapUrNa udAratA pragaTa thAya che. AvI bhUmikA AvyA pachI ja mokSamArganI yAtrA vegavaMtI banI zake. adhyAtmavezAradInA vAcakanI AvI uttama bhUmikA svAbhAvika rIte taiyAra thatI jAya e AzayathI jainadarzananA zAstrapAThonI sAthe jainetaradarzananA zAstronI hAramALA gUMthI lIdhelI che. sujJa vAcakavarga vivekadaSTi rAkhIne, mana taTastha karIne gurUgamathI banne abhinava vyAkhyAthI yukta prastuta granthanuM adhyayana karo to ja tenA bhAvo, paramArtho AtmasAt thaI zakaze. tevuM karavAmAM vAcakavarga saphaLa bane e ja maMgalakAmanA. * upakAra saMsmaraNa paramapUjya cAritracUDAmaNi vizuddha bAlabrahmacArI siddhAntamahodadhi AcAryadeva zrImad vijaya premasUrIzvarajI mahArAjanA paTTAlaMkAra paramapUjya sakalasaMghahitaciMtaka vardhamAnataponidhi nyAyavizArada AcAryadeva zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjAnI divyakRpA vinA adhyAtmavaizAradI (saMskRta TIkA) ane adhyAtmaprakArA (gujarAtI vyAkhyA)nI racanA zakya banI na hota. paramapUjya gItArthaziromaNi siddhAntadivAkara zAsanaprabhAvaka gacchAdhipati AcAryadeva zrImad vijaya jayaghoSasUrIzvarajI mahArAjAnA maMgala AziSathI banne abhinava vyAkhyAthI yukta prastuta granthanuM prakAzana jhaDapathI sAkAra banI zakyuM che. 1. AtmIyaH parakIyo vA kaH siddhAnto vipazcitAm 1 yogabindu - 525 2. tena syAdvAdamAlambya sarvadarzanatulyatAm / mokSodezo'vizeSeNa yaH pazyati sa zAstravit / / adhyAtmaupaniSad 1/70 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa paramapUjya zAsanaprabhAvaka padarzanaparikarmitamati AcAryadevazrI vijaya jagaccandrasUrIzvarajI mahArAja tathA sarvatomukhI pratibhAsaMpanna vidyAgurUdeva paramapUjya paMnyAsapravara zrI jayasuMdaravijayajI mahArAja sAhebe amUlya samaya kADhI sUkSmabuddhithI saMskRta-gujarAtI banne vyAkhyAnuM saMzodhana karIne prastuta prakAzananI prAmANikatAmAM jambara vadhAro karIne khUba upakAra karela che. je kadi paNa nahi bhUlAya. te uparAMta "saMzodhananuM saMbodhana' mokalIne paM. zrI jayasuMdara vijayajI gaNivare saMzodhanamaMdira upara kaLaza caDhAvela che. - parama pUjya padmamaNitIrthoddhAraka bhavodadhitAraka gurUdevazrI vizvakalyANavijayajI mahArAjanI amadaSTi paNa prastuta maMgala avasara upara bhUlI zakAya tema nathI. vidvAna munirAjazrI udayavallabhavijayajI mahArAje prastuta granthanI prastAvanA lakhI ApavAnI udAratA karI che te paNa cirasmaraNIya raheze. pArtha komyuTarsavALA ajayabhAI, vimalabhAI, tathA caMdrakAntabhAIe jhaDapathI prastuta prakAzanane sarvAga suMdara banAvavA je mahenata karI che te paNa anumodanIya che. zreyaskara aMdherI gujarAtI jaina saMgha muMbaInA pramukha zrI harSadabhAI saMghavIe adbhuta sakriya bhRtapipAsA batAvI, tethI gujarAtI anuvAdanA kAryane paNa vega maLyo. zrI aMdherI gujarAtI jaina saMgha-jJAnanidhimAMthI prastuta granthaprakAzana mATe saMpUrNa Arthika jabAvadArI lIdhela che te badala zrI aMdherI gujarAtI jaina saMgha tathA tenA TrasTIgaNane abhinaMdana. A rIte zAstrIya prakAzanonI ujaLI paraMparAne teo AgaLa vadhAre tevI paramAtmAne prArthanA prastuta prakAzananA traNeya pupha kALajI pUrvaka vAMcelA che. tema ja be vidvareNya padastha saMyamIoe banne vyAkhyAsahita saMpUrNa granthanuM saMzodhana sUkSma buddhithI karela che. tema chatAM saMskRtagujarAtI vyAkhyAmAM, prapha saMzodhana-saMpAdana AdimAM chadmasthatAmUlaka koI truTi mArAthI rahI gaI hoya to vidvarga tenuM svayaM parimArjana karIne vAMce tathA te truTinI mane jANa kare, jethI dvitIya AvRtimAM te kSati rahevA na pAme- tevI adhikRta viphA vAcakavargane vinaMtI. prAnta prastuta prakAzananA mAdhyamathI ArAdhaka jIvo anAdikAlIna kusaMskAro, kumati, kadAgrahathI mukta banI vahelI take muktisukhanA bhoktA bane tevI maMgalakAmanA. taraNatAraNahAra pavitra nirdoSa zrI jinAjJAthI viparIta kAMI lakhAyuM hoya to te badala hArdika kSamAyAcanA. poSa vada - paMcamI prabhAsa pATaNa tIrtha. - eja la, gurU pAdapaNu muni yazovijaya Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 (prastAviD...) paramAtmA mahAvI2devanA eka stavanamAM kavi lakhe che, 'kA2ka SaTraka thayA tuja ke Atama tattvamAM, dhA2ka guNa samudAya sayala ekatvamAM.' ahIM saheje prazna UThe ke eka AtmadravyamAM cha kA2kanI ghaTanA zI rIte thaI zake ? kartA karma, karaNa, saMpradAna, apAdAna, adhika2Na e cha kA2ka kahevAya che. udAharaNa tarIke eka vAkaya laIe > 'o2DAmAM bALaka tRSA chipAvavA mATalAmAMthI glAsa vaDe pANI laIne pIve che.' ahIM kriyA = pIvAnI (pAna kriyA), kartA = bALaka karma = pANI, karaNa = glAsa, saMpradAna (prayojana) = tRSAzamana, apAdAna = mATaluM, adhika2Na = o2Do. AmAM eka kriyA pratye che kA2ka thayA paNa chae kA2ka pa252 bhinna che. jyAre kAvyanI ukata paMktimAM to eka ja prabhunA AbhadravyamAM kA2kaSakanI prarUpaNA karAI che. tene ghaTAvavA vAkayaprayoga kaMIka AvA prakA2no karavo paDaze - 'prabhuno AtmA, AtmAne, AtmA vaDe, AtmA mATe, AtmAmAMthI, AtmAmAM 2hIne jANe che. have kramaza: chae kA2konI ghaTanA joIe. (i) jJAna ka2nA2 prabhuno potAno AtmA che, te kartA kA2ka che. (i) jANavAnI kriyAno viSaya paNa potAno AtmA, te karmakA2ka. ahIM prazna thAya ke zuM prabhu anya sarva AtmAone na jANe ? na jANe to ahiMsApAlana ze thAya ? paNa ahIM kharUM tathya e che ke pa2 AtmAne prabhu potAnA AtmA jevo ja "gAtmavat sarvamUtay jANe che. zrI AcArAMga sUtramAM mATe ja to kahyuM, "naM daMtumiti te gAmeva nAdi arthAt jenI hiMsA ka2vA tuM taiyAra thayo che, tene tArA ja AtmA tarIke dekha.' have sarva pa2jIvomAM svAtmadarzana thAya to hiMsA thAya kharI ? bIjA jIva upa2 potAnA jevI lAgaNI baMdhAI jAya pachI hiMsA zAnI thAya ? potAnI hiMsA koI kare kharuM ? A kakSA prApta thAya pachI kAMTAthI jema bacIne calAya che tevI ja rIte kIDIthI paNa bacIne calAya che. jANe ke sarva jIvomAM potAno ja jIva dekhAya. aMgrejImAM ko'ke jabarUM lakhyuM che "The otherness is Hell' pa2paNuM e na2ka che. "je mAyA' nA riddhAntavacananuM ja temAM pratibiMba paDe che ne ! have bIjo eka prazna thAya ke zuM prabhu jaDa padAthane nathI jANatA ? ane jANe Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa prAstAvikam to karmakA2ka te jaDa padArtho banyA, AtmA nahIM bane. ahIM paNa majAnI vAta che. sarvajJa prabhu badhAM ja jaDa padArthone paNa jANe ja che : paNa te svAtmAnA ja 525ryAya tarIke jANe. eTale temAM ya maulika jJAna to svAviSayaka ja thayuM ne ! no naM khALaph so satyaM nALar, no sambaM bALarU so mAM bALarU no artha paNa kaMIka Avo ja thAya che ne ! ane AtmA AtmAne jANyA vaga2 sukhI zI rIte thAya ? mAtmAjJAnamavuM 3:vuM, mAtmajJAnamavuM mua' nI paMkti kahe che ke jAtane jANavI e ja jAtane sukhI ka2vAno upAya che. pachI AtmaviSayaka rphAkrayA AtmArthe ja thavAnI. 13 (iii) prabhu svAtmAne zAnAthI jANe ? AtmA vaDe ja, zAstra vaDe hiM. prabhu tattvaciMtana kare temAM 'zAstra Ama kahe che' evo zAstravacanapu2skA2 ka2Ine vicA2vAnuM/jANavAnuM nathI. e to svayaMsphu2NAthI tattvavedana kare che. alabatta, e vedana zAstrabAhya svataMtra kalpanArUpa nathI hotuM. (iv) A jANavAnuM paNa kayA prayojanathI ? vidvattA meLavavA vage2e hetuthI to nahIM ja. (v) AtmAne kayAMthI jANe ? zAstramAMthI (zAstrAdhA2pUrvaka) jANatA nathI. kintu potAnA AtmAmAMthI ja jANe che. dUdhamAMthI ja ghI pedA thAya che, tema aMtarAtmAne tapAsatA temAMthI ja pa2mAtmasvarUpa darzana UThe che. (vi) prabhu AtmAne jANavAnuM kayAM rahIne kare che ? koI gAma/naga2/a2NyamAM rahIne nahIM, paNa svAniSTha banIne jANe che. prabhu 'amuka vana, udyAna ke maMdi2mAM kAyotsarge 2hyA'nI vAtanuM tAtparya evuM samajavuM ke bAhyasthAna anukULa che ke pratikULa, tevI vicAraNA vinA ja potAnA zu AnaMdamaya svarUpano khyAla rAkhIne arthAt tevA AtmasvarUpamAM lIna thaIne prabhu tattvaciMtana (tattvataH AtmaciMtana) kare che. mATe ja bIjA AtmAone paNa tenA mULa svarUpe sat cid Anandamaya tarIke pUrNa jue che. jJAnasA2nI paMkti kahe che "madhivAnandrapUrvIna pUrva nAvezrvata' jagA jIvonuM pUrNa ta2IkenuM darzana e potAnI AtmaniSThatAne AbhArI che. A pramANe prabhunA eka ja AtmadravyamAM SaTkA2kanI ghaTanA thAya che. AvI AtmadazA AThamI parASTimAM hoya che. A nizcaya adhyAtmanI vAta thaI. nizcayanaya potAne Azrita hoya che ane vyavahA2naya pAzrita hoya che. (svAtrito nizcayanayaH parAzrito vyavahAra: rUti vaSanAta) vyavahA2 adhyAtmamAM paNa Atmoddezyakatva to joIze ja. tethI kartAkAraka u52AMta saMpradAnakA2kanI ghaTanA paNa AtmAmAM thaze. paMcAcA2mAM karmakA2katva AvI zakaze. ka2Na (Indraya) ane upaka2NomAM ka2NakA2katva AvI - Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvikam zakaze. zAstravacanamAM apAdAnakArakatva AvI zakaze ane upAzraya Adi sthAnavizeSamAM adhika2NakA2katva ghaTI zakaze. A lokapracalita vyAvahArika adhyAtmanI vAta thaI. 14 prastuta granthakAre vidhizuddha paMcAcA2ne adhyAtma kahyuM che, te vyavahA2nayathI. paMcAcA2nI pravRtti te vyavahA2 adhyAtma che. ane tenAthI utpanna thatAM AtmapariNAma te nizcaya adhyAtma che. jene sarva rIte AdhA2 mAnIe te nizrA kahevAya ane jene aMzata: TekArUpa mAnIe te AlaMbana kahevAya. jenA 52 cAlIe chIe te dharatI nizrArUpa che ane dAdaro caDhatAM doraDuM pakaDIne caDhIe temAM doraDuM AlaMbana rUpa che. paMcAcA2nI pravRtti te AlaMbana che ane tenAthI UbhA thatA AtmariNAma te nizrA che. sAmAnyathI potAnI dharmakriyAne adhyAtmanI kakSAmAM mUkatAM pUrve sAdhaka pAse traNa vastu hovI joIe. (1) AtmA 52thI mohano adhikA2 nIkaLI gayo hoya, (2) AtmAno uddeza hoya, (3) kriyAryAdhi zuddha hoya. AtamanA siMhAsane jyAM sudhI moharAjA gAdInazIna hoya tyAM sudhI thatI dharmakrayAo ghaNI suMdara dekhAvA chatAM ya adhyAtmanI kakSAmAM AvI zakatI nathI. hindustAna 52 briTiza sAmrAjya hatuM tyAM sudhI dezane svataMtra kahI zakAto nahoto. paNa gAMdhIjI, sa2dA2 paTela, subhASa bojha ane bhagartAsaMha jevA rASTrapurUSoe caLavaLa calAvI ane aMte briTiza sAmrAjyanA abhedya gaNAtA killAmAM gAbaDuM paDyuM. je bhAratanA ItihAsamAM eka garavuM sImardAca kahevAya. ema anAdi kALanA gADha mithyAtvanA aMdhakA2mAMthI AtmAne ugA2vAno anukULa kALa, prayatna- badhuM bheguM thayuM. samajaNa ane Aca2Na jANe gAMdhIjI ane subhASa bojha hatA. caLavaLa cAlI ane biDa gaNAtI granthano bheda thayo. AtmAnA samagra bhavacakramAM A eka sImAci hatuM. pachIno kALa dharmayauvanakALa kahevAya. kALanuM paribaLa tarpAttvaka dharmane anukULa banI gayuM. ahIM eka vAta samajavA jevI che. svAtaMtrya pachI paNa rASTranI zAsanapaddhatimAM prajArlakSatA Ave to kAmanuM, tema granthabheda pachI paNa dharmamAM AtmalakSatA Ave to ja adhyAtma kahevAya che. AE adhikArI nirdezanI paraMparA cheM adhyAtmanuM svarUpa jaNAvIne granthakAre adhyAtmanA adhikA2InuM svarUpa jaNAvyuM che. koI paNa sArI, mUlyavaMtI cIjano viniyoga/prAdurbhAva pAtramAM ja thAya ane tethI sva-52 hitanI sAnubaMdha jALavaNI thatI rahe e AnI pAchaLano uddeza che. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmapaniSatpakaraNa * prAstAvikam 0 15 (ziSTaparaMparAmAM adhikArI nirdezanuM mahattva keTaluM badhuM haze ke granthAraMbhamAM jaNAvAtA anubaMdha-catuSTaya sAthe (maMgala, abhidheya, saMbaMdha, aMdhakArI/prayojana) tene lagabhaga sthAna maLe che. yaMtra hoya, taMavajJAna ho, ke maMtravijJAna hoya-aMdhakRta vyakitane ja pradAna thAya to ja phaLadAyI bane. vidyA hoya ke sattA hoya, aMdhakRta vyakitane ja pradAna thAya to ja phaladAyI bane. adhyAtmanA adhikArImAM traNa cIja hovI jarUrI gaNAvI che. (1) nayonA alaga alaga ItapAdanathI ubhI thatI kuvikalponI ke kadAgrahanI nivRtti. (2) AtmasvarUpanI abhimukhatA (3) syAdvAdano spaSTa ane tIvra prakAza. A traNa yogyatA dvArA AtmAmAM kramazaH hetu, 2svarUpa ane anubaMdhanI zaMkti jaNAvAI che. granthakAzrIe adhyAtmanA adhikArImAM mukhyatve mAdhyacca guNa hovo jarUrI gaNAvyo che. dArzanika, sAMpradAyika ke 2harAgadekRta aMbhanivezanI gerahAjarI AtmAmAM adhyAtma mATeno avakAza karI Ape che. adhyAtma mATe kadAgrahatyAgane mahattva ApavA pAchaLanuM kAraNa e che ke adhyAtma e mAtra tarkano viSaya nathI. kinta mahadaMze zraddhAno viSaya che. ane zraddhAnA viSayamAM cAlavA mATe sa2LatA jarUrI che. granthakArazrIe zAstrajJApUrvaka cAlavAnuM jaNAvyuM che. sAthe zAstranuM lakSaNa, sAthe zAstranI kaSa, cheda, tApa parIkSA, prasaMgata: anekAntanI nirdoSatA, anya darzanomAM paNa anekAntano karavo paDelo 2svIkA2, zruta-cittA-bhAvanA-rUpa trividha jJAnanuM 2svarUpa vagere viSayo A prathama zAstrayogazuddha aMdhakAramAM samAvI lIdhela che. 29 jJAnayogazuddhi adhikAra 29 bIjA aMdhakAramAM granthakArazrI jJAnayoganuM nirUpaNa kare che. zAstra to mAtra pathadarzaka che, 22tA pa2 AvatA sAInaborDa jevuM. te 2stA bhaNI aMgulinirdeza kare eTaluM ja. pathikane hAtha jhAlIne calAvavAnuM ke tenI sAthe AgaLa javAnuM kArya zAstra ka2tuM nathI. te kArya jJAnayogathI thAya che. adhyAtma jagatamAM baMThirjagatano jhINavaTa bharelo abhyAsa paNa je Atmadarzana tarapha laI na jAya to tenI khAsa koI kiMmata nathI. ghaNA saMzodhana pachI vaijJAnika AlbarTa AInvesTAIne aNunuM jJAna karyuM ane jagat sAme dharyuM. jyAre e ja aNunA rUpa-2sAdanuM 2svAtmAthI pRthabhUtarUpe ciMtana karatA sAdhaka kevaLajJAnane vare che. vijJAnamAM jJAtinA dharmane (guNadharmane) jANavAnI vAta che jyAre dharmakSetre ajJAtanuM (AtmAnuM) vijJAna ka2vAnI vAta che. prastuta adhikA2no Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAstAvikam 8 pAMcamo zloka mane khUba ja khUba gamyo. TuMkA zabdomAM zuM majAnI vAta karI che granthakAre! jJAna sAthe tAdAmya = mokSa : Droya sAthe tAdAmya = saMsA2. AgaLa jatA granthakA2zrI jJAna ane sukhanA bheda, abheda ane bhedabhedanI vAta naya-nayAnta2thI jaNAve che. prastuta adhikA2nA 12mA zlokamAM sukha ane du:khanuM TuMkuM paNa TaMkazALI lakSaNa jaNAvyuM che. jeTalI pa2vazatA, parApekSA teTaluM du:kha, jeTalI AtmavazatA, svAdhInatA, teTaluM sukha. paMcasUtranI "vivavA mATe ane payAnI "sAve 33, niramo tararU nI paMktinuM ja pratibiMba (apekSA anAnaMda = du:khamAM phalita thAya che. apekSAvALo Dube che, nirapekSa tarI jAya che, paDe che.) AkhA adhikA2nI ghaNI paMktio, ghaNA padAtho satata manana ka2vA jevA che. samagra aMdhakAramAM zuddhAtma2svarUpa, AlaMbana-nirAlaMbana yoga, AtmAnI cA2 dazA, jJAnInI mahAnatA, nirlepatA. viSayo pa2 ucca prakAza patharAyo che. A aMdhakA2nA vAMcanathI AtmAnA naiyika svarUpanI oLakha thAya che. zAstramAM be jAtanI paMkitao jovA maLe che : (1) "huM pApI chuM, adhama chuM, viSaya-kaSAyanI kliSTa pariNatiothI grasta chuM." (2) "huM zuddha chuM, buddha chuM, niraMjana-nirAkAra chuM. vItarAgatA mAruM potIkuM svarUpa banne oLakha sAcI che. pahelI vyavahA2nayathI che. bIjI nizcayanayathI. # kriyAyogazuddhi adhikAra # kriyAne choDI daIne keTalAka jJAnayogamAM AgaLa vadhavAnI vAto karatA hoya che. paNa jJAnayogamAM kayAMya kriyAvikaladazA hoI zake nahIM. jJAna ane kriyA ubhayano samanvaya thavo joIe. te vAtanuM ADakatarUM sUcana A aMdhakA2nA prathama zlokamAMthI ja maLe che. jJAnayogI prAraMbhamAM je tapa, niyama, saMyama, 2svAdhyAya, AvayakAda sAdhanone grahaNa kare che, te badhA sAdhano AgaLa jatA riddhi jJAnayogInA jANe ke svabhAvathI lakSaNa banI jAya che. ahIM prazna thAya ke dharmakriyA to zarIra kare che ane zarIranI kriyAthI zarIrane lAbha thAya : jema ke vyAyAma-kasUratathI zarIra puSTa bane paNa tenAthI AtmAne lAbha kaI rIte thAya ? kAraNa ke AtmAnI unnati ke avanati to AtmAnI pariNatine (eTale bhAvane) je AbhArI che. to kriyAnI jarUra zA mATe che ? jarUra eTalA mATe Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSa~karaNa * prAstAvikam 8 che ke AtmAnI pariNati bAhyakrayA sAthe bahu ja saMkaLAyelI che. udAha2NathI Ave vAta samajavI sahelI paDaze. gurUnA sevAkAryamAM ke mAtApitAnA sevAkAryamAM koI ziSya ke putra AMkhamiMcAmaNA kare to rovAkAryanI kayika kriyA teNe na karI : paNa vAta eTalethI aTakatI nathI. tenA manamAM harAma hADakApaNAMnI svArthanI duvRtti pedA thaI, gurUjanapUjAnI zubha pareskRti gAyaba thaI, upakA2nI sAme jAtanI sukhazIlatAne vadhu vajana ApavA jatA AMtareka kRtajJabhAva osarI gayo. A badhI malina AtmapariNati pedA thavAmAM bahA2nI zArIrika sukhazIlatAnI pravRtti saMkaLAyelI che. jo bAhya sevAdharma bajAve to kRtajJatA, parArthavRtti, gurUjana pUjAnI AMtarika zubha pariNatio pAMga2ze ane uttarotara vizuddha thatI jaze. tethI zarIranI kriyA sAthe AtmaparNAti saMkaLAyelI che. te vAta siddha thAya che. vyAyAma vagere zArIrika karAratathI zarIrane lAbha thAya. sAthe AtmAmAM dehAdhyAsanI pariNati zuM na pAMgare ? ane tapa karIne kAyAne kasavAnI pravRtti dvArA dehamamatvamocana rUpa zubhata2 AtmapariNati pedA na thAya ? 'bAhya kriyA AtmA para koI asara upajAvI na zake evI vAto ka2nA2A kriyAapalopIo potAnA vicArone pustakArUDha kaI gaNatarI karatA haze ? tenA vAMcanathI kriyAvAdIne bodha thAya e AzayathI ja ne ! AvI jAva tyAre ! vAMcananI bAhya kriyA AtmAmAM bodha utpanna karI zake che te vAtano svIkAre temane paNa ka2vo ja paDe che. aprApta bhAvone pamADavA mATe ane prAptanA rakSaNa mATe kriyA (vyavahA2) jarUrI che. A ja vAta prastuta adhikA2nA 12mA zlokamAM karI che. tyAra pachInA zlokomAM kriyAapalApI evA jJAnavAdIone phaTakAratA prakA2zrIe marmaka upamA ApI che. 'kriyA vagara mAtra jJAnathI mokSanI vAto ka2nA2Ao moMmAM koLiyA mUkavAnI kriyA vagara tRptine (bhAvane) pAmavAnI abhilASA rAkhe che.' je kayAreya phaLe nahi. jJAnayoganI uccakakSAnI vAtonA aidatparya sudhI pahoMcyA vagara ja koI tenI ekAnta pakaDamAM na phasAya evo koI hetu ja jANe jJAnayoga pachI ta2ta kriyAyoganI prarUpaNA pAchaLa kAma karI rahyo hoya tema lAge che. * sAmyayoga zuddhi adhikAra - du:khanuM mULa mamatvabhAva che. va2tuvyaktinA nAza ke viyogathI ja mana du:khI thatuM nathI. kintu, mamatvabhAva jenI para vyApta thayo hoya tevI ja va2tu/ vyaMtanA nAzathI du:kha che. jo kAcanuM vAsaNa tuTavAthI du:kha thatuM hoya to zahera AkhAmAM Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvikam rojanA hajAro kAcanA vAsaNo tuTe che. tethI badhAne du:kha thavuM joIe. paNa du:kha tyAre ja thAya che, jyAre potAnA rasoDAmAM kaMika tuTe. kA2Na eTaluM ja ke potAnI vastu 52 mamatva che. 18 potAnA khAlI paDayA 2helA baMgalAmAM Aga lAgatA nivRtta jIvana gALI rahelA zeThane manamAM thaze 'hAya' ! paNa tyAM ja ko'ka kahe ke 'zeTha ! ciMtA na karo, A baMgalo to tamArA dikarAe phalANAne vecI dIdho che.' tarata ja zeThanA manamAM TADhaka vaLaze 'hAza !' tyAM acAnaka dIka2A pAsethI jANavA maLe ke baMgalAne vecavAnI mAtra vAta ja thayelI. hajI bAnAkhata lIdhuM nahotuM, to pharI pAchI 'hAya'nI lhAya ! A 'hAya' ane 'hAza' nA be aMtimo vacce jholA te ja khAto rahe, je mamatvagrasta che. samatAnA sAdhaka evA ko'ka nama 2ArjorSa to potAnI mithalAnagarI bhaDake baLavA chatAM kaheze ke mihindrA kanjhyumALIpa 7 me kAr jhiMpaLa mithilA baLe temAM mArUM kAMi baLatuM nathI.' jene gha2 upa2 mamatva che tevI vyakta divAlano raMga ukhaDI jatAM ya ugra thaze ane samatAnA sAdhaka evA ko'ka khaMdhaka muni potAnI jIvatA khAla ukheDavA AvelA mArAone paNa kahI zakaze ke 'kaho tima rahIye bhAyA !' yogazAstranA 4thA prakAzanA AMta2 zlokamAM kalikAla sarvajJae mamatALu ane samatALu vaccenI bhedarekhA mArmika rIte samajAvI che: - dhyAyannanityatAM nityaM, mRtaM putraM na zocati / nityatA''grahamUDhastu kuDyabhaGge'pi roditi || A 2Ite du:khanI jaDa jo mamatvamAM hoya to sukhanI jaDa samatvamAM che- evuM sIdhuM ja phalita thAya che. mokSanaga2 ta2pha gaMta ka2I 2helA 2thanuM nAma che 'samatA'. jJAna ane kriyArUpI be azvo A sthane joDelA che. jJAna ane kriyA dvA2A mamatvanAza thAya che ane te thakI samatA pragaTe che. prastuta adhikA2nA bIjA zlokamAM AvI ja kaMIka vAta karI che. potAnA guNAbhyAsamAM atyaMta jAgrata hoya, pa2kIya pravRttimAM je gAMdhIjInA traNa vAMdarAnuM anusa2Na ka2to hoya (arthAt bahero, aMdha ane muMgo banI jato hoya) ane satata cidAnaMda padamAM jeno upayoga ramamANa hoya tevo sAdhaka lokotta2 koTinA sAmyane pAme che. samatAne AtmasAt karavA mATe ja to sAmayika che. samatA vinAnI ane mamatvane prasarAvatI sAmayikane granthakAre mAyika (mAyAvALuM) kahyuM che. vAstavamAM Atmagata Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa prAstAvikam samatvabhAva e ja zunayanI apekSAe sAmAyika che. granthakArazrIe A adhikAranA ane samagra granthanA upasaMhA2mAM prakRSTa samatAyogane pAmIne prAptavyane pAmI cUkelA damadanta muni, nama 2ArSa, khaMdhakarinA ziSyo, metArya muni, gajasukumAla muni, dRDhaprahAri muni jevA maharSionA samatAyoganI stuti karI che. " granthanI keTalIka hRdayasparzI paMktio manovatso yuktigavIM, madhyasthasyAnudhAvati / tAmArSati puSlena, tucchAgrahmana:pi: // (jo 2/6) madhyastha mANasa tene kahevAya, jenuM manarUpI vAcha2duM yukti (tarka) rUpI gAyamAtAne anusare. paNa kadAgrahInuM mana ke je mAMkaDA jevuM che te A yuktirUpI gAyane pUMchaDethI potAnA tarapha kheMce che. sAcuM te mArUM = mAdhyasthya. mArUM te sAcuM = kadAgraha. draSTurdRgAtmatA mukti-rdazyaikAtmyaM bhavabhramaH (zloka - 2/5) jJAna sAthe tAdAtmya = mokSa, jJeya sAthe tAdAtmya saMsAra. = lakSaNa che. 19 sarvaM paravazaM duHkhaM, sarvamAtmavazaM sukhaM / etaduktaM samAsena lakSaNaM sukhaduHkhayoH || ( zloka 2/12) pa2ApekSA/parAdhInatA-du:kha, svAdhInatA=sukha. A sukha-duHkhanuM TuMkuM ne TaMkazALI ye paryAyeSu niratAste hyanyasamayasthitAH / AtmasvabhAvaniSThAnAM dhruvA svasamayasthitiH // (zloka 2/26) paryAyamAM ArsAkta = anyadarzanamAM rmArthAta, AtmasvabhAvamAM niSThA = svasamayamAM sthiratA. lipyate pudgalaskandho, na lipye pudgalairaham / citravyomAJjaneneva dhyAyanniti na lipyate // ( zloka 2 / 37) pudgalo vaDe pudgalano skandha lepAya che. huM pudgalo vaDe lepAto nathI. jema kAjaLa dvA2A cIta2vAmAM AvatuM AkAza kAjaLathI lepAtuM nathI tema. sthairyAdhAnAya siddhasyAsiddhasyAnayanAya ca / bhAvasyaiva kriyA zAntacittAnAmupayujyate // ( zloka 3/12) utpanna thayelA bhAvonI sthiratA lAvavA mATe ane anutpanna bhAvone utpanna ka2vA Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvikam mATe zAMta cittavALA yogIone kriyA upayogI bane che. 20 AtmapravRttAvatijAgarukaH parapravRttau badhirAndhamUkaH / sadA cidAnandapadopayogI lokottaraM sAmyamupaiti yogI / / (zloka 4/2) AtmAnI pravRttimAM atyaMta jAgrata : pA2kI pravRttimAM aMdha-mUMgA ne bahe2A jevA, sadA cidAnaMda padamAM upayogavALA yogI lokotta2 samatAne prApta kare che. * zrutarakSA eka mahattvanuM kartavya jUnA kALamAM AgAdi zrutavA2so maukhika rIte ja apAto. paNa kALakrame ghaTatI jatI smRti-tiktine dhyAnamAM laine zrI dervANa kSamAzramaNanA vakhatathI zrutanuM granthathIka2Na zarU thayuM. lahiyAo dvA2A TakAu tADapatro u52 A kArya thatuM. zrutalekhana e zrutarnAktanuM eka mahattvanuM pAsu banI gayuM. 'putthavaLi' ne zrAvakanA kartavyarUpe nirdiSTa karavAmAM AvyuM. svayaM zrI haribhadrasUri ma.e svaAcata zrI yogaSTisamuccaya granthamAM yogabIjo jaNAvelA che, jemAM zrutalekhanano paNa samAveza che. Aje paNa 300-400 varSo jUnI hastaprato (mahopAdhyAyajI likhata hastaprato vagere) maLe che. jesalame2-pATaNa-khaMbhAta vagere sthaLoe AnA alaga vizALa jJAnabhaMDAro che. pachI Avyo yaMtrayuga.... presayuga... hiyA pAse jeTalA samayamAM eka prata taiyA2 thAya tenA karatA alpatama samayamAM ja hajA2o prato chapAIne taiyA2 thaI jAya ! adhyayanArthIone badhA grantho badhe sulabha banI zake. zrutarakSAnA uddezathI Aje kadAca Ane eka anavArya niSTa mAnI laIe to paNa jarjarita banI gayelI lekhanakaLAne punarjIvita karavAnI dizAmAM paNa prayAso hAtha dha2Aya e khUba jarUrI che. kA2Na ke sagavaDatAvAdI vijJAnano eka moTo abhizApa che ke, te ghaNI badhI kaLAono nAza karI de che. presayuga e zrutalekhana ane uhayAo mATe mRtyughaMTa pU2vA2 na thAya e jovuM eka mahattvanuM kartavya banI rahe che. hA, hastaprato ane chapAyelA granthonAM AyakhAmAM ya ghaNuM aMtara che. hastaprato saikAomAM jIve che, jyAre chapAyelA grantho dAyakAomAM ! Ava2dAno A taphAvata paNa zruta2kSArthe hastalekhanane pha2I dhabakatuM ka2vA pre2NAdAyI banI raheze. * vRtti ane vRttikA2 aMge kaMIka adhyAtma upaniSad grantha u52 prAcIna vRtti koI upalabdha nathI. guja2AtImAM koI vistRta vivecana paNa upalabdha nathI. narvAirmata TIkAmAM anyAnya saMdarbha granthonA bha2pU2 zAstrapATho TAMkavAmAM AvyA che. AvI vRttine ApaNe vRttikA2nI Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa OM prAstAvikam 8 bahuzrutatA ane adbhuta dhA2NA zaMkatano dastAvejI purAvo mAnavI paDe. keTalAka sthAnomAM vRttikAre mUlastha paMkitane sArA evA UMDANa sudhI kheDI che. jema ke - granthanA prAraMbhamAM ja adhyAtmanuM lakSaNa sAte nayothI, cA2 nikSepathI, cA2 anuyogathI vagere aneka rIte karIne jANe ke adhyAtmanI thrI-DAImenzanamAM jIvaMta 2canA ApaNI samakSa mUkI dIdhI che. vRttimAM aneka sthAnomAM pUrvApa2 granthazaMdabha nA lAgatA virodhanuM uddabhAvana karIne teno sacoTa samanvaya/virodha pa2hA2nI kaLA jotAM vRttikA2nI nayajJatA upa2 mAna upaje tevuM che. juo - - pR. 132 zloka 1/68 vRttimAM "zrutajJAna kadAgrahamukta hoya che' AvA SoDazakanA vacanano "zrutajJAnamAM kaMIka kadAgraha hoya che evI prastuta granthanI paMkita sAthe dekhAtA virodhano pahA2. - pR. 153, zloka 2/2 vRttimAM - prAbhijJAnane pratyakSajJAna mAnatA syAdvAda2nA2nA vacano pratibhane yogaja adaSTajanyajJAna tarIke kahetI pra2tuta grantharpata sAthe lAgatA virodhano parihA2. - pR. 307 zloka 3/42 vRttimAM - adhyAtmasA2mAM yogIone jJAna ane kriyAmAM cittazuddhinI apekSA kAlabhedathI jaNAvI che, jyAre prastuta granthamAM yugapa tenI apekSA jaNAvI che. A be vacce jaNAtA virodhano parihAra. A uparAMta paNa ghaNA sthAnomAM mahopAdhyAyajInI zabdasaMkoca ane arthagAMbhIryavALI jANItI 2canAzailIne vRttikAre kholIne padArthane sugama ane subodha banAvyo che. tIvra kSayopazama, vizALa vAMcana, alkata dhA2NAzaMkata, apUrva gurUkRpA ane sakhata purUSArtha, badhA ja parabaLo keTalA pAvaradhA haze ke pU. munirAja zrI yazovijayajI ma.sA. dvArA potAnA dIkSA jIvananA mAtra 15mA varSe A 'adhyAtmavaizAdI' vRtti pragaTa thaI 2hI che. A pUrve paNa bhASA2hasya, syAdvAda 2hasya, vAdamAlA, nyAyAloka, SoDazaka vagere grantho pa2 hajAro zloko pramANa navasarjana teo karI cukayA che. gujarAtI bhAvAnuvAdamAM paNa ghaNI suMda2 spaSTatA thaI che. potAnI ja vRttino bhAvAnuvAda karavAno teo mATe A prathama prasaMga che. vRttikA2 ane vivecanakA2 mahAtmA mArA-amArA khAsa nikaTanA varSo junA kalyANamitra che evuM kahevAthI mArI jAtane paNa gau2vanvata thayelI jouM chuM. granthanuM lakhANa jotA jotA IrlAnA ka2macaMda jaina pauSadhazALAmAM sAthe gALeluM vi.saM. 2051nuM cAturmAsa vAraMvAra yAda AvI jatuM. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAstAvikam , jyAM suzrAvaka harSadabhAI saMghavI sAthe besIne munizrI dvArA thatI prastuta grantha2canA svayaM nihALI che. A granthanI prastAvanA lakhavA AmaMtraNa ApIne teoe mane kaMIka apUrva svAdhyAyanI takanI bheTa dharI che. aneka vAMcaka adhyetAonI AtmAnubhUtinI pipAsAne pedA ka2vAmAM prastuta grantha mahattvano phALo noMdhAve ane mArA jevAmAM paNa aMtarmukhatA ane AtmAnubhavanI abhilASA kaMIka pragaTe to ghaNuM sArUM. sAmarthya yogane kheMcI lAve tevA phalAvaMcaka zAstrayogane avalaMbIne jJAna ane kriyA dvAra prakRSTa sAmyavasthAne pAmIne jyAM pUrNa sAmyavAda pravartamAna che, tevA mokSanaga2nuM nAgarikatva ApaNe sahu jaladIthI meLavI laIe e ja abhilASA. pa2mapavitra zrI jinAjJA virUddha kaMI paNa lakhAyuM hoya to aMta:karaNapUrvaka micchAmi dukkaDam. - muni udayavalarbhAvajaya muni 1, ki vi.saM. 2053 dIpAvalI parva javAharanaga2, goregAma (pazcima) muMbaI-62. Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSaprakaraNa ke che ja ha 14 ba ba 4 - - 2 (viSayamArgadarzikA) graMtha maMgala naigamanayasvarUpadyotanam atizayacatuSkavicAraH 2 naigamanayano paricaya bhagavAnanA cAra atizaya 2 pUrvasevAsvarUpopadarzanam vyaktyapekSayA padasya balAdhikatA naigamanayathI adhyAtmano paricaya vyakti karatAM pada mahAna AtmanirIkSaNa devavandana adhyAtma mATe sthiratA ane japAderadhyAtmarUpatA zuddhi banne Avazyaka saMgrahanayanuM svarUpa upaniSatpadArthavicAraH nizcayAnugRhItasaGgrahamatavicAraH upaniSat zabdanI vyutpatti saMgrahanayanI daSTie adhyAtma 16 sambandhAdi vimarzaH dharmAcArapuSTanirmalacittasyAdhyAtmarUpatA vItarAganA prabhAvathI graMtha racanA vyavahAranayanI vyAkhyA jinAnugrahasya pradhAnahetutvam 6 adhyAtmaH vyavahAra nayanI daSTimAM 17 adhyAtma zabdano yogArtha yAdhyAtmarUpatA trividhAtmopadarzanam 7 jUsUtranayanI daSTie adhyAtma lakSyasyAne paramAtmAne goThavo caturvidhamadhyAtmam adhyAtmavyAkhyA nikSepadaSTie adhyAtma vicAra paMcAcAranuM sauMdarya mANo trividha dravyAtmavicAraH mohanuM Adhipatya jAya zabdanayanuM svarUpa pachI ja adhyAtma AtmakendritayogAderadhyAtmarUpatA AnandadhanamataprakAzanam zabdanayanA darpaNamAM adhyAtma zuddha nizcayanayanA be prakAra samabhirUDhanayanuM lakSaNa rUDhAdhyAtmavicAraH asaGgAnuSThAnAtmanAdhyAtmAbhyupagamaH zabdanA cAra prakAra samabhirUDhanayathI adhyAtmanuM darzana adhyAtmano rUDha artha jJAnakriyArUpamadhyAtmam nayavyAkhyA dravyAnuyoga-caraNakaraNAnuyoganI evaMbhUtanayanI apekSAe adhyAtma 11 dRSTimAM adhyAtma evambhUtanayAbhiprAyAviSkAraH dravyArthika-paryAyArthikanayamata vimarzaH / / 4 V 8 9 w - ja je 23 12 24 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 \ 27 sAmyayogapradhAnanayathI adhyAtmanI AgamavAdanA viSayamAM paNa oLakhANa 24 yuktino praveza nizcaya vyavahArathI adhyAtma 24 AgamavAda hetuvAdavyavasthopadarzanam parabrahmasvabhAvo'dhyAtmam ra6 yogAbhyAsane apanAvo sahajakuvikalpavilayasyAvazyakatA radda tattvanirNayArthamadhyAtmamupAyaH adhyAtmanA adhikArIne oLakhIe 26 hastasparza tulya zAstrajJAna be prakAranA kuvikalpa choDo 26 hrastaHsamaM rAtrajJAnam nAnAvidhasyAdvAdasvarUpadyotanam 27 dharmasya sUkSmabuddhigamyatvam hetu-svarUpa anubaMdha zuddhi samakitIne paripUrNa arthabodha naizcayika vyAvahArikAdhyAtmasvarUpasphoraNam 28 bhautadhAtakodAharaNam adhyAtma-adhyAtmabIja moTA doSane apanAvI nAno adhyAtmaabhyAsa- adhyAtmaAbhAsa doSa choDavo te nukazAnakArI adhyAtmalAbhakAlavimarzaH jinAjJAsmaraNapUrvakaprarvatanasya trividhapakSapAtaparityAgaH kalyANAvahatvam mAdhyasya svIkArIe 30 AjJApAlane doSasampattAvapyArAdhakatA parakIyasadvacanasya svasamayAnanyatvam 31 zAstrazabdano artha ane phalitArtha kadAgrahano tyAga karIe 31 mRSAvAdahetUpadarzanam jJAnagarbhita vairAgyane anubhavIe 31 vItarAga ekAMte vizvasanIya kutarkanidarzanam kAraNapaJcakAdAgamAnavagamaH paJcavidhajAtisvarUpAvedanam 33 zAstrapuraskAre vItarAgapuraskAraH jAtisvarUpa paricaya 33 zAstrabhakti = muktidUtI kyuktithI Agama abAdhya muni pariNAmAnapakarSahetuvidyotanam yAdRcchikodAharaNasaulabhyam jinavacana hRdayastha karo atIndriya viSayamAM tarka pAMgaLo che. 34 sArvatrivIta 'piyaranam yogijJAnasyA'napalapanIyatA samApattinuM saMvedana sampUrNa dRSTilakSaNam yogijananIdarzanam Agama ane yuktinuM saMtulana jALavo 36 dhruva padane pAmIe AgamavAdaviSayasyApi hetuvAdaviSayatvam 37 samApatteH dhruvapadatvam Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa prazAMtavAhitAne pArakhIe trividhasaMvRtividyotanam visabhAgasaMtatikSayane apanAvIe zuddhAtmasvabhAvopalabdhikAlaprakAzanam caturvidhacakSurnirUpaNam cakSudhArInA cAra prakAra zAstra eTale sAdhunI AMkha prAdhAnyena vaidhakArye carmanetrAnupayogaH suvarNanI jema zAstra parIkSA pramANopapannazAstropAdeyatA zAstranI kaSaparIkSA kaSaparIkSAnirUpaNam kaSA'zuddhazAstradarzanam zAstranI cheH parIkSA chedazuddhazAstropadarzanam utsargApavAdavicAraH utsarga-apavAdanI maryAdA paradarzanA'sadvacananirUpaNam viSayamArgadarzikA 51 52 57 58 kaSaazuddha zAstrane jANIe 58 sthUlAhiMsA - dhyAnAdeH prAdhAnyenAnupAdeyatA 59 chedaparIkSAmImAMsA 60 yajJAdiSu bhAvadoSA'pracyavaH jinAyatanAdisaMlagnahiMsAvicAraH hiMsAmAM bhAvasApekSa doSano vicAra para 53 54 54 54 55 55 56 56 50 61 62 52 63 chedazAstramAM niSphaLa zAstrano paricaya 6 3 chedaparIkSAmImAMsA 64 vedavihita hiMsA paNa pApajanaka che. 64 dAhodAharaNopadarzanam 65 66 67 17 yajJAdau manaH zuddhayasambhavaH spenayAga ane agnihotra sadoSa vedavAkyasaGkocAsyogaH brahmayajJanuM svarUpa zaGkarAcAryadigvijayasaMvAdaH karmavidhi veThAntavidhinuM aMga nathI vedAntavidhizeSatvavicAraH hiMsAbahulatvAtkarmavidhestyAjyatA dharmasya sUkSmabuddhigamyatvam parAgamA'prAmANyabIjadyotanam niravadya anuSThAna cittazodhaka niravadyayajJopadarzanam zAstranI tApaparIkSA dharmabindusaMvAdaH tApA'zuddhau kaSacchedazuddhairakiJcitkaratA syAdvAdanI siddhi saGgrahanayadvaividhyam somila prazna-pratyuttara vicAra AtmapradezacayApacayavicAraH AMzikaprAmANyavicAraH naya saMpUrNatayA pramANa nathI naya aMzataH pramANa 25 68 18 69 fe anekAntavirodhe satyekAntabhaGgaH nayavAda saMzayavAda nathI avirodhe sati samuccayaH 70 77 78 78 79 sunayasya svAvivakSitapadArthA'pratikSepitvam 80 anekAMtanA avirodhI ekAMtane oLakhIe 70 71 72 73 74 74 75 75 76 77 ; 80 81 81 81 82 82 83 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ o deg 101 101 102 10 2 @ viSayamArgadarzikA phag nayasamuccaya = pramANa, dharmasamuccaya = anekAntavAdamAM AtmAzraya vagerenuM anekAMta nirAkaraNa durnayo ApaghAtapremI che. 83 tattvavaizAradI zAstradIpikAdiSu anekAntavirodhe satyekAntabhaGgaH 84 syAdvAdasvIkAraH apekSA bhedathI avirUddhatA 84 ekatra bheThAbheda- anya syAdvAdasiddhiH darzanakArone saMmata zAGkarabhASyapAkaraNam vastusvarUpamanekAntaH nityatva-anityatva paraspara avirUddha 86 trayAtmakatattvavicAraH syAdvAdasiddhiH sarvata utpati-vinAza-dhruvatA sattva-asatva ekatra avirodhI prakRtitattvasvarUpavimarza zAGkarabhASyapAkaraNam syAdvAdamAM sAMkhyanI saMmati syAdvAde saMzayAnavakAzaH ekaanekaakaarjnyaanaanggiikaare'nekaaavyApyavRtti dharma-samAvezavicAra 89 ntA'GgIkAraH ekatra vyApyavRttinAnAviruddhadharmasamAve- syAdvAdamAM bauddhanI saMmati zasamarthanam anekAkArakaikacitrarUpasvIkAre avacchedakabhedena vastusvarUpanirNayaH syAdvAdasvIkAraH vastusvarUpavaividhye'pi niyatavyavahAraH ekatra nityAnityatva nayabhedathI vibhinna nirNaya chatAM gautamabuddhane mAnya vyavahAra nirAbAdha 92 sApekSavAdamAM taiyAyika ne mAyA' ti vAvivAra: 93 -vaizeSikanI saMmati sunayavicArAvasAne vastusvarUpanirNayaH ____ 94 mitimAtRpratyakSasya meyaaNshe'prtyanekAntamAM paNa anekAnta kSatAvicAraH anekAntavyavasthAprakaraNasaMvAdaH prabhAkara mizranI syAdvAdamAM bhAskarAcAryanA pralApanuM nirAkaraNa 95 svIkRti loka vyavahArathI bhedabhedanI siddhi 95 ___jAti vyaktyAtmakavastuvicAraH syAdvAde bhedAnuviddhAbhedasamarthanam . 96 / syAdvAdamAM kumArika bhaTTa ane anekAntavAdamAM AtmAzraya vagere murAri mizranI saMmati doSono AkSepa 96 paradarzane'pi vastunaH sAmAnya bhedAbhedasya jAtyantararUpatA 97 vizeSAtmakatvaM 103 94 104 2 105 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 adhyAtmopaniSatpakaraNa 88 viSayamArgadarzikA 99 syAdvAdamAM vedAntInI saMmati 106 asaMbhavita 117. zrInivAsa AcArya vagerenI bauddhanaye nAzahetorabhAvaH 118 syAdvAdamAM saMmati 106 gautama buddhamAM hiMsakatAnI Apatti 118 syAdvAdasya sarvadarzanavyApakatvam sugatasyAhiMsopadezakatvA'saGgatiH 119 upaniSad vedomAM syAdvAdanuM bauddhamate saMleza bhedaka na bane 119 pratibiMba 107 laGkAvatArasUtrabhaGgaprasaGgaH upaniSatsu syAdvAdapratibimbam / 108 Anantarya bhedaka na bane 120 AtmA ane karma vAstavika che 108 saugatanaye nityatvasiddhiH 121 syAdvAdasya sArvapArSadatvam anekAntavAdathI mAdhyayyanI jagata mithyA nathI 109 upalabdhi 1 21 upaniSadomAM sAkSAt syAdvAdano samatAyA dvaividhyam 122 svIkAra 109 syAdvAdIne sarva naya samAna 122 dvaitAdvaitasyAdvAdaH anekAntavAde dvitIyasamatAGgIkAraH 123 cArvakapadavyutpatti 111 durnayo kAlpanika 1 2 3 nAstikanI upekSA 111 abhiniviSTanayakhaNDanasya zAstrArthatA 124 utsargathI syAdvAda pramANa, aSTavidhamAdhyasthyopadarzanam 125 apavAdathI naya pramANa 111 durnayanA khaMDana-maMDanamAM munine autsargikApavAdikaprAmANyavicAraH 112 madhyasthatA 125 azuddhavartmanaH zuddhavartmaprApakatvam hetu-svarUpa-anubaMdhathI madhyasthatA 125 svarUpathI tApa azuddha zAstra khaNDanAkhaNDanayoH syAdvAdino ekAMta nityavAdamAM hiMsA vagere mAdhyasthyam asaMbhavita 113 kadAgrahI upara syAdvAdIne karUNA 126 sAGkhyasammata hiMsAvicAraH 114 sujJAnAmajJapralApe karUNAsphuraNam 127 naiyAyikamAnya hiMsAnI mImAMsA 115 zrutajJAnane oLakhIe 1 27. arthasamAjasiddhasya kAryatAnavacchedakatvAt 115 zrutajJAne'bhinivezaviraha 128 naiyAyikanaye pArivAjyanaiSphalyaprasaGgaH 116 mahAvAkyArthavicAraH 129 baMdha-mokSa samAnAdhikaraNa hoya 116 cintAjJAnanuM ciMtana 129 aSTAvakragItAdisaMvAdaH trividhaviSayavimarzaH ekAMta anityapakSamAM hiMsA bhAvanAjJAnane pariNamAvIe 1 30 113 126 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 131 bhAvanAdRSTameva tattvatojJAtam SoDazakagranthavirodhaparihAraH 132 133 zrutajJAnamAM Agraha che. chatAM nathI, 132 sadvacanA'ruciH dRSTivAdArucijananI cintAjJAnamAM Agraha chUTI jAya che 133 bhAvanAjJAninaH sarvatra hitapravRttiH 134 cArisaMjIvanI nyAya 134 ahiMsAvicAraH 135 cArisaJjIvanInyAyopanayarahasyadyotanam 136 bhAvanAjJAnAnusArinyAyopadarzanam 137 paramamAdhyasthyavicAraH 138 138 sarvadarzana tulyatA devAdigocaramAdhyasthyavicAraH 139 140 141 anya darzanomAM mokSalakSitAnuM darzana 141 samyagdarzanasya sadaGgIkArAnuguNatvam 142 syAdvAdinAM zabdamAtrAgrahAnaucityam nAnAdarzaneSu mokSoddezapradarzanam viSayamArgadarzikA paramadarzananA sat aMzane svIkAravAmAM samyagdarzana niraticAra 142 143 144 vedavacanaprAmANyavicAraH anyonyAzrayApAkaraNam zuSkavAda - vivAda choDo, dharmavAda apanAvo saMsAradvaividhyam zAstra paNa kyAreka saMsAra bane mAdhyasthyopetazAstravacanaM prabhA madhyasthatA vinA karoDo zAstra nakAmA tattvopalabdhau vAdAnupayogitA vAda-prativAda binajarUrI mugdhacchAtrodAharaNam jinazAsanano sAra-upazama viveka - saMvara cilAtiputra nidarzanam avyaktasamAdhivicAraH avyaktasamAdhi paNa vyaktasamAdhi tulya anekAntarUceH samAdhijanakatA dhIratAdiguNarucisatve yazolAbhaH anekAntanI sAmAnya ke vizeSarUci AvakArya prathamAdhikAropasaMhAraH 144 145 145 146 149 147 147 148 148 149 150 150 151 152 152 153 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ II zrIvItarAya nama: || che huM namaH | nyAyavizArada-nyAyAcArya-mahAmahopAdhyAyazrIyazovijayagaNipraNIta II 3dhyAtmoQnipuDuM || adhyAtmopaniSatprakaraNe zAstrayogazudinAmA prathamo'dhikAraH aindravRndanataM natvA, vItarAgaM svayambhuvam / adhyAtmopaniSannAmA, grantho'smAbhirvidhIyate // 1 // 7 adhyAtmavaizAradI (abhinavaTIkA) 77 prApte trayodaze varSe, natvA zaGgezvarAdhipam / viracyate mayA'dhyAtmavaizAradI guNapradA // 1 // - aindravRndanataM = indrasambandhisamUhanamaskRtaM svayambhuvaM = svato labdhAtmalAbhaM vItarAgaM = dhvastarAga-dveSa-mohAdidoSaM natvA = namaskAryAvadhika-svApakarSabodhAnukUla-zironamana-karayojanAdivyApAraM. kRtvA <- ityanena pradhAnabhAvamaGgalamabhihitaM vighnopazAntaye, ziSTAcAraparipAlanaM ca kRtaM svaziSTatvarakSAyai / adhyAtmaprakAza (gujarAtI vivaraNa) | sarasvatI mAtA kRpA karo, gho sadabuddhi gurumahArAja, adhyAtmaupaniSad kero, bhAvAnuvAda racuM Aja. zlokArca: IndrasaMbaMdhI samUhathI namaskAra karAyela ane svayaMbhU evA vItarAgane namaskAra karIne, adhyAtma upaniSad nAmano graMtha amArA vaDe (mahopAdhyAya yazovijayajI gaNivara vaDe) racAya che. 'adhyAtmavaizAradI' TIkAnA maMgala zlokano artha-dIkSAnuM teramuM varSa prApta thatAM zrIzaMkhezvara pArzvanAtha bhagavAnane namaskAra karIne mArA vaDe (muni yazovijaya vaDa) adhyAtmorponiSadu graMtha upara adhyAtmavaizAradI TIkA racAya che ke je guNone prakRSTarUpe ApanArI che. ts graMtha maMgala sate TIpArtha :- IndrasaMbaMdhI samUhathI namaskAra karAyela ane jemaNe svayaM svaastitvane meLavela che tema ja jemaNe rAga-dveSa-moha vagere doSono nAza karela che tevA vItarAga prastutamAM namaskArya che. temanI apekSAe potAnAmAM apakarSa rahelo che, evuM jaNAve tevI mastakanamana, hAtha joDavA vagere svarUpa pravRtti karIne arthAta namaskAra karIne prastuta graMthano AraMbha graMthakArane ISTa che. vItarAgane namaskAra karavA dvArA vidanonI zAMti mATe pradhAna evuM bhAva maMgala graMthakAre karyuM. ziTa purUSa zubha kAryanA AraMbhamAM maMgala karavA pUrvaka ja pravRtti kare che. tethI graMthakArazrIe potAnA ziSTatvanI rakSA mATe ziSTAcAranuM pAlana karavA maMgala karyuM che. "rUdravRnata' Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atizayacatuSkavicAraH adhyAtmopaniSadghakaraNa svaziSyAdihitazikSAyai granthAdhyayane'nuSaGgataH ziSyAdInAM maGgalasampattaye ca maGgalaM granthanibaddham / kAmitapUraNasurataru-sveSTa-siddha-vAgdevatAmantrasmaraNAdikRte 'aindre' tyuktam / anena ca vAgdevatAM prati svakRtajJatAdikamAviSkRtam / aindravRndanatamityanena bhagavata: pUjAtizayaH prakaTitaH, vItarAgamityanenA'pAyApagamAtizayo dyotitaH, svayambhuvamityanena ca jJAnAtizayaH prakAzitaH / pareSAM paraprabuddhatve'pi bhagavataH svayaMsambuddhatvena jJAnAtizayabhAjanatvAt caramabhave tIrthaGkarAdirUpeNa svato bhavanaM saGgatameva / tatazca tIrthaGkarasya pArthivadeharUpeNa audArikazarIrAtmanA vA parato bhavane'pi na kSatiH / vacanAtizayazca 'tadgrahaNe tatsajAtIyo'pi gRhyate' iti nyAyena gamyaH / kecittu > 'svayaMmuvaM' tyanena vazvanAtirAya: pratita: - kRti vyAvakSate / 'vItarAgami' ti padaM dvirAvartya kramazaH vivakSAbhedena vizeSaNatA - vizeSyatAkrAntamavagantavyam / namaskAryaH kIdRgityAkAGkSAyAM tadvizeSaNatApratipAdakam, namaskAryaH kaH ? ityAkAGkSAyAM ca tadvizeSyatAdyotakam / tatazca na nirAkAGkSazAbdabodhAnupapattiH / na ca ' mahAvIramiti padamevA'dhyAhAryaM vizeSyarUpeNeti naikatra kahevAne badale 'kendravRttvanataM'' A rIte prastuta graMthanI zarUAta karavAnuM prayojana e che ke manovAMchitapUraNa surataru ane potAne iSTa tema ja siddha thayela evA sArasvata maMtranuM graMthakArazrIne smaraNa vagere karavuM che. AnA dvArA sarasvatI mAtA pratye potAnI kRtajJatA vagere mahopAdhyAyajI mahArAje vyakta karI che. sArasvata maMtranuM pradhAna bIja ''' che. 2 bhagavAnanA cAra atizaya prathama pada dvArA bhagavAnano pUjAatizaya vyakta karelo che. vItarAga pada dvArA bhagavAnano apAyaapagama atizaya pragaTa karyo che. svayaMbhU zabdathI bhagavAnano jJAnaatizaya prakAzita thayelo che. svayaMbhU zabdano artha che svayaM thavuM. bIjA badhA jIvo guruupadeza vagere dvArA bodha pAme che. paraMtu bhagavAna svayaMsaMbuddha hoya che. tethI teo jJAnAtizayanuM bhAjana hoya che. mATe carama bhavanI aMdara tIrthaMkara vagere svarUpe svayaM ja thavuM teone mATe saMgata che. tethI pArthiva deharUpe ke audArika zarIrarUpe tIrthaMkaranuM astitva bIjAthI (mAtA, pitA, audArika zarIranAma karma vagere thakI) Ave to paNa tIrthaMkaranuM svayaMbhUpaNuM haNAtuM nathI. pUjAatizaya vagereno sajAtIya hovAthI vacanAtizayanuM paNa ahIM grahaNa karI levuM. te mATe 'tagrahaNe tasajAtIyo'pa gRhyate.' Avo nyAya pracalita che. (dA.ta. 'daherAsaranI saMbhALa karavI' A vAkyamAM daherAsarane sajAtIya evI jinapratimA, tIrtho vagerenI saMbhALa paNa AvI jAya.) koIka vidvAno evuM kahe che ke svayaMbhU zabdathI vacanAtizaya sUcita thAya che. ''vItarAgaM'' evuM pada AvRtti karIne be vAra grahaNa karavuM. tathA kramazaH alaga alaga vivakSAthI te pada vizeSaNapratipAdaka ane vizeSyapratipAdaka che. 'namaskArya kevA che ?' AvI AkAMkSA upasthita thAya tyAre te vizeSaNanuM pratipAdaka che 'namaskArya koNa che ?' evI jijJAsAnA uttara rUpe te vizeSyanuM pratipAdaka che. tethI --> 'vItarAga evuM pada to mAtra vizeSaNavAcaka ja che, to namaskArano vizeSyAtmaka viSaya koNa che ?'' AvI AkAMkSA zAMta na thavAnA kAraNe nirAkAMkSa zAbdabodha ghaTI nahIM zake. - AvI zaMkAnuM paNa samAdhAna thaI jAya che, kema ke ahIM vItarAga padanuM be vAra uccAraNa karavAnuM che. eka vItarAgapada vizeSaNavAcaka samajavAnuM ane bIjuM vItarAgapada vizeSyabodhaka samajavAnuM. tethI koI asaMgati nahi Ave. prastutamAM vizeSyarUpe 'mahAvIra' AvA koIka padano adhyAhAra karavo ja yogya che, kAraNa ke zaMkA : Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatkakaraNa 1/1 * vyaktyapekSayA padasya balAdhikatA vizeSaNatA-vizeSyatobhayasamAvezakRte'vacchedakabhedayAzceti zaGkanIyam, prAtisvikavItarAgavyaktyapekSayA''rhantyapratipAdakasya vItarAgapadasya noAgamataH sarvabhAvavItarAgAnugatasya balAdhikatvAt zAzvatikatvena abhyarhitatvAt, traikAlikasarvavyaktisaGgrAhakatvAcca; dharmApekSayA dharmasthAnakasyeva, guNApekSayA guNasthAnakasyeva vA / etena pApApekSayA pApasthAnakasya balAdhikatvamAviSkRtam / 'adhyAtmopaniSannAmA grantho'smAbhiH vidhIyate' ityanena svapratijJA''veditA / sA ca vivakSitaviSa - yabodhA'rthinAmabhimataviSayazravaNaM pratyavadhAnaphalikA / adhyeturanavadhAne etadgranthoktapadArthAdyanavagamena zrotuzca sAkSAt prayojanatvenAbhimatAyA adhyAtmopaniSado lAbho na syAt / vicakSaNasyApi zrotuH padArthAdyavabodhe cittasthairyasyAvazyakatA etadgranthopadarzitAdhyAtma-zAstrayogazuddhayAdipadArthapariNamane ca cittazuddherAvazyakateti dhyeyam | tevuM karavAthI vItarAga evA eka zabdane vizeSANavAcaka ane vizeSyavAcaka mAnavA mATe vivakSAbhedanI (avacchedakabhedanI) kalpanA karavAnI jarUra rahetI nathI. phaka vyakita karatAM pada mahAna ka samAghAna :- AvI dalIla vAhiyAta che, kAraNa ke mahAvIra ke RSabhadeva vagere zabda vyakitanA pratipAdaka che. jyAre vItarAga zabda prastutamAM arihaMta padanuM pratipAdaka che ke jeno artha AgamanI apekSAe sarve bhAva arihaMtomAM anugata che. prAtisvika arihaMta vyaktinI apekSAe vItarAga pada = arihaMta pada baLavAna che, tema ja zAzvata hovAthI vadhAre pUjya che, tathA traNe ya kALanA sarva arihaMta vyaktionuM saMgrAhaka che. (ahIM padano artha zabda na karavo paraMtu hodo karavo.) vaiyakitaka dharmanI apetAe dharmasthAnaka baLavAna che. vivakSita guNanI apekSAe guNasthAnaka baLavAna che. arihaMta vyakti zAzvata nathI paraMtu arihaMta pada zAzvata che. dhama zAzvata nathI paraMtu dharmasthAna zAzvata che. (paMca parameSThInA dareka pado zAzvata che paNa te pada para ArUDha thanAra eka niyata vyakti tyAM traNeya kALamAM hAjara hotI nathI. mATe ja siddhacakra yaMtranI pUjA karyA pachI paNa tIrthakaranI pUjA thaI zake, kAraNa ke siddhacakramAM sAdhu tarIke koI vyakitanI pUjA nathI. paraMtu sAdhu padanI pUjA che. mATe mahAvIra vagere vyakti karatAM arihaMta vagere pada mahAna che-evuM siddha thAya che. tethI mahAvIra vagerene vyaktigata namaskAra karavA karatAM vItarAga padane = arihaMta padane = AIjyane namaskAra karavo graMthakArane ITa hoya tevuM lAge che.) AnAthI sUcita thAya che ke pApanI apekSAe pApasthAnaka baLavAna che. samakitInA jIvanamAM pravRttirUpe pApa hoya paNa pApAnaka na hoya. pApasthAnaka eTale jenAthI navA navA bInajarUrI pApo karavAnuM mana thAya, je thatAM evA pApomAM AnaMda-rUci lAve, bhUtakALamAM thayelA pAponI prazaMsA karAve, pApanA anubaMdha paDAve. TUMkamAM, pApa eTale kAMTo ane pApasthAnaka eTale bAvaLiyAnuM jhADa. phae adhyAtma mATe sthiratA ane zuddhi banne Avazyaka 88 adhyAtmopaniSad nAmano graMtha amArA vaDe racAya che' AvuM kahevA dvArA graMthakAre potAnI pratijJA jaNAvela che. pratijJAnuM phaLa che vivekSita viSayanA bodhanA arthI evA zrotAone vivakSita viSayanA zravANa pratye ekAgra citta karavA. bhaNanAra jo sAvadhAna na hoya to prastuta graMthamAM jaNAvela padArthano bodha na thavAthI zrotAne sAkSAta prayojana rUpe abhimata evA adhyAtmopaniSadano lAbha na thAya. hoMziyAra evA paNa zrotAne padArtha, vAyArtha, mahAvAyArtha ane aidaMpardhArthanI jANakArI mATe cittanI sthiratA jarUrI che. prastuta graMthamAM darzAvela Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upaniSatpadArthavicAraH adhyAtmopaniSatprakaraNa AtmanirUti adhyAtmam, sakSamIvimavatvartheyImAva: (pALi.2/1/6-siddhahema.2/2/31) | upaniSatpadasya yogArtha evaM upa samIpaM brahmaNaH niSIdanti anayeti upaniSad / yadvA upa = gurUNAM samIpaM niSadya eva yA'dhIyate yathArtharUpeNopalabhyate sA upaniSad | rUDhyarthastu gUDhA'ntimarahasyabhUtaM zAstranavanIta = upaniSad / yathovAM gamahoro - dharme rahasyupaniSat yAt -( ) | sarve: dhAtorniMgarnngtyvsaadnaarthsyopnipuurvsy kvippratyayAntasya rUpamidamupaniSaditi / upaniSacchabdena ca vyAcikhyAsitagranthapratipAdyavedyavastuviSayA vidyocyate / 'kena punararthayogenopaniSacchabdena vidyocyate' iti ? ucyate- ye mumukSavo dRSTAnuzravikaviSayavitRSNAH santaH upaniSacchabdavAcyAM vidyAM upaniSadya upagamya tanniSThatayA nizcayena zIlayanti teSAmavidyAdeH saMsArabIjasya vizaraNAt = hiMsanAt = vinAzanAt ityanenA'rthayogena vidyA upaniSad ityucyate / pUrvAktavizeSaNAn vA mumukSUn paraM brahma gamayati iti ca brahmagamayitRtvena yogena brahmavidyA upaniSat / = = nanu copaniSacchabdenAdhyetAro granthamapyabhilapanti 'upaniSadamadhImahe, upaniSadamadhyApayAma' iti ca / naiSa doSaH / avidyAdi-saMsArahetuvizaraNAdeH sadidhAtvarthasya granthamAtre'sambhavAt vidyAyAJca sambhavAt granthasyApi adhyAtma; zAsrayogazuddhi vagere padArthone potAnAmAM pariNamAvavA mATe cittazuddhinI AvazyakatA che. A vAta dhyAnamAM rAkhavI. upaniSad zabdanI vyutpatti 'JAtmani vRtti gadhyAtmam' Ama sAtamI vibhaktinA arthamAM avyayIbhAva samAsa thayelo che. upaniSad zabdano yogArtha A mujaba che. - upa =vizuddha brahma tattvanI pAse, jenA dvArA zrotA bese pahoMce te upaniSad. arthAt parama brahmanI pAse pahoMcavAnuM sAdhana te upaniSada. eTale ke parabrahma tulya banAve te upaniSada. (prastutamAM adhyAtmanuM upaniSad abhipreta hovAthI AvuM arthaghaTana ahIM kareluM che.) athavA upa = gurunI pAse besIne ja je yathArtha rIte jANI zakAya te upaniSad upaniSad zabdano rUDha artha A mujaba che.- gUDha ane aMtima rahasya svarUpa evuM zAstranavanIta = zAstrono arka = sAra. kAThakopaniSanA bhASyamAM zaMkarAcArya ema jaNAve che ke > '35' ane 'ni' upasarga yukta 'sa ' dhAtune kvit pratyaya lAgavAthI 'upaniSad' zabda banela che. 'sa ' dhAtuno artha vinAza, gati ane avasAdana thAya che. je granthanI vyAkhyA karavAnuM abhimata hoya te granthathI pratipAdya evI vedya vastu saMbaMdhI vidyA e 'upaniSat' zabdano artha che. 'kayA arthanA yogathI upaniSat zabdano artha tathAvidha vidyA thAya che ?' A praznano javAba e che ke A loka ane paralokanI tRSNAthI rahita banelA je mumukSuo upaniSad zabdathI pratipAdya vidyAne pAmIne temAM sthira thaIne nizcayathI tenuM zIlana-parizIlana kare che teonuM avidyAsvarUpa saMsArabIja nAza pAme che. Ama 'upaniSad' zabdamAM rahela 'upa' ane 'ni' upasarnayukta sad dhAtuno yogArtha tathAvidha vidyAmAM rahela hovAthI te vidyA e upaniSad zabda dvArA pratipAdya che. A loka ane paralokanI tRSNAthI mukta banelA mumukSuone parabrahma pamADanAra upaniSad che. Ama parabrahma tattva pamADanAra hovAthI brahmavidyA paNa upaniSad zabdathI pratipAdya che. jo ke bhaNanArAo to upaniSad zabdano artha graMtha paNa kare che. 'ame upaniSat bhaNIe chIe.' 'ame upaniSad bhaNAvIe chIe' Avo zabdaprayoga = vyavahAra thAya che. chatAM koI paNa prakArano doSa pUrvokta vaktavyamAM saMbhavato nathI. AnuM kAraNa e che ke saMsAranA hetubhUta avidyA-mAyA vagere padArthano nAza e upa + ni + sad dhAtuno artha che ane mAtra granthamAM to te asaMbhavita ja che. vighAmAM ja avidyAnAzakatA Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa 1/1 * sambandhAdivimarzaH OM tAdarthyena tacchabdatvopapatteH, 'Ayurve ghRtami' tyAdivat / tasmAd vidyAyAM mukhyayA vRttyopaniSacchabdo vartate granthe tu bhaktyeti vyaktamuktaM zaGkarAcAryeNa kAThakopaniSadbhASye / adhyAtmagocaragUDhacaramarahasyArthaH prakRte abhidheyaH prakRtagranthazca tadabhidhAyaka iti adhyAtmopaniSaditi nAma yathArtham / etAvatA prakRtagranthAdhyAtmopaniSadorabhidheyAbhidhAyakabhAvasambandho vibhAvya-vibhAvakasaMsargo vA vidyotitaH / ayantu tarkAnusAriNaM prati / zraddhAnusAriNaM prati tu guruparvaparamparArUpasaMbandho'vaseyaH / arthI samartho vidvAn adhikArIti sAmarthyagamyam / adhikAriNaH zrotuH sAkSAt prayojanamadhyAtmopaniSadupalabdhiH granthakRtazca ziSyAdyupakAraH, paramparayA tu muktirevobhayoH prayojanam / itthaJcAbhidheya-sambandhAdhikAri-prayojanalakSaNAnubandhacatuSTayapratipAdanamavagantavyam , anubadhnanti = pravartayanti granthArthe zrotRRn iti anubandhA iti vyAkhyAnusAreNa teSAM caturNAmanubandhatvamanAvilamiti vibhAvanIyam / svakartRtvAzayajanyAhaGkArapratikSepAya 'vayaM vidadhAmahe' ityanuktvA 'asmAbhiH vidhIyate' ityuktam / 'Atmani gurau caikavacanaM na prayuJjita' iti vacanAt bahuvacananirdezo'kAri / asmAbhiH = mahopAdhyAyayazovijayagaNivaraiH vikramArkASTAdazazatakakAlInaH / (= upaniSada zabdano artha) saMbhave che. grantha paNa avidyAnA nAza mATe ja hovAthI kArya-kAraNabhAvanA upacArathI granthane paNa upaniSad kahI zakAya. AyuSyanuM kAraNa hovAthI "ghI AyuSya che' Avo vyavahAra thAya che tema A vAta samajavI. TUMkamAM, mukhya vRttithI upaniSad zabda vidyAmAM pravRtta thAya che ane gauNa vRttithI upaniSad zabda granthamAM pravRtta thAya che. <-prastutamAM adhyAtmaviSayaka gupta carama rahasyArtha abhidheya che ane A graMtha teno abhidhAyaka che. mATe adhyAtmopaniSad evuM A graMthanuM nAma yathArtha = arthAnusArI = gAganiSpanna che. AnAthI prastuta graMtha ane tenA viSayabhUta adhyAtmanA nicoDa vacce abhidheya - abhidhAyakabhAva rUpa saMbadha = vAcya-vAcakabhAva saMbaMdha sUcita thAya che. athavA adhyAtmaupaniSad tAvika rIte vibhAvana karavA yogya che ane A grantha temAM sahAyaka-sAdhana hovAthI te banne vacce vibhAvya-vibhAvakabhAva saMbaMdha paNa kahI zakAya. A saMbaMdha tarkanusArI zrotAne anulakSIne samajavo. zraddhAnusArI adhyatA pratye to gurUparva paraMparArUpa saMbaMdha jANavo. prastuta graMthano adhikArI te vyakita che ke je adhyAtmanA rahasyArthano arthI hoya, te meLavavA samartha hoya, tema ja A kakSAnuM jJAna prApta karavA yogya evI vidvattA tenAmAM hoya. AvA adhikArI zrotAnuM sAkSAta prayojana che adhyAtmanA gUDhArthanI upalabdhi = jANakArI ane prApti. tathA ziSya vagere upara upakAra karavo te graMthakAranuM sAkSAt prayojana che. graMthakAra ane zrotA bannenuM paraMparAe prayojana parama padanI prApti = mukti che. A rIte abhidheya, saMbadha, adhikArI ane prayojana svarUpa cAra anubaMdhonuM svarUpa jANavuM. graMthanA arthamAM zrotAne jakaDI rAkhe te anubaMdha kahevAya. A vyAkhyA mujaba abhidheya vagere cAre ya anubaMdha svarUpe siddha thAya che. vItarAganA prabhAvathI graMtha racanA jhaE A graMtha vize potAnA kartavabhAvathI utpanna thanAra ahaMkArane dUra karavA mATe "ame racIe chIe' evo kartari prayoga karavAne badale "amArA vaDe racAya che' evo karmaNi prayoga graMthakArazrIe karela che, je teomAM rahela namratAnuM sUcaka che. adhyAtmanA rahasyArthIne pacAvanAramAM ahaMkAra na hoya te svAbhAvika che. "potAne vize ane gurUne vize ekavacanano prayoga na karavo'. AvA ziSTa vacanane anusarIne graMthakArazrIe potAno bahuvacana garbhita nirdeza karelo che, nahi ke abhimAnathI. karmaNi prayogathI e paNa dhvanita thAya che ke A Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAnugrahasya pradhAnahetutvam adhyAtmopaniSatprakaraNa darzitena karmaprayogenedamapi jJApitaM yaduta prakRtaprakaraNavidhAne prAdhAnyena vItarAgasyaiva hetutvam, namaskAryasya sarvotkRSTazuddhi-puSTi-guNa-zaktisampannasyA'cintyacintAmaNikalpasya vItarAgasya namaskartRyogyatAnusAreNa namaskartari zuddhi-puSTi-guNa-zaktijanakatayA prastutaprakaraNasarjanasampAdanA'sAdhAraNakAraNatvam / na ca zuddhipuSTyAdipradAnaM vItarAge upacaritameva, granthasamAptestu svakSayopazamAdinaiva sambhavAditi vAcyam, bhagavadanugrahasyaiva pradhAnahetutvopagamAt, svakarmakSayopazamAdInAM zeSahetUnAmapradhAnatvAt / sa eva paramezvaro'cintyazaktiyuktatayA paramArthakaraNaikatAnatayA ca mokSamArgapravRtteH paramo heturiti (upa. prastA. 1 - pR. 27) vyaktaM upamitibhavaprapaJcAyAM kathAyAm // 1/1 // adhyAtmapadasya vyutpattyarthamAviSkaroti 'AtmAnamiti / AtmAnamadhikRtya syAd yaH paJcAcAracArimA / zabdayogArthanipuNAstadadhyAtmaM pracakSate ||2|| - suvizuddhasakalaguNArUDhaM paramAtmatulyaM AtmAnaM svajIvaM adhikRtya = uddizya yaH paJcAcAracA - rimA = jJAna-darzana-cAritra - tapo vIryAcArANAM saundaryaM cArupaJcAcAra iti yAvat syAt anuSTha tat adhyAtmaM pracakSate zabdayogArthanipuNAH = zabdasya prakRti-pratyayasambandhalabhye'rthe vicakSaNAH iti saNTaGkaH / jJAnAcArAdayastu siddhAntaprasiddhA eva / yadyapi jJAnAcArAdicatuSTaye utsAhaparatAsvarUpasya vIryA - cArasya tadanusyUtatvameva tathApi tatprAdhAnyadyotanArthaM jJAnAcArAdipArthakyeNa tannirdeza: siddhAnte'bhimata iti nizIthapIThikAcUrNau vyaktameva / cArupadasya imanpratyaye cArimA iti rUpaM 'pRthvAderiman' (7/1/58) iti siddhahemazabdAnuzAsanasUtrAdavaseyam / = graMthanI racanAno badho yaza vItarAgane phALe jAya che. sarvaguNasaMpanna, sarvazaktisaMpanna, sarvazuddhisaMpanna evA vItarAgane namaskAra karavA dvArA potAnI kSamatA mujaba vItarAganA vizuddha guNa, zakti vagere potAnAmAM saMkrAnta thAya che ane tenA prabhAvathI potAnA dvArA A kRtinuM saphaLa nirmANa thaI rahela che. sarva zakti, zuddhi ane puSTinuM Adya udgamasthAna vItarAga paramAtmA ja che. ahIM evI zaMkA thAya ke - vItarAgamAM zuddhi, puSTi vagere ApavAnI zakti aupacArika ja che. graMthasamApti to potAnA kSayopazama dvArA ja saMbhave che -- paraMtu A zaMkA nirAdhAra che. kAraNa ke bhagavAnano anugraha e ja pradhAna hetusvarUpe svIkArAyela che. potAnA karmanA kSayopazama vagere gauNahetu che. te vItarAga paramezvara ja aciMtyazaktiyukta hovAnA kAraNe utkRSTa paramArthanuM saMpAdana karavAmAM pravaNarasika hovAthI mokSamArgamAM pravRttinuM pradhAna kAraNa che. A vAta upamitibhavaprapaMcA graMthanAM prastAvamAM spaSTa rIte jaNAvela che. - A trikAla abAdhita parama satyano svIkAra sahu koIe karavo 04 2hyo asmAbhiH pahuthI vidrumanI 18bhI sahInA khAra sevA nyAyavizAra6 nyAyAcArya mahopAdhyAya zrI yazovijayajI gaNivarazrIno ullekha jANavo. (1/1) adhyAtma zabdanA vyutpatti arthane graMthakArathI bIjA zlokamAM pragaTa kare che - zlokArtha :- AtmAne uddezIne paMcAcAranuM sauMdarya hoya tene zabdanA yogArthamAM vicakSaNa purUSo adhyAtma kuDe che. adhyAtma zabdano yogArtha TIkArtha : suvizuddha, sarva guNomAM ArUDha evA paramAtmA tulya potAnA AtmAne uddezIne jJAnAcAra, Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa 1/2 ka8 trividhAmohana" & bhAvArthastvevam trividhA hyAtmAnaH bahirAtmA, antarAtmA, paramAtmA ca / tatsvarUpaJca > "viSayakaSAyAvezastattvAzraddhA guNeSu ca dveSaH / AtmA'jJAnazca yadA bAhyAtmA syAttadA vyaktaH / / tattvazraddhA jJAnaM mahAvratAnyapramAdaparatA ca / mohajayazca yadA syAttadAntarAtmA bhaved vyaktaH / / jJAnaM kevalasaMjJaM yoganirodhaH samagrakarmahatiH / siddhinivAsazca yadA paramAtmA syAt tadA vyaktaH // (20/22-2324) <- ityevaM adhyAtmasAre proktam / bahirAtmA prakRte nAdhikRtaH / prAdhAnyena svagata-paramAtmabhAvA''virbhAvaM samuddizya antarAtmano yat cArupaJcAcAraparipAlanaM tadadhyAtmamiti bhAvaH / darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra ane vIryAcAranuM je sauMdarya Ave tene adhyAtma kahevAya. zabdanA prakRti ane pratyayanA saMbaMdhathI je artha maLe tene yogA kahevAya che. tevA arthane jANavAmAM kuzaLa evA vidvAnonA mate adhyAtmanI AvI vyAkhyA che. jJAnAcAra vagere pAMce Agama prasiddha che. jo ke jJAnAcAra AdicAra AcAromAM utsAha umaMga hovo te ja vIryAcAra che. ane te chatrIza avAjora prakAzathI yukta evA jJAna Adi mukhya cAra AcAromAM vAgAyela = vyApIne ja rahelo che. tethI jJAna Adi cAra AcArothI svataMtrarUpe vIryAcAranI pravRtti saMbhavita nathI, chatAM paNa jJAna Adi cAra AcArone cetanavaMtA, prANavaMtA banAvavAnuM kArya vicAra kare che. ullAsa, utsAha, umaLakA vagaranA jJAna Adi AcAro mohanIya ka samartha nathI. mATe jJAna Adi cAra AcAro karatAM vIryAcAranI pradhAnatAne sUcavavA mATe jJAna Adi cAra AcArothI svataMtrarUpe vIryAcArano nirdeza AgamamAM karelo che. A vAta nizItha sUtra pIThikAnI cUrNimAM spaSTa che. cAru zabdane 'mana' pratyaya lAgavAthI "pAramA' evuM rU5 "pRthvAmin' A siddhahema-zabdAnuzAsanasUtrathI jANavuM. lakSya sthAne paramAtmAne goThavo. 8 mAtA AtmAnI traNa avasthA che. bahirAtmA, antarAtmA ane paramAtmA. adhyAtmasAra graMthamAM upAdhyAya yazovijayajI mahArAje bahiraAtmA vagerenuM svarUpa A mujaba jaNAveluM che. (1) viSaya-kaSAyano Aveza, tattvanI zraddhAno abhAva, guNaSa ane AtmAnuM ajJAna jyAre hoya tyAre bahirAtmA vyakata thAya che. (2) tattvazraddhA, jJAna, mahAvrato, apramattatA ane mohano jaya jyAre thAya tyAre aMtarAtmA vyakata thAya che. (3) kevaLajJAna, yoganirodha, sarva karmono nAza ane siddhazilAmAM vAsa jyAre thAya tyAre paramAtmA vyakta thAya. prastutamAM adhyAtmane vize bahirAtmAno adhikAra nathI, tema ja aMtarAtmAne uddezIne pAga adhyAtmanI pravRtti hotI nathI, paraMtu potAnAmAM rahela paramAtmapaNAnA AvirbhAvane ja mukhyatayA lakSyamAM rAkhIne aMtarAtmAnuM je suMdara paMcAcAranuM paripAlana te adhyAtma che. (jo lakSya tarIke potAnI aMtarAtmadazA vyakata thAya evuM rAkhavAmAM Ave to paramAtmadazAne pragaTa karavA mATeno sAdhakano purUSArtha maMda thavAnI saMbhAvanA mahad aMze rahe che. DokTara thavAnA lakSyane choDI, mAtra dazamuM dhoraNa pAsa karavAnuM ja lakSya hoya to DokaTara-sarjana thavAnI zakayatA nahivat rahe che. mATe ja to, "sImaMdhara svAmI pAse AvatA bhavamAM mane dIkSA maLo" AvuM niyANuM karavAno paNa dazAzrutaskaMdhamAM niSedha karyo che. kAraNa ke mAtra dIkSA sudhInuM ja lakSya baMdhAyeluM hoya to kevaLajJAna prApta karavA sudhIno purUSArtha, tevuM niyANuM karanAra, karI zakato nathI. mATe vikAsazIla evI aMtarAtmadazAne Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 adhyAtmavyAkhyA adhyAtmopaniSatprakaraNa jJAnAdiguNa-tatsvAmiSu yathAyathaM vidhi - yatanA-bhakti- bahumAnasampAdanapravaNatve eva paJcAcAracArimA sambhavati, satyAM zaktau vidhyAdyanyataropekSaNe tadasambhava eva / yadapi adhyAtmasAre gatamohAdhikArANAmAtmAnamadhikRtya yA / pravartate kriyA zuddhA tadadhyAtmaM jagurjinA: // (2/2) - ityuktaM tatrApi 'gatamohAdhikArANAM' ityanenA'ntarAtmanirdezo'vagantavya: / gatamohAdhikAratvaJca "kSudro 'lAbharatino ' matsarI" bhayavAn^ `zaThaH / ajJo bhavAbhinandI syAt niSphalArambhasaGgataH / / ' (yo. dR. 76/yo. bi. 87) iti yogadRSTisamuccaya- yogabindupramukhagranthapradarzitAnAM " mUDhA lobhaparA: ' krUrA' *bhIravo'sUyakA: " 6zaThAH / bhavAbhinandinaH santi niSphalArambhakAriNaH // ' (8 / 19) iti ca yogasAraprAbhRte amitgtiproprApta karela sAdhaka saMpUrNa vikasita guNa avasthA svarUpa paramAtmadazAne kendrasthAnamAM rAkhIne suMdara paMcAcAranuM pAlana kare te adhyAtma che.) 8 paMcAcAranuM sauMdarya mANo jJAnahi / jJAnAdi guNo ane tenA svAmIne vize yathAyogya vidhi, yatanA, bhakti ane bahumAnanuM saMpAdana karavAmAM tatparatA hoya to ja paMcAcAranuM sauMdarya hoya. zakti hovA chatAM vidhi vageremAMthI koInI paNa upekSA karavAmAM Ave to paMcAcAranuM sauMdarya na ja jaLavAya. svAdhyAya samaye vaMdana karIne vAcanA levI, akALe na bhaNavuM vagere jJAnAcAranI vidhi che. gurUnA Asanane paga na lAgI jAya, pustaka nIce na paDI jAya vagere jayaNA jANavI. jJAnIno vinaya, vaiyAvacca vagere bhakti jANavI. jJAnI pratye pUjyabhAva, AdarabhAva rAkhavo te bahumAna jANavuM. vidhi vagere cAreya jJAnAcAranI jema darzanAcAra vageremAM paNa sujJa vAcakavarge svayaM vicArI levA. bhaNavAnI mAtra vidhi ane jayaNA jALave, paNa jJAnInI bhakti, prItimAM bedarakAra hoya to jJAnAcAranuM je sauMdarya khIlavuM joIe te na khIle. tethI adhyAtmamAM teTalA aMze truTi Ave. gulAbanA phUlanuM sauMdarya ane kezuDAnA phUlanuM sauMdarya - A be vacce je taphAvata che tevA prakArano taphAvata vidhi vagere cArethI yukta jJAnAcAra vagere ane bhakti, bahumAnathI rahita paraMtu vidhi ane jayaNAthI yukta evA jJAnAcAra vagerenA sauMdarya vacce lAge che. dA.ta. gautamasvAmIe tripadI sAMbhaLatI vakhate vidhi, jayaNAnuM jevuM pAlana karela tevuM vidhi, jayaNAnuM pAlana tripadI sAMbhaLatI vakhate sAmAnya jIvo kare to paNa gautama svAmI jevo dvAdazAMgIno kSayopazama sAmAnya jIvane thavo azakya ja che, kema ke gautamasvAmI pAse paramAtmA pratye je AMtarika bahumAna ane bhaktibhAvano uchALo hato te sAmAnya jIvamAM saMbhavita nathI. vidhi ane jayaNA mukhyatayA kAyAnA stare che. jyAre bahumAna ane bhaktibhAva kAyA ane AtmA ubhayanA stare che. tethI AcAranA mukhya bhAvaprANane lAvavAnuM, TakAvavAnuM ane vadhAravAnuM cAlaka paribaLa bhakti ane bahumAna che. ane te ja paribaLa vidhi ane jayaNAne kheMcI lAve che. paraMtu bhakti, bahumAnanA oThA nIce je sAdhaka vidhi, jayaNAnI zakti hovA chatAM tenuM pAlana karato nathI tenA paMcAcAramAM tAttvika sauMdarya nathI AvatuM, te dhyAnamAM rAkhavuM jarUrI che. # mohanuM Adhipatya jAya pachI ja adhyAtma yad0 / adhyAtmasAra graMthamAM zrImad yazovijayajI mahArAjAe adhyAtmanuM lakSaNa batAvatA je kahyuM che ke --> je AtmAo uparathI mohano adhikAra cAlI gayelo che tevA sAdhakonI AtmAne uddezIne je zuddha kriyA pravarte che tene jinezvara bhagavaMto adhyAtma kahe che. <- tyAM paNa 'mohano adhikAra gayelo che' tevuM kahevA dhArA aMtarAtmAno ja adhikArI tarIke ullekha jANavo. yogaSTi-samuccaya, yogabiMdu, adhyAtmasAra Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa 1/2 AnandaghanamataprakAzanam : ktAnAM kSudratA - mUDhatAdInAM bhavAbhinandidoSANAM tyAge vyavahArato'vagantavyam / nizcayatastu bhogaashNsaanIiivastRThThA-nidvAna-cArvatri-vijhyAvatuSTaya-rASTrAtipazcAmirati-hAsyAviSa-mayasasarja-mavAoAvivoSavRndtyaage sati mahAtmanAM gatamohAdhikAratvamavaseyam / zrIAnandaghanamatAnusAreNa - AtmasvarUpasAdhikA kriyA adhyAtmam <- / etatsarvamadhyAtmalakSaNaM sadasattva-bhedAbhedaikAnekatva-sAmAnyavizeSAbhilApyatvAnabhilApyatvAtmakatva-zabdayogArthAdyanupasarjanabhAvena padArthaprakAzako yo vastusvarUpasparzizuddhanizcayanayastanmatAnurodhenA'vagantavyam / harSavardhanopAdhyAyena adhyAtmavinduvRttau - AtmAnamadhikRtya pravartamAna: kartRtva- bhoktRtvAdidharmanirAsapurassaraH kazcana vicAravizeSaH zuddhAtmasvarUpazravaNa-manana-nididhyAsanarUpo'pi lakSaNayA'dhyAtmam <(1/1) ityevaM yaduktaM tadAtmasparzi-zuddhanizcayanayasya nirupaadhikaatmsvruup-tllaabhopaay-cittnairmly-dhrmpvagere graMthomAM jaNAvela che ke --> kSudra, bhautika lAbhano lAlacu, dIna, matsarI (= IrSyALu), nitya bhayabhIta, kapaTI, mUrkha ane niSphaLa (= sAnubaMdha sArA phaLa vinAnI) pravRtti karanAro jIva bhavAbhinaMdI hoya che - tema ja yogasAraprAbhUta graMthamAM digambara AcArya amitagatie jaNAvela che ke --> mUDha, atyaMta lobhI, krUra, bhIrU, asUyA karanAra, kapaTI ane niSphaLa AraMbha karanAra bhavAbhinaMdI hoya che. - bhavAbhinaMdI jIvonAM prastuta kSudratA-mUDhatA vagere doSono nAza thAya tyAre vyavahArathI mohAdhikArano tyAga jANavo. nizcaya nayathI bhoga-AzaMsA, yaza-kIrti vagerenI spRhA, niyANuM, Rddhi-rasa-zAtA gArava, cAra vikathA, zabda Adi pAMca viSayomAM AnaMda, hAsya Adi SaTka, sAta bhaya, ATha mada vagere doSonA samUhano nAza thAya tyAre mohAdhikArano tyAga jANavo. Avo mohAdhikArano tyAga sAdhuone saMbhave che. paramAtmasvarUpa pragaTa karavAnuM lakSya, paMcAcAra sauMdaryano pakSa ane mohanA AdhipatyathI rahita -Ama adhikArImAM A traNano triveNI saMgama thAya tyAre adhyAtma niSpanna thavAthI te sAdhaka tIrthasvarUpa bane che. paramAtmasvarUpane pragaTa karavAnuM lakSya baMdhAyeluM hovAne kAraNe paMcAcAranA zuddha pAlanamAM locAlApasI, golamAla, ghAlamela vagere na saMbhave. AnaMdaghanajI ma.sA. 11 mA zreyAMsanAtha bhagavAnanA stavanamAM khUba mArmika rIte jaNAvela che ke = > nija svarUpa je kiriyA sAthe teha adhyAtama kahIe re, je kiriyA karI cagati sAthe te na adhyAtama kahIe re. -- - * zuddha nizcayanayanA be prakAra adhyAtmanA uparokata sarva lakSaNo vastulakSI zuddha nizcayanayanA matAnusAre jANavA. zrIharSavardhana upAdhyAyajIe adhyAtmabiMdu graMthanI prathama batrIzInI svopajJa TIkAmAM jaNAvyuM che ke - > AtmAne uddezIne kartRtva-bhokatRtva vagere dharmonA parihArapUrvaka pravartamAna koIka viziSTa vicAra ke je zuddha AtmasvarUpanA zravaNa-manana ane nididhyAsanarUpa hoya te paNa adhyAtma che-tevuM zabdanI lakSaNAvRttithI jANavuM <--A vAta AtmalakSI zuddha nizcayanayanA matane anusarIne kahI che te dhyAnamAM rAkhavuM. ghaTa, paTa vagere prameyane vize udAsIna rahIne, AtmAne kendrasthAne rAkhIne, tenA zuddha nirupAdhika vAstavika svarUpane spaSTa rIte jaNAvanAra, tenA pradhAna upAyane darzAvanAra tathA cittanI nirmaLatA, dharmapariNati, AtmAnA suMdara guNo, guNadharmanA anubaMdha vagerenI mukhyatA rAkhIne zAstranA aidaMparyArthanuM vidyotana karanAra naya AtmalakSI zuddha nizcayanaya kahevAya che. pramANaviSayIbhUta ghaTa, paTa vagere prameyonuM sadasatsvarUpa, bhedAbhedasvarUpa, ekAnekasvarUpa, sAmAnya-vizeSAtmakatA, Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUDhAdhyAtmavicAraH adhyAtmopaniSatprakaraNa riNati-sadguNa-tadanubandhAdyanupasarjanabhAvena zAstredamparyArthadyotakasya matamanusRtyoktamiti dhyeyam // 1/2 // 10 adhyAtmazabdasya rUDhyarthamAvedayati - rUDhyartheti / rUDhyarthanipuNAstvAhuzcittaM maitryAdivAsitam / adhyAtmaM nirmalaM bAhyavyavahAropabRMhitam // 3 // rUDhyarthanipuNAH vyutpattirAhitya-prakRtipratyayasambandhaparAGmukhatva-lokaprasiddhatvAdirUparUDhyartha kuzalAH / atra prasaGgAt padaprakArA pradarzyante / tathAhi padaM caturvidham (1) yaugikam, (2) rUDham (3) yogadam, (4) yaunidrce / yatrAvavavArtha va mukhyate tat yaunirja yathA pAvaLAvitam / yatrAvayavshktinairpekssyenn samudAyazaktimAtreNArtho budhyate tat rUDhaM yathA AkhaNDalAdipadam / yatra tu samudAyazaktiviSaye'vayavArthAnvayo'pyasti tat yogarUDhaM yathA paGkajAdipadam / yatrAvayavArtha-rUDhyarthayoH svAtantryeNa bodhastat yaugikarUDhaM, yathA udbhidAdipadam / tatrodbhedanakartA vRkSAdiH budhyate yAgavizeSo'pItyanyatra vistaraH / tuH pUrvoktApekSayA vizeSadyotanArthaH / tamevAha bAhyavyavahAropabRMhitaM saddharmAcAraparipuSTaM maitryAdivAsitaM = maitrI-karuNA-pramoda-mAdhyasthyabhAvanAbhAvitaM nirmalaM cittaM adhyAtmaM AhuH / nAnAzAstrasandarbhagarbhaM maitryaaabhilApyatva-anabhilApyatvasvarUpa, yogArtha vagerenI mukhyatA rAkhIne padArthanI vizada tAttvika chaNAvaTa karanAra naya vastulakSI zuddha nizcayanaya kahevAya che. A vAta vijJa vAcakavarge khyAlamAM rAkhavI. (1/2) adhyAtma zabdanA rUDha arthane graMthakArathI jaNAve che --> zlokArtha :- rUDhi arthamAM nipuNa purUSo kahe che ke bAhya vyavahArathI puSTa thayeluM ane maitrI Adi bhAvanAothI vAsita thayeluM nirmaLa citta e adhyAtma che. (1/3) zabdanA cAra prakAra = = TIkArya :- vyutpattizUnya, zabdanI prakRti (= dhAtu) ane pratyayanA saMbaMdhathI nirapekSa, lokaprasiddha evA rUDha arthamAM nipuNa vidvAno adhyAtmanI je vyAkhyA kare che te have prastuta thAya che. paraMtu te pahelAM prAsaMgika rUpe zabdanA cAra prakArone jANI laIe. (1) yaugika pada :- je zabdano avayavArtha prakRti-pratyayanA saMbaMdhathI labhya artha e ja padArtharUpe jaNAya te yaugika zabda. dA.ta. 'pAcaka' (= rasoIyo) zabda. (2) rUDha pada :- je zabdanI avayavazaktithI nirapekSa thaI arthAt prakRti-pratyayasaMbaMdhathI labhya arthanI upekSA karI samudAyazaktithI ja lokaprasiddhi, zabdakoSa vagere dvArA labhya arthano padArtharUpe bodha thAya te rUDha pada. dA.ta. 'JavaMDa' (= Indra). (3) yogarUDha pada :- je zabdanI samudAyazaktithI upasthita thayela arthamAM avayavArdhano anvaya thAya te yogarUDha pada jANavuM. dA.ta. paMkaja (= kamaLa). (4) yaugikarUDha :- je zabdanA avayavArtha ane rUDha artha bannenuM svataMtra rIte bhAna thAya te yaugikarUDha pada kahevAya. dA.ta. udbhi (yaugika artha vRkSa vagere ane rUDha artha eka prakArano yajJa.) A vAtano vistAra anya granthamAM jANavo. mULa gAthAmAM rahela 'tu' zabda pUrve jaNAvela arthanI apekSAe vizeSa arthane jaNAvavA prayojAyela che. te A rIte. adhyAtmano rUDha artha = saddharmanA AcArathI baLavAna baneluM tathA maitrI, karUNA, pramoda ane mAdhyasthya bhAvanAthI bhAvita thayeluM evuM nirmaLa citta te adhyAtma. - A adhyAtma zabdano rUDha artha thayo. (1) maitrI eTale bIjAnA hitanI Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa 1/4 nayanyAyA disvarUpaJcA'smatkRta-kalyANakandalyabhidhAna- SoDazakaTIkAto'vaseyam / yadapi dharmabindau- vacanAdyadanuSThAnamaviruddhAdyathoditam / maitryAdibhAvasaMyuktaM taddharma iti kIrtyate / / (1/3) <- ityuktam, yacca dharmasaGgrahe zrImAnavijayavAcakena vacanAdaviruddhAd yadanuSThAnaM yathoditam / maitryAdibhAvasaMmizraM taddharma iti kIrtyate ||3|| <- iti gaditaM tadapi rUDhyarthato'dhyAtmalakSaNamevAvagantavyam "?/zA prate nayavyavasthAM yotati >> 'mi'ti| 11 evambhUtanaye jJeyaH, prathamo'rtho'tra kovidaiH / yathAyathaM dvitIyo'rtho, vyavahArarjusUtrayoH // 4 // evambhUtanaye ityatra saptamyarthaH pratipAdyatvaM yathA 'zAstre viSaya : ' ityatra ' zAstrapratipAdyo viSaya' iti zAbdabodhastathA prakRte evambhUtanayapratipAdya 'AtmAnamadhikRtya syAt yaH paJcAcAracArimA' iti dvitIyakArikApUrvArddhapradarzitaH prathamo'rthaH atra = adhyAtmanirUpaNe kovidaiH = prAjJaiH jJeyaH / nayalakSaNaM tu nayarahasye -> prakRtavastvaMzagrAhI taditarAMzA'pratikSepI adhyavasAyavizeSo nayaH -- -(pR.4) sutam| nyajJanArthavirokalyANanI vicAraNA, (2) karUNA eTale duHkhIonA duHkhane dUra karavAnI IcchA. (3) pramoda eTale guNIjano, tenA guNo ane tenA AcArone joIne haiyAmAM utpanna thato harakha. (4) mAdhyasthyabhAvanA eTale asAdhya kakSAnA doSavALA jIvo pratye karUNAsabhara upekSA. maitrI Adi cAra bhAvanAonuM aneka zAstrasaMdarbhothI garbhita nirUpaNa amArA vaDe racAyelI SoDazaka graMthanI kalyANakaMdalI TIkAmAMthI vistArarUcivALA jIvo jANI zake che. dharmabiMdu graMthamAM zrI haribhadrasUrijIe je kahyuM che ke --> avirUddha evA jinavacanane AzrayIne maitrI Adi bhAvathI saMyukta je yathodita anuSThAna thAya te dharma kahevAya che. --tema ja dharmasaMgraha graMthamAM upAdhyAya zrI mAnavijayajI mahArAjAe je kahyuM che ke --> avirUddha evA jinavacanane avalaMbIne, maitrI Adi bhAvothI yukta evuM je yathokta anuSThAna thAya te dharma kahevAya che. <-- A banne vacano paNa rUDha arthathI adhyAtmanA lakSaNane sUcave che-ema jANavuM. (1/3) prastutamAM adhyAtmasaMbaMdhI nayavyavasthAne graMthakArathI pragaTa kare che. zlokArtha :- prathama artha (= bIjI gAthAnA pUrvArdhano artha) evaMbhUta nayanI apekSAe prastuta adhyAtma nirUpaNamAM jANavo. tathA bIjo (=trIjI gAthAno) artha yathAyogya rIte vyavahAranaya ane RjusUtranayanI apekSAe jANavo. (1/4) TIkArya :- saMmUtanaye' padamAM rahela sAtamI vibhaktino artha che pratipAdyatA. jema ke 'zAstra viSaya:' = 'zAstrapratipAdya viSaya' Avo zAbdabodha thAya che. tema prastutamAM evaMbhUtanayathI pratipAdya = nirUpita 'AtmAne uddezIne je suMdara paMcAcAranuM pAlana' A bIjI kArikAmAM batAvelo prathama artha prastuta adhyAtmanirUpaNamAM prAjJa purUSoe jANavo. nayanuM lakSaNa bhayarahasya graMthamAM A mujaba che.- prastuta vastunA eka aMzane grahaNa kare, tathA te aMzathI bhinna aMzono niSedha na kare tevo vizeSa prakArano adhyavasAya naya kahevAya che. evaMbhUtanayanI apekSAe adhyAtma nayarahasya graMthamAM evaMbhUta nayanuM lakSaNa A mujaba che : zabdamAM arthakRta vizeSatA ane arthamAM zabdakRta Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 kaccha vibhUtanayAmiprAthaviSkAra: ka8 adhyAtmopaniSatpakaraNa pAnveSaUTYroDaSyavasAyaviroSa chavamUtaH (narazya-.283) | taTuvataMganuyoDhiArasUtre > vaMnA-3 tyatdubhyN evaMbhUo visesei <- (anu.152) / vizeSAvazyakabhASye'pi - evaM jaha saddattho saMto bhUo tadannahA'bhUo / teNevaMbhUyanao sadatthaparo viseseNaM / / 2251 / / vaMjaNamattheNatthaM ca vaMjaNeNobhayaM visesei / jaha ghaDasaI ceTThAvayA tahA taM pi teNeva // 2252 / / -ityuktam / 'vyaJjanArthayorevambhUta iti' tattvArthabhASyam / - tattvaJca padAnAM vyutpattyarthAnvayaniyatArthabodhakatvAbhyupagantRtvam <- iti nariye (pR.282) vatam | > pvamUtanaH zivArthavane - (22/37) ti siddhiviniye ! tatazca prakRte AtmAnamadhikRtya cArupaJcAcArapAlanaM yadA yatra vartate tadaiva tatraivaivambhUtanayenA'dhyAtmaM vartate, na tu anyadA anyatra vA, adhyAtmazabdavyutpattinimittazUnyatvAt, ghaTAdivat / na cAtItamanAgataM vA tathAvidhapazcAcArapAlanamaGgIkRtyA'dhyAtmavyavahAro'nAvila iti vAcyam, tayorvinaSTAnutpannatayA shshvissaavizeSatA - A bannenI apekSA je adhyavasAyamAM rahelI hoya tevA prakArano adhyavasAya evaMbhUtanaya kahevAya che. anuyogadvAra sUtramAM jaNAvela che ke zabda, artha ane taddaubhayane evaMbhUta naya vizeSita kare che. dA.ta. "ghaTa' zabda te ja che ke je pANI lAvavAnA samaye strInA mastaka para rahelA viziSTa ceSTAvALo (= pANI lAvato) ghaDo jaNAve. A rIte evaMbhUtanaya viziSTa kriyA dvArA zabdane niyaMtrita kare che, temaja viziSTa ceSTAvALA ghaDAne paNa zabda dvArA niyaMtrita kare che, arthAta strInA mastaka upara rahIne pANI lAvato padArtha te ghaTa zabdano ja artha che nahIM ke kuTa, kalaza, kuMbha vagere zabdono. vizeSAvazyakabhASyamAM paNa jaNAvela che ke "zabda dvArA arthamAM je kriyAnuM pratipAdana thatuM hoya te kriyAyukata padArtha ja te zabdano vAstavika artha che, paraMtu padArtha jyAre zabdapratipAdita kriyAthI rahita hoya tyAre te kAlpanika che, mithyA che arthAta te zabdano vArtha nathI. A rIte evaMbhUta naya zabdanA arthamAM kriyAno vizeSa prakAre Agraha rAkhe che. tethI pANI lAvavAne badale gharanA khUNAmAM rahelo ghaDo te ghaDo nathI. A rIte evaMbhUta naya zabdane artha dvArA niyaMtrita kare che ane arthane paNa zabda dvArA niyaMtrita kare che, ghaTa zabdane pANI lAvavAnI kriyA dvArA ane pANI lAvavAnI kriyAne ghaTa zabda dvArA vizeSita kare che.' (vArthabhASyamAM paNa jaNAvela che ke "zabda ane arthane evaMbhUta naya niyaMtrita kare che. arthAta je zabda je padArthamAM potAnA vyutpatti artha svarUpa kriyAno niyama anvaya = vartamAnakAlIna saMbaMdha hoya tene ja jaNAve te zabdane evaMbhUta naya svIkAre che.' siddhivinizcayamAM paNa A ja artha jaNAvela che. tethI prastutanI aMdara AtmAne AzrayIne suMdara paMcAcAranuM pAlana jyAM jyAre hoya tyAre ja ane tyAM ja adhyAtma hoya che, nahIM ke anyatra ke anyadA, kAraNa ke Atmakendrita suMdara paMcAcAranA pAlanarUpa adhyAtma zabdano vyutpatti artha adA ke anyatra nathI, ghaTa vagerenI jema. matalaba ke Atmakendrita suMdara paMcAcAranuM pAlana ghaDAmAM na hovAthI tyAM adhyAtmano svIkAra thaI zakato nathI. tema ja jIvamAM jyAre Atmakendrita suMdara paMcAcAranuM pAlana na hoya tyAre temAM adhyAtmano svIkAra na thaI zake. zaMkA :- ghaDAmAM to kyAreya paNa paMcAcAra pAlana saMbhavita nathI, paraMtu amuka jIvamAM bhUtakAlIna ke bhaviSyakAlIna Atmakendrita suMdara paMcAcAra pAlana saMbhavI zake che. tethI tenI apekSAe tevA jIvomAM adhyAtmano svIkAra karavo vyAjabI che. samAghAna :- A vAta evaMbhUtanayane mAnya nathI. AnuM kAraNa e che ke bhUtakAlIna paMcAcAra pAlana naSTa thayeluM che tathA bhaviSyakAlIna paMcAcAra pAlana to vartamAnamAM ana5nna che. tethI sAMprata kALamAM te banne = atIta Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmapaniSatpakaraNa 1/4 8 naimanasvarupayotanam NatulyatvAt / tathApi taddvAreNa zabdapravartane sarvatra tathAvyavahAraprasaGgAt, vizeSAbhAvAt / kizcAtIta-vaya'ttathAvidhAvikalapazcAcArapAlanA'pekSayA sAmprataM tathAvidhapaJcAcArapAlanaMvikaleSvapi adhyAtmAbhyupagame siddheSvacaramAvartakAlInamuktigAmibhavyeSu cAdhyAtmavyavahAra: sAmprataH syAt, vizeSAbhAvAt / tasmAd yatra kSaNe vyutpattinimittamavikalamasti tasminneva kSaNe so'rthastacchabdavAcyaH / vyutpattinimittakriyA''viSTaM vastu evaM sat, anyathA'vastvevetyetanmatamiti dhyeyam / sAmprataM naigamAdinayenA'dhyAtmaM prastUyate / tatrAdau naigamanayasvarUpamucyate / taduktaM nayarahasye- nigameSu bhavo'dhyavasAyavizeSo naigamaH / tadbhavatvaJca lokaprasiddhArthopagantRtvam / lokaprasiddhizca sAmAnyavizeSAdyubhayopagamena nirvahati <- (pR.74) / nizcayena gamyante prayujyante zabdA yatra sa nigama iti vyutpattyA nigamapadaM lokaM janapadaM vA pratipAdayati / yadvA nigameSu = lokArthasvarUpajIvAdigocarAnekabodheSu bhava: kuzalo vA'yamiti naigamaH / yadvA bahuvidhAbhyupagamaparatvAnnaikamArgaH = naigamaH / sa ca kramavizuddhabhedaH / tathAhi Adyabhedo'sya nirvikalpakamahAsattAkhyakevalasAmAnyavAditvAt sarvAvizuddhaH / gotvAdisAmAnyavizeSavAdI tu dvitIyabhedo vizuddhAvizuddhaH / vizeSavAdI tRtIyabheda: sarvavizuddhaH / prasthakAdyudAharaNAnusAreNA'pi kramavizuddhirbhAvanIyA / taduktaM vizeSAvazyakabhASye - 'NegAiM mANAiM sAmannobhayavisesajANAiM / jaM tehiM miNai to Negamo Nao NegamANo tti // 2186 / / logatthanibohA vA nigamA tesu kusalo bhavo vA'yaM / ane anAgata kriyA) sasalAnA ziMgaDAnI jema asata che. asata (= avidyamAna) kriyAne AzrayIne paNa vartamAnamAM tathAvidha phiyAnya arthamAM te kiyAnA sUcaka zabdano prayoga svIkAravAmAM Ave to sarvatra jaDa, cetana vageremAM adhyAtma zabdano prayoga karavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke kriyA badhAmAM samAna rUpe asara = avidyamAna che. vaLI, asat kriyAnI apekSAe zabdaprayoga svIkAravAmAM Ave to siddha bhagavaMtomAM paNa adhyAtmano vyavahAra thavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke teomAM bhUtakALamAM Atmakendrita saMpUrNa paMcAcAra pAlana hatuM ja. tathA acaramAvartakAlIna bhavya (mokSagAmI) jIvomAM paNa adhyAtmano zabdaprayoga karavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke bhaviSyakALamAM teomAM tevuM paMcAcAra pAlana AvavAnuM ja che. (1) niMdrAdhIna evA vacanAnuSThAnanI kakSAe rahelA yogIo, (2) siddha bhagavaMtomAM ane (3) acaramAvartakAlIna bhavya (mokSamAM janArA) jIvomAM vartamAna kALe paMcAcAra sauMdarya gerahAjara che. tethI traNeyamAM adhyAtmano vyavahAra evaMbhUta nayanA mate na thaI zake. niSkarSa :- jyAM je samaye je zabdanI vyutpattinimittabhUta kiyA saMpUrNa hAjara hoya tyAM ja tyAre ja tenA vAcaka zabdano prayoga thAya ane te artha te zabdano vAcya bane. eTale ke vyutpattinimitta kriyAthI viziSTa vastu ja pAramArthika che bAkI te asata ja che. tethI jyAM je samaye Atmakendrita saMpUrNa paMcAcAra sauMdarya hoya tyAre ja tyAM ja pAramArthika adhyAtma raheluM che. AvuM evaMbhUta nayanuM vaktavya dhyAnamAM rAkhavuM. Bg negama nayano paricaya kag sAM0 | have naigama vagere naya dvArA adhyAtmanI vicAraNA prastuta thAya che. temAM sauprathama naigama nayanuM svarUpa jANAvAya che. naya2hasya graMthamAM graMthakArazrIe jaNAveluM che ke nigamamAM utpanna thayelo evo adhyavasAyavizeSa te naigama. nizcita rIte te te arthomAM zabdano prayoga jyAM thAya tene nigama kahevAya che. AvI nigama zabdanI Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pUrvasevAsvarUpopadarzanam / adhyAtmopaniSaprakaraNa ahavA jaM negagamo'Negapaho Negamo teNaM // 2187|| so kamavisuddhabheo logapasiddhivasao'NugaMtavyo' (2188) / naigamanayamatena gurudevAdipUjanAdirUpapUrvasevAdikamapyadhyAtmam / pUrvasevAsvarUpaJca yogabindau - pUrvasevA tu tantrajJairgurudevAdipUjanam / sadAcArastapo muktyadveSazveha prakIrttitA // 109 / / <- ityuktam / sadAcArastu lokApavAdabhIrutva-dInAbhyuddharaNAdara-kRtajJatA-sudAkSiNyAdirUpa: yogabindapadarzita (126-130) ekonaviMzatividho vijJeyaH / yathA magadhadezaprasiddhakASThaghaTita-dhAnyamAnavizeSalakSaNaprasthakArthaM vanagamana-dArucchedana-takSaNotkiraNa-lekhana-prasthakaparyAyAvirbhAveSu yathottarazuddhA naigamabhedAH pravartante tathA pUrvasevA-zAstralekhanAdiyogabIjopAdAna-sadyogAvaJcakAdIcchAyogecchAdiyama-prItyAdisadanuSThAna-paJcAcArasaundaryAvirbhAveSu yathAyathaM yathottarazuddhAnAM naigamabhedAnAmadhyAtmAbhyupagamo'nAvila eveti vibhAvanIyam / vyAkhyA mujaba loka athavA deza = nigama ema jANavuM. tethI lokaprasiddha arthane svIkAranAra taigama naya jANavo. sAmAnya-vizeSa ubhaya svarUpe arthane svIkAravAthI lokaprasiddhino nirvAha thaI zake che. athavA lokaprasiddha artha svarUpa jIva vagere aneka tattvasaMbaMdhI bodhathI utpanna thanAra che temAM kuzaLa te naigama naya jANavo. athavA padArtha saMbaMdhI aneka prakAranA maMtavyomAM tatpara evo naigama naya jANavo. Avo naigama naya azuddha, mizra ane zuddha ema traNa prakAre jANavo. dA.ta. gAyane uddezIne A zuM che ? evA praznanA javAbamAM "A sata vastu che" evo je zabdaprayoga te azuddha naigama naya jANavo. ane "A pazu che' Avo javAba mitha (vizuddha, avizuddha) nagama naya jANavo. ane "A gIranI, dUdhALI, lAla gAya che' A javAba zuddha (sarva vizuddha) naigama naya kahevAya. vizeSAvazyakabhAganI paMkita dvArA Avo artha phalita thAya che. che negamanayathI adhyAtmano paricaya ( nai. naigama nayanA mate gurUdevAdipUjana vagere svarUpa pUrvasevA vagere paNa adhyAtma che. yogabiMdu graMthamAM pUrvasevAnuM svarUpa A mujaba jaNAvyuM che. gurUdevAdipUjana, sadAcAra, tapa ane mokSano aSa, prastutamAM zAstramarmajJo vaDe pUrvasevA kahevAya che.' sadAcAra to lokaniMdAbhIratA, garIbonA uddhAramAM Adara, kRtajJatA, dAkSiNya vagere 19 prakAre yogabiMdumAM jaNAvela che. - lAkaDAnuM baneluM, magadha dezamAM prasiddha anAja mApavAnuM eka sAdhana prasthaka kahevAya che. te banAvavA lAkaDuM levA mATe koI suthAra jaMgalamAM jato hoya te samaye tene jo pUchavAmAM Ave ke "tame zuM karo cho?' tenA javAbamAM te kahe che ke "prasthaka levA mATe jAuM chuM.' jo ke te prasthAyogya lAkaDuM levA jAya che. chatAM javAba Ape che ke huM prasthaka levA jAuM chuM.' ahIM jaMgalamAM rahela lAkaDuM prasthaka svarUpa nathI, chatAM bhaviSyakAlIna prasthaka paryAyano Aropa karIne te uparokta javAba Ape che. lAkaDAmAM prasthakano upacAra karavo te naigama nayano abhiprAya che. te ja rIte prasthaka banAvavA mATe lAkaDuM kApavuM, cholavuM, lAkaDAmAM vacce khADo pADavo, tene sarakhuM karavuM, bahArano AkAra vyavasthita Apavo, temAM dhAna bharavuM vagere dareka avasthAmAM taigama naya tene prasthaka tarIke svIkAre che. uparokata alaga alaga avasthAmAM prasthaka paryAyano svIkAra karanArA taigama nayanA vizeSa bhedo uttarottara zuddha, zuddhatara, zuddhatama che - ema zAstramAM jaNAvela che. te ja rIte prastutamAM pUrvasevA, zAstralekhana Adi yogabIjanuM grahaNa, sadyagAvaMcaka vagere yoga, IcchAyoga vagere yoga, IcchAyama vagere yama, prIti anuSThAna vagere anuSThAna, paMcAcAra pAlanano AvirbhAva.... A badhI alaga alaga avasthAomAM adhyAtmano svIkAra karanAra naigama nayanA prakAro yathAyogya rIte uttarottara vizaddha che. ane A badhI avasthAomAM adhyAtmano svIkAra naigama naya kare che Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa 1/4 AtmanirIkSaNa - devavandana - japAderadhyAtmarUpatA svaucityAlocanaM naigamanayamAzritya svaucityAlocanAdikamapyadhyAtmamavagantavyam / taduktaM yogabindau samyak tato dharmapravartanam / AtmasamprekSaNaJcaiva tadetadapare jaguH || 389 // - iti / etat adhyAtmam, kuzalAzayatvAt / taduktaM tatraiva sarvamevedamadhyAtmaM, kuzalAzayabhAvataH / aucityAdyatra niyamAllakSaNaM yatpurohitam / / 36 / / - - iti / devavandanAdikamapyadhyAtmameva / taduktaM yogabindau " devAdivandanaM samyak, pratimaLameva 6 / maitryAticintanaAtat, sattvAviSvapare viduH / / 317 / -rUti / 'tat' adhyAtmam, anvarthayogAditi gmyte| taduktaM tatraiva evaM vicitramadhyAtmametadanvarthayogataH / AtmanyadhItisaMvRtterjJeyamadhyAtmacintakaiH ||404|| <-- iti / japo'pyadhyAtmam / taduktaM yogabindau - AdikarmakamAzritya jo hyadhyAtmamucyate / devatAnugrahAGgatvAdato'yamabhidhIyate // 381 // <- iti / itthaM nAnAvidhamadhyAtmaM mArgAnusAryAdikamAzritya sthUlatAprekSaNapravaNena naigamanayena svasamayA'virodhenAGgIkriyate / sAmAnyarUpatayA sarvavastUnAM saMgrahaNaM = saGgrahaH / athavA sAmAnyarUpatayA sarvaM gRhNAtIti saGgrahaH / yadvA sarve'pi sAmAnyabhedAH saGgRhyante'neneti saGgrahaH / saGgrahIta- piNDitArthapratipAdakaM vacanaM saGgrahanaya tema kahevuM, uparokta prasthaka dRSTAMtanAM AdhAre amane yogya jaNAya che. tema ja potAnI bhUmikAne anurUpa aucityanI vicAraNA vagere paNa naigama nayane AzrayI adhyAtma svarUpa jANavA. yogabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke --> (1) yathAvasthita rUpe potAnA mATe zuM karavuM ucita che? tevI vicAraNA, (2) pachI anuSThAna svarUpa dharmamAM pravRtti karavI, (3) ane samyak rIte AtmanirIkSaNa karavuM. A traNa vastune zAstrakAro adhyAtma kahe che. A badhuM ja adhyAtma hovAnuM kAraNa e che ke temAM prazasta adhyavasAya vidyamAna che. kema ke aucityathI vratasaMpannatA ahIM niyamA hoya che. -- tathA devavaMdana vagere paNa adhyAtma ja che. yobiMdumAM jaNAvela che ke --> (1) samyak prakAre potAnA iSTadeva vagerene namaskAra, stavana vagere karavA, (2) pratikramaNa (pApano pastAvo, prAyazcitta vagere) ane (3) jIvo vagere vize maitrI Adi bhAvanAnuM ciMtana karavuM. Ane anyazAstrakAro adhyAtma kahe che. kAraNa ke temAM 'adhyAtma' zabdano prayoga sArthaka che. AtmAne AzrayIne saMgata rIte vartavuM, A adhyAtmamAM vidyamAna che. AvuM adhyAtmaciMtaka purUSoe jANavuM. - japa paNa adhyAtma che. -> AdidhArmika puruSane japa ja adhyAtma kahevAya che. kAraNa ke adhyAtmane anukULa evI devaprasannatAnuM jApa e nimitta che --ema yogabaMdumAM jaNAvela che. Ama sthUlatAne jovAmAM-svIkAravAmAM nipuNa evA naigama naya dvArA mArgAnusArI vagerene AzrayIne, potAnA siddhAntane virodha na Ave te rIte aneka prakAranuM adhyAtma svIkArAya che. prasthaka dRSTAnta ane vasati udAharaNane khyAlamAM rAkhIne naigama nayanA mate adhyAtmanuM svarUpa gurUgamathI samajavA mATe vijJa vAcakavarge khyAla rAkhavo. * saMgraha nayanuM svarUpa = = = 15 sAmA. / sAmAnya rUpe sarva vastuonuM samyak rIte grahaNa karavuM te saMgraha athavA sAmAnyarUpe badhI vastunuM grahaNa thaI jAya te saMgraha. athavA sAmAnyanA dareka aMzano saMgraha kare te saMgraha. saMgraha nayanuM vacana saMgRhIta piMDita arthanuM pratipAdaka hoya che. sAmAnya abhimukha bodha dvArA jJAta artha saMgRhItArtha. vivakSita eka jAtino ullekha karIne pratipAdana karavAne IcchAyela artha piMDitArtha, athavA saMgRhIta = mahAsAmAnya ane piMDita = avAntara sAmAnya. A rIte vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che. tattvArthabhASya mujaba vastuonA sarvAza ane ekadezano saMgraha kare te saMgraha naya, AvuM jaNAvela che. matalaba ke vastunuM sAmAnya svarUpa Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ @ nizcayanugRhItamavivAra: dha adhyAtmopaniSatrakaraNa ityartha / yathoktaM vizeSAvazyakabhASye - 'saMgahaNaM saMgiNhai saMgijhaMte va teNa jaM bheyA / to saMgaho tti saMgahiyapiMDiyatthaM vao jassa // 2203 / / ' <- iti / atra saGgRhItaM = sAmAnyAbhimukhagrahaNagRhItaM piNDitaJca vivakSitaikajAtyuparAgeNa pratipipAdayiSitamityarthaH / saGgrahItaM = mahAsAmAnyaM, piNDitaM tu sAmAnyavizeSa iti vA'rthaH / 'arthAnAM sarvaikadezasaGgrahaNaM = saGgraha' iti (1/35) tattvArthabhASyam / atra sarva = sAmAnya, ikverA viroSa:, to = sAmAncesaroparvara tyartha -(pR. 228) iti vyaktaM nayarahasye / tatazca Atmanyeva bhUyo bhUya: kliSTacittavRttinirodhapUrvamekAgracittavyApArAt sAmyamavalambya yaccArupazcAcArapAlanaM tat adhyAtmamiti bhAvanA-dhyAna-samatAdyanuviddhamadhyAtmasAmAnyamabhyupagacchati saGgrahanayaH / yathA sAdhu-sAdhvI-zrAvaka-zrAvikANAM saGgrahAya 'jainasaGgha' iti prayogaH kriyate tathA bhAvanA-dhyAnasamatAdInAM saGgrahAya 'adhyAtmamiti padaprayogo'nAvilaH / yathA saGgrahanayAbhiprAyeNa 'sarvaM khalu sat' ityabhyupagame'pi janma-vigama-dhrauvyAliGgitatvena kevalaM ghaTamuddizyA'pi 'ayaM san' iti prayogAt kevale ghaTe sattvaM na nivartate tathA'vasthAvizeSe'bhivyaktarUpeNa dhyAnAdiyogavirahe'pi bhAvanAdau sati adhyAtmaM na nivartate, adhyAtmapadaprayogabIjasya Atmoddezyakatvasya sattvAditi / yadvA'punarbandhakAdyayogiguNasthAnaparyavasAnA ane vastunuM AMzika vizeSa svarUpa A banneno saMgraha karavo eTale ke sAmAnya mAtra rUpe zeSa vastuno svIkAra karavo. Azaya e che ke sAmAnya aMzamAM ja vizeSa aMza bhaLI jAya che. to zA mATe vizeSano svataMtra rIte svIkAra karavo ? AvA abhiprAyathI saMgrahanaya sAmAnyamAtrano grAhaka che. Avo abhiprAya nayarahasya graMthanA AdhAre spaSTa thAya che. |saMgraha nayanI dRSTie adhyAtma || uparokata rIte vastunA vizeSa aMzano alaga alaga svIkAra karavAne badale te badhA vizeSa aMzone sAmAnyarUpe bhegA karavAno draSTikoNa apanAvavAnA kAraNe prastutamAM saMgrahanaya adhyAtma, bhAvanA, dhyAna, samatA vRtti saMkSaya vagereno bhinna bhinnarUpe svIkAra karavAnA badale te badhAmAM vaNAyela (= anugata, vyApaka) vastune adhyAtmarUpe svIkAraze. tethI AtmAmAM ja (= AtmAne uddezIne) vAraMvAra phaliTa evI cittavRttionA nirodhapUrvaka ekAgra cittanA vyApArathI samatAne avalaMbIne je suMdara paMcAcAranuM pAlana te adhyAtma. jema sAdhu, sAdhvI, zrAvaka ane zrAvikA A cAreyano saMgraha karavA mATe jaina saMgha zabdano prayoga karavAmAM Ave che. tema bhAvanA, dhyAna, samatA vagereno adhyAtmarUpe saMgraha karavA mATe uparokta rIte adhyAtmanI vyAkhyA saMgraha nayane mAnya che. ahIM eka vAta khyAlamAM rAkhavI ke jemAM saMgrahanayanA mate "badhuM sana che' AvuM svIkAravAmAM Ave che chatAM paNa bhUtalamAM rahelA ghaDAne uddezIne prazna karavAmAM Ave ke "A zuM che ?" to saMgrahanayavAdI kaheze ke "A sat che.' kema ke ekalA ghaDAmAM paNa utpAda-vyaya-dhrauvyayuktatva raheluM che. ane te ja "sa' pada pravRttinuM nimitta che. AthI ekalA ghaDAmAM paNa sattva saMgrahanayamate siddha thAya che. barAbara A ja rIte kevaLa bhAvanA vagere paNa adhyAtmasvarUpa banI zake che. kema ke cittavRttinirodha, dhyAna, samatA vagerenA samUhane adhyAtma kahevAnuM bIja che - te badhAmAM raheluM AtmakendritapaNuM. tethI avasthA vizeSamAM dhyAna (paThana, pAThana samaye), samatA (viSNukumAramAM) vagere aMzono pragaTa rIte abhAva jaNAya to paNa tyAM bhAvanAyogavALA jIvamAM adhyAtmano abhAva che ema na kahevAya. AvuM saMgraha nayanuM maMtavya che. athavA apunardhadhaka avasthAthI mAMDIne ayogI guNasthAnaka sudhInI che te avasthAnI apekSAe zuddha kriyA Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa 1/4 dharmAcArapuSTanirmalacittasyAdhyAtmarUpatA tattadavasthApekSayA zuddhA kriyA'dhyAtmamiti saGgrahanayenAvagantavyam / saGgrahanayAbhiprAyeNaiva adhyAtmasAre - apunarbandhakAdyAvad guNasthAnaM caturdazam / kramazuddhimatI tAvatkriyA'dhyAtmamayI matA // -- (2/ 4) tyuttamiti mAvanIyam| sAmpratamavasara prAptamucyate - vyavahArarjusUtrayoH vyavahAranayarjusUtranayapratipAdyaH yathAyathaM = yathAyogyaM 'bAhyavyavahAropabRMhitaM maitryAdivAsitaM nirmalaM cittaM adhyAtmaM' iti tRtIyakArikokto dvitIyaH artho jJeyaH / saGgrahanayagocarIkRtAnarthAn vidhAya, na tu niSidhya yaH parAmarzavizeSaH tAneva vibhajate sa vyavahAranayaH / yathoktaM sarvArthasiddhau saGgrahanayAkSiptAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM = vyavahAra: - -(o/33)| taduktaM tattvArthazlokavArtike'pi saGgraheNa gRhItAnAmarthAnAM vidhipUrvakaH / vyavahAro vibhAgaH syAd vyavahAro nayaH smRtaH || <- (1 / 35 pR. 271) iti / tattvArthasvopajJabhASye tu 'laukikasama upacAraprAyo vistRtArtho vyavahAra:' ( ta. bhA. 1 / 35) ityuktam |lokvyvhaaraupyiko'dhyvsaayvishesso vyavahAraH -- (pR.125) iti nayarahasye proktam / tatazca bAhyavyavahAropabRMhitaM saddharmavyApAraparipuSTaM nirmalaM cittaM adhyAtmamiti vyavahAranayAbhiprAyaH phalitaH / vyutpattinimittapradhAne evambhUtanaye vizeSaNatvenA'bhimatAyA: adhyAtma che - A pramANe saMgraha nayanA mate jANavuM. saMgraha nayanA abhiprAyathI ja adhyAtmasAra granthamAM prastuta granthakArazrIe jaNAvela che ke - apunarbaMdhakathI mAMDIne 14mA guNasthAnaka sudhI kramika baLavAna zuddhivALI kriyA adhyAtmamaya manAyela che - A vAtanuM vijJa vAcakavarge vibhAvana karavuM. = # vyavahAra nayanI vyAkhyA ka 17 = have avasara saMgatithI prApta (have avazya kahevA yogya) artha kahevAya che --> bAhya vyavahArathI puSTa thayela, maitrI AdithI vAsita nirmaLa citta adhyAtma che. - Ama trIjI kArikAmAM jaNAvela adhyAtma zabdano bIjo artha vyavahAra naya ane RjusUtra nayathI pratipAdya jANavo. zlokanA uttarArdhano A sAmAnya artha jANavo. teno vizeSa vicAravimarza karatAM pUrve vyavahAra nayanI vyAkhyA karavAmAM Ave che. tattvArthasUtranI sarvArthasiddhi TIkA ane tattvArthazlokavArtika mujaba --> saMgrahanaye je arthone potAnA viSaya banAvelA che tenuM vidhAna karIne, nahi ke niSedha karIne, je viziSTa parAmarza te arthono yathAvasthita rIte vibhAga kare che te vyavahAra naya kahevAya che. arthAt saMgraha nayanA viSayane vibhakta karanAra viziSTa adhyavasAya te vyavahAra naya kahevAya che. tattvArthasUtranA bhASyamAM umAsvAti mahArAjAe to ema jaNAvyuM che ke --> laukikaabhiprAya samAna, upacArabahula, vistRta artha viSayaka vyavahAra naya che. bhayarahasya graMtha mujaba je adhyavasAyavizeSa lokonA vyavahAramAM upAyabhUta che te vyavahAranaya che. = * adhyAtma H vyavahAra nayanI dRSTimAM vyavahAra nayanI uparokta bahuvidha vyAkhyAone najara samakSa rAkhatAM -->bAhya vyavahArathI puSTa thayela arthAt saddharma vyApArathI baLavAna banela nirmaLa citta adhyAtma. <-- Avo vyavahAra nayano abhiprAya phalita thAya che. ahIM e paNa khyAlamAM rahe ke pUrvokta evaMbhUta naya vyutpattinimittapradhAna hovAthI tenA mate kriyA e padArthanuM vizeSaNa che. arthAt zabdathI jaNAtI kriyA zabdaprayoga karatI vakhate arthamAM hovI anivArya che. jyAre prastuta vyavahAranaya rUDhi vageremAM sAdhAraNa evA padapravRttinimittane pradhAna kare che. mATe tenA mate kriyA e padArthanuM upalakSaNa che. arthAt zabdathI jaNAtI kriyA zabdaprayoga karatI vakhate padArthamAM hovI anivArya Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 8 saddharmAcArasyAdhyAtmarUpatA adhyAtmopaniSadghakaraNa kriyAyAH rUDhyAdisAdhAraNa- padapravRttinimittapradhAne vyavahAranaye upalakSaNatvAt cittanairmalyameva saddharmavyApAraparicAyitaM adhyAtmamiti bhAvanayAnugRhIta vyavahAranayaH / yadvA nirmalamiti vizeSaNenA'punarbandhakAdyavasthAprApyA zuddhiH pradarzitA / tatazcA'punarbandhakAdikRtasaddharmavyApAraparipuSTaM cittamadhyAtmamiti vyavahAranayamatam / saddharmAcAralakSaNaiva zuddhiriti vyavahAranayAbhyupagamaH / apunarbandhakAdikRtatvAdinA'pi saddharmavyApAraparipuSTe citte'pekSitA zuddhiranAvilaiva vyavahAranaye / tatazcA'punarbandhakAdikRtaH saddharmavyApAra evA'dhyAtmamiti svatantravyavahAranayamatam / etannayamanusRtyaiva yogasAre'pi "mUrto dharma: saddAvAra: savAparokSo nidhi / rRDhuM dhairva savAvAra: savAzvAra: paraM yaza: // '' (6/ 24) dyutam | yattu siddhasenadivAkarasUribhi: dvAtriMzikAprakaraNe - zuddhiH AvArahakSanuM - (27/23) ityuktaM tattu nizcayanayApekSayA bodhyamiti na kAcit kSatiH prakRte samAyAtetyavadheyam / = RjusUtranayastu dravyaM sadapyupasarjanIkRtya kSaNadhvaMsinaH paryAyAneva pradhAnatayA darzayati / taduktaM vAdidevasUribhiH pramANanayatattvAlokasUtre - Rju vartamAnakSaNasthAyi paryAyamAtraM prAdhAnyataH sUtrayannabhiprAyaH RjusUtra: <- (7/25) / anuyogadvArasUtre 'pi - -pacuppannagAhI ujjusuo gayavihI muNeyavvo <-(4) tum | - sUtrapAtavat RnusUtra: -(2/33) kRti tattvArtharAkhavAtiAra: | vartamAnanathI. paraMtu kyAreka (=bhUtakALamAM) kriyA tyAM rahelI hoya to cAle. mATe saddharma vyavahArathI oLakhAyelI cittanI nirmaLatA e ja adhyAtma che. A pramANe bhAvanayathI anugRhIta vyavahAra nayanuM maMtavya che. yadvA nirmao0| vicAra karavAmAM Ave to 'nirmatraM' evuM je cittanuM = AtmAnuM vizeSaNa lagADavAmAM Avela che tenAthI apunarbaMdhaka vagere avasthAthI prApya evI zuddhi AtmAmAM jaNAvelI che. mATe apunabaMdhaka vagerethI thayela saddharma vyApArathI puSTa evuM citta adhyAtma che. kAraNa ke vyavahAra nayanA mate saddharmano AcAra e ja zuddhi che. paraMtu abhavya vagerenA bAhya saddharma AcAra prastutamAM zuddhirUpe abhimata nathI. tethI apunabaMdhaka vagere dvArA karAyela saddharma AcArathI puSTa thayela cittamAM je zuddhi, vyavahAra nayathI apekSita che te zuddhi saddharma vyApAramAM rahela apunabaMdhakAdikartRkatvathI nirAbAdha rIte prApya che. mATe apunarbaMdhaka Adie karelo saddharma vyApAra e ja adhyAtma che. evo kevala (=svataMtra) vyavahAra nayano mata che. A vyavahAra nayane AzrayIne ja yogasAra graMthamAM paNa jaNAvela che ke --> sadAcAra e sAkSAt dharma che, sadAcAra e akSayanidhi che, sadAcAra e dRDha dhairya che, sadAcAra e zreSTha yaza che. -- yattu. / jo ke siddhasenadivAkarasUri mahArAjAe batrIzabatrIzI graMthamAM je jaNAvyuM che ke > AcAranuM lakSaNa zuddhi che. -- te nizcaya nayanI apekSAe jANavuM. tethI 'saddharmAcAra = vyavahAra nayanA nirUpaNamAM koI kSati AvatI nathI. te khyAlamAM rAkhavuM. zuddhi' evA * RjusUtra nayanI dRSTie adhyAtma kara - vidyamAna evA dravyane gauNa karIne kSaNika vartamAnakAlIna evA paryAyane ja pradhAna rUpe batAvanAra abhiprAya te RjusUtra naya che. pramANanayatattvAloka graMthamAM vAdidevasUri mahArAjAe A ja vAta jaNAvI che. 'vartamAnakAlIna vastune grahaNa karanAra nayavAkaya Rju sUtra jANavuM' A pramANe anuyogadvAra sUtramAM jaNAvela che. tattvArtha2AjavArtikamAM akalaMka AcArya ema jaNAve che ke 'hAramAM rahelA motInA dANAmAM parovavAmAM Avato Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSaprakaraNa 1/4 ka8 turvidharmadhyAtman 19 mAtmIyaM pratyekameva ca vastu sat, atItamanAgataM parakIyaJcA'saditi RjusUtranayamatam / taduktaM vizeSAvazyakabhASye 'pacuppannaM saMpayamuppannaM jaM ca jassa patteyaM / taM ruju tadeva tassa tthi u vakkamannaM ti jamasaMtaM // 2223 / / ' iti / tatazca prakRte maitryAdivAsitaM nirmalaM vartamAnakAlInaM AtmIyaM cittakSaNaM = vijJAnakSaNamevA'dhyAtmaM brUte RjusuutrnyH| niruktaM bhAvAdhyAtma vimucyA'paramatItamanAgataM parakIyaM santAnAtmakaM ca bhAvAdhyAtma tathA nAma-sthApanA-dravyAdhyAtmalakSaNaM vastu na sat, arthakriyAhetutvavirahAditi RjusUtranayAbhiprAyaH / RjusUtrAnupAtibhiH bauddhairapi maitryAdinAM brahmavihAratvena svIkRtatvAttadvAsitacittakSaNasvarUpAdhyAtmapratipAdanaM saGgacchata eva RjusUtranaye / taduktaM anuruddhAcAryeNa abhidhammatthasaGgahe -> mettA karuNA muditA, upekkhA ceti imA catasso / appamajhAyo nAma, brahmavihArA ti pi vuccanti / / <- iti / ___atha prasaGgAt nikSepataH caturvidhamadhyAtmamupadarzyate / tathAhi nAmAdhyAtma, sthApanAdhyAtma, dravyAdhyAtma, bhAvAdhyAtmaJca / 'adhyAtma' iti padaM nAmAdhyAtma, yadvA kasyacit 'adhyAtma' iti nAma nizcitaM tat nAmAdhyAtmam / citrAdau pratimAdau vA itvarakAlikI yAvatkAlInA vA'dhyAtmasthApanA sthApanAdhyAtmam / dravyAdhyAtmaM tu dvidhA Agamato noAgamatazca / adhyAtmasvarUpajJo'dhunA tvanupayukta Agamato dravyAdhyAtmam / doro jema sIdho-saraLa jAya tema bhUtakAlIna ke bhaviSyakAlIna vastunI carcA karyA vinA mAtra vartamAnakAlIna vastune sIdhe sIdhI rIte je naya svIkAre te ja sUtra che.' ajasUtranayanA mate vartamAnakAlIna svakIya pratyeka paryAya ja Rju = sat che. tema ja bhUtakAlIna, bhaviSyakAlIna, parakIya paryAyo vakra = asat che. ema vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che. tethI prastutamAM maitrI AdithI vAsita thayela nirmala vartamAnakAlIna svakIya citta kSaNa = vijJAna kSaNa e ja adhyAtma che. Ama jusUtra naya jaNAve che. uparokta bhAva-adhyAtma choDIne bIjuM bhUtakAlIna, bhaviSyakAlIna, parakIya samUhAtmaka evuM bhAva adhyAtma tema ja nAma adhyAtma, sthApanA adhyAtma ane dravya adhyAtma svarUpa paryAya pAramArthika nathI evo jUsUtra nayano abhiprAya che. kAraNa ke vartamAnakAlIna svakIya bhAva adhyAtma paryAyane choDIne, uparokta darzAvelA bhUtakAlIna Adi adhyAtma paryAyothI adhyAtmanuM prayojana saratuM nathI. jUsUtra nayane anusaranArA bauddha vidvAnoe paNa maitrI vagere bhAvanAone brahmavihAra svarUpe svIkArela hovAthI tenAthI vAsita cittakSAgane adhyAtma kahevuM RjUsUtra nayanA mate saMgata che. anurUdra nAmanA bauddha AcAryae abhidhamaFsaMgraha nAmanA graMthamAM jaNAvela che kemaitrI, karUNA, muditA ane upekSA A cAra bhAvanA apramAda kahevAya che. tene brahmavihAra paNa kahe che.< phae nikSepa daSTie adhyAtma vicAra 3ge prAsaMgika rIte ahIM nikSepa daSTie cAra prakAranuM adhyAtma jaNAvAya che. te A mujaba - (1) nAma adhyAtma (2) sthApanA adhyAtma, (3) dravya adhyAtma ane (4) bhAva adhyAtma. (1) adhyAtma evo zabda athavA koInuM nAma 'adhyAtma" evuM pADeluM hoya to te nAmaadhyAtma kahevAze. (2) je citra vageremAM athavA je pratimA vageremAM amuka samaya mATe ke kAyama mATe adhyAtmano Aropa karavo te sthApanA adhyAtma kahevAya. (3) dravya adhyAtma be prakAre che, AgamathI ane noAgamathI. adhyAtmanA svarUpane jANato hoya, paNa vartamAnamAM anupayukta (= upayogazUnya) hoya to te vyakti AgamathI (jJAnanI dRSTie) dravya adhyAtma che. noAgamathI (AMzika = bhUtakAlIna ke bhaviSyakAlIna jJAnanI apekSAe) dravya adhyAtmanA traNa bheda che. A. jJa zarIra B. bhavya zarIra ane c. tavyatirikta. pahelAM adhyAtmanuM svarUpa jAgIne pAchaLathI mRtyu pAmela vyaktinuM maDaduM = noAgamathI jJazarIra svarUpa dravya adhyAtma Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20. u trividhyAmavivAra: 8 adhyAtmopaniSatpakaraNa noAgamato dravyAdhyAtma jJazarIra-bhavyazarIra-tadvyatiriktabhedAt tridhA / yaH prAk adhyAtmamupalabhya pazcAt mRtaH taccharIraM noAgamato jJazarIralakSaNaM dravyAdhyAtmam / yo'nAgatakAle'dhyAtmamupalapsyate taccharIramadhunA noAgamato bhavyazarIralakSaNaM dravyAdhyAtmam / noAgamato yad bhAvAdhyAtmaM vakSyamANaM tadupAdAnakAraNaM noAgamataH tadvyatiriktaM dravyAdhyAtmamucyate / tacca tridhA- ekabhavikaM, baddhAyuSmaM, abhimukhanAmagotraJca / bhAvAdhyAtmazca dvidhA, Agamato noAgamatazca / yo'dhyAtmaM jAnAti upayuktazca sa Agamato bhAvAdhyAtmam / upayogazca prakRte mukhyatayA tAttvikAdhyAtmagocaraH tatsaMvedanAtmako romojhedAdikArI bodhyaH / bAhyasaddharmavyApAraparipuSTaM nirmalaM cittaM, yadvA vartamAnamAtmIyaM ca yat maitryAdivAsitaM nirmalaM vijJAnaM, yadvA AtmAnamadhikRtya yaccArupaJcAcArapAlanaM sa noAgamato bhAvAdhyAtmamucyata iti yathAyathaM nAnAnayAnusAreNa yojyam / bhAvAdhyAtmapakSe nirbandhaH kAryaH, na tu nAma-sthApanA-dravyAdhyAtmapakSe iti dhyeyam / sAmprataM zabdanayavicAraH / vizeSitatara RjusUtrAbhimatArthagrAhI adhyavasAyavizeSaH zabdanayaH / arthkriyaache. je vyakti bhaviSyamAM adhyAtmane jAgaze tenuM zarIra vartamAna kALamAM noAgamathI bhavya zarIra dravya adhyAtma kahevAya. noAgamathI AgaLa upara je bhAva adhyAtma kahevAze tenuM je upAdAna kAraNa hoya te noAgamathI taddavyatirikta dravya adhyAtma kahevAya. vaLI, tenA traNa bheda che. (X) ekabhavika, (Y) baddhaAyuSka ane (2) abhimukha nAmagotra. vaccenA eka bhavane choDIne pachInA bhAvamAM adhyAtmabhAvane pAmanAra hoya te noAgamathI tavyatirikta ekabhavika dravya adhyAtma kahevAya. jema ke chellethI trIjA bhavamAM tIrthakara vagere. je vyakti AvatA bhavamAM bhAva adhyAtmane pAmavAno che ane te AvatA bhavanuM AyuSya baMdhAI gayeluM hoya to te vyakti noAgamathI taddatirikata dvaAyaka dravya adhyAtma kahevAya. uparokata baddhAyuka vyakti ja potAnA jIvananA cheDe paraloka bhANI prayANa karavAnI taiyArImAM hoya tyAre te noAgamathI taduvyatirikta abhimukha-nAmagotra svarUpa dravya adhyAtma kahevAya. (4) bhAva adhyAtma be prakAre che. AgamathI ane noAgamathI. je adhyAtmanA tAttvika svarUpane jANato hoya ane tenA upayogamAM vartamAnakALe hoya te vyakti AgamathI (jJAnanI apekSAe) bhAva adhyAtma kahevAya. te upayoga mukhyatayA evo levo ke je tAttvika adhyAtmanI saMvedanA karAvavA dvArA viSaya-kaSAya-vAsanAne toDanAra hoya. kAmAMdha yuvAna vyaktine suMdara yuvatinA darzanathI jevI jhaNajhaNATI thAya tevI ja koIka adhyAtmasaMbaMdhI kheMcANavALI anati ahIM upayogarUpe raNavI. (A) bAhya saddharma AcArathI paripuTa evuM nirmaLa citta athavA (ba) vartamAnakAlIna svakIya maitrI AdithI vAsita evI nirmaLa vijJAnakSatra athavA (ka) Atmakendrita je suMdara paMcAcAra pAlana - A traNeya kramaza: vyavahAra, rAjasUtra ane evaMbhUta nayanI apekSAe noAgamathI bhAva adhyAtma kahevAya. A rIte yathAyogya alaga alaga nayanI apekSA mujaba yojanA karavI. uparokata bhAva adhyAtma pakSamAM ja AsthA rAkhavI jarUrI che nahIM ke nAma-sthApanA-dravya adhyAtma pakSamAM, A vAta dhyAnamAM rAkhavI. mATe to AnaMdaghanajI mahArAje 11mA bhagavAnanA stavanamAM jaNAvela che ke - nAma adhyAtama ThavaNa adhyAtama dravya adhyAtama cheDo re, bhAva adhyAtama nija guNa sAdhe to tehazuM raDha maMDo re. ke zabda nayanuM svarUpa have zabda nayano vicAra prastuta thAya che. anusUtra nayane abhimata arthane vizeSa rIte grahaNa kare tevo viziSTa adhyavasAya te zabdanAya. pUrvokta jUsUtra naya arthakriyAzUnya paraMtu javAharaNa Adi arthakriyAmAM samartha Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa 1/4 88 gAmendritayAre dhyAtmipitA u 21 zUnyamapi arthakriyAsamarthaM saMsthAnavizeSAdyAtmakaM bhAvaghaTaM svIkurvataH RjusUtranayAdasya vizeSaH arthakriyAkAribhAvaghaTAbhyupagamAdyapekSayA bodhyaH (nayarahasya-pR.156) / nAnAparyAyavAcakazabdAnAmarthekyasvIkAre'pi saGkhyAkAla-kAraka-liGga-puruSabhedAdarthabhedAbhyupagamenApyasya RjusUtranayAd vizeSo'nAvila eva (syA0maJjarI gA028 pR.281) | yogAdiparyAyazabdavAcyamAtmakendritakriyA'vaJcakayoga-zAstrayoga-vaco'nuSThAna-sthairyayama-siddhi-viniyoga - vacanAnusAritattvacintana-dhyAna-paJcAcArapAlanAdikamadhyAtmaM brUte zabdanayaH adhyAtmazabdavAcyArthakriyAsamarthatvAt / yadapi yogabindau - aucityAd vRttayuktasya vacanAttattvacintanam / maitryAdisAramatyantamadhyAtmaM tadvido viduH // 358|| <- ityadhyAtmasvarUpamAveditaM tadapi zabdanayAnusAreNa bodhyam / adhyAtmatattvAloke - - zuddhAtmatattvaM pravidhAya lakSyamamUDhadaSTayA kriyate yadeva / adhyAtmamAharmunipuGgavAstad cihnaM prabuddhAtmana etadasti / / (1/17) iti nyAyavijayena yaduktaM tadapi zabdanayAnusAreNa bodhyam / evA AkAravizeSa svarUpa bhAva ghaTane svIkAre che. jyAre zabdanaya arthakiyA karanAra evA ja bhAva ghaTane svIkAre che. A rIte RjUsUtra nayanI apekSAe zabdanayanI vizeSatA che. RjusUtra nayanI jema paryAyavAcI aneka zabdanA eka ja arthane zabda naya paNa svIkAre che. paraMtu saMkhyA, kALa, kAraka, liMga ane purUSa (prathama, dvitIya, tRtIya purUSa) nA bhedathI arthabhedano svIkAra RjusUtra naya nathI karato. jyAre zabda naya kare che. AvuM syAdvAdamaMjarI vagere graMthanA AdhAre jaNAya che. (ahIM eka vAta dhyAnamAM rAkhavI ke je padArtha arthakiyA karato hoya tene ja zabdanaya ane pUrvokta evaMbhUtanaya pAramArthika vastRrUpe svIkAre che. paraMtu eka ja arthanA pratipAdaka aneka paryAya zabdothI jaNAtI aneka kriyAomAMthI koi paNa eka kriyA vivakSita padArthamAM vidyamAna hoya tyAre te padArthane te tamAma paryAya zabdanA abhidheyarUpe zabdanaya svIkAre che. jyAre evaMbhUta nayanA mate vivakSita padArthamAM rahelI kriyA je zabdathI jaNAtI hoya te ja zabdanA abhidheyarUpe te kriyAyukata artha pAramArthika banaze.) ja zabdanayanA darpaNamAM adhyAtma che yoga vagere paryAya zabdathI vAcya evA Atmakendrita kriyAavaMcaka yoga, zAstrayoga, vacana anuSThAna, dhairyayama, siddhi-viniyoga Azaya, AgamAnusArI tattvaciMtana, dhyAna, vidhi-jayaNA vagerethI yukta paMcAcAranuM pAlana Adi adhyAtma che- evuM zabdanayanuM maMtavya che. AnuM kAraNa e che ke tevA kriyAvaMcaka yoga, zAstrayoga vagere badhA ja "adhyAtma' padathI vAcya evI arthakriyA karavA mATe samartha che. yoNabiMdu graMthamAM je jaNAvyuM che ke - ucita rIte vratasaMpanna vyaktinuM atyaMta maitrI Adi pradhAna AgamAnusArI tattvaciMtana adhyAtma che tema tenA jANakAro kahe che. <-te paNa zabda nayanA anusAre adhyAtmanuM lakSANa jANavuM. tathA nyATyavijayajI mahArAje adhyAtmatavAloka graMthamAM jaNAvela che ke - zuddha Atmatatvane lakSya karIne amUDha dRSTithI je kAMI karAya tene mahAmunio adhyAtma kahe che. te prabuddha AtmAnuM cihna che. <- A paNa zabda nayanA AdhAre adhyAtmanuM lakSaNa jANavuM. \Y) samabhirUDhanayanuM lakSaNa / paryAya zabdonA alaga alaga bheda pADanAra adhyavasAyavizeSa samabhirUDha naya kahevAya che. arthAt je zabdano prayoga thAya te zabdathI vArUpe te arthano svIkAra kare paraMtu paryAyazabdathI nahIM. eTale ke ghaTa zabdano vAcyArtha Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka8 masAnukAnAtmanAdhyAtma myupAma: 8 adhyAtmopaniSaprakaraNa samabhirUDhastu paryAyazabdAnAM pravibhaktamevArthamabhimanyate (syA.maJjarI. pR.381) / taduktaM vizeSAvazyakamahAbhASye - 'jaM jaM saNNaM bhAsaI taM taM ciya samabhirohae jamhA / saNNaMtaratthavimuho tao tao samabhirUDho tti // 2236 / / ' iti / taduktaM nayarahasye'pi - asaGkramagaveSaNaparo'dhyavasAyavizeSaH samabhirUDhaH <- (pR.175) / saMjJAntarasaGkramaNe cA'vastu eva / taduktaM Avazyakaniyuktau - vatthUo saMkaraNaM pho vatyu na samiDha -(_) | 'satsu arthadhvasaMma: samaDha' (/39) ti tavArthabhaassym / tattvaJca saMjJAbhedaniyatArthabhedAbhyupagantRtvamiti na naigamAdiSvativyAptiH / samabhirUDhanayamatena prakRte'dhyAtma-bhAvanA-dhyAnAdizabdabhede'rthabhedAGgIkAre'pi zuddhAtmAnamadhikRtyA'nubhUtapazcAcArasaundarye yogipuruSe tAdRzapaJcAcArasaundaryAnubhavazaktisadbhAvaM yAvat svAdhyAya-zAsanaprabhAvanA-bhikSATana-vihArAdikAle iva nidrAdyavasthAyAmapi asaGgAnuSThAnAdyAtmanA adhyAtmAbhyupagamo'viruddha eva / ata eva dezonapUrvakoTisaMvatsaraM yAvat munInAM SaSTha-saptamaguNasthAnavartitvaM saGgacchate iti bhAvanIyaM tattvametadAgamadattadRSTibhiH / evambhUtanayamataprakAzanaM tu prAgevAkAri / RjusUtranayaivambhUtanayasammatAdhyAtmaprakAzanena zabdasamabhirUDhanayasammatAdhyAtmasvarUpasya sujJeyatvAnna tanmataprakAzanaM grnthkRtaa'kaari| asya ca granthasyA'dhyAtmagocaropaniSatpratipAdakatvAt upcaarbhulane kuMbha zabdano vArtha eka che - tema na svIkAre. kAraNa ke paryAyavAcI zabdonA paNa pravRttinimitta alaga alaga hoya che. tethI anya saMjJA pratye nirapekSa thavAmAM tatpara evo samabhirUDha naya jANavo. eTale vidyamAna evA arthamAM paNa zabdAntarano saMkrama mAnava tene ISTa nathI. jo ke naigama vagere naya paNa jaDa, cetana vagere zabdanA bhedathI arthabheda mAne ja che paraMtu samabhirUDha naya to zabdabhede niyamA arthabheda mAne che. tethI jIva, AtmA, prANI vagere zabdanA artha eka ja che ema naigama Adi pAMce ya naya mAnaze, paraMtu samabhirUDha naya to te dareka zabdanA paNa alaga alaga ja artha svIkAraze. AvuM spaSTIkaraNa syAdvAdamaMjarI, vizeSAvazyaka bhASya, nayarahasya, Avazyaka niryukti ane tatvArthabhASya vagere graMthanA avalokanathI phalita thAya che. | | samabhirUDha nayathI adhyAtmanuM darzana prastRtamAM samabhirUDha nayanA mate adhyAtma, bhAvanA, dhyAna Adi zabdanA bhedathI arthano bheda rahelo che. chatAM paNa je yogI purUSe zuddha AtmadazAne kendramAM rAkhIne paMcAcAra sauMdaryane yathArtha anubhava karelo che te yogI tevA prakAranI kSamatA jyAM sudhI na gumAve tyAM sudhI svAdhyAya, zAsanaprabhAvanA, bhikSATana, vihAra vagere kALanI jema nidrA vagere avasthAmAM paNa te yogImAM asaMga anuSThAna svarUpe adhyAtmano svIkAra karavAmAM koI doSa samabhirUDha mate nathI. mATe ja dezona pUrvakoDa (eka pUrva = 70560 abaja varSa) varSa sudhI chadde - sAtame guNaThANe mahAtmAo rahe che e hakIkata saMgata thaI zake che. ema AgamamAM daSTi rAkhIne A tattvanI bhAvanA karavI. evaMbhUta nayanA matane to pUrve (pR.11) ja batAvI gayela che. *gu. | jo ke mULa graMthamAM upAdhyAyajI mahArAjAe vyavahAra naya, jusUtra naya ane evaMbhUta nathI adhyAtmanuM prakAzana karela che. tenA dvArA zabda naya ane samabhirUDhanayane saMmata adhyAtmanuM svarUpa jANavuM saraLa hovAthI zabda naya ane samabhirUDha nayanuM adhyAtmasaMbaMdhI nirUpaNa graMthakArazrIe karyuM nathI tema jaNAya che. tema ja prastuta graMtha adhyAtma saMbaMdhI rahasyAtmaka sArabhUta arkano pratipAdaka hovAthI naigama naya ane saMgraha Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSaprakaraNa 1/4 ka8 jJAna-kriyApamadhyAtman 8 23 sAmAnyAdigrAhakayoH naigamasaGgrahanayayoH adhyAtmasaMbandhi mataM granthakRtA na prakAzitamatreti na nyUnatAdoSa udbhAvanIyaH / asmAbhistu ziSyabuddhivezadyArthaM tanmataprakAzanamakAri / pramANA'pekSayA'dhyAtma samyagjJAnakriyobhayAtmakamavagantavyam / taduktaM adhyAtmasAre - jnyaanziyA,madhyAtma evatiwte <- (2/21) ti | utpAda-vyaya-dhrauvyAnuviddhatvena padArthasya prajJApake dravyAnuyoge tu audayikAdibhAvasampannasaMsAritayA vilIyamAnaM paramAtmabhAvena vyajyamAnaM dravyatvenAnugataM vizuddhamAtmadravyamevA'dhyAtmamiti vishuddhdrvyaarthiknyH| bahirAtmabhAvavigamenA''tmatvenAnugate dravye paramAtmabhAvAvirbhAvo'dhyAtmamiti vizuddhaparyAyArthikanayaH / sahajamalasampannabhavAbhinanditayA nivartamAnaM apunarbandhakatvAdinA'bhivyajyamAnaM dravyatvenAnugataM vizuddhayamAnamAtmadravyamevA'dhyAtmamiti avizuddhadravyArthikanayaH / tathAvidhotkRSTasaGklezopahitabhogitvaM vinAzya AtmatvenAnugate Atmadravye yogibhAvAbhivyaktiradhyAtmamiti avizuddhaparyAyArthikanayaH / nayanA mate adhyAtmasaMbaMdhI nirUpaNa graMthakArazrIe karyuM nathI. kAraNa ke naigama naya pUrve jaNAvyA mujaba upacArabahula che. saMgraha naya sAmAnya Adino grAhaka che. mATe taigama vagere cAra nayathI adhyAtmanuM nirUpaNa graMthakArazrIe karyuM nathI. tethI mULa graMthamAM adhUrAza che - tevA doSonuM uddabhAvana na karavuM. chatAM vAcakonI vizada jANakArI mATe naigama Adi nayAthI ame adhyAtmanuM nirUpaNa karyuM che. pramANanI apekSAe samyajJAna-kriyA ubhayAtmaka adhyAtma jANavuM. adhyAtmasAra graMthamAM kahela che ke - jJAna-kriyA svarUpa adhyAtma raheluM che. - [; dravyAnuyoga - caraNakaraNAnuyoganI dRSTimAM adhyAtma Es. parasparAnuviddha utpatti, nAza ane dhairya vagerene kendramAM rAkhI padArthanuM nirUpaNa karanAra dravyAnuyoga che. guNa-paryAyane gauNa karI dravyanuM mukhyatayA nirUpaNa karanAra vyArthika naya jANavo. dravyane gauNa karI guNaparyAyanuM pratipAdana karanAra abhiprAya paryAyArthika naya kahevAya. vastunI uparanI dazAne dhyAnamAM rAkhI padArthanuM nirUpaNa kare te vizuddha naya ane nIcenI avasthAne dhyAnamAM rAkhI vastunuM nirUpaNa kare te avizuddha naya. A vyAkhyAo khyAlamAM rAkhI nIcenuM nirUpaNa samajavuM. utpAda, vyaya, dhauvyathI anuviddha rUpe padArthane jaNAvanAra dravyAnuyoganA cAra mata nIce mujaba che. (1) audayika vagere bhAvothI niSpanna saMsArI dazAthI nivRtta thatuM ane paramAtmabhAvathI abhivyakta thatuM ane dravyatvarUpe anugata evuM vizuddha Atmadravya te ja adhyAtma che.- AvuM vizuddha dravyArthika nayanuM maMtavya che. (2) vizuddha paryAyArthika nayanA mate - bahirAtmadazAno nAza karI, AtmasvarUpe anugata jIva dravyamAM paramAtmabhAvano AvirbhAva = adhyAtma. - (3) azuddha dravyArthika nayano abhiprAya e che ke sahaja malathI prApta bhavAbhinaMdI dazAthI nivRtta thatuM, apunabaMdhaka vagere avasthAthI abhivyakata thatuM ane dravyapANAthI anugata evuM vizuddha thaI raheluM Atmadravya ja adhyAtma che. (4) azuddha paryAyArthika naya ema jaNAve che ke -tevA prakAranA utkRSTa saMkalezathI utpanna thayela bhogIpaNAno nAza karIne Atmavena anugata AtmadravyamAM yogIdazAnI abhivyakti = adhyAtma. cAritra, cAritrAcAra, cAritranA mULa gAma-uttara guNa vagere upara caraNakaraNAnuyoga potAnuM dhyAna kendrita kare che. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A mujaba, cha vyArthiva-paryAyArthinayamatavimaH ka88 adhyAtmopaniSatpakaraNa __ cAritrAcAra-mUlottaraguNAdikamanupasarjanIkRtya padArthaprakAzake caraNakaraNAnuyoge tu ayatanAdisampannA'saMyatatvaparihArapUrvaM yathAkhyAtacaritritvenA'bhivyajyamAnaM vizuddhamAtmadravyamevA'dhyAtmamiti vishuddhdrvyaarthiknyH| pramAdaniSpannA'saMyatatvaM vinAzya Atmani yathAkhyAtacAritraprAdurbhAvo'dhyAtmamiti vizuddhaparyAyArthikanayaH / asadAcArasampannabhogitayA nivartamAnaM sadAcAritvena cAbhivyajyamAnaM vizuddhayabhimukhamAtmadravyamevAdhyAtmamiti avizuddhadravyArthikanayaH / asadAcAraniSpannA'dharmitAvigamena Atmani saddharmibhAvAvirbhAvo'dhyAtmamiti avizuddhaparyAyArthikanayaH / ___ sAmyayogapradhAnanayamate tu sarvajIvAnuviddhaM svAtmAnamadhikRtya sattvAdiSu maitryAdyanubhavamagnatA = adhyAtmam / tatphalaJca klezasaMkSayaH / idamevAbhipretya yogasAre - sarvabhUtAvinAbhUtaM svaM pazyan sarvadA muniH / maicAmRtasaMmaH # vAMrAmapi mRt I(3/24) - ti projIm | > svAzrito nizcayaH, parAzrito vyavahAra: (TI.268) ti niyamasAravRttivAnuM manasikRtya - "vizuddhe svAtmanyeva baddhavRttiH = adhyAtma iti nizcayaH, vidhi-yatanAdiparikalitaH saddharmAcAro' cAritra, cAritrAcAra, cAritranA mUlaguNa ane uttaraguNane kendramAM rAkhIne AtmA, adhyAtma vagere padArthanuM nirUpaNa karanAra caraNakaraNanuyoganI paridhimAM rahIne zuddha-azuddha evA dravyArthika-paryAyArthika nayana vicAra karavAmAM Ave to cAra mata batAvI zakAya tema che. te A mujaba. (1) pradhAna vizaddha dravyArthika naya ema kahe che ke ayatanA vagerethI saMpanna asaMtapaNAnA parihArapUrvaka yathAkhyAtacAritrI svarUpe abhivyakta thatuM vizuddha Atmadravya e ja adhyAtma che. (2) vizuddha paryAyArthika nayanA mate -pramAda vagerethI utpanna thayela asaMtapaNAno nAza karI, AtmadravyamAM yathAkhyAta cAritrano prAdurbhAva e ja adhyAtma che. (3) azuddha dravyArthika naya ema jaNAve che ke - asadAcArathI saMpanna evI bhogIdazAthI nivRtta thatuM ane sadAcArIrUpe abhivyakata thatuM tema ja vizuddhine abhimukha evuM Atmadravya e ja adhyAtma che. (5) azuddha paryAyArthika nayano abhiprAya e che ke - asadAcArathI utpanna thayela adhamapaNAno nAza karI AtmAmAM saddharmipaNAne pragaTa karavuM te adhyAtma che. - A nirUpaNa eka digdarzanamAtra che. graWvistAranA bhayathI ame vistRta vizleSaNa karatA nathI. jha9 sAmyayogapradhAna nayathI adhyAtmanI oLakhANa 9 sAmayogapradhAna nayanA mate "sarva jIvomAM anusmRta evA potAnA AtmAne dhyAnamAM rAkhI jIva vagerenA vize maitrI vagere bhAvanAonA anubhavamAM AvatI magnatA = adhyAtma. 'matmivat sarvabhUteSu' A uktine dhyAnamAM rAkhI parapIDAno parihAra, parakalyANa bhAvanA vageremAM DUbavuM te adhyAtma che evuM phalita thAya che. tenuM phaLa lezano AtyaMtika kSaya che. A ja abhiprAyathI yogasAra graMthamAM jaNAvela che ke - sarva jIvomAM anusUta evA potAnA AtmAne sarvadA jotA mahAtmA maitrI vagere bhAvanAnA amRtamAM atyaMta magna thayelA hoya che. tethI temane AMzika paNa kleza kevI rIte sparze ? - 9 nizcaya - vyavahArathI adhyAtma 28 tA | - nizcaya naya potAne Azrita hoya che ane vyavahAra naya parane Azrita hoya che. A pramANe niyamasAra graMthanI TIkAnA vacanane dhyAnamAM rAkhIne - vizuddha evA potAnA AtmAmAM ja cittavRtti Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa 1/4 parabrahmasvabhAvo'dhyAtmam 25 dhyAtmamiti vyavahAraH " < vyavaseyam / > amitlRAMoivaro nizcayaH -- (76) kRti devanandikRtadhyAnastavavacanaM, "abhinnakartR-karmAdiviSayo nizcayo nayaH / vyavahAranayo bhinnakartR - karmAdigocaraH" ||29|| iti tattvAnuzAsanavacanaJca manasikRtya AtmA''tmAnamAtmanA''tmane AtmanaH Atmani upalabhate tadadhyAtmaM nizcayataH, AtmAnamadhikRtya manovAkkAyayogaiH yaH saddharmAcAraH tad adhyAtmaM vyavahArataH ---ityapyavadheyam / nayavicArastvatIva gUDho gambhIrazca / asmAkaM matistu svalpA tathApi svakSayopazamAnusAreNa vibhAvanena kAcit bAlakriDA'smAbhiH pradarzitA / prAjJaistvatrA'nyathA'pyAgamAnusAreNa vibhAvane na kAcit kSatiH / nayAvabodho na ca tAdRgasti matirna vA kAcidudArarUpA / tathApi nyAyapriyatAvazena yatnastadabhyAsakRte mamA'yam // 1 // bhagavadgItAyAM - akSaraM brahma paramaM svabhAvo'dhyAtmamucyate --- zivAMzAvirbhAvo'dhyAtmamityanye / - (8/3) tum / nIve niruktanAnAvidhA'dhyAtmAnupalambhenaiva bhavATavIbhramaNamanuparatapravAhamavagantavyam / taduktaM nyAyavijayena adhyAtmamArgAzrayaNaM vinA'yamAtmA bhave'bhrAmyadanantakAlam / rAgAdidoSaikavazIbhavanto adhyAtmatattvAloke nirghAnti nApAyamahAvItaH ||(6/22) -rUti "?/zA = karavI = adhyAtma. Avo nizcayano abhiprAya che. jyAre vyavahAra nayanA mate vidhi-yatanA vagerethI yukta saddharma AcaraNa = adhyAtma. <-- A rIte paNa adhyAtmanuM svarUpa jANavuM. digambara devanaMdI AcAryae banAvela dhyAnastava graMtha ane digambara nAgasena AcAryae racela tattvAnuzAsana graMthamAM jaNAvela che ke -> nizcaya nayano viSaya abhinna evA kartA, karma vagere che ane vyavahAra nayano viSaya paraspara bhinna evA kartA, karma vagere che. -- A vAtane anusarIne ema kahI zakAya ke ---- AtmA AtmA vaDe, AtmA mATe, AtmAmAMthI, AtmAmAM AtmAne prApta kare te adhyAtma. evo nizcaya nayano mata che. tema ja vyavahAranaya mujaba : AtmAne AyIne mana, vacana, kAya yoga vaDe je saddharmAcAra thAya te adhyAtma - A paNa vAta khyAlamAM rAkhavI. naya vicAra to atyanta gUDha ane gaMbhIra che. amArI buddhi to alpa che. chatAM paNa amArA yopazama mujaba adhyAtmasaMbaMdhI nayavicAraNAmAM ame thoDI bAlakrIDA darzAvela che. prAjJa puruSo anya rIte paNa AgamAnusAre prastuta vicAraNA kare to temAM koI kSati nathI. amane nayano bodha tathAvidha sukSma nathI. evI utkRSTa buddhi paNa nathI. chatAM naya priya hovAnA lIdhe nayAbhyAsa karavA mATe mAro A prastuta prayatna che. adhyAtmanI vyAkhyA karatA bhagavadgItAmAM jaNAvela che ke ----avinAzI parabrahmano svabhAva e adhyAtma kahevAya che.<- A vAtane spaSTa karatA anya vidvAno ema kahe che ke --> jIvamAM rahela je zivano aMza paramAtmAno aMza IzvarIya tattva che teno AvirbhAva te adhyAtma che. - ni. / uparokta aneka prakAranA adhyAtmanI prApti nahIM thavAthI ja jIvonuM anAdi kALathI vaNathaMbhyuM bhavATavI bhramaNa cAlu che ema jANavuM. nyAyavijayajI mahArAje paNa adhyAtmatattvAlokamAM jaNAvela che ke > adhyAtma mArgano Azraya karyA vinA A AtmA anaMtakALa saMsAramAM bhaTakyo. kharekhara rAgAdi doSane parAdhIna banelA jIvo duHkha ane doSarUpI mahA jaMgalamAMthI bahAra nIkaLI zakatA nathI.(1/4) Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 saMvizvavicAratA adhyAtmopaniSaprakaraNa rUdhyAtmAdhikArimAveti - "1'ti | galannayakRtabhrAntiryaH syAdvizrAntisammukhaH / syAdvAdavizadAlokaH sa evAdhyAtmabhAjanam // 5 // yaH = anirdiSTanAmA, anenA'dhyAtmAdhikAriNaH pratiniyatasampradAyA'pratibaddhatvamAveditam / itthamevAnyaliGgasiddhAdibhedopapatteH / galanayakRtabhrAntiH = kSIyamANadurnayajanyA''bhisaMskArikakuvikalpaH vizrAntisammukhaH = anAdibhavabhramaNazrAntatayA sahajakuvikalpaparihArapUrvaM nistaraGgAtmadravyAbhimukhaH syAdvAdavizadAlokaH = anekAntavAdaprAptaspaSTavimalabodhaH sa eva adhyAtmabhAjanaM = niruktAdhyAtmAdhikArI syAt = bhavet / ayamAzayaH dvaye khalvamI kuvikalpAH prANinAM bhavanti / tadyathA AbhisaMskArikAH sahajAzca / durnayaprayukta-kuzAstrazravaNamananAdijanitAH yaduta "aNDasamudbhUtametatribhuvanaM, mahezvaranirmitaM, brahmAdikRtaM, brahmavivartasvarUpaM prakRtivikArAtmakaM, kSaNavinazvaraM, vijJAnamAtraM, zUnyarUpaM vA' ityAdayaH / tathA'nye guNadoSavicAraparAGmukhAH sukhAbhilASa-duHkhadveSaparAyaNAH kuceSTA-bhASA-vicArasampAdakAH sahajAH kuvikalpA iti upamitibhavaprapaJcA(pR.76)'nusAreNa pratIyate / yadA sugurusamparka-sunaya-zravaNa-mananAdiprabhAvAt durnayakRta ( adhyAtmanA adhikArIne oLakhIe che adhyAtmanA adhikArIne graMthakArazrI jaNAve che : lokArca :- naya dvArA utpanna thayelI jenI bhrAMti dUra thaI rahI che ane je vizrAMti sanmukha thayelo che tema ja jene AdhAdano nirmaLa prakAza patharAyelo che te ja vyakti adhyAtmanuM bhAjana thAya che.(1/5). DhIkArca - mULa gAthAmAM ':' zabdano ullekha karelo che, nahIM ke amuka sAMpradAyika vyakitanA nAmano. jema ke jaina ke tapagacchavALo, ke aMcaLagacchavALo vagere. AnAthI jaNAya che ke adhyAtmano adhikArI amuka saMpradAyano ja hoya tevo niyama nathI. AvuM mAnavAmAM Ave to ja anya dharmanA liMgathI paNa mokSamAM gayela siddha paramAtmAnuM AgamamAM AvatuM nirUpaNa saMgata thaI zake. adhyAtmanA adhikArI banavA mATe eTaluM ja jarUrI che ke durnayathI utpanna thayela AbhisaMskArika kuvikalpo maMda paDavA joIe. tema ja anAdikAlIna bhavabhramaNanA thAkathI sahaja kavikalpane choDavApUrvaka jIva nistaraMga Atmadravyane sanmukha thavo joIe. temaja sTAdvAda dvArA tene spaSTa vimaLa bodha thavo joIe. A traNa vizeSaNavALI vyakti ja pUrvokata adhyAtmano adhikArI banI zake. - be prakAranA kuvikalpa choDo gAmaH | Azaya e che ke jIvane be prakAranA kavikalpa hoya che. (1) AbhisaMskArika vikalpa ane (2) sahaja kavikalpa. mithyA nathI prayukata kazAstranA zravaNa, manana vagerethI utpanna thayelA vikalpo AbhisaMskArika kahevAya che. jema ke - A jagata IMDAmAMthI utpanna thayela che (purANa), Izvara dvArA racAyela che (nyAyavaizeSika darzana), brahmA vagere dvArA racAyela che (vaiSaNava - zaiva, bhAgavata darzana vagere) brahma tatvanA vivartarUpa che (vedAMta darzana), prakRtinA vikArAtmaka che. (sAMkhya darzana), kSaNika che (bhASika vagere bauddha), jJAna mAtra svarUpa che (yogAcAra-bauddha), zUnya svarUpa che. (mAdhyamika bauddha) - jagatane vize AvI badhI bhramaNAo AbhisaMskArika vikalpa kahevAya che. tathA sahaja kuvikalpa tene kahevAya ke je guNa-doSanI vicAraNAthI parAphamukha hoya, sukhanI Asakti ane du:khanA zreSamAM tatpara hoya, kaceSTA, kharAba vANI ane khoTA vicArone lAve. - AvuM upamitibhavaprapaMcAkathA graMthanA anusAre jaNAya che. jyAre sadagurUno samAgama, sunayanA zravaNa Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatrakaraNa 1/5 phae nAnAvidhIdvisvarUpatanam prathamakuvikalpAtmako bhramaH kadAgrahazca nivartate sahajamalahAsa-mithyAtvamohakSayopazama-tathAbhavyatvaparipAkAdinA sahajakuvikalpaparityAgapUrvaM bhavabhramaNazramApanodAya nistaraGga-vizuddhAtmadravyAbhimukhyaM pravartate tadA 'ssddjiivanikArazraddhA-navatazraddhA-pariNAma*monIdzraddhAna-nityanityasamiAthAnamA_sAmAnyavirossobhyaatmkvstumaatraabhyupgm-ythaavsthitnikssepnyaanugRhiitsptbhnggyaatmkprmaannsvruupvibhjyvaadvidyotitvimlvibodhH adhyAtmAdhikArI syAt / adhyAtmaprAptaye sahajakuvikalpanivRttiH prAdhAnyenA'pekSyate, tatsattve adhyAtmasthairyAya AtmavizrAntisanmukhatA AbhisaMskArikakuvikalpavilayazca mukhyatayA''vazyakaH / sAnubandhAdhyAtmakRte cAnekAntavAdasApekSavAda-vibhajyavAda-dRSTivAdA'paranAmasyAdvAdasampAditavimalAloko'nivAryaH / itthaM yathAkramamadhyAtmAdhikAriNi hetu-svarUpAnubandhazuddhirAviSkRtA / prathamabhAvenAdhyAtmAbhyudayasya sahajakuvikalpavilayAdhInatvAdeva yogasAre - niHsaGgo nirmamaH zAnto nirIhaH saMyame rataH / yadA yogI bhavedantastattvamudbhAsate tadA / / manana vagerenA prabhAvathI, durnayathI utpanna thayela prathama AbhisaMskArika kuvikalpa svarUpa zrama ane kadAgraha dUra thAya che. tema ja sahaja malano hAsa, mithyAtva mohanIyano kSayopazama, tathAbhavyatvano paripAka vagere dvArA sahaja kuvikalpanA parityAgapUrvaka bhavabhramaNanA thAkane dUra karavA mATe nistaraMga vizuddha AtmadravyanI abhimukhatA pravarte che tyAre svAdvAdathI prApta vimala bodhavALo jIva adhyAtmano adhikArI thAya che. alaga alaga nayanI temaja jIvanI alaga alaga avasthAonI apekSAe syAdvAdanA aneka svarUpa che. jema ke A vaDajIvanikAyanI zraddhA, B. navatatvanI zraddhA, 8. pariNAmI, karmanA kartA tema ja karmanA bhoktA evA jIvanI zraddhA, D. dareka vastuo nityAnitya, sat asata, abhilAkha-anabhilAkha, sAmAnya-vizeSa ubhayAtmaka che evo svIkAra E. yathAvasthita nikSepAo ane nayothI garbhita sabhaphI svarUpa pramANajJAna... AvA syAdvAdanA aneka svarUpa che. syAdvAdanA aneka nAmo pracalita che. jema ke anekAMtavAda, sApekSavAda, vibhajyavAda, daSTivAda. (dareka samakitI jIvamAM daSTivAdopadezikI saMjJA arthAt daSTivAdano = svAdano kSayopazama(bodha) hoya che. daMDakaTIkA vageremAM A padArtha spaSTa che. tethI vaDajIvanikAya zraddhA ke navatatvanI zraddhA vagere samakitanA svarUpamAM paNa syAdvAdano anuvedha amuka graMthomAM maLe che.) 88 hetu-svarUpa-anubaMdha zuddhi phae gaththA. | adhyAtmanI prApti mATe mukhyatayA sahaja kuvikalpanI nivRtti apekSita che. sahaja kuvikalpanI nivRtti thAya tyAre adhyAtmanI sthiratA mATe AbhisaMskArika kuvikalpanI nivRtti ane AtmavizrAMtinI sanmukhatA Avazyaka che. tathA adhyAtmane sAnubaMdha banAvavA mATe syAdvAdathI upalabdha spaSTa prakAza jarUrI che. A rIte adhyAtmanA adhikArImAM sahaja kuvikalpanI nivRtti dvArA hetuzuddhi, AtmasvarUpanI sanmukhatA dvArA svarUpa zuddhi ane syAdvAdanA spaSTa sUkSma prakAza dvArA anubaMdha zuddhi jaNAvAyela che. sau prathama adhyAtmano udaya e sahaja kavikalpanI nivRttine AdhIna che. mATe ja yogasA2 graMthamAM -> jyAre yogI saMgarahita, mamatArahita, gArahita, zAMta temaja saMyamamAM rakta bane che tyAre AMtarika tatva = vizuddha Atmaratna pharAyamAna thAya che. <- AvuM jaNAvela che. AtmasanmukhatAthI prApta thayela adhyAtmanI sthiratA mATe AbhisaMskArika kavikalpano abhAva jarUrI che. - A vAta to siddharSigaNI vagerenA dRSTAMtathI prasiddha che. tathA adhyAtmanA pravAhane niraMtara AgaLa vadhAranAra evA vizuddha vijJAnane anekAMtavAda pravAhita kare che. A vAta AgamamAM prasiddha ja che. khetaramAM pANI pahoMcADatI jaLapUrNa nIka = adhyAtma, nIkamAM pANI puruM pADanAra havADo = vizuddha Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 # neyi-vadarilAdhyAtmisvarUporam adhyAtmopaniSatpakaraNa <-(3/29) ityuktam / AtmazuddhisanmukhatAlabdhAdhyAtmasthairyAyA''bhisaMskArikakuvikalpocchedasyA''vazyakatA tu siddharSigaNiprabhRtidRSTAntena prasiddhaiva / bhagavato'nekAntavAdasyAdhyAtmapravAhA'vicchedakArivizuddhavijJAnapravAhakatvantu siddhAntasiddhameva / niruktatritayavati yA'dhyAtmayogyatA sA'dhyAtmaphalaparyantaM svAvArakakamakSayopazamavRddhirUpA'vagantavyA / taduktaM lalitavistarAyAM zrIharibhadrasUribhiH -> yogyatA cA''phalaprApteH tathAkSayopazamavRddhiH, lokottarabhAvAmRtAsvAdarUpA, vaimukhyakAriNI viSayaviSAbhilASasya / na ceyamapunarbandhakamantareNeti bhAvanIyam <- (la.vi.paM.pR.49) / prakRte adhyAtmaphalaM ca pApakSayAdiH / taduktaM yogabindau > utaH pApakSaH sarva raDhuM jJAnaM 2 rUzvatam | tathAnumavayaMsiddhamamRtaM vaiduM jIva tu // <- rUti | ___ zuddhanizcayanayena - sarvacAritriNa evA'dhyAtmayogaH, tasyaiva bhavadurgalaGghanaSaSThaguNasthAnAvApteH, tatra lokasaMjJAvirahAt / dezacAritriNastvadhyAtmayogabIjam <- / vyavahAranayAnugRhItanizcayanayena tu dezacAritriNo'pi adhyAtmayogaH, apunarbandhaka-samyagdRzostvadhyAtmayogabIjam / vyavahAranayastu adhyAtmayogabIjamapyupacAreNA'dhyAtmalakSaNayogamevecchatIti vyavahAranayenA'punarbandhaka-mArgAbhimukha-mArgapatita-samyagdRSTi-deza-sarvacAritriNAM sarveSAmevA'dhyAtmayogaH tAttvika eva / taduktaM yogabindau - apunarbandhakasyA'yaM vyavahAreNa tAttvi: | adhyAtma-mIvanA nizcayenottara tu rUddazall -ti | > DAM = yorH vALa = kAraNe kAryatvopacAreNa, 'tAttvikaH' kAraNasyApi kathaJcitkAryatvAt / nizcayena = nizcayanayamatena vijJAna ane havADAmAM bharapUra pANI puruM pADanAra pAtALakUvo = syAdvAda. uparokta traNeya vastu jenI pAse hAjara che te sAdhakamAM rahelI adhyAtmanI yogyatA te potAnA AvAraka karmanA kSayopazamanI vRddhi svarUpa jANavI, ke je adhyAtmanA phaLa paryanta Take che. lalitavistarA graMthamAM zrI haribhadrasUri mahArAjAe jaNAvela che ke ... phaLaprApti sudhInI tathAvidha kSayopazamavRddhi te yogyatA che ke je lokottara bhAva amRtanA AsvAda svarUpa , tema ja viSayarUpI jheranI IcchAne dUra karanAra che. AvI yogyatA apunabaMdhaka vinA nathI hotI. A vAtane hRdayamAM bhAvita karavI. - prastutamAM adhyAtmanuM phaLa pApakSaya vagere che. yoNabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke - adhyAtmathI jJAnAvaraNa vagere klika karmono kSaya, vIrSollAsa, zIla ane zAzvata jJAna prApta thAya che. A vAta svAnubhava siddha che. A adhyAtma e ja amRta che. - ( adhyAtma-adhyAtmabIja-adhyAtmaabhyAsa- adhyAtmaAbhAsa zuddha | zuddha nizcaya nayanA mate - sarvavirati dhArIne ja adhyAtma yoga che. kAraNa ke temaNe ja saMsAranI killAbaMdhIne oLaMgavA mATe chaThThA guNasthAnakanI prApti karela che. chaThThA guNasthAnakamAM lokasaMjJA hotI nathI. dezaviratidharane to adhyAtmayoganuM bIja ja hoya che. - vyavahAra nathI anugrahIta evA nizcaya nathI to dezaviratidharane paNa adhyAtma yoga hoya che. jyAre apunabaMdhaka ane samakitIne adhyAtma yoganuM bIja hoya che. vyavahAra naya to adhyAtmayoganA bIjane pANa upacArathI adhyAtma svarUpa yoga ja mAne che. mATe vyavahAra nayathI apunarbhadhaka, mAbhimukha, mArgapatita, samakitI, zrAvaka ane sAdhu A badhAyane adhyAtmayoga tAtvika ja hoya che. yogabiMdumAM kahe che ke - kAraNamAM kAryapANAno upacAra karavA svarUpa vyavahArathI apunabaMdhakane adhyAtma ane bhAvanAsvarUpa tAtvika yoga hoya che, kema ke kAraNa paNa kathaMcita kArya svarUpa che. upacArano Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa 1/5 488 adhyAtmalAbhakAlavimarzaH OM upacAraparihArarUpeNa 'uttarasya tu' = cAritriNa eva - iti tadvyAkhyAlezaH / sakRbandhakAdInAM tvazuddha-pariNAmatvAnnizcayato vyavahAratazca nA'dhyAtmayogaH kintvadhyAtmayogAbhyAsamAtrameva / taduktaM yogabindau > sakRdAvartanAdInAmatAttvika udAhRtaH / pratyapAyaphalaprAyastathAveSAdimAtrataH |rU70 || - rUti | keSAzcinmate sakRbandhakAdInAM mArgaviSayakohApohaviraheNa bhavasvarUpA'nirNAyakAnAbhogasaGgataH pUrvasevArUpo'dhyAtmayogo'viruddhaH paunaHpunyena tIvrasaGlezA'yogAditi yogabindvanusAreNa pratIyate (gaa.182)| abhavyabhavAbhinandinAntu adhyAtmayogAbhAsa eva, atyantA'yogyatayA acaramAvartakAlavartitayA cAbhyudayalokapaGktimAtraphalatvAt taddharmAcArasya / ata eva yogabindau - tasmAdacaramAvarteSvadhyAtmaM naiva yujyate - (23) nyum | -> "tamAt' = padvitamAtrAthI dharmakriyAthI dharmatvAn - ti tvyaakhyaaleshH| caramAvartaviMzikAyAmapi zrIharibhadrasUribhiH - acarimapariyaTTesuM kAlo bhavabAlakAlamo maLo | rimo 3 dhammanuvA tat cittame gi || - (vuiM.viM.4/22) nyum /lA tyAga karanAra nizcaya nayanA matathI to adhyAtma-bhAvanAsvarUpa yoga cAritrIne ja hoya che. - sakRtabaMdhaka vagere jIvo to azuddha pariNAmavALA hovAthI nizcaya ane vyavahAra nathI teone adhyAtmayoga hoto nathI. paraMtu kevaLa adhyAtma yogano abhyAsa (avAranavAra ucita dharmapravRtti) ja hoya che. yograMbiMdumAM jaNAvela che ke - sakatabaMdhaka vagerene to tevA prakAranA bhAva adhyAtmayogIne yogya veSa, bhASA, pravRtti vagere svarUpa atAtvika adhyAtma-bhAvanA yoga hoya che. je prAyaH anarthakArI hoya che. (sAyakala calAvavAno abhyAsa karanAra jema kyAreka paDe che prAyaH tevo anartha prastutamAM jANavo.) T0 | koIka yogAcAryanA mate to - sakatabaMdhaka vagere jIvone adhyAtmayoga mAnavAmAM virodha nathI. kAraNa ke teone vAraMvAra tathAvidha tIvra saMkleza thavAno nathI, ke je saMkleza mohanIya karmanI 70 koTAkoTi kALapramANa sthiti aneka vAra baMdhAve. paraMtu tevA jIvone mokSamArgaviSayaka yathArtha uhApoha na hovAthI saMsAra svarUpano nirNaya na karAvanAra evo anAbhoga = anupayoga hoya che. mATe teomAM pUrvasevA svarUpa ja adhyAtmayoga manAya, nahi ke UMcI kakSAno. - AvuM yogabiMdu graMthanA AdhAre jaNAya che. abhavya ane bhavAbhinaMdI jIvone to kevaLa adhyAtmayogano AbhAsa ja hoya che, kAraNa ke abhavya jIvo to adhyAtmanI prApti mATe atyaMta ayogya ja che, tema ja bhavAbhinaMdI jIvo acaramAvartakALavartI che. AthI tevA jIvo kyAreka dharmAcaraNa kare to paNa tenuM phaLa paralokanI apekSAe svarga ane IhalokanI apekSAe lokaprasiddhi- yazakIrti vagere ja hoya che ane teone dharma karavA pAchaLa AvA prakAranA phaLanI prAptino ja uddeza hoya che. mATe ja yogabiMdu graMthamAM kaheluM che ke - acaramAvarta kALamAM adhyAtma na ja ghaTI zake. kAraNa ke acaramAvartakAlIna jIvonI dharmapravRttinuM phaLa mAtra lokapaMkita ja che. je dharmakriyAnuM phaLa mAtra lokapaMkita ja hoya te dharmakriyA adharmasvarUpa che. <- caramAvartavizikA (viMzativiMzikA graMthanI cothI viMzikA) graMthamAM paNa zrIharibhadrasUri mahArAjAe kahela che ke - acarama pagalaparAvartano kALa bhavabAlakAlIna (dharmane ayogya) che. tathA zaramAvartakALa dharmanI yuvAnIno kALa che. tenA citra-vicitra aneka prakAro che. - (1/5) pAMcamA zlokamAM adhyAtmanA adhikArImAM nayanI bhramaNAo dUra thAya che evuM jaNAvyuM. te ja hakIkatane Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 trivadhapakSapAtaparityA: 8 adhyAtmopaniSatpakaraNa 'galannayakRtabhrAntiH' (1/5) iti yaduktaM tadevA'nvaya-vyatirekato vizadayati 'mana' iti / manovatso yukttigavIM, madhyasthasyAnudhAvati / tAmAkarSati pucchena, tucchAgrahamanaHkapiH // 6 // madhyasthasya = dArzanika-sAmpradAyika-sneharAgAdikRtapakSapAtarahitasya manovatsaH = cetastarNakaH yuktigavIM = pramANAGgabhUtasattarkalakSaNAM mAtaraM gAvameva anudhAvati = tadanyaparihAreNa anusarati, AbhisaMskArikakuvikalpAtmakasya manovibhramasya kadAgrahasya ca tyAgAt guNagrahaNarasikatayA'rthatathAtvanibandhanaprAmANyaprekSaNapravINatvAcca / itthameva prekSAvatAM mAdhyasthyopapatteH / taduktaM yogabindau zrIharibhadrasUribhiH -> AtmIyaH parakIyo vA ka: siddhAnto vipazcitAm / dRSTeSTA'bAdhito yastu yuktastasya parigrahaH / / 525 / / <- iti / lokatattvanirNaye'pi - pakSapAto na me vIre, na dveSaH kapilAdiSu / yuktimadvacanaM yasya tasya kAryaH parigrahaH // 38 // - ityuktam / yathoktaM zrIsiddhasenadivAkarasUribhirapi - na kevalaM zrAddhatayaiva nUyase guNajJapUjyo'si yato'yamAdara: <-( ) / ayogavyavacchedadvAtriMzikAyAM shriihemcndrsuurianvaya-vyatireka (hAjarI-gerahAjarI) dvArA chaThThI gAthAmAM graMthakArathI spaSTa kare che. zlokArca - madhyastha vyaktinuM manarUpa vAcharaDu yuktisvarUpa gAya mAtAnI pAchaLa doDe che. paraMtu tucchaAgrahagrasta manarUpI mAMkaDuM tene pUMchaDethI kheMce che. (1/6) - 8i mAdhyacca svIkArIe 88 'rIDArga :- madhyastha mANasa pakSapAta vagarano hoya che. sAmAnyathI traNa prakAre pakSapAta saMbhave che. (1) dArzanika pakakaDane kAraNe. "mAro ja dharma sAco, bIjAno dharma khoTo ja' Avo kadAgraha. (2) sAMpradAyika Agrahane lIdhe. "mArA ja saMpradAyanI AcaraNa sAcI ane bIjA saMpradAyanI AcaraNe khoTI ja.' AvI jaDatA (3) sneharAga vagerene kAraNe pakSapAta thavo. A traNe prakAranA pakSapAtathI rahita evI madhyastha vyaktinA manane graMthakArazrIe vAcharaDAnI upamA ApelI che. jema vAcharaDuM bIjI gAya ke bheMza-pADA vagerene choDIne potAnI mAtAnI pAchaLa ja doDe che tema madhyastha vyaktinuM mana kutarka, kadAgraha, durnaya vagerene choDIne pramANaghaTaka satatarkane ja anusare che. kAraNa ke teNe AbhisaMskArika kuvikalpa svarUpa cittabhrama ane kadAgrahano tyAga karela che. temaja guNane pArakhavAno rasa hovAne lIdhe arthatathA-nimittaka = arthAnusAritAmUlaka prAmAyane pArakhavAmAM pravINa che. A rIte ja prAjJa purUSomAM mAdhyacca ghaTI zake. yogabiMdu graMthamAM zrI haribhadrasUri mahArAjAe jaNAvela che ke -kayo siddhAMta vidvAnone AtmIya ke parakIya hoya? arthAt siddhAMtamAM potAnApaNAno ke pArakApaNAno bheda na hoya. je siddhAMta pratyakSa, anumAna, yukti vagerethI bAdhita na hoya teno ja svIkAra karavo rahyo. - - zrI haribhadrasUrijIe lokatasvanirNaya graMthamAM paNa jaNAvela che ke - mahAvIra svAmI upara mane ane sAMkhyadarzananA pravartaka kapila vagere upara mane lepa nathI. mahAvIra ane kapila vageremAMthI jenuM vacana yukitasaMgata hoya tene svIkAravuM. --siddhasena divAkarasUrijIe paNa ddhAgiMzadvArSyAizakA prakaraNamAM jaNAvela che ke - kevaLa zraddhAthI ja, he vItarAga ! tamArI stuti karato nathI. paraMtu tame guNane rA cho ane svayaM gANasamaddha hovAthI pUjya cho. mATe A Adara rAkhIe chIe. <- AvI ja koIka vAtane jaNAvatA zrI hemacaMdrasUri mahArAjAe pANa ayogavyavaccheda-dvArnAizakAmAM kahyuM che ke - he mahAvIra! tamArA uparano pakSapAta aMdhazraddhAthI ja nathI ane bIjAo upara mAtra SanA lIdhe upekSAbhAva nathI. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa 1/6 parakIyasadvacanasya svasamayAnanyatvam 31 bhirapyuktaM - na zraddhayaiva tvayi pakSapAto, na dveSamAtrAdaruciH pareSu / yathAvadAptatvaparIkSayA tu tvAmeva vIra ! pramumAzritA: sma |ra|| - - iti / tatazca mAdhyasthyaparatayaiva prAjJaiH sadyuktiranugantavyA, na tu 'madIyAgamaeva samIcInaH, naiva parakIya:' ityevaM durAgrahaH kAryaH, sarvasyA'pi sadvacanasya parasamaye'pi svasamayA'nanyatvAditi vyaktaM yogadIpikAyAm ( SoDazaka 4 / 11 vRtti) / taduktaM yogasAraprAbhRte digambareNA'mitagatinA'pi na kutrApyAgrahastattve vidhAtavyo mumukSubhiH / nirvANaM sAdhyate yasmAt samastA''grahavarjitaiH // - - (1/34) ti / vairapimAdhyasthya kSIyita eva / taduktaM viSNupurANe > yutimadravanuM prAchuM mavAezra mavadhi: <- (3/2820) / tucchAgrahamanaH kapiH dArzanikAdikliSTakadAgrahagrastamanomarkaTaH tAM yuktigavIM pucchena durnayodbhAvitadoSalezena AkarSati = svakadAgrahotthApitonmArgaM nayati jamAlyAdivat / yaduktaM AgrahI ta ninISati yuktiM tatra yatra matirasya niviSTA / pakSapAtarahitasya tu yuktiryatra tatra matireti nive - rAm || - ( ) kRti / = = tatazca yathAviSayaM nayeSu mAdhyasthyaparatayA bhAvyam, anyathA jJAnagarbhitavairAgyakSatiprasaGgAt / taduktaM adhyAtmasAre - nayeSu svArthasatyeSu mogheSu paracAlane / mAdhyasthyaM yadi nA''yAtaM na tadA jJAnagarbhatA / / paraMtu vAstavamAM tame AmapurUSa cho evI parIkSA karIne tamane ja prabhu tarIke svIkAryA che. -- mATe prAjJa purUSoe madhyasthatAmAM tatpara rahIne suMdara yuktine anusaravuM joIe. paraMtu 'mArA ja dharma-saMpradAyanA zAstro sAcA che, bIjAnA nahIM ja,' Avo kadAgraha buddhizALIe na karavo. kAraNa ke paradarzanamAM paNa je yathArtha vacano che, te badhA ja vacano jinAgamathI abhinna che. A vAta SoDazakagraMthanI nyAyavizAradakRta yogadIpikA vyAkhyAmAM spaSTa che. yogasAraprAbhUta graMthamAM digambara AcArya amitargatae paNa jaNAvela che ke --> mumukSuoe koI paNa bhAvamAM Agraha na karavo. kAraNa ke samasta kadAgrahone choDanAra vyakti ja mokSane sAdhe che. - anyadarzanakAro paNa madhyasthatAne svIkAre ja che. jema ke viSNupurANamAM jaNAvela che ke --> mAre ane ApaNA jevA bIjA badhAe yuktisaMgata vacanane ja grahaNa karavuM. * kadAgrahano tyAga karIe tucchA. / jema vAMdaro gAyane pUMchaDethI kheMce che tema pUrvokta dArzanika vagere kliSTa kadAgrahathI pIDita mana durrayathI pragaTa karela AMzika doSa vaDe suyuktine, potAnA kadAgrahathI upajAvelA unmArgamAM DhasaDI jAya che. AnA udAharaNa rUpe jamAli vagere AgamamAM prasiddha ja che. anyatra paNa jaNAvela che ke --> AgrahI mANasa yuktine tyAM laI javAne Icche che ke jyAM tenI buddhi beThelI che. pakSapAtarahita vyaktinI buddhi to tyAM pahoMce che ke jyAM prAmANika yukti rahelI che. - * jJAnagarbhita vairAgyane anubhavIe" tatta%0. / uparokta vicArothI phalita thAya che ke -->kadAgraha rAkhavo e ucita nathI. jema korTamAM vakIlonI dalIlone vize nyAyAdhIza kadAgrahanA badale mAdhyasthya dAkhave che ane yathArtha nirNaya kare che tema prAjJa vyaktie nayone vize kadAgraha rAkhavAne badale kama se kama tevI madhyasthatA keLavavI joIe ane te mujaba arthanirNaya karavo joIe. nayone vize jo pakkaDa rAkhavAmAM Ave to jJAnagarbhita vairAgya nAza pAme che. adhyAtmasAra graMthamAM jaNAvela che ke --> potAnA arthane vize dareka nayo satya che ane paranayanI vicAraNA thakI nayo Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 488 kutarkanidarzanam 88 adhyAtmopaniSatpakaraNa - (6/28) rUti | mAdhyameva samatAdrinA Trenaparyata | tahurta tInurAsane nAganena - - mAdhyasthyaM samatopekSA vairAgyaM sAmyamaspRhA / vaitRSNyaM paramA zAntirityeko'rtho'bhidhIyate / / <- (4/ 10) I/dA pramANAnugrAhakayuktInAmupAdeyatve'pi jAtiyuktInAmekAntena heyatvamAvedayati anaye'ti / anarthAyaiva nArthAya, jAtiprAyAzca yukttayaH / hastI hantIti vacane, prAptAprAptavikalpavat // 7 // jAtiprAyAH = pratItiphalabAdhitatvAt dUSaNaprAyAH kutarkarUpAzca yuktayaH anarthAyaiva = balavadaniSTAnubandhitvenaihika-pAralaukikapratyavAyAyaiva saccittanAzAyaiva vA syuH, na arthAya = samucitaphalasampattaye / etadeva nidarzanadvAreNAha - 'hastI hantI'ti meNThasya vacane prAptAprAptavikalpavat / yaduktaM yogadRSTisamuccayavRttau zrIharibhadrasUribhiH > kazcinnaiyAyikazchAtraH kutazcidAgacchan avazIbhUtamattahastyArUDhena kenaciduktaH - 'bhoH ! bhoH ! tvaritamapasara' 'hastI vyApAdayati' iti ca / tathA'pariNatanyAyazAstra Aha 're re baThara ! kimevaM yuktibAhyaM pralapasi ? tathAhi - kimayaM prAptaM vyApAdayati kiM vA'prAptamiti ? mithyA che. tethI navone vize madhyasthatA na AvI hoya to jJAnagarbhita vairAgya nathI tema jANavuM. -- samatA vagere zabdo dvArA paNa madhyasthatA jaNAvAya che. taQAnuzAsana graMthamAM nAgasena AcAryae kahyuM che ke - > mAdhyadhdha, samatA, upekSA, vairAgya, sAmya, aspRhA, vaizya ane parama zAMti A badhA zabdo eka ja arthane jaNAve che. - uparokata badhI bAbatono sAra e che ke sAcuM te ja mAruM = madhyasthatA. mAruM te ja sAcuM = kadAgraha. mArI vADImAM uge te ja gulAba ane bIjo ThekANe uge te dhaturo. AvI nAdIrazAhI jainazAsanane mAnya nathI. potAnA gulAbane uddezIne "A gulAba ja che' A satyapakSapAta = satyanikA madhyastha vyakti pAse hoI zake paraMtu "A ja gulAba" Avo satyAgraha (?) to madhyasthane na ja saMbhave. (1/6). pramANa anugrAhaka yukitao upAdeya hovA chatAM paNa jatiyukitao ekAnta heya che- evuM jaNAvavA mATe graMthakArazrI kahe che. zlokArca - kuyuktio atiprAyaH che. te anartha mATe ja thAya che, artha (=sArA kAryo mATe nahi. jema ke "hAthI mAre che' AvA vacanamAM prApta-aprApta vikalpa. (1/7) DhIkArca - katarka svarUpa yuktio vAstavamAM anubhava ane phaLathI bAdhita hovAne kAraNe jAtisamAna = dUSaNa samAna che. te baLavAna aniTane lAvanAra hovAthI A loka ane paralokanA nukazAna mATe ja che athavA to potAnI sabuddhinA ke saraLatAnA nAza mATe ja che. paraMtu ucita phaLanI prApti mATe nathI ja thatI. A ja vastune graMthakArathI daSTAMta dvArA jaNAve che ke "hAthI mAre che' evA mahAvatanA vacanamAM prApta - aprApya vikalpa kuyukita jevA che. A daTAntanI spaSTa samajaNa yogadaSTisamuccaya graMthanI TIkAmAM zrI haribhadrasUrijIe A mujaba Apela che - >koIka taiyAyika (= tArkika) vidyArthI kyAMkathI Avato hato. te vakhate mahAvatanA kAbunI bahAra gayela evA matta hAthI upara beThelA koI mahAvate te vidyArthIne bUma pADI ke "o o jaldI bhAga. hAthI mAre che. paraMtu te vidyArthIne tarkazAstra pariNata na thayela hovAthI te dalIla kare che ke "o DaphoLa ! zA mATe AvI yuktibAhya pralApa kare che ? bola, A hAthI jeNe sparza karela hoya tene mAre, ke jeNe sparza karelo nathI tene mAre? prathama vikalpamAM to tane ja hAthI mAraze, kAraNa ke hAthI tane sparzelo che. bIjA vikalpamAM AkhA jagatane hAthI mAraze-tevuM mAnavAnI Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 adhyAtmapaniSatrakaraNa 17 phITa viSanArisvarupadranaY & AdyapakSe bhavata eva vyApattiprasaGgaH, prAptibhAvAt / dvitIye tribhuvanasya, aprAptyavizeSAdi'tyevaM yAvadAha tAvaddhastinA gRhItaH / sa kathamapi meNThena mocita iti <-(yo.dR.sa.91 vR.) / tathA tathAvidhakuvikalpakArI tattaddarzanasthaH kutarkahastinA gRhyate'narthe nipAtyate, suguruprabhRtimeNThenaiva kathamapi mocyate, yadi tatsamarpita: syAditi dhyeyam / taduktaM vAkyapadIye bhartRhariNA'pi -> hastasparzAdivAndhena viSame pathi dhAvatA / 3numAnapradhAna vinipAto na kumaH | <- (/42) rUti jJAnasafpa > 3NArtheDanudhIvanta: rAtrIpa vinA naDI | prApyukti veTuM prasantaH paTTe padde || - (24/6) rUtyutam | > sattara = nAtiH - ti | sa tu > vAtamuttara = nAtiH <- ti | mAre 1 - prativardhamuttara = nAtiH <-ti | 'siddhamapi TUSaTISsamarthamuttara = nAtiH' rUti phare | vinu > chAiimaniTUSaNa samarthamuttara = nAtiH <- rUtvAdu: | naivAniye tu sAdharmyapratyavasthAnAdirUpeNa caturviMzatibhedabhinnA jAtiriti dhyeyam / Apatti Avaze, kema ke duniyAnA bIjA badhA mANasomAM hAthIne nahi sparzavApaNuM samAna che. te vidyArthI AvI dalIla jyAM sudhI kare che tyAM to hAthIe tene pakaDI lIdho. pachI mahAvate tene mAMDa mAMDa choDAvyo. <-te rIte alaga alaga dharmamAM rahela, tevA prakAranA kuvikalpane karanAro mANasa kutarkarUpI hAthI dvArA pakaDAI jAya che ane anarthamAM paDe che. chatAM jo te sugurUne samarpita hoya to saddagurU vagere svarUpa mahAvata dvArA mAMDa mAMDa kutarkarUpI hAthIthI mukana thAya che. A vAta dhyAnamAM rAkhavI. matalaba ke gurUsamarpaNa ane AgamazraddhA kendrasthAnamAM goThavAyela na hoya to kutarka dvArA kadAgrahI vyakti adhyAtmatattva gumAve che. nilavo emAM sAkSI che. bhartuharie paNa vAkayapadIya graMthamAM kaheluM che ke - AMdhaLo mANasa khADA TekarAvALA rastA upara hAthanA sparzathI rastAnuM jJAna karIne doDe to nAza mazkela nathI tema Agamane kendrasthAnamAM rAkhavAne badale mAtra anumAna-tarkane mukhya karIne, aneka kukarma kumatothI chavAyela viSama adhyAtma mArgamAM doDI rahela vyaktino vinAza durlabha nathI. <- jJAnasAra graMthamAM mahopAdhyAyajI mahArAjAe paNa jaNAvela che ke -aparicita padArthasvarUpa-mArgamAM zAstrarUpI dIpaka vinA doDatA jaDa mANaso Dagale ne pagale khalanA pAmavAne lIdhe atyaMta khedane pAme che. - * jAti svarUpa paricaya : masa / (1) khoTo javAba = jAti. (2) potAno vyAghAta karanAra javAba = jAti. (3) potAno pratibaMdhaka (potAne ja bolatA aTakAvI de tevo) javAba = jAti. (4) daSTAMtamAM prasiddha hovA chatAM paNa prastuta bAbatamAM dUSANa batAvavAmAM asamartha evo javAba = jAti. (5) chala vagerethI bhinna doSobhAvana karavAmAM asamartha evo javAba = jAti. A rIte dArzanika jagatamAM jAtine vize aneka mata pravarte che. saraLa bhASAmAM kahI zakAya ke khoTI rIte koInI vAtamAM doSa kADhavo = jAti. doSa hoya ane temAM te doSa batAvavo te pANImAMthI porA (amuka jaMtu) kADhavA barobara che. ane vAstavamAM na hovA chatAM kAlpanika doSa batAvavA te dUdhamAMthI porA kADhavA barobara che, kema ke dUdhamAM porA pedA ja thatAM nathI. A vAta prastutamAM jAtirUpe abhimata che. naiyAyika mate sAdharma pratyavasthAna vagere 24 jAtio prasiddha che. A vAta dhyAnamAM rAkhavI. A kuyukitathI Agama abAdhya . hatA . uparokata vicAraNAthI A phalita thAya che ke jAtisamAna kutarkasvarUpa yuktio tyAjya che. A Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM yAdRcchikodAharaNasaulabhyam adhyAtmopaniSadghakaraNa etAvatA jAtiprAyAH kutarkarUpA yuktayaH tyAjyA ityAveditam / enamarthamadhikRtya yogadRSTisamuccaye 'avidyAsaGgatAH prAyo vikalpAH sarva eva yat / tadyojanAtmakazcaiSa kutarkaH kimanena tat // 90 // jAtiprAyazca sarvo'yaM pratItiphalabAdhitaH / 'hastI vyApAdayatI' tyuktau prAptA'prAptavikalpavat // 91 // dRSTAntamAtraM sarvatra yadevaM sulabhaM kSitau / etatpradhAnastatkena svanItyA'podyate hyayam // 92||' ityAdyuktam / itthaJcArSavacanasya yuktyabAdhyatvamAviSkRtam / taduktaM bhartRhariNA vAkyapadIye atIndriyAnasaMvedyAn pazyantyArSeNa cakSuSA / ye mAvAnuM vazvanaM teSAM nAnumAnena vAdhyate || ~~ (2/38) "?/gA yuktimAtreNAtIndriyArthA'siddhipradarzanArthaM yogadRSTisamuccayagata (gA. 146) kArikAmAvedayati - jJAye ranniti / 34 jJAyeran hetuvAdena, padArthA yadyatIndriyAH / kAlenaitAvatA prAjJaiH kRtaH syAtteSu nizvayaH ||8|| = yogadRSTisamuccayavRttau etatkArikAvyAkhyAnaM - jJAyeran hetuvAdena anumAnavAdena padArthA yadyatIndriyAH sarvajJAdaya:, kAlena etAvatA prAjJaiH tArkikaiH kRtaH syAt teSu nizcayaH = JavAma: <- (kA. 146 vR. ) ityevaM vartate / na cottarottarabalavattarkasaMpannairapi tadanupalambhAdeva sarvajJAdipratikSepo yuktaH, andhakalpAnAM chadmasthAnAM jJAnAttadanupalambhe'pi yogijJAnagamyatvAdeva tasya / taduktaM yogadRSTisamuccaye arthane AzrayIne yogadRSTisamuccaya graMthamAM jaNAvela che ke --> prAyaH sarva vikalpo avidyAyukta hoya che. ane kutarka to tevA ja prakAranA vikalponI yojanA svarUpa che. tethI tevA kutarkathI saryuM. sarva kutarko jAtisamAna che. pratIti ane phaLa - A banne dvArA kutarka bAdhita thAya che. jema ke upara jaNAvI gayA te mujaba 'hAthI mAre che' evA vacanane vize prApta-aprApta vikalpa. duniyAmAM dRSTAMta mAtra to sarvatra sulabha che. tethI tevA bAdhitaSTAMtapradhAna kutarkano kaI rIte potAnA siddhAMta dvArA koI vyakti pratikAra karI zake? arthAt brahmA paNa karI zake nahi. ~ A rIte ArSa vacana vAstavika yuktithI bAdhita na thaI zake ema jaNAvAyuM. bhartRharie paNa vAkyapadIya graMthamAM jaNAveluM che ke --> atIndriya hovAnA kAraNe asaMvedya bhAvone je yogIo ArSa yoga cakSuthI dekhe che teonuM vacana anumAna-tarka dvArA bAdhita thaI zake nahi. - (1/7) yukti mAtrathI atIndriya padArthonI siddhi na thaI zake-evuM jaNAvavA mATe yogadaSTisamuccayanI kArikAne jaNAve che. zlokArtha :- jo hetuvAdathI ja atIndriya padArthonuM jJAna thaI zakatuM hota to ATalA kALa sudhImAM paMDitoe teno nirNaya karI lIdhelo hota. (1/8) DhIkArtha :- --> anumAna-tarkapradhAna hetuvAdathI jo sarvajJa vagere atIndriya padArthone jANI zakAtA hota to atyAra sudhInA dIrgha kALamAM tArkika purUSoe atIndriya padArtho vize nirNaya karI lIdhelo hota. - yogadRSTisamuccaya graMthanI TIkAmAM A gAthAnI A pramANe vyAkhyA upalabdha thAya che. * atIndriya viSayamAM tarka pAMgaLo che = zaMkA :- uttarottara baLavAna tarka jeonI pAse hatA tevA vidvAnone paNa sarvajJa vagere atIndriya padArtho jaNAyA nathI ja. tethI sarvajJa vagereno svIkAra na karavo te yukta che. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSa--karaNa 1/8 phae yonijJAnAnapa05nI 99 35 - atIndriyArthasiddhyarthaM yathAlocitakAriNAm / prayAsa: zuSkatarkasya na cAsau gocaraH kvacit / / 98 // gocarastvAgamasyaiva tatastadupalabdhitaH / candrasUryoparAgAdisaMvAdyAgamadarzanAt / / 99 / / nizAnAthapratikSepo yathA'ndhAnAmasaGgataH / tadbhedaparikalpazca tathaivA'rvAgdRzAmayam / / 140 / / nizcayo'tIndriyArthasya yogijJAnAdRte na ca / ato'trAndhakalpAnAM vivAdena na kiJcana / / 143 / / <-iti / 'tadbhedaparikalpazca' = nizAnAthabhedaparikalpazca, 'ayaM' = srvjnyprtikssepH| atIndriyapadArthAnAmAgamavAdaviSayatvAttarkeNa tatpratipAdane tadavagamaprayatne vA klezamAtrameva, yuktimAtranirbhare tvarthavyavasthAnupapattiH / idamevAbhipretya bhartRhariNA'pi vAkyapadIye --> cannenAnumitoDa_rtha: kurAnanumAtRmi | mayuvatararanyarthavo padyate | - (ASTa-1/.24) na cAgamAdRte dharmastarkeNa vyavatiSThate / RSINAmapi yajjJAnaM tadapyAgamapUrvakam // <- (1/30) iti| prakRte dharmamArge tu vizeSata AgamapramANamupAdeyaM, na tu yuktiparatayaiva bhAvyam / taduktaM --> jamhA na dhammamI mojULa nAma rUTuM mApa | vinnaDuM cha3malyA tAM tatyeva nayaa || <- ( ) ti | ___ na caikAntena sarvatrA''gamenaivA'rthasiddhiparatayApi bhAvyam, hetuvAdagocarArthAnAmAgamamAtrAtpratipAdane samAghAna - game teTalA tArkika mImAMsAvALA vicakSaNa purUSa paNa chadmastha (jJAnAvaraNa karmanA udayavALA) hovAnA kAraNe atIndriya padArthono nirNaya karavA mATe janmAMdha purUSa jevA che. tethI teone sarvajJa vagereno nirNaya na thavA chatAM paNa sarvajJa vagere padArtho vAstavika ja che. kAraNa ke yogI purUSonA jJAnathI sarvajJa vagere jaNAvela ja che. yogadaSTisamuccayamAM jaNAvela che ke -atIndriya padArthonI siddhi mATe buddhizALIono prayatna anucita che. kema ke atIndriya padArtha zuSka tarkano kyAreya viSaya banatA nathI. atIndriya padArtha Agamano ja viSaya che. kema ke AgamathI ja tenA astitvano nirNaya thAya che. caMdragrahaNa, sUryagrahaNa vagerenA saMvAdI nirUpaNa karanArA Agamo dekhAya che. jema caMdrano apalApa karavo ke bAMDI AMkhe be candra joIne caMdramAM sajAtIyabhedanI kalpanA karavI te AMdhaLA, bAMDA mANaso mATe anucita che te rIte dhastha jIvoe sarvajJano apalApa karavo ke sarvajJa judA judA hovAnI kalpanA karavI ayukata che. kAraNa ke atIndriya padArthono nirNaya yogIjJAna vinA thaI zakato nathI. tethI sarvajJane jANavA mATe aMdha jevA chavstha jIvomAM sarvajJasaMbaMdhI vivAdathI sarya. <- atIndriya padArtho AgamavAdano viSaya hovAthI tarka dvArA tenuM pratipAdana karavAmAM ke te jANavAno prayatna karavAmAM mAtra kaleza ja sAMpaDe che. vizeSa koI phaLa nathI. vaLI, yukti mAtrano ja vizvAsa karavAmAM Ave to arthavyavasthA ghaTI nahi zake. A ja vAtane khyAlamAM rAkhIne bhartuharie paNa vAkazyapadIya graMthamAM jaNAvyuM che ke - hoMziyAra evA tArkikoe prayatnapUrvaka je arthano nirNaya karela hoya te padArthonI vadhAre buddhizALI anya tArkika anya rUpe siddhi kare che. Agama vinA tarkathI dharmanI vyavasthA thaI na zake. maharSione paNa dharma vagere atIndriya padArtha viSayaka je kAMI jJAna che te paNa AgamapUrvaka = AgamamUlaka ja che. <- prastRtamAM dharmamArgane vize to vizeSa prakAre Agama pramANa svIkAravA yogya che. dharmamArgamAM kevaLa yuktinA bharose besavA jevuM nathI. jaNAvela che ke - ahIM dharmamArgamAM Agamane choDIne chadmastha jIvo mATe anya koI pramANa nathI. mATe AgamamAM ja udyama karavo. - paraMtu sarvatra ekAMte hetune haDaselIne AgamathI ja arthanI siddhi karavAmAM tatpara na rahevuM. kAraNa ke hetuvAdanA viSayabhUta arthonuM kevaLa AgamathI ja pratipAdana karavAmAM zrotAone AgamamAM ja avizvAsa thavAthI AgamanI viDaMbanA thavAnI Apatti Avaze. (1/8) Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 488 sampUrNa dRSTilakSaNam 488 adhyAtmopaniSatpakaraNa zrotRNAmapratyayAt siddhAntaviDambanApatteH // 1/8 // nanu bhavaduktarItyA sarvatra kevalAgamaparatayA na bhAvyam, na vA yuktyekaparAyaNatayA, tarhi paripUrNArthAvagama: the thAt ? rUtyArADUkyAyAmaTTi - "mAma rUTyAHi | Agamazcopapattizca, sampUrNa dRSTilakSaNam / atIndriyANAmarthAnAM, sadbhAvapratipattaye // 9 // atIndriyANAM arthAnAM sarvajJa-prakRti-dharmAdharmAdilakSaNAnAM sadbhAvapratipattaye = sattA-svarUpayo: nizcayAya Agamazca = Agamatvena prasiddhAH svaparadarzanasambandhino granthAH upapattizca = pratyakSAnumAnAdipramANAni ca sampUrNa dRSTilakSaNaM = yathAvasthitArthaparicchedalakSaNadRSTisAdhanam / kevalamAgamenaivAtIndriyArthapratipattau tu madhyasthasya atIndriyArthanirNayaH kadApi na syAt, nAnAdarzanAgamAnAmekatraiva dharmiNi mithoviruddhanAnAdharmapratipAdakatvAt paraparikalpitasya anAdisarvajJasya jagatkarturIzvarasya kartRtva-bhoktRtvAdidharmopetaprakRtyAdezcAbhyupagamasya prAmANyamApadyeta / tatazca tatsvarUpavinizcayAya pratyakSAnumAnayuktyAdInAmAvazyakatA / tathAhi paratIrthikAgamebhyo'pi siddhe sarvajJe yuktyA aghaTamAnakaM anAditvaM parityajyate, parAgamAdapi prasiddhe Izvare yuktyA asamIcInaM jagatkartRtvamapanIyate sAGkhyAgamAt siddhe ca prakRtitattve sadyuktyA'saGgataM kartRtva-bhoktRtva-jJAtRtva-baddhatva-muktatvAdikaM dUrIkriyate kramazazca sAdyanantatva-pariNAmitvAdirUpeNa sarvajJaH, sarvajJatvAdirUpeNa IzvaraH paudgalikatvAkartRtvAdirUpeNa ca karmaprakRtinAmnA prakRtiH svIkriyata eva sadAgama-suyukti > Ape jaNAvela rIte sarvatra mAtra Agamane ja AgaLa karavAno niSedha thAya che ane yukti mAtranA bharose paNa besI rahevA jevuM nathI to pachI paripUrNa arthanizcaya kaI rIte thaI zakaze ? - AvI zaMkAnuM samAdhAna karatA graMthakArathI jaNAve che ke zlokArca :- atIndriya padArthonA astitvanA nirNaya mATe Agama ane upapatti paripUrNa dRSTilakSaNa che. matalaba ke Agama ane upapatti rUpa be AMkha dvArA ja atIndriya padArthono paripUrNa bodha thaI zake che. $ Agama ane yukitanuM saMtulana jALavo TIkArca - sarvajJa, prakRti (karmaprakRti), dharmAstikAya, adharmAstikAya vagere atIndriya padArthonA astitva ane vizeSa svarUpanA nirmala bodha mATe Agama rUpe prasiddha sva-52 darzananA graMtho ane pratyakSa, anumAna vagere upapatti -A be maLIne dRSTine pUrNa banAve che. mAtra AgamathI ja atIndriya padArthono svIkAra karavAmAM Ave to madhyastha vyaktine atIndriya padArthano nizcaya kyAreya paNa thaI zakaze nahi. kAraNa ke aneka darzananA alaga alaga AgamAM eka ja vastune vize paraspara virUddha evA aneka dharmonuM pratipAdana kare che. ane A paristhitimAM suyuktinI sahAya vinA kayA Agamane pramANarUpe svIkAravuM ? teno nirNaya madhyastha purUSa nahi karI zake. tema ja anya darzanIoe kalpanA anAdi evA sarvajJa, jagakartA evA Izvara ane kartA-bhoktA vagere svarUpe prakRti vagere tattvonA svIkArane prAmANika mAnavAnI Apatti Avaze. mATe tenA svarUpanA yathArtha nirNaya mATe pratyakSa, anumAna, yukita vagerenI AvazyakatA che. te A rIte : paradarzanIya AgamothI paNa prasiddha evA sarvajJamAM yukitathI nahi ghaTatuM anAdipaNuM choDI devAya che. paraAgamathI prasiddha evA IzvaramAM yukitathI asaMgata jaNAtuM jagakartutva dUra karAya che ane sAMkhyadarzananA AgamathI siddha prakRti Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamavAdaviSayasyApi hetuvAdaviSayatvam nanu sarvajJAdInAmatIndriyapadArthAnAmAgamavAdaviSayatvAttatra yuktipracArAnavakAza eveti atIndriyArthanirNayasAmagyrAM yuktipravezo'nucita iti cet ? na, tatsattAvinizcayAyA''gamasyA'pekSitatve'pi 'AgamapratipAditasya teSAM svarUpasya samIcInatvaM na vA ?' iti tu vijJAtuM sadyuktyudAharaNAdibhiH bAhulyena zakyata eva / ya Agamopalabdho'rthaH kathamapi yuktyAdibhiH na saMvadati kintu pratyakSAdibhiH visaMvadatyeva kevalaM sa nopAdeyaH prAjJaiH / idamevAbhipretya lokatattvanirNayeyaccintyamAnaM na dadAti yuktiM pratyakSato nApyanumAnatazca / tad buddhimAn ko nu bhajeta loke gozRGgataH kSIrasamudbhavo na || 16 || Agamena ca yuktyA ca yo'rthaH samabhigamyate / parIkSya hemavad grAhyaH pakSapAtA''graheNa kim // 18 // -- ityuktam / yogavAziSThe'pIdamevAbhipretya api pauruSamAdeyaM zAstraM ced yuktibodhakam / anyattvArSamapi tyAjyaM, bhAvyaM nyAyaikasevinA / / ( ) <- ityuktam / na caivamAgamavAdAdivyavasthA'nupapattiriti zaGkanIyam, atIndriyendriyagrAhyayoH padArthayoH AdyanizcayApekSayaiva pArthakyeNAgamavAda - hetuvAdayoH vyavasthAyA abhimatatvAt / yaduktaM tattvamAM suyuktithI nahi ghaTatA kartRtva, bhoktRtva, jJAtRtva, baddhatva, muktatva vagere guNa dharmono asvIkAra thaI zake che. ane kramazaH sAdi-anaMta pariNAmIrUpe sarvajJa, tema ja jagakartArUpe nahi paraMtu sarvajJarUpe Izvara tathA paudgalikatva, akartRtva Adi rUpe karmaprakRti nAme prakRtitattva vagereno svIkAra syAdvAdI dvArA thAya ja che. kAraNa ke syAddAdI pAse sat Agama ane Thosa yukti svarUpa be nirmaLa AMkha rahelI che. AgamavAdanA viSayamAM paNa yuktino praveza adhyAtmopaniSatprakaraNa 1/9 lakSaNavimaladRSTidvayasampannaiH syAdvAdibhiH / 37 nanu. / --> sarvajJa vagere atIndriya padArtho to AgamavAdano viSaya che. tethI tyAM yuktinI pravRtti thavAno savAla ja rahelo nathI. mATe atIndriya arthanA yathArtha nizcayanI sAmagrImAM yuktino praveza karavAnI jarUra nathI. -- AvI zaMkA vyAjabI nathI. kAraNa ke atIndriya padArthanA astitvanA nizcaya mATe AgamanI apekSA hovA chatAM paNa 'atIndriya padArthanuM AgamamAM batAveluM svarUpa yogya che ke nahi ?' Avo vizeSa bodha karavA prAyaH karIne suyukti, udAharaNa vagere samartha che ja. AgamamAM batAvelA je arthono yukti vagere sAthe leza paNa saMvAda na Ave, paNa pratyakSa vagere pramANo sAthe mAtra virodha ja maLe, tevA padArtha koIka zAstrathI nirUpita hovA chatAM prAjJa purUSoe teno svIkAra na karAya. A ja abhiprAyathI zrIharibhadrasUri mahArAjAe lokataunirNaya graMthamAM jaNAvela che ke --> je padArthane vicAratAM pratyakSa ke anumAnathI koI yukti na maLatI hoya tevA padArthane duniyAmAM kayo buddhimAna svIkAre ? jema ke gAyanA ziMgaDAmAMthI kyAreya dUdha nIkaLavAno saMbhava nathI. tethI tene buddhimAna na svIkAre. Agama ane yuktithI parIkSA karIne je artha samyag rIte jaNAya te ja artha grahaNa karavo joIe. jema suvarNa parIkSA karIne grAhya bane tema adhyAtmane upayogI Agamota atIndriya padArtho yuktithI kasoTI karIne grAhya bane. Agama ke yuktimAMthI koI eka ja pratye pakSapAtI valaNa = Agraha rAkhavAthI saryuM, -tema ja yogavAziSTha graMthamAM A ja abhiprAyathI jaNAvela che ke -->puruSe banAvela zAsra paNa grahaNa karavuM, jo te yuktithI saMgata thatuM hoya to. yuktibAdhita evuM ArSavacana paNa tyAjya che. tethI buddhizALIoe Agama ane yukti ema bannethI saMgata evo nyAyayukta ja artha apanAvavo. - AvuM mAnavAmAM AgamavAda vagere vyavasthAnI asaMgatine koI avakAza raheto nathI. kAraNa ke atIndriya ane IndriyagrAhya padArthonA prAthamika nizcayanI apekSAe ja AgamavAda ane hetuvAda Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgamavAda-hetuvAdavyavasthopadarzanam adhyAtmopaniSadghakaraNa syAdvAdakalpalatAyAM - yadyapi atIndriyArthe pUrvamAgamasya pramANAntarAnadhigatavastupratipAdakatvenA'hetuvAdatvaM tathApi agre tadupajIvyapramANapravRttau hetuvAdatve'pi na vyavasthAnupapattiH, AdyadazApekSayaiva vyavasthAbhidhAnAt - (-2/23 rR. ) | tenA - no devAvavavavammi heDo gAme haiM Amiyo | so sasamayapannavago siddhaMtavirAhao anno || - ( 3 / 45 ) iti sammatitarkavacanamapi vyAkhyAtam / na hyetat AgamasiddhAntaparikarmitavizadabuddhyupalabdhasadyuktibhirAgamavAdaviSayavaizadyArthamAgamapurassaraM tannirUpaNamapAkaroti / evameva yathecchaM yuktyAdibhiratIndriyArthapratipAdanaM nAbhimatam, tathA sati jJAnagarbhitavairAgyamapi pracyavet / idamevAbhisandhAya adhyAtmasAre AjJayA''gamikArthAnAM yauktikAnAJca yuktitaH / na sthAne yojakatvaM cennatA jJAnArmatA | - (6/38) Dyunm | upapattipadena dhyAnayogAbhyAso'pi grAhyaH, tasyApi paripUrNA'tIndriyArthopalabdhikAraNatvAt, taduktaM pataJjalinA ->>>> AgamenAnumAnena dhyAnA(yogA) bhyAsarasena c| tridhA prakalpayan prajJAM labhate tattvamuttamam // -- (yogadRSTi sa.101 yogabiMdu - 412 ) / tattvavaizAradIkAravAcaspatimizramatAnusAreNa > Amavena ema bhinna bhinna vyavasthA apekSita che. zAstravArtAsamuccaya graMthanI zyAhAdakalpalatA TIkAmAM nyAyavizAradajIe jaNAvela che ke --> jo ke Agamabhinna pramANanA aviSayabhUta evA padArthanuM pratipAdana sau prathama Agama dvArA ja zakya hovAthI atIndriya viSaya hetuvAdano viSaya nathI. chatAM paNa tyAra bAda Agamane anusaratA pratyakSa, anumAna, tarka vagere pramANanI pravRtti zakya hovAthI atIndriya padArtha hetuvAdanA kSetramAM AvI jAya che. AvuM hovA chatAM paNa hetuvAda ane AgamavAdanI zAstrIya vyavasthAno bhaMga thato nathI. kAraNa ke te te padArthonA prAthamika bodhanI apekSAe ja te vyavasthA jaNAvela che. - AthI saMmatitarka graMthamAM zrIsiddhasedivAkara sUri mahArAje je jaNAvela che ke --> je vyakti hetuvAdapakSamAM hetuthI ane Agamika padArthonuM AgamathI prarUpaNa kare che te ja svasamayanI = jinAgamanI prarUpaka che. e sivAya anya rIte prarUpaNA karanAra vyaktio siddhAMtanI virAdhaka che. tenI paNa vyAkhyA thaI jAya che. Agama siddhAMtathI parikarmita thayela vimala buddhi dvArA jaNAyelI yathArtha yuktiothI AgamavAdanA viSayanI spaSTatA mATe Agamane AgaLa karIne (tevI yuktio dvArA) atIndriya padArthanA nirUpaNano niSedha karavo te siddhasenasUri mahArAjane abhimata nathI. game tema svacchaMda rIte yukti vagere dvArA atIndriya padArthanI prarUpaNA na karavI e ja teozrIne abhimata che. kAraNa ke tevuM karavAmAM jJAnagarbhita vairAgya nAza pAme che. A ja vAtanuM anusaMdhAna karatA adhyAtmasAra graMthamAM jaNAvela che ke --> Agamika arthonuM Agama dvArA ane yuktigamya arthonuM yuktithI yathAvasthita rIte nirUpaNa karavAmAM na Ave to jJAnagarbhita vairAgya na rahe. - ka yogAbhyAsane apanAvo ka 38 35patti. / atIndriya padArthanA yathArtha nirNayanI sAmagrImAM pratyakSa, anumAna, yukti vagereno samAveza karavA graMthakArazrIe je 'upapatti' zabda prayojela che te zabdathI dhyAna-yogAbhyAsanuM paNa grahaNa samajI levuM. kAraNa ke te paNa paripUrNa rIte atIndriya padArthanI upalabdhinI sAmagrImAM praviSTa eka kAraNa che. zrIpataMjali maharSie jaNAvela che ke --> AgamathI, anumAnathI ane dhyAnaabhyAsanA rasathI potAnI prajJAne parikarmita karatA prAjJa purUSo uttama tattvane pAme che. - yogasUtranA vyAsabhASya upara tattvadzAradI TIkA karanAra vAcaspati mizranA mata mujaba uparokta pAtaMjalazlokamAM Agama padathI zravaNa, anumAna zabdathI manana Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa 1/10 8 tattvanirNayArthamadhyAtmamupAyaH zravaNaM, anumAnapadena mananaM, dhyAnAbhyAsarasapadena ca nididhyAsanamuktam, dhyAne abhyAsaH paunaHpunyenAnuSThAnaM, tasmin rasaH = AdaraH ityarthAt < (yogasUtra 2/48 TInA. pR.26) | --> rasa; = zrutAnumAnaprajJAvilakSaNa RtaMbharAkhyo vizeSaviSayaH <- - (19 / 10 ) iti yogavivekadvAtriMzikAvRttau prakRtagranthakAra mAha | - prajJAM buddhiM <- (412) iti yogabinduvRttikAraH / pareSAmasamAkhyeyamabhyAsAdeva I adhyAtmamatra jAyate / maNirUpyAdivijJAnaM tadvidAM nAnumAnikam // <- (1/35) ityevaM vAkyapadIye bruvatA bhartRhariNA'pi atIndriyArthavinizcayAya dhyAnayogAbhyAsasyA''vazyakatA pradarziteti / taduktaM yogabinda api parama upAyaH parikIrttita: / gatau sanmArgagamanaM yathaiva pramAdinaH ||658 || <- ityuktamiti bhAvanIyaM tattvametadvimuktakadAgrahaiH // 1/9 // parizuddhayogAbhyAsaM vinA kevalajJAnAnupalambhAt na kevalaM yuktibhiH AgamairvA'tIndriyArthagocaraparipUrNadarzanaM sambhavatIti vidhivizuddhayogAbhyAso'pyAdaraNIya eveti cetasikRtyA''ha 'antare'ti / antarA kevalajJAnaM chadmasthAH khalvacakSuSaH / hastasparzasamaM zAstrajJAnaM tadvayavahArakRt // 10 // = 39 ane dhyAnAbhyAsarasa zabdathI nididhyAsana jaNAvAyela che. kAraNa ke dhyAnamAM vAraMvAra pravRtti karavA rUpa abhyAsamAM rasa = Adara keLavavo, evo teno artha che. upAdhyAyajI mahArAjAe dvAtriMzadghAtriMzikA graMthanI 19 mI yogaviveka batrIzImAM uparokta pAtaMjala zlokanI vyAkhyA karatAM jaNAvela che ke --> zruta, anumAna ane prajJAthI vilakSaNa RtaMbharA prajJA nAmano vizeSaviSayaka rasa te 'rasa' padathI abhimata che. -- yogasUtranI bhAvagaNezavRttimAM jaNAvela che ke 'satyane dhAraNa karanAra AtmasAkSAtkAra svarUpa prajJA = RtaMbharA, ke je adhyAtmanI kRpAthI ja maLe che.' yogabaMduTIkAkAranA mate uparokta pAtaMjala zlokamAM jaNAvela 'prajJA' padano artha buddhi che. vAkyapadIya graMthamAM bhartRharie paNa --> bIjAone zabda dvArA jaNAvI na zakAya tevuM (anirvacanIya) jJAna abhyAsathI utpanna thAya che. maNi-rUpsa vagerenuM viziSTa jJAna teonA jANakAra mATe anumAnasvarUpa nathI. AvuM kahevA dvArA atIndriya padArthonA nizcaya mATe dhyAnayoganI AvazyakatA jaNAvela che. yogabiMdu graMthamAM paNa jaNAvela che ke > jema apramatta vyaktine abhimata sthAnamAM pahoMcavA mATe sanmArge cAlavuM e parama upAya che te rIte tattvanA nizcaya mATe adhyAtma e zreSTha upAya kahevAyelo che. - A tattva kadAgrahane choDIne zAMta citte bhAvita karavuM. (1/9) parizuddha yogAbhyAsa vinA kevaLajJAnanI prApti zakya nathI. tema ja kevala yukti dvArA ke kevala Agama dvArA atIndriya artha saMbaMdhI paripUrNa nizcaya paNa saMbhavI zakato nathI. mATe vidhivizuddha yogAbhyAsa paNa AdaravA yogya ja che A vAtane manamAM rAkhIne graMthakArathI jaNAve che ke --> - zlokArtha :- kevalajJAna vinA chadmastha jIvo atIndriya padArthanA viSayamAM aMdha che. atIndriya padArthanuM zAstrathI thatuM jJAna e janmAMdha vyaktine hAthanA sparzathI thatA rUpaviSayaka jJAna jevuM che. zAstrajJAna atIndriya padArtho vize vyavahAra karAvI zake che. (1/10) * hastasparzatulya zAstrajJAna DhIkArtha :- sarvadravya-paryAya viSayaka avyavahita spaSTa sAkSAtkAra svarUpa kevaLajJAna vinA jJAnAvaraNathI pIDita Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 kI taspasame rAtrajJAnam ka8 adhyAtmapaniSatpakaraNa nizcayataH kevalajJAnaM = sarvadravyaparyAyagocarA'vyavahitaspaSTasAkSAtkAraM antarA = vinA chadmasthAH = jJAnAvaraNAdyupadrutA: narA: acakSuSaHkhalu = cakSurindriyasattve'pi spaSTaparipUrNabodhalakSaNacakSUrahitA eva / chadmasthapadasya hetugarbhitatvena prakRte prayoga evaM dRSTavyaH - kevalajJAnazUnyA narAH pUrNajJAnanayanazUnyA eva, jJAnAvaraNAdyupadrutatvAt / ghaTa-paTAdisAkSAtkArApekSayA cakSurbhUtatve'pi atIndriyArthagocarasuspaSTabodharAhityA'pekSayA cakSurvikalatvameva chadmasthAnAm / na cA''gamAdevAtIndriyArthopalambhenAtIndriyArthavyavahAradarzanAt nAndhatvoktiH chadmastheSu saGgacchata iti zaGkanIyam, yataH jAtyandhAnAM hastasparzasamaM = hastasparzena vastUpalambhatulyaM zAstrajJAnaM atIndriyArthagocaraM vartate / na caivaM sati zAstramapyatIndriyArthanirNayakRte'nupAdeyameva syAditi zaGkanIyam, yataH zAstrAdeva kenA'pi prakAreNAtIndriyArthanirNayAt tAdRzaM zAstrajJAnaM chadmasthAnAM tadvyavahArakRt = atIndriyArthagocarazabdaprayogakAri tu syAdeva, candragrahaNAdivat / yathA zAstrAt sarvavizeSAnizcaye'pi candroparAgaH kenApi vizeSeNa nizcIyate vyavahiyate ca yathArthaM tathA'nyo'pyatIndriyArthaH chadmasthena / idamevAbhipretyoktaM zrIharibhadrasUribhiH yogabindau - asthAnaM rUpamandhasya yathA sannizcayaM prati / tathaivAtIndriyaM vastu chadmasthasyApi tattvataH // 315 / / hastasparzasamaM zAstraM tata eva kathaJcana / atra tannizcayo'pi syAt tathIvoparIvat raddA - ti | chastha manuSyo AMkha hovA chatAM paNa nizcayanayathI spaSTa paripUrNa bodha svarUpa cakSathI rahita ja che. mULa gAthAmAM "chaghastha' pada hetugarbhita hovAthI prastRtamAM anumAna prayoga A pramANe karI zakAya : kevaLajJAnazUnya manuSyo pUrNa jJAna svarUpa cakSuthI rahita ja che. kAraNa ke teo jJAnAvaraNa vagere karmathI pIDita che. ghaTa, paTa vagere padArthanA sAkSAtkAranI apekSAe manuSyo AMkhavALA hovA chatAM paNa atIndriya artha saMbaMdhI suspaSTa bodha na hovAnI apekSAe chadmastha jIvo cahyuthI rahita ja che. zaMkA :- AgamathI atIndriya padArthonuM jJAna thavAthI chadmastha jIvo paNa teno vyavahAra karatA dekhAya che. tethI chastha jIvone aMdha kahevA te vyAjabI nathI. samAghAna :- uparokta zaMkA vyAjabI nathI. kAraNa ke janmAMdhane hAthanA sparzathI vastunuM je jJAna thAya che tenA jevuM zAstra dvArA atIndriya padArthanuM chadmastha jIvone jJAna thAya che. chatAM paNa atIndriya padArthanA nirNaya mATe zAstra agrAhya banavAnI Apattine avakAza nathI. kema ke zAsathI koI paNa sAmAnya ke vizeSa) prakAre atIndriya arthano nizcaya thAya che ane tathAvidha zAstrabodha chaghastha jIvone atIndriya padArtha saMbaMdhI vyavahAra mATe upayogI thAya ja che. caMdragrahaNa vagerenI jema A vAta samajavI. jema zAstrathI sarva vizeSa dharmono nizcaya na thavA chatAM paNa koIka vizeSa dharmathI caMdragrahaNano nizcaya ane te vyavahAra yathArtha rIte thAya che tema chAstha jIvane atIndriya padArthanA sarva vizeSa dharmono nizcaya na thavA chatAM pANa, zAstra dvArA tenA koI vizeSa dharmano nizcaya thavAthI, teno te prakAre te chadmastha jIva vyavahAra karI zake che. A ja abhiprAyathI zrI haribhadrasUri mahArAjAe yogabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke - jema sama nizcaya karavAnI apekSAe vyakti mATe 35 te viSaya nathI. te ja rIte samaga nizcaya karavA mATe chaghastha jIva mATe paNa atIndriya padArtha vAstavamAM viSaya nathI. zAstrathI je bodha thAya te aMdha vyaktine hAthanA sparzathI thatA bodha jevo che. chatAM zAstrathI ja koIka rIte atIndriya padArthano nirNaya thAya che, jema ke caMdragrahaNanuM tathAvidha jJAna. -- Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa 1/11 dharmasya sUkSmavRddhigamyatvam 1 samyagdRzastvanekAntAgamazraddhayA vyavahAranayena sampUrNaM dRSTilakSaNamabhyupagatam / kevalajJAnini svAzrayatvasambandheneva tatparatantre samyagdRzi svAzrayaparatantratvasambandhenAtIndriyArthagocarapUrNajJAnamavyAhatameva / samyagdRzi caitAdRzaM jJAnaM mokSaupayikameveti nAtiprasaGgaH / taduktaM adhyAtmasAre antarA kevalajJAnaM prativyaktirna yadyapi / kvApi grahaNamekAMzadvAraM cAtiprasaktimat / / anekAntAgamazraddhA tathA'pyaskhalitA sadA / samyagdRzasyaiva sthAt sampUrchAvivecanam || (6/32-32) - iti / idamevAbhipretya jo egaM jANai so savvaM jANai / jo savvaM jANai so egaM jANai - ( ) iti AcArAGgasUtramapi vyavasthitam / tato'tIndriyArthAdau kugraho durAgraha eva / taduktaM adhyAtmasAre tadekAntena yaH kazcit viraktasyApi kugrahaH / zAstrArthabAdhanAtso'yaM jainAbhAsasya pApakRt / / ( 6 / 34 ) - iti / tatazcAtattvAbhinivezaM parityajya gAmbhIryeNa sUkSmabuddhyA zAstredamparyArthagrahaNaparatayA sarvatra syAdvAdinA bhAvyamityupadezaH, anyathA dharmavyAghAtaprasaGgAt / taduktaM zrIharibhadrasUribhiH aSTakaprakaraNe sUkSmabuddhyA sadA jJeyo dharmo dharmArthabhirnaraiH / anyathA dharmayudhaiva tadviyAta: prasaEte // - (22/2) tivruttaramavardhanam // 6/05 * vyavahAra nayathI samakitIne paripUrNa arthabodha samyag. / vyavahAra nayanA mate to samakitI jIvane anekAntazAstranI zraddhA hovAthI saMpUrNa bodhasAmagrI mAnavAmAM AvI che. kAraNa ke atIndriya vastu vizenA saMpUrNa jJAnavALA kevalajJAnIne te parataMtra che. jema kevalajJAnImAM svAzrayatva saMbaMdhathI atIndriya arthanuM paripUrNa jJAna raheluM che tema samakitImAM svAzrayapArataMtrya saMbaMdhathI te ja jJAna raheluM che. AvuM jJAna samakitIne mokSamAM upAyabhUta che. mATe abhavya vagere ke jaDa padArthamAM game te saMbaMdhathI kevalajJAnInA jJAnane rAkhavAno ke tevo vyavahAra karavAnI Apatti nahi Ave. adhyAtmasAra graMthamAM AvA ja koIka AzayathI jaNAveluM che ke --> jo ke kevalajJAna vinA pratyeka dravya-guNa-paryAyanuM saMpUrNa jJAna thatuM nathI ane amuka dharmane AgaLa karIne thatA koIka vastunA jJAnane paripUrNa arthabodhamAM niyAmaka mAnavAmAM Ave to avyavasthA sarjAze. kAraNa ke ghaNAkSaranyAyathI mithyAtvImAM paNa koIka vastunA ekAda aMzanuM yathArtha jJAna to hoya ja che. (to samasyA e Avaze ke kevalajJAnI sivAya koI paNa chadmastha jIvamAM paripUrNa bodha nahi mAnI zakAya, paraMtu AvuM nathI. AnuM kAraNa e che ke AvuM hovA) chatAM paNa samakitImAM sadA mATe askhalita evI anekAMtazAstranI zraddhA rahelI hoya che. tenA dvArA ja samakitIne saMpUrNa arthabodha mAnavAmAM Ave che. - AvA ja abhiprAyathI AcArAMga sUtramAM paNa evI vyavasthA jaNAvI che ke --> je eka padArthane yathAvasthitarUpe jANe che. (svIkAre che.)yogya rIte badhA ja padArthane jANe che ane je vyakti badhA padArthone vyavasthita rIte jANe che te vyakti eka padArthane vAstavika rIte jANe che. - mATe atIndriya padArthamAM kadAgraha e durAgraha ja che. adhyAtmasAramAM jaNAvyuM che ke -->vairAgI jIvane paNa ekAMtavAdathI koI kadAgraha thAya to te kadAgraha zAstrArthano bAdhaka hovAthI pApabaMdhakAraka che ane te vyakti hakIkatamAM jaina nahi, paraMtu jainAbhAsa che. -- mATe atattvanA abhinivezane sarvathA choDIne, gaMbhIratAthI, sUkSma buddhi vaDe sarvatra zAstranA aidaMparyArthane zodhavAmAM syAdvAdIe tatpara rahevuM joIe. Avo upadeza sUcita thAya che. bAkI to dharmano vyAghAta thavAnI Apatti Ave. zrI haribhadrasUri mahArAjAe aSTakaprakaraNamAM jaNAvela che ke -->dharmArthI mANasoe haMmezA sUkSma buddhithI dharmane jANavo joIe. bAkI to dharmabuddhithI ja dharmano vyAghAta thavAno prasaMga Avaze. <- A vAta dRDhatApUrvaka cittamAM sthira rAkhavI. (1/10) '10 mI gAthAmAM jaNAvyA mujaba jo zAstrathI thato bodha e hastasparzathI thatA vastunA bodha jevo 41 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 & matapAtALam 88 adhyAtmapaniSatpakaraNa nanu zAstrajJAnasya hastasparzasamatve tu tannairapekSyeNaiva sarvatra vartitavyamityAzaGkAyAmAha 'zuddha'ti / 'zuddhoJchAdyapi zAstrAjJAnirapekSasya no hitam / bhautahanturyathA tasya, pAdasparzaniSedhanam // 11 // zAstrAjJAnirapekSasya = sarvajJapraNItAgamAjJAnAnapekSasya yateH zuddhoJchAdyapi dvAcatvAriMzaddoSavipramuktAna-pAna-vastra-pAtra-bheSaja-vasatyAdisevanamapi no = naiva hitaM = svahitakAri, alpaguNasya jinavacanopekSAlakSaNena mahAdoSenopahatatvAt / dRSTAntamAha - yathA tasya prasiddhasya bhautahantuH = bhautAnAM bhasmavRttInAM ghAtakasya pAdasparzaniSedhanaM = caraNAravindasaGghaTanarUpasya pAdasparzasya niSedhanaM hantavyAn bhautAnpratItyeti / tathAhi kasyacit zabarasya kuto'pi prastAvAt 'tapodhanAnAM pAdena sparzanaM mahate'narthAya sampadyate' iti zrutadharmazAstrasya kadAcinmayUrapicchaiH prayojanamajAyata / yadA'sau nipuNamanyatrAnveSamANo mayUrapicchAni na lebhe tadA zrutamanena yathA bhautasAdhusamIpe tAni santi / yayAcire ca tAni tebhyaH paraM na kiJcillebhe / tato'sau zastravyApArapUrvakaM tAnnigRhya jagrAha tAni, pAdena sparzaM ca parihatavAn / yathA'sya pAdasparzaparihAro guNo'pi zastravyApAropahatatvAnna guNa: kintu doSa eva / evaM jinAgamanirapekSasya bhikSAdidoSaparihAro guNo'pi hoya to zAstranirapekSa rIte sarvatra pravRtti karavI joIe.' AvI zaMkAnuM samAdhAna karatA graMthakArathI jaNAve lokArca - zAstranI AjJAthI nirapekSa evA sAdhune nirdoSa gocarI-pANI vagere paNa hitakArI nathI. jema ke bhauta RSione mAranAra bhIlane mATe te RSine pagathI aDavAno niSedha hitakArI nathI. (1/11) TO moTA doSane apanAvI nAno doSa choDavo te nukazAnakArI // TIkArca - sarvajJanirUpita AgamanI AjJAthI nirapekSa evA sAdhune 42 doSathI rahita gocarI-pANI, vastra, pAtra, auSadha, vasati (makAna) vagerenuM sevana paNa hitakArI banatuM nathI ja. kAraNa ke piMDanI nidorSatArUpa nAnakaDo guNa e jinavacananI upekSArUpa moTA doSathI haNAyela che. graMthakArathI AnA daSTAMtamAM jaNAve che ke zarra bhasma lagADI jIvana jIvanAra RSiono ghAta karanAra prasiddha bhIle te hAgavAne abhipreta RSione pagathI aDavAno karela niSedha. A dRSTAMtanI spaSTatA yogaMbiMdu graMthanI TIkAmAM A pramANe che. koIka bhIle amuka prasaMge evuM dharmazAstra sAMbhaLeluM ke "tapasvI RSione paga lagADavo te moTA anartha mATe thAya che." te bhIlane kyAreka moranA piMchAnI jarUra paDI. te bhIle anya ThekANe ghaNI tapAsa karI paNa moranA piMchA maLyA nahi. tyAre teNe sAMbhaLyuM ke bhautasaMnyAsI pAse moranA piMchAo che. teNe saMnyAsIo pAse moranA piMchAonI mAMgaNI karI. paraMtu tene eka paNa morapiMcha na maLyuM. pachI teNe zastrano upayoga karavApUrvaka te saMnyAsIono nigraha karI, te piMchAo grahaNa karyA. paNa te saMnyAsIone paga na lAgI jAya tenI pUrepUrI kALajI rAkhI. jema saMnyAsIone paga na lagADavAno guNa paNa zastraprayoga svarUpa moTA doSathI kAraNe te bhIlane mATe te guNasvarUpa nahi paraMtu doSasvarUpa ja bane che tema jinAgamathI nirapekSa sAdhu gocarI vagerenA doSano tyAga kare to te svarUpathI = bAhya dekhAva mAtrathI guNa hovA chatAM 1. etadgAthAnusAriNI kArikA jJAnasAre -> zuddhoJchAdyapi zAstrAjJAnirapekSasya no hitm| bhautahanturyathA tasya pAdasparza nivAraNam | (24/6) vamukhyate || Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa 1/11 43 jinAjJAsmaraNapUrvakapravartanasya kalyANAvahatvam jinAjJAnairapekSyeNopahatatvAnna phalataH guNaH kintu doSa eva / taduktaM yogabindau sacceSTitamapi stokaM gurudoSavato na tat / bhautahanturyathA'nyatra pAdasparzaniSedhanam // 148 // na yasya bhaktiretasmiMstasya dharmakriyA'pi hi / andhaprekSAkriyAtulyA, karmadoSAdasatphalA || 226 // yasya tvanAdaraH zAstre tasya zraddhAdayo guNAH / unmattaguNatulyatvAnna prazaMsAspadaM satAm // 228 // - iti / etasmin zAstre svecchAmAtrapravRttatvAt zubhospi paGkAvilajalasthAnIyaH pariNAmo na kuzalAnubandhI / taduktaM upadezarahasye aNiyamA ANAbajjho Na suMdaro bhaNio <- ( 5 ) iti / sambodhaprakaraNe'pi ANAi saMjamo taha ya dANamANAe / ANArahio dhammo palAlapUlavva paDihAi ||32|| <- ityuktam / jiNANA kuNaMtANaM nUNaM nivvANakAraNaM / suMdaraM pi sabuddhie savvaM bhavanibaMdhaNaM // - ( ) iti / yuktaJzcaitad, na hi yo yadvacananirapekSaH pravartate sa tatra bahumAnavAn bhavati, yathA kApilAdiH sugatAdau / tatazca jinabahumAnapariNAmAkSepakajinAjJAsmaraNapUrvameva sarvatra mumukSubhiH pravartitavyam / taduktaM zrAvakadharmavidhau dhammo ANAe paDibaddho <- (3) / itthameva vacanArAdhanAd dharmaniSpatti: / taduktaM SoDazake'vacanArAdhanayA khalu dharmastadbAdhayA tvadharma iti / idamatra dharmaguhyaM sarvasvaM caitadevAsya / / ' (2/12) iti / paJcAzake'pi ArAhaNAe tIe puNNaM, pAvaM virAhaNAe u| eyaM dhammarahassaM, viNNeyaM buddhimaMtehiM // = pariNAmo vi ANAi tavo paNa jinAjJAthI nirapekSatA svarUpa moTA doSathI haNAvAne kAraNe phalataH guNa nathI, paraMtu doSa ja che. yobiMdu graMthamAM A ja vAtane jaNAvatA kahela che ke > moTA doSanuM sevana karanAra vyaktinI nAnakaDI suMdara ceSTA vAstavamAM suMdara ceSTA nathI. jema ke bhautaRSine haNanAre saMnyAsIne pagathI aDakavAno karelo niSedha, matalaba e che ke je vyaktine zAstra upara bhakti nathI tenI dharmakriyA paNa tathAvidha mohanA udayanA kAraNe AMdhaLA mANasanI jovAnI kriyAnI jema niSphaLa che. je vyakitane zAstra upara Adara nathI tenA zraddhA vagere guNo, unmatta mANasanA guNa jevA hovAthI, vivekIne prazaMsanIya nathI. -- Azaya e che ke svecchA mAtrathI pravRtta thanAra zubha evo pariNAma paNa kuzalAnubandhI nathI. te pariNAma kAdavathI mizrita thayela pANI jevo che. A ja vAtane jaNAvatA upadezahasya graMthamAM kahela che ke --> pariNAma paNa jo jinAjJAthI bAhya hoya to suMdara kahevAto nathI. -- saMbodhaprakaraNamAM paNa kahela che ke --> AjJAthI tapa, AjJAnusAre saMyama ane AjJA mujaba dAna devuM. AjJA vinAno dharma e ghAsanA pULA jevo lAge che. -- 'jinAjJA mujaba karAtuM badhuM ja kArya mokSanuM kAraNa che. ane svacchaMda matithI karAyela dareka sAruM paNa kArya saMsAranuM kAraNa bane che.' A rIte kahevAyela vAta yogya paNa che. kAraNa ke je mANasa jenA vacanathI nirapekSapaNe eTale ke tene avagaNIne pravRtti kare tene te vyaktimAM bahumAna hoI zakatuM nathI. jema ke kapila munie pravartAvela evA sAMkhyadarzananA anuyAyIone gautamabuddha vageremAM bahumAna hotuM nathI. mATe teo potAnI pravRttimAM buddhanA vacananI avagaNanA ja karatA hoya che. tethI mumukSuoe bhagavAna upara bahumAna pariNAma Ave te rIte jinAjJAnA smaraNapUrvaka ja sarvatra pravRtti karavI joIe. kAraNa ke zrAvakadharmavidhi graMthamAM zrIharibhadrasUrijIe kahela che ke -->dharma jinAjJAne baMdhAyelo che. - A rIte ja jinavacananI ArAdhanA karavAthI dharma niSpanna thAya che. SoDazaka graMthamAM jaNAvela che ke --> jinavacananI ArAdhanAthI ja dharma thAya che. ane jinavacanane uvekhavAthI adharma utpanna thAya che. A ja dharmanuM rahasya che. ane A ja dharmanuM sarvasva che. - paMcAzajI graMthamAM paNa jaNAvela che ke --> jinAjJAnI ArAdhanAthI puNya prApta thAya Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 phI nAjJApAne to samparAvathArAdhatA za8 adhyAtmopaniSatpakaraNa - (7/3) yuvatam | paherA pareDa-i> mInAbumAM gaM te veve seviyavaM tu - (10) ityuktam / AjJApAlane doSasampattAvapi ArAdhakataiva tadapAlane ca kadAcit lAbhe satyapi virAdhakataiveti vyaktaM nizIthabhASye (gaa.4160/4170)| ata eva paJcAzake'pi -> samaipavittI savvA ANAbajjhatti mavA veva | titya sena vi na to sA huddesA II - (83) rUtyum | tatatha rAdhyApekSa sarvatraiva kartavyamityupadezaH // 1/11 // zAstravyutpattyarthapradarzanapUrvaM tatphalitArthamAviSkaroti - 'zAsanAdi'ti / karasanAtrALarAvoca, yudhaH rAa nite . vacanaM vItarAgasya, tacca nAnyasya kasyacit // 12 // zAsanAt = hitopadezAt trANazaktezca = jIvarakSaNasAmarthyAcca zAstraM iti budhaiH = prAjJaiH nirucyate = vyutpAdyate / taduktaM prazamaratau - 'yasmAd rAga-dveSoddhatacittAn samanuzAsti saddharme / santrAyate ca duHkhAcchAstramiti nirucyate sadbhiH' / / 187|| <-iti / taduktaM yogavindau api -> malinasya yathA'tyantaM che ane virAdhanAthI pApa thAya che. A dharmarahasya buddhizALI purUSoe jANavuM -- upadezapada graMthamAM zrIharibhadrasUrijIe kahela che ke - je AjJAyukta hoya tene ja paMDitoe svIkAravuM joIe. -- jinAjJAnuM yogya rIte pAlana karavAmAM kadAca doSa lAge to paNa te AjJApAlaka ArAdhaka ja che. ane jo AjJAnuM pAlana na karavAmAM kayAreka lAbha thaI jAya to paNa AjJApAlana nahi karanAra gunhegAra ja che. A vAta nizIthabhASyamAM spaSTa che. AnA udAharaNa rUpe kramazaH viSNukumAra ane aMdhaka AcArya (jemanA 500 ziSya ghANImAM pIlAvA chatAM mokSamAM gayA.) laI zakAya. mATe to paMcAzaka graMthamAM paNa jaNAvyuM che ke - svacchaMda matithI thanArI sarva pravRttio jinAjJA bAhya hovAthI saMsAramAM rakhaDAvanAra che. kadAca bhagavAnane udezIne te pravatti thatI hoya to pAga vAstavamAM te pravRtti bhagavAnane uddezIne hotI nathI. mATe badhI ja pravRttiomAM zAstrane AdhIna rahevuM joIe. - Avo upadeza ahIM phalita thAya che. (1/11) | 'zAstra' zabdanI vyutpattithI prApta thanArA arthane darzAvavA pUrvaka tenA phalitArthane graMthakArathI 12 mI gAthAmAM pragaTa kare che. zlokArca :- 'hitopadeza kare ane rakSaNa karavAnuM sAmarthya dharAve.' te paMDito vaDe zAstra kahevAya che. te zAstra vItarAganuM vacana che, nahi ke koI anya vyaktinuM vacana. (1/12) hUM zAstra zabdano artha ane phalitArtha jhUkyuM DhIkArya :- "zAstra' zabda zAsa ane 2 dhAtuthI banelo che. zAsa' dhAtuno artha che zAsana karavuM. arthAta hitopadeza karavo. 'vai' dhAtuno artha che rakSaNa karavuM. 'zAstra' zabda guNaniSpanna hovAne kAraNe zabdanI vyutpattithI prApta thanAra artha temAM hovo jarUrI che. mATe je hitopadeza karavA dvArA jIvonuM rakSaNa karavAnuM sAmarthya dharAve | zAstra kahe che. prazamarati graMthamAM vAcakavarya umAsvAti mahArAjAe paNa jaNAvela che ke - > rAga-dveSathI uddhata manavALA jIvonuM sadharmamAM anuzAsana kare che arthAta teonI uddhatAIne kAbumAM lAvIne dharmamAM prere che ane teone duHkhathI rakSaNa Ape che mATe zAstra kahevAya. A rIte prAjJa purUSo 'zAstra' zabdanI 6. zuM sArA nasIpaLe (24/3) vartata ! Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 adhyAtmopaniSatpakaraNa 1/13 % mRSAvAnUpatanam 88 jalaM vastrasya zodhanam / anta:karaNaratnasya tathA zAstraM vidurbudhAH // 229 / / <- iti / tattu niruktaM zAstraM vItarAgasya vacanam / taduktaM prazamaratau eva - zAsanasAmarthyena tu santrANabalena cAnavadyena / yuktaM yat tacchAstraM taccaitat sarvavidvacanam / / 188 / / <- iti / SoDazake'pi -> maunIndraM caitadiha paramam <-(2/13) ityuktam / munIndroktatvenA'bAdhitaprAmANyaM caitat vacanaM iha anyapramANAnupajIviprAmANyamityarthaH / kasyacit anyasya rAgiNo vacanaM na = naiva, rAgAderanRtakAraNatvAt / anyeSAM chadmasthamaharSINAM vacanaM zAstrasvarUpaM sadapi nAnyapramANAnupajIviprAmANyamiti na prakRte virodha iti dhyeyam // 1/12 // nanu vItarAgavacanameva kuto'nyAnupajIviprAmANyAlaGkRtam ? ityAha - 'vItarAga' iti / vItarAgo'nRtaM naiva brUyAttaddhatvabhAvataH / / yastadvAkyeSvanAzvAsastanmahAmohavijRmbhitam // 13 // vItarAgaH = kSINarAgaH anRtaM vacanaM naiva brUyAt, tatvibhAvataH = asatyabhASaNakAraNAnAM rAgadveSa-mohAnAM atyantaM vinAzAt / yathoktaM umAsvAtivAcakaiH - rAgAdvA dveSAdvA mohAdvA vAkyamucyate vyutpatti kare che. - yoNabiMdu graMthamAM paNa jaNAvela che ke - jema atyaMta malina vastrane pANI zuddha kare che tema cittaratnane zAstra zuddha kare che. tema vidvAno jANe che. <- potAnA vyutpattiarthavALuM zAstra to vItarAganuM vacana ja hoya che. prazamarati graMthamAM ja jaNAvyuM che ke - nirdoSa evA hitopadezanA sAmarthya ane rakSANanA baLathI je yukta hoya te zAstra che ane te sarvajJanuM vacana che. - SoDazaka graMthamAM pANI kaheluM che ke - sarvajJanuM vacana ja ahIM pradhAna che. sarvajJa dvArA kathita hovAne kAraNe tenuM prAmANya abAdhita che. tema ja sarvajJanuM vacana svataMtra rUpe pramANa che. potAnA prAmANyanI pratiSThA mATe tene anya koI pramANano Azaro levo paDato nathI. *- anya koI rAgI purUSanuM vacana zAstra nathI. kAraNa ke rAga vagere mRSAvAdanA kAraNa che. anya chadmastha maharSionA vacana zAstra svarUpa hovA chatAM paNa te potAnA prAmANyanA yogakSema mATe anya pramANanI apekSA rAkhe che, nahi ke te svataMtra rUpe pramANa-zAstra bane che. jyAre sarvajJanuM vacana to svataMtrarUpe pramANa-zAstra che. kahevAno bhAva e che ke gaNadharoe racela dvAdazAMgI paNa tene pramANabhUta tarIke svIkAravAnI tIrthaMkaranI anujJA hovAthI pramANa tarIke svIkArAya che. tethI prAmANika evA jinavacanane sApekSa evuM prAmANya dharAvavAnA lIdhe dvAdazAMgI paNa parama = svataMtrarUpe pramANa nathI. jyAre jinavacanane potAnuM prAmANya sAbita karavA koInA vacananI mahora lagAvavAnI AvazyakatA nathI. tethI vaikAlika sarva ya vastune pANa sAkSAta lenArA zrIvItarAga bhagavaMtanuM vacana ja parama pramANa kahI zakAya. mATe pUrvotta vAtano virodha nahi Ave, A vAta dhyAnamAM rAkhavI. (1/12) vItarAganuM vacana ja zA mATe svataMtra rIte pramANa che ?' AvI zaMkAnuM nivAraNa karatA graMthakArathI jaNAve lokArca :- vItarAga kayAreya paNa asatya bole ja nahi. kAraNa ke temanAmAM asatyanA kAraNono sarvathA abhAva che. tethI temanA vacano upara je avizvAsa thavo te mahAmohano vilAsa che. (1/13) vItarAga ekAMte vizvasanIya ja dIkArya :- jemano rAga nAza pAmI gayo che te vyakti jUThuM na ja bole, kAraNa ke asatya bolavAnA kAraNa tarIke prasiddha evA rAga-dveSa ane mohano temaNe sarvathA nAza karela che. umAsvAti mahArAjAe Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 8 kAraNapaJcakAdAgamAnavagamaH adhyAtmopaniSadghakaraNa ghanRtam / partha tu naite roSA: tasyAnRtArAM triM svAt // - ( ) kRti / mApAraphlevi- rAgeNa va doseNa va moheNa va bhAsaI musaM bhAsaM <- (53) ityuktam / yadyapi anyatra krodha - lobhabhaya-hAsyAnAM mRSAvAdakAraNatvamuktaM tathApi teSAM rAgAditritaye'ntarbhAvAnna doSaH / yadvA'stu vyavahArato'tiriktatvaM krodhAdInAm, tathApi dveSa - moha - krodha-lobha-bhaya- hAsyAdInAM rAgavyApyatvAt rAganivRttau satyAM tannivRttirapyanAvilA sidhyati / tatazca vItarAgo mRSA na bhASata iti siddham / na hi sAmagrIvaikalye kAryaM sambhavati / taduktaM - vItarAgA hi sarvajJA mithyA na bruvate kvacit / yasmAttasmAdvacasteSAM tathyaM mRtArthavarzanam / / ( ) -rUti / anyatrApi - Agamo hyAptavacanamAptaM doSakSayAd viduH / vItarAgo'nRtaM vAjyuM na dhrUyAt hetvasammavAt / / - ( ) ityuktam / ata eva tadvAkyeSu vItarAgavacaneSu yaH sandeha-viparyayAdilakSaNo'vizvAsaH tat mahAmohavijRmbhitam, tatra virodhA'saGgatyAdidarzanasya zrotRgatadoSaprayuktatvAt / na hi sthANorayamaparAdho yadenamandho na pazyati / svadoSavazAt tatra sandehAdyudaye'pi tadanAzvAso naiva kAryaH / anAzvAsaH = = taduktaM dhyAnazatake - kattha ya maidubballeNa tavvihA''yariyavirahao vAvi / neyagahaNattaNeNa ya nANAvaraNodaeNaM ca ||47 || heUdAharaNA'saMbhave a sai suTTu jaM na bujjhejjA / savvannumayamavitahaM tahAvi taM ciMtae imaM ||48 || aNuvakayaparANuggahaparAyaNA jaM jiNA jagappavarA / jiyarAgadosamohA ya nannahAvAiNo paNa jaNAvela che ke --> rAga, dveSa ke mohathI (= ajJAnathI) jUThAM vAkyo bolAya che. jemAM A traNa doSa nathI tene jUThuM bolavAnuM prayojana zuM hoya ? arthAt na hoya. - bhASArahasya graMthamAM paNa mRSAvAdanA uparokta traNa kAraNo ja batAvyA che. jo ke krodha, lobha, bhaya ane hAsya - A cAra mRSAvAdanA kAraNo che evuM anyatra jaNAvela che, chatAM teono rAgAdi traNamAM samAveza thavAthI koI kSati nathI. athavA vyavahArathI bhale krodha vagere svataMtra hoya, chatAM paNa dveSa, moha, krodha, lobha, bhaya, hAsya vagere rAganA vyApya (= avinAbhAvI) che. arthAt rAgane vyApIne rahenArA che. tethI rAga ravAnA thAya to dveSa, moha, krodha vagere ravAnA thaI ja jAya. mATe vItarAga jUThuM na bole te siddha thAya che. sAmagrI (rAgAdi) vinA kArya (asatyabhASaNa) nI niSpatti na thAya. anyatra paNa jaNAveluM che ke --> vItarAga sarvajJa bhagavaMto kyAreya paNa asatya bolatA nathI. mATe teonuM vacana tathya- vAstavika arthanuM prakAzana karanArUM hoya che. -- tathA ---- kSINadoSavALA Ama purUSanuM vacana e ja Agama che. ane vItarAga evA Ama purUSa jUThuM na ja bole, kAraNa ke asatya bhASaNanuM koI kAraNa temanI pAse nathI. - Ama paNa anyatra jaNAvela che. mATe vItarAganA vacanomAM zaMkA-viparyAsa vagere svarUpa avizvAsa rAkhavo te mahAmUDhatAno prasAra che. vItarAganA vacanomAM virodha, asaMgati vagere dekhAvAnuM kAraNa zrotAnA doSo che. kharekhara AMdhaLo mANasa phUMThAne na dekhavAthI tenI sAthe athaDAI jAya temAM ThUMThAno vAMka nathI. potAnA doSanA kAraNe vItarAganA vacanamAM saMdeha vagere thAya to paNa temAM avizvAsa na ja karavo. dhyAnazataka graMthamAM jinabhadragaNi kSamAzramaNe jaNAvela che ke --> kyAMka potAnI buddhinI maMdatAne kAraNe, kyAMka bahuzruta AcAryanA abhAvanA kAraNe, to kyAMka zAsrIya jJeya padArthanI gahanatAne kAraNe tema ja jJAnAvaraNIyanA udayathI, hetu-udAharaNanA asaMbhavathI sArI rIte sarvajJanA vacanano bodha na thAya tevuM saMbhave, chatAM paNa 'sarvajJano mata satya ja che' A pramANe buddhizALIe vicAravuM. kAraNa ke potAnA Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa 1/14 u& zAstrapuraskAre vItarApurA : 888 teNaM / / 49 / / <- iti / tatazca sarvajJAbhiprAyAnveSaNe eva sarvAdareNa yatitavyam, tatsAmarthya virahe ca tcchrdvAnaparatayA mAm ! taTuvatuM gIvArAje tameva sarva nI naM nirdi viSe - (/9/ 162) / na tvevameva tatpratikSepo yujyate / idamevAbhipretya yogadRSTisamuccaye - tadabhiprAyamajJAtvA na tato'rvAgdRzAM satAm / yujyate tatpratikSepo mahAnarthakaraH paraH // 139 / / <- ityuktam / tatazca vItarAgavacanamavisaMvAdyavetyavadheyam // 1/13 // zAstrapuraskArasya vItarAgapuraskArA''kSepakatvamAvedayati - 'zAstre' iti / zAstre puraskRte tasmAdvItarAgaH puraskRtaH / puraskRte punastasminniyamAt sarvasiddhayaH // 14 // tasmAt = 'vItarAgavacanamavisaMvAdyeve'ti zraddhAnAt zAstre = vItarAgoktavacane puraskRte = sarvatrAnuSThAnAdau AdrIyamANe sati smRtidvArA tattvataH vItarAgaH puraskRtaH = AdRtaH / taduktaM sambodhasaptatiprakaraNe zrIratnazekharasUribhiH - AgamaM AyaraMteNa attaNo hiyakaMkhiNA / titthanAho sayaMbuddho sabve te bhumniyA | <-(39) ti | mata 4 rAmavitarkavitatUtI, tadurta yovinTo > rAtre mavitarnAdramukterduutii paroditA <- (230) / tasmin niyamena avisaMvAdivacanavaktari vItarAge puraskRte = AdRte punaH niyamAt = nizcayena sarvasiddhayaH sampadyante, kliSTakarmavigamAt / taduktaM dharmavindau - hRdi upara upakAra na karanAra jIvo upara paNa anugraha karavAmAM tatpara ane rAga, dveSa, mohane jitanArA evA lokottama tIrthaMkara bhagavaMto kyAreya khoTuM na ja bole. -- mATe sarvajJanA abhiprAyane meLavavAmAM ja saMpUrNa AdarathI prayatna karavo. ane tevuM sAmarthya na hoya to sarvajJanA vacanamAM ja zraddhA karavAmAM tatpara rahevuM. AcArAMga zAstramAM paNa jaNAvela che ke - te ja satya ane niHzaMka che ke je jinezvara bhagavaMte prarUpela che. - paraMtu jinavacanano ema ne ema a5lApa karavo te yogya nathI. A ja abhiprAyathI yogadaSTisamuccaya graMthamAM jaNAvela che ke - sarvajJanA abhiprAyane jANyA vinA teno apalApa karavo te chaghastha jIvo mATe yogya nathI. kAraNa ke te bhayaMkara moTA anarthane karanAro che. - mATe vItarAganuM vacana avisaMvAdI ja che evuM ja daDha karavuM. (1/13) | ga zAstrabhakita = mukitadUtI kI 'zAstrane AgaLa karavA dvArA vItarAga AgaLa karAya che' te vAta jaNAvatA graMthakArathI pharamAve che ke - zlokArca :- zAstrane AgaLa karavAthI vItarAga AgaLa karAya che. ane vItarAga AgaLa thAya tyAre avazya sarva prakAranI siddhio prApta thAya che. (1/14). TIkArya :- "vItarAganuM vacana avisaMvAdI ja hoya che.' AvI zraddhAthI vItarAganA vacanane = zAstrane sarva anuSThAna vageremAM AdaravAmAM Ave to smRti dvArA vAstavamAM vItarAga ja AgaLa karAyelA jANavA. mATe to saMbodha samati prakaraNamAM zrIranazekharasUrijIe kahyuM che ke - AtmAnA hitanI kAmanA karanAra Agamane Adare to svayaMsaMbaddha sarva tIrthakaronuM bahumAna thayeluM jANavuM. - mATe zAstranI bhakti e muninI dUtI che. yogabiMdu graMthamAM - zAstra pratyenI bhakti muktirUpI kanyAnI zreSTha dUtI che. AvuM tIrthaMkara bhagavAne jaNAvela che. - A vAta spaSTa che. vaLI, niyamA saMvAdI vacana bolanAra vItarAgano Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 cha manirimAnapadeviyotanam & adhyAtmapaniSatpakaraNa sthite ja mAvati virudazarmavirAma:, nAno virodhAt - (6/48-42) ti | tahuvata SoDazake'pi - asmin hRdayasthe sati hRdayasthastattvato munIndra iti / hRdayasthite ca tasmin niymaasarvArthasiddhiH | - (2/24) ti | ___ tatazca yathA jinavacanaM hRdayasthaM syAt tathA prayatitavyam, na tu kevalaM tat lekhana-mudraNAdinA pustakAdirUpeNa granthasthaM, zravaNadvArA zrotrasthaM, paThana-pAThana-punarAvartanAdinA kaNThasthaM vA syAdityetAvataiva kRtakRtyatvamAtmano'vagantavyamiti dhyeyam / itthameva cAritrapariNAmasthairyopapatteH / taduktaM aindrastuticaturviMzati vRtta -> tyatasaMsaIRTLAmAM pariNAma narSistha sthitamIvanmAhAbhyAdhInatvat - (8/?) I anyeSAmapi sammataM bhAvagarbhasya bhagavatsmaraNasya acintyazaktimattvena viziSTaphaladAyitvam / taduktaM 'aSTaSaSTiSu tIrtheSu yAtrAyAM yatphalaM bhavet / zrIAdinAthadevasya smaraNenApi tadbhavet' // ( ) iti / dharmabindau api - mahAguNatvAt vacanopayogasya, tatra hyacintyacintAmaNikalpasya bhagavato bahumAnagarbhaM smaraNamiti / bhagavataivamuktamiti ArAdhanAyogAditi / evaJca prAyo bhagavata eva cetasi samavasthAnamiti <-(dha.bi.6/ Adara thAya tyAre niyamAM sarva siddhio saMpanna thAya che. kAraNa ke tenAthI kliSTa karma dUra thAya che. dharmabiMdu graMthamAM zrIharibhadrasUrijIe jaNAvela che ke - hRdayamAM paramAtmA birAjamAna thAya tyAre kliSTa karmano nAza thAya che. kAraNa ke jemAM pANI ane agni vacce virodha che, tema bhagavAnanI upasthiti ane lisTa karmanI hAjarI e banne vacce virodha che. - tema ja SoDazaka graMthamAM paNa kahyuM che ke - bhagavAnanuM vacana hRdayamAM sthira thayuM hoya to ja muniomAM IndrasamAna paramAtmA paramArthathI hRdayamAM sthira thAya che ane paramAtmA jyAre hRdayamAM padhAre che tyAre avazya sarva prayojana samyaka rIte siddha thAya che. - jinavacana hRdayastha karo ja tatao / uparokta vicArothI phalita thAya che ke je prakAre jinavacana hRdayastha thAya te rIte prayatna karavo. jinavacana lekhana, mudraNa vagere dvArA pustaka ke pratAkAra rUpe kevaLa graMthastha bane athavA sAMbhaLavA dvArA mAtra karNastha bane ke paThana-pAThana, punarAvartana dvArA jinavacana phakata kaMThastha banI jAya teTalA mAtrathI ja potAnI jAtane kRtakRtya mAnI levAnI bhUla na karavI. A vAta khAsa dhyAnamAM rAkhavI. AdarapUrvaka bhagavAna hRdayastha bane to ja cAritranA pariNAmanI sthiratA saMbhavI zake. dezona (= 8 varSa ochA) koDa pUrva (1 pUrva = 70560 abaja varSa) varSa sudhI mahAmunio 6thI sAtame ane sAmethI cha guNasthAnake Ava-jAva kare che arthAta saMyamanA adhyavasAyasthAnone ATalA dIrgha kALa sudhI TakAvI rAkhe che, ane nIce nathI utarI paDatA. A vAstavika AzcaryakAraka sukhada ghaTanA mahAmunionA hRdayamAM pratiSThita thayela paramAtmAnA prabhAvane AdhIna che, AbhArI che. A vAta aindrastuticaturvizikAnI TIkAmAM upAdhyAya yazovijaya mahArAjAe jaNAvela che. anya darzanakArone paNa eTaluM to jarUra saMmata che ke bhAva garbhita rIte paramAtmAnuM smaraNa aciMtya zaktithI saMpanna hovAnA kAraNe viziSTha phaLadAyI che. mATe to anya darzanakAroe kaheluM che ke - aDasaTha tIrthomAM yAtrA karavAthI je phaLa prApta thAya te phaLa thIAdinAtha bhagavAnanA smaraNathI paNa thAya che. - dharmabiMdu graMthamAM paNa jaNAvela che ke - jinavacanano upayoga mahAguNakArI che. kAraNa ke vacananA upayogamAM aciMtya-ciMtAmaNi samAna bhagavAnanuM bahumAnagarbhita smaraNa raheluM che. 'mArA bhagavAne Ama kahyuM che. mATe huM A karUM' A rIte smaraNa karavA pUrvaka sarve anuSThAnone karavAthI ArAdhanA yoga prApta thAya Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kenA adhyAtmopaniSatrakaraNa 1/12 laTi sArvatrivItarA paryAyaprakAranI 40-43) 2/4 vItarAgapuraskAramevA'nekarUpaiH varNayati - 'enami'ti / enaM kecit samApattiM, vadantyanye dhruvaM padam / ' prazAntavAhitAmanye, visabhAgakSayaM pare // 15 // enaM = bahumAnagarbha-zAstrapuraskArA'vinAbhAvi-vItarAgapuraskAraM kecit = pAtaJjalayogadarzanAnuyAyinaH samApattiM = samatApattiM = tulyatApattiM vadanti, bhagavatsvarUpopayuktasya tadupayogAnanyavRtteH paramArthataH tadrUpatvAt / ata eva bhagavatsvarUpopayuktasya tadAnImAgamato bhAvanikSepena bhagavattA anuyogadvArasUtrAdyanusAreNa tatra sampadyate / taduktaM pataJjalinA yogasUtre - kSINavRtterabhijAtasyeva maNergrahItR-grahaNa-grAhyeSu ttsthtasanatA = samApattiH -(/4) yogasUtramArthAtuM minAtamahqya vetaso grahItRgrhnn-graahyessu = puruSendriya-bhUteSu yA tatstha-tadaJjanatA = teSu sthitasya tadAkAratApattiH smaapttirityute - tyAre | namArtArasu > samapattiH = tadrupa: pariNAmo mavatItyartha <- (vo.sU./4? vRtti. pR.47) rUtvAda | > samA pariti sAkSAtkAraparimA <-(3/46 pR.47) che. A rIte manamAM prAyaH bhagavAna ja sadA kALa pratiSThita thAya che - AnAthI phalita thAya che ke sarvatra bahumAnagarbhita jinavacananI smRti manane prabhumaya banAve che. (1/14). vItarAgane AgaLa karavAnI vAtane aneka rUpe graMthakArazrI varNave che. lokArca - A arthane keTalAka samApatti kahe che. anya keTalAka dhuva pada kahe che. amuka loko prazAMtavAhitA kahe che ane amuka Itara loko vibhAgakSaya kahe che. (1/15) sa samApattinuM saMvedana ju DhIkArca :- bahumAnagarbhita zAstrane AgaLa karavAnI kriyAne vyApIne rahela paramAtmAnA puraskArane pAtaMjala yogadarzananA anuyAyIo samApatti kahe che. samApatti = samAna svarUpanI prApti. arthAta tulyatAnI prApti. (1) samApatti, (2) samarasApatti. (3) samatApatti, (4) tulyatApatti (5) samarasIbhAva - A badhA paryAyavAcI zabdo che. bhagavAnanA svarUpamAM upayogayukta jIva bhagavAnanA svarUpa sivAya anyatra kyAMya jJAnasvarUpe na rahevAthI vAstavamAM bhagavAna svarUpa ja banI jAya che. tethI ja anuyogadvA2 sUtramAM batAvela nikSepa vyavasthA anusAre te jIva AgamathI bhAva arihaMta bane che. pataMjali maharSie yogasUtramAM jaNAvela che ke - jeno mala kSINa thaI gayo che tevA zreSTha sphaTika maNinI jema grAhya-grahaNa ane grAhakamAM tastha taraMjanatA = samApatti. - A sUtrano artha spaSTa karatA vyAsa maharSie yogasUtrabhASyamAM jaNAvela che ke - pRthvI vagere paMcabhUta svarUpa grAhya padArtha, pAMca Indriya svarUpa grahaNa padArtha ane purUSa = AtmA svarUpa grAhaka padArthane vize rahela. nirmaLa zreSTha maNi samAna manane tevA AkAranI prApti thavI = samApatti- Azaya e che ke jemAM nirmaLa sphaTikanI bAjumAM lAla gulAba hoya to sphaTika lAla bane che tema paramAtmAmAM manane ekAgratApUrvaka sthira karavAthI puruSa paramAtmamaya bane che, tene prastRtamAM samApatti kahevI abhimata che. yogasUtranI rAjamArtaDa TIkAnA racayitA bhoja rAjarSi ema jaNAve che ke - samApatti = tasvarUpa pariNAma. <- bhAvagaNezavRttikAra ane bANojI bhakkA mate - samApatti e sAkSAtakAranI paribhASA che. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 58 yogijananIdarzanam 8 adhyAtmopaniSatrakaraNa iti bhAvAgaNezavRttikAraH / nAgojIbhaTTasyA'pyayameva panthAH / na ca paroktatvAdiyaM samApattirnopAdeyeti yam, paroktatvamAtrAt sadvacanapratikSepasya dhyAndhyasUcakatvAt / sammatA ceyamasmAkamapi, tata evAbhedopAsanopapatteH / tadaktaM adhyAtmasAre - samApattiriha vyaktamAtmanaH paramAtmani / abhedopAsanArUpastataH zreSThato hyayam II -(26/12) ti | jJAnasAgara > dhyAtAntaratna dhyeyastu paramAtmA pravartitaH | dhyAnacaiAsaMvittiH samApattistatA | <-(20/2) rUtyum | yovRSTisamughayavRttI > samapttiH = dhyAnataH sparzanA <-(64) ityuktam / tatazca sarvatra puraskriyamANA'gamasambandhodbodhitasaMskArajanitabhagavadhRdayasthatA prakRte samApattiz2aiyA / sA ca 'mayi tadrUpaM', 'sa evAhami' tyAdidhyAnollikhyamAnavaijJAnikasambandhavizeSapreritA / iyaJca yogimAteti gIyate / taduktaM SoDazake - cintAmaNiH paro'sau, teneyaM bhavati samarasApattiH / saiveha yogimAtA nirvANaphalapradA proktA / / (2/15) - iti / asau = bhagavAn / yathA caitattattvaM tathA vibhAvitamevAsmAbhiH 'kalyANakandalyAmityadhikaM tto'vseym| <- 'paradarzanakAroe batAvela hovAthI A samApatti svIkArya nathI'- evI zaMkA na karavI. kema ke paradarzanakAroe kaheluM hovA mAtrathI teonA sArA vacanano apalApa karavo te buddhinI aMdhatAnuM sUcaka che. samApatti padArtha ApaNane - jainone paNa mAnya che. kAraNa ke samApattithI ja paramAtmAnI abheda upAsanA saMbhavI zake che. adhyAtmasAra graMthamAM prastuta graMthakArazrIe ja jaNAvela che ke - paramAtmAmAM spaSTa rIte AtmAnA abhedanI upAsanA svarUpa samApatti che. tethI A samApatti atyaMta zreSTha yoga che.-- jJAnasA2 prakaraNamAM paNa jaNAvela che ke - dhyAtA = attarAtmA, dhyeya = paramAtmA ane dhyAna = ekAgratAnuM saMvedana. A traNeya ekarUpa bane te samApatti jANavI. - yogadaSTisamuccayanI svapajJa TIkAmAM zrIharibhadrasUrijIe jaNAvela che ke - samApatti = dhyAnathI sparzanA. 8-teno Azaya e che ke dhyAnanA mAdhyamathI paramAtmAnA svarUpanuM saMvedana karavuM = samApatti. mATe prastRtamAM 14 mAM zlokanuM anusaMdhAna karIne ema kahI zakAya ke sarvatra (= mana, vacana, kAyAnI sarva pravRttimAM) AdarapUrvaka AgaLa karAtA Agama vacananA saMbaMdhathI prabuddha saMskArathI niSpanna thayelI bhagavAnanI hRdayasthatA (= manogatatA) = samApatti. te samApati mArAmAM bhagavAnanuM svarUpa che', "huM paramAtmasvarUpa chuM,' ItyAdi dhyAnathI jaNAtA bhagavAnano potAnAmAM je vaijJAnika saMbaMdhavizeSa hoya che tenA vaDe sAkAra banatI hoya che. arthAt "bhagavAna mArAmAM rahyA che' ane "huM bhagavAna svarUpa chuM' tevuM jaNAvApaNuM. AvuM bhAna ekAdavAra nahi paNa aneka vAra, satata AdarapUrvaka thAya tyAre te prastuta vaijJAnika saMbaMdhavizeSa svarUpa bane che. dArzanika paribhASA mujaba ema kahI zakAya ke - vaijJAnika saMbadhuM eTale ekajJAnIyaviSayatAsvarUpa vijJAnakata sambandha. jyAre potAnA dhyAnamAM dhyAtA ane dhyeya banne abhedarUpe bhAse tyAre e abhedabhAva (bAhyamAM mahAvIra svAmI Adi dhyeya sAthe dhyAtAne vAstavika tAdAmya = abheda na hovA chatAM) vijJAna prerita hoya che. tethI tene dhyAtA-dhyeya vaccenA vaijJAnika sambanyarUpe oLakhAvAya che. jene bhagavat samApatti tarIke ahIM batAvela che. A samApatti yogImAtA tarIke oLakhAya che. mATe to SoDazaka graMthamAM zrIharibhadrasUrijIe jaNAvela che ke - bhagavAna zreSTha ciMtAmaNi ratna che. tenAthI ja A samarasApatti thAya che. te samarasApatti ja yogImAtA kahevAyela che ke je mokSaphaladAyI che. - je rIte A tatva choDazakakArane abhimata che, te rIte te graMthanI kalyANakaMdalI nAmanI TIkAmAM tenuM spaSTIkaraNa ame kareluM ja che. tethI jijJAsue adhika tyAMthI jANI levuM. 1. dRzyatAM-divyadarzanaTrasTaprakAzite kalyANakandalI-ratidAyinIvyAkhyAlaGkRte SoDazakaprakaraNe pR.45 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 adhyAtmopaniSatpakaraNa 1/15 u samApaje chupam | __ enaM bahumAnagarbhavacanopayogAvinAbhAvivItarAgapuraskAraM anye = mahAvratikA dhruvaM padaM = AzayasthAnaM vadanti, klezakarmAdivimuktaparamAtmagocarasya cittasya labdhAtmalAbhasya niravadhisthitirUpatvAt / spaSTameva svasya vItarAgabhAvasya sattAto'nAdyanantatayA'bhivyaktidazAyAJca sAdyanantatayA dhvaMsApratiyogitvam / tatazca dIrghakAla-nairantarya-satkArA''sevitabhagavadhRdayasthatAyA avicalitasamavasthAnena avinAzyAzayasthAnatvamapi nirAbAdham / dhruvaM paramAtmAnamAlambanIkRtya yat prAptavyaM dhruvapadaM tatsAdhikA yoparyuktayogaprakriyA tat dhruvapadamiti bhaavH| anye = sAGkhyAH enaM bahumAnopetajinavacanasaMsmaraNA''kSiptavItarAgopayogaM prazAntavAhitAM = vizuddhacittasaMskArAtmikAM vadanti / 'seyaM bhavajaladhinauH prazAntavAhitA' (lalitavistarA-pR.116) iti sAGkhyaiH gIyate / yuktazcaitat, cetasi bhagavadavasthAnasya zraddhA-vIrya-smRti-samAdhi-prajJAvRddhidvArA vizuddhasaMskArAkSepakatvAt / itthaJca - prazAntaH = rAgAdikSaya-kSayopazamopazamavAn vahati = vartate, tacchIlazca yaH sa tathA tadbhAvastattA <-(pR.117) iti lalitavistarApaJjikAkAravacanamapi saGgacchate / sugmaarthklpnaavRttikaaryogfpaIiRyormate > DrAntivAhitA vijJasaMskArarUTI - (porA-20/) ti viSeyam | sar na dhruva padane pAmIe che. bahumAnagarbhita jinavacananA upayogane vyApIne rahela vItarAga bhagavaMtanA puraskArane mahAtkRtika loko dhuvapada = avinAzI AzayasthAna kahe che. kAraNa ke kleza, karma vagerethI vimukta evA paramAtmAne potAno viSaya banAvanAra abhivyakata citta kharekhara sthAyI sthAna = hoddA svarUpa che. spaSTa ja che ke potAno vItarAgabhAva sattAnI = astitvanI apekSAe anAdi anaMta che. ane eka vAra pragaTa thayA pachI kyAreya nAza na thavAne lIdhe abhivyakitanI apekSAe sAdi anaMta che. tethI te dhvasa saMbaMdhI = vinazvara nathI. dIrgha kAla sudhI niraMtara AdarapUrvaka sevAyela bhagavAnanI hRdayasthatA e avinAzI AzayasthAna svarUpa ja che. kAraNa ke avicalita rIte te cittamAM rahe che. dhruva evA paramAtmAnuM AlaMbana laIne je dhuva pada meLavavAnuM che tenI sAdhaka evI ja upara jaNAvelI yagaprakriyA te dhruvapada che- evo ahIM Azaya che. Ed prazAMtavAhitAne pArakhIe ET maLe ! bahumAnayukata jinavacananA samyagrasmaraNathI kheMcAIne Avela vItarAga paramAtmAnA upayogane sAMkhya darzananA anuyAyIo vizaddha cittasaMskAra svarUpa prazAMtavAhitA kahe che. lalitavistarA graMthamAM jaNAvela che ke - "A prazAMtavAhitA to saMsAra svarUpa sAgarane taravAnI naukA che." evuM sAMkhya vidvAno kahe che. <- A vAta vyAjabI che. kAraNa ke cittanI aMdara bhagavAnanI hAjarI e zraddhA, zakti, smRti, samAdhi, prajJAnI vRddhi karavA dvArA vizuddha saMskAra kheMcI lAve che. tethI - rAga vagerenA kSaya, kSayopazama ane upazamavALo sAdhaka prazAMta kahevAya che. te rIte ja vartavAno jeno svabhAva che te prazAMtavAhI kahevAya. tevI dazA = prazAMtavAhitA. <- AvuM lalitavistA graMthanI paMjikAnA kartA zrImunicaMdrasUrijI mahArAjanuM vacana paNa saMgata thAya che. thoDazaka graMthanI sugamArthakac5nA nAmanI TIkAnA kartA zrIyazobhadrasUri mahArAjA ane te ja graMthanI yogadIpikA TIkAnA kartA prastuta graMthakArazrIe - prazAMtavAhitA = citta saMskAra - AvuM jaNAvela che. teno matalaba e che ke mananA vizaddha saMskAra = prazAMtavAhitA. saddaSTibatrIzInI TIkAmAM prastuta Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trividhasaMvRtividyotanam dRSTidvAtriMzikAvRttau tu etadgranthakRtA prazAntavAhitA 52 = - (dvA.dvA.24/23 rR.) Dyuktam | vAcaspatimizrastu tattvavaizAradyAM vyutthAnasaMskAramalarahitanirodhasaMskAraparamparAmAtravAhitA prazAntavAhitA - (yo.mU.3/20.vai.pR.288) hatyAche / nirodhAvaNyavittasya -> prazAntavAhitA nizcalanirodhadhArayA vahanaM --(yo.vA.pR.288) rUti yogavAtijAro vijJAnamikSuH / rAkhamArjuvAra tu mate --> parihRtavikSepatayA sadRzapariNAmapravAhaH = prazAntavAhitA - ( rA. mA. pR. 123) / bhAvAgaNezavRttau nizcalapravAhaH - iti proktam / nAgojIbhaTTavRttau ca prazAntavAhitA zrutvA spRSTvA ca dRSTvA ca bhuktvA ghrAtvA zubhAzubham / na hRSyati glAyati ca yaH sa zAnta iti kathyate ' // ( 4 / 32 ) iti mahopaniSadvacanAt harSazokAditaraGgarahitA ekAgracittavRttidhArA = prazAntavAhitA - ityapi vadanti / cittavRttinirodhajanyasaMskArAtprazAntavAhitA prabhavatIti pAtaJjalAH vadanti / prazAntavAhitA vyutthAnasaMskArarahitacirakAlavAhitA <- ityuktam / = = = adhyAtmopaniSatprakaraNa parihRtavikSepatayA sadRzapravAhapariNAmitA = = = pare bauddhA: enaM sArvatrika nirantara- paramAtmopayogapravAhaM visabhAgakSayaM saMvRtisantAnaparikSayaM vanti / sarva mAva: vauddhamate saMskRti: tridhA ) tathAhi (?) hosaMvRti: marIcihrAtijI khatnAvibhrAntiruupaa / (2) tattvasaMvRti: satyanIlAdipratItirUpA (3) abhisamayasaMvRti: yogipratipattirUpA naamjaatyaagraMthakArazrIe jaNAvela che ke -->vikSepano parihAra karIne samAna AkAranA pravAhanuM pariNamana = prazAMtavAhitA. - uparokta badhI vyAkhyAonuM tAtparya samAna ja che. e khyAlamAM rAkhavuM. = vAva. | yogasUtrabhASyanI tattvauzAdI TIkAmAM vAcaspatimizrae jaNAvela che ke --> vyutthAna dazAnA (bahirmukha avasthAnA) saMskArarUpI melathI rahita ane cittavRttinirodhanA saMskAronI paraMparAne ja kevaLa vahana karavI prazAMtavAhitA. - yogasUtrabhASya upara yogavArtikanA kartA vijJAnabhakSue jaNAvela che ke -->prazAMtavAhitA = nizcala evI vRttinirodhanI dhArAthI cittane vahana karavuM. -yogasUtranI rAjamArtaNDa TIkAmAM bhojadeva kahe che ke > vikSepano parihAra karavA pUrvaka samAna pariNAmano pravAha = prazAMtavAhitA yogasUtranI bhAvAgaNeza TIkAmAM -->prazAMtavAhitA = nizcala pravAha --ema jaNAvela che. yogasUtranI nAgojIbhaTTa vRttimAM jaNAvela che ke --> vyutthAna saMskArathI rahita evA cittane lAMbA samaya sudhI vahana karavuM prazAMtavAhitA. -- tathA 'mahopaniSadnA --> sArI ke kharAba vastune sAMbhaLIne, sparza karIne, joIne, khAIne, saMdhIne je sAdhaka AnaMda pAmato nathI ke glAna thato nathI te zAMta kahevAya. -- AvA vacanane AzrayIne harSa, zoka vagere taraMgothI rahita ekAgra cittavRtti dhArA = prazAMtavAhitA.' AvuM paNa amuka vidvAno kahe che. cittavRttinirodhathI utpanna thanAra saMskArathI prazAMtavAhitA utpanna thAya che. AvuM pAtaMjala yogadarzananA anuyAyIo kahe che. pAtaMjala visabhAgasaMtatikSayane apanAvIe re. / sArvatrika niraMtara paramAtmaviSayaka upayoganA pravAhane bauddha vidvAno visabhAgakSaya kahe che. visabhAgakSayano matalaba che saMvRtinA saMtAnano kSaya. kSaNa paraMparAnA samUhane saMtAna ke saMtati kahevAya che. bauddha mate saMvRti traNa prakAre che. te A mujaba. (1) lokasaMvRti. jhAMjhavAnA nIramAM mRgajaLamAM pANInI bhrAnti vagere = Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 adhyAtmopaniSatmakaraNa 1/16 8 zuddhAmamAvopaIiBranameM , dyullekhAnuviddhA atIndriyAdigocarA / eSA triprakArA'pi saMvRtisantatiH upaplutasantatirapyucyate / saMhatasakalavikalpAvasthAyAM rAgAdiklezavinirmukta-vizuddhavijJAnakSaNalakSaNa-paramAtmagocarA zabdAkRti-jAtyAdyananuviddhA nirvikalpAdhyakSasantatireva prakRte bauddhAnAM visabhAgakSayapadenA'bhimatA, kArye kAraNopacArAt / tattvatastu visabhAgasantatiparikSayAnantarottarakSaNe nirupaplavacittasantatirupajAyate tathApi visabhAgakSayapadena mA bhUt kasyacit prakRte 'ahami'tyAkAraka-suSuptikAlInAlayavijJAnapUrvakAlInasya ghaTa-paTAdijJAnarUpapravRttivijJAnalakSaNavisabhAgacittakSayasya bodha iti kRtvA niruktaparamAtmagocaranirvikalpAdhyakSasantatiH visabhAgakSayapadenopadarziteti na kAcidanupapattiH / etadavasthAyAmeva zuddhasvabhAvopalabdhiH sambhavati / taduktaM adhyAtmasAre > 3manapasAmrAve, visamA parikSa / lAtmA zuddhasvamIvInAM nananIya pravartata / - (28/82) iti / idaJca RjusUtranayamatenoktamiti vibhAvanIyam / zaivAstu enaM zivavama iti vadanti / asaGgAnuSThAnApekSayA prakRte samApattyAdisaMjJA vijJeyA / idamevAbhipretya yogadRSTisamuccaye - prazAntavAhitAsaMjJaM visabhAgaparikSayaH / zivavartma dhruvAdhveti yogibhirgIyate aneka bhramaNAo lokasaMvRti kahevAya che. (2) tattvasaMvRti. satya evA nIla, pIta vagere padArthonI pratIti e tattvasaMvRti kahevAya che. (3) abhisamaya saMvRti. atIndriya, vyavahita vagere padArthaviSayaka nAma, jAti vagerenA ullekhathI yukata evI yogIpratipatti e abhisamayasaMvRti kahevAya che. A traNeya prakAranI saMvRtinI saMtati e upappata saMtati paNa kahevAya che. je avasthAmAM saghaLAe vikalpo vilIna thaI gayA hoya che te avasthAmAM rAgAdi lezathI rahita vizuddha vijJAnakSaNa svarUpa paramAtmaviSayaka zabda, AkRti, jAti vagerethI paNa rahita nirvikalpaka pratyakSanI saMtati e ja prastRtamAM bauddha vidvAnone "visabhAgakSaya' zabdathI abhimata che. uparokta paramAtmaviSayaka nirvikalpaka pratyakSa rUpa kAryamAM kAraNano upacAra karIne tene vibhAgakSaya rUpe ahIM jaNAvela che. paramAtmagocara nirvikalpaka pratyakSa = kArya ane vibhAgakSaya = kAraNa. vAstavamAM vibhAga saMtatinA saMpUrNa kSaya pachInI ja kSaNe nirupaplava cittasaMtati utpanna thAya che. (ke je prastuta paramAtmasAkSAtkAra svarUpa che.) chatAM paNa tene visabhAgakSaya kahevAnI pAchaLano Azaya e che ke bauddhamate ghaTa, paTa vagerenuM jJAna pravRttivijJAna kahevAya che ke je vibhAgacittakSANa svarUpa che. nidrAkAlIna 'huM' evuM je jJAna te AlayavijJAna kahevAya che. sumikAlIna AlayavijJAnanI pUrvekSaNe je pravRttivijJAna svarUpa vibhAga cittano nAza thAya che teno koIne prastuta mAM visabhAgakSaya zabdathI bodha na thaI jAya te mATe uparokta paramAtmaviSayaka nirvikalpaka sAkSAtkAranuM saMtAna prastRtamAM 'visabhAgakSaya' padathI jaNAvela che. tethI koI anupapatti rahetI nathI. A avasthAmAM ja zuddha svabhAvanI upalabdhi saMbhave che. mATe to adhyAtmasAra graMthamAM jaNAvela che ke - > vibhAgasaMtAnano kSaya thayA pachI anupaplava cittasaMtAnanuM sAmrAjya phelAya tyAre AtmA zuddha svabhAvanI utpatti mATe pravRtti kare che. <- A vAta RjusUtra nayanA matathI jaNAvela che te khyAlamAM rAkhavuM. zaivadarzananA anuyAyIo paramAtmAnA puraskArane zivavarma (= mokSamArga) kahe che. prastutamAM samApatti vagere pAMceya saMjJA asaMga anuSThAnanI apekSAe jANavI. A ja abhiprAyathI yogadaSTisamuccaya graMthamAM jaNAvela che ke - asaMga anuSThAna prazAMtavAhitA nAmathI yogIo dvArA jaNAvAya che. vibhAgaparikSaya, zivavarma, dhuvaadhvA (= dhruvapada) A paNa tenA ja paryAyavAcI zabdo che. <- AnAthI phalita thAya che ke prIti, bhakti, ane vacana anuSThAnanI kakSAmAM rahIne dharmakriyAmAM vItarAgane AgaLa karavA te prastutamAM Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 8 caturvidhacakSurnirUpaNam 88 adhyaatmopni5.5421|| hyadaH // 176 / / <- ityuktam / 'adaH' = asaGgAnuSThAnamiti na prIti-bhaktyAdyanuSThAnakAlIno vItarAgapuraskAraH prakRte samA-patti-prazAntavAhitAdipadenAbhimata iti dhyeyam // 1/15 // zAstrameva yoginAM cakSurityAha - 'carme'ti / carmacakSurbhUtaH sarve, devAzcAvadhicakSuSaH / sarvatazcakSuSaH siddhA, yoginaH zAstracakSuSaH // 16 // carmacakSurbhUtaH = audArikendriyavargaNAjanyanayanavantaH prAyaH sarve = narAstiryaJcazca / teSAM hi cakSuH cakSuravagrahAdisAdhAraNamatijJAnapratyakSatvavyApyacAkSuSatvAvacchinnakAraNatAzAlitayA mahattvodbhUtarUpAdimadyogyadezAvasthitadravyAdigocaraM cAkSuSamutpAdayati, na tu sUkSmadravyAdigocaram / devAH upalakSaNAt nArakAzca avadhicakSuSaH upalakSaNAt vibhaGgacakSuSazca, yathAkramaM samyagdRSTayo mithyAdRSTayazcAvagantavyAH / 'rUpiSvavadheH' (1/28) iti tattvArthasUtravacanAt rUpiNAM sUkSmadravyANAM grAhakatve'pi arUpidravyAdigrAhakatvamavadherapodyate / sarvataH cakSuSaH = sarvadravyaguNaparyAyagocarAvyavahitaspaSTasAkSAtkAralakSaNakevalajJAnacakSurdharAH siddhAH, upalakSaNAt sayogyayogikevalinazca vijJeyAH / yoginaH = sAdhavastu zAstracakSuSaH = zAstraikacakSuSaH / zAstreNaiva sarvajJeya-heyopAdeyAni vastUni sAdhavaH vijAnanti pura:sthitAnIva / taduktaM jJAnasAre - pura:sthitAnivordhvA'dhastiryaglokavivartinaH / samApatti, prazAMtaulstA vagaire thI abhipreta nathI. (1/15) zAstra e ja yogInI AMkha che' evuM jaNAvatA graMthakArathI kahe che ke - lokArca :- badhA (manuSa-pazu) cAmaDAnI AMkhavALA che. devatAo avadhijJAna rUpI AMkhavALA che. siddha bhagavaMto sarvatomukhI kevalajJAna upayogarUpI cakSavALA che. jyAre yogIpurUSa zAstrarUpI caznavALA che. (1/16) * yakSudhArInA yAra prahAra * audArika IndriyavargaNa janya AMkhavALA prAyaH badhA manuSyo ane tiryaMco hoya che. A badhA jIvonI AMkha uddabhUtarUpavALA ane yogya dezamAM rahela moTA dravyanuM cAkSuSa pratyakSa utpanna kare che. kAraNa ke AMkhanA avagraha, IhA vagerethI anugata matijJAna pratyakSanA avAjora bhedarUpa cAkUtha pratyakSanuM kAraNa AMkha pote che. mATe sUkama dravya vagerenuM pratyakSa carmacakSa dvArA na thaI zake. devo ane nArako samakitI hoya to avadhijJAnavALA tema ja mithyAtvI hoya to vibhaMgaNAnavALA bAgavA. (vArthasUtra mujaba avadhijJAna rUpI dravyanuM grAhaka hovAthI rUpI evA sUkSma dravyanuM bodhaka hovA chatAM paNa arUpI dravya vagerenuM pratyakSa karAvavAmAM avadhijJAna asamartha hoya che e sUcita thAya che. sayogI kevaLI, ayogI kevaLI ane siddha paramAtmA saikAlika sarva dravya, guNa, paryAya saMbaMdhI sAkSAt spaSTa pratyakSajJAna svarUpa kevaLajJAnarUpI cakSuvALA hoya che. isa zAstra meTale sAdhunI sAMja isa yotri0 / sAdhu mahAtmAmAnI in to mAtra yA Doya che. 4 // 21 // sa vaa|| // sarva zeya, heya ane upAdeya vastune sAdhu bhagavaMto sAme rahelA padArthanI jema spaSTa rIte jANe che. mATe to jJAnasAra 1. etadanusAriNI kArikA jJAnasAre evaM vartate -> carmacakSurbhUtaH sarve, devAzcAvadhicakSuSaH / sarvatazcakSuSaH siddhAH, mAdhavaH zAstracakSuSaH / / (24/1) Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa 1/17 prAdhAnyena vaidhakArye carmanetrAnupayogaH sarvAn bhAvAnavekSante jJAninaH zAstracakSuSA // <- ( 24 / 2) iti / ata eva zAstrasyA''lokatAdikamapi saGgacchate / taduktaM yogabindau - loke mohAndhakAre'smin zAstrA''lokaH pravartakaH / / pApAmayauSadhaM gArzva, gAlluM puSpanivadhanam / cakSuH sarvatrAM cAhyaM gAyuM sarvArthasAdhanam // -(224/226) kRti / vastutastu carmacakSuSmantaH cakSuSmanta eva na bhavanti, tattvato heyopAdeyAdyarthA'darzakatvAt / taduktaM > rannumantasta vai ye zrutajJAnavabhuSA / sampa saTeva paranti, mAvAnuM devetarAjarAH / / ( <--iti / tatazca carmacakSuH sattve'pi na vidhi - niSedhasAdhye kArye prAdhAnyena tadupayogo yoginAmiti bhAvanIyam 5/6 / / nanu zAstrANi loke mithoviruddhAni nAnAvidhAni bauddha - sAGkhya- naiyAyikAdisambandhIni upalabhyante / tataH kIdRzaM tadupAdeyamityAzaGkAyAmAha 'vI'ti| 55 - - parIkSante kaSacchedatApaiH svarNaM yathA janAH / zAstre'pi varNikAzuddhiM, parIkSantAM tathA budhAH ||17|| suvarNamAtrasAmyena tathAvidhalokeSvavicAreNaiva zuddhAzuddharUpasya suvarNasya pravRttau yathA zuddhakAJcanArthinaH khanA, SaSTheT-tApe: svapna parIkSanta = rvanti parIkSAM 'Tava' rUti mAtrAvAm / tathA = tenaiva prakAreNa graMthamAM jaNAvela che ke --> jJAnI purUSo zAsrarUpI AMkha dvArA Urdhvaloka, adholoka ane madhyalokamAM rahelA sarva bhAvone sAme rahelA padArthanI jema jue che. -- mATe ja 'zAstra e Aloka = prakAza che.' AvI uktio paNa saMgata thAya che. yogabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke --> mohanA aMdhakArathI gherAyela A lokamAM zAstrano prakAza yathAvasthita pravRtti karAvanAra che. pAparUpI roganA nAza mATe zAstra e parama auSadha che. zAstra e puNyanuM kAraNa che. zAstra sarvagAmI sarvatomukhI cakSu che. ane zAstra ja sarva prayojananI niSpattinuM sAdhana che. -- vAstavamAM to carmacakSuvALA jIvo AMkhavALA ja na kahevAya. kAraNa ke cAmaDAnI AMkha tAttvika rIte tyAjya, grAhya vagere padArthanuM jJAna karAvavAmAM asamartha che. tethI kahyuM che ke --> AMkhavALA manuSya teone ja jANavA ke jeo ahIM zrutajJAna rUpI cakSu dvArA sadA mATe heya, upAdeya bhAvone samyag rIte jANe che. -- kahevAno bhAva e che ke yogIone carmacakSu hovA chatAM paNa vidhi-niSedhathI sAdhya evA kAryamAM mukhyatayA carmacakSuno upayoga hoto nathI. A vAtathI AtmAne bhAvita karavo. (1/16) ahIM evI zaMkA thAya ke --> lokanI aMdara bauddha, sAMkhya, naiyAyika vagere saMbaMdhI aneka prakAranA paraspara viruddha zAstro upalabdha thAya che. tethI kevuM zAstra svIkAravuM joIe ? eno nirNaya nathI thaI zakato. - to AvI zaMkAnuM samAdhAna karatA upAdhyAyajI mahArAjA jaNAve che ke zlokArtha :- jema loko kaSa, cheda ane tApa vaDe suvarNanI parIkSA kare che tema vidvAna purUSoe zAsrane vize paNa varNikAzuddhinI parIkSA karavI joIe. (1/17) suvarNanI jema zAstranI parIkSA TIDArtha :- kevaLa camakatA pILA varNanI samAnatAnA kAraNe tathAvidha lokomAM nirvicArIpaNAthI ja zuddhanI jema azuddha sonAnI kraya-vikraya Adi pravRtti thatI hoya tyAre zuddha kAMcananA arthI loko jema kaya (kasoTI paththara upara ghasavuM), cheda (cheda karIne tapAsavuM), tApa (dhAtune ogALIne tapAsavI) vaDe sonAnI parIkSA Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 $ pramALopapannarahyopatA ki adhyAtmopaniSatpakaraNa budhAH = tAttvikaparIkSaNakSamAH sacchAstrArthinaH zAstre'pi varNikAzuddhiM = prarUpaNAvizuddhiM parIkSantAm / etena parIkSaNA'kSamAnAmAgamAnAmazuddhatvamAveditam / yaducyate paraiH -> purANaM mAnavo dharmaH sAGgo vedshcikSitsitam | 3IjJAsiddhAni tvAri, ne runtavyani detufmaH | ( ) - ti tatra dvArimika - asti vaktavyatA kAcittenedaM na vicAryate / nirdoSa kAJcanaM saccet ? parIkSAyA bibheti kim / / ( ) -tyute | pratyakSAvidhatAmAtyArauDinArthe pravartane tu vattA virati | taTukti yogabindau - dRSTabAdhaiva yatrAsti tato'dRSTapravartanam / asacchraddhAbhibhUtAnAM kevalaM dhyAndhyasUcakam // 24|| pratyakSeNAnumAnena yadukto'rtho na bAdhyate / dRSTo'dRSTe'pi yuktA syAt pravRttistata eva tu // 25 // ato'nyathApravRttau tu syAt sAdhutvAdyanizcitam / vastutattvasya hantaivaM sarvamevA'samaJjasam // 26 / /Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaSaparIkSAnirUpaNam adhyAtmopaniSatprakaraNa 1/19 vAkyAni pratiSedhAzca = akartavyArthaheyatvapratipAdakAni vAkyAni ca ekAdhikArAH mitho'viruddhamadhikAramAzritya pravRttAH dRzyante = upalabhyante tAM kaSazuddhiM vidvAMso vadanti / yathA saMyamamadhikRtya smityaadividhAnuM hiMmAhiniSedhanaO / tatuvatuM dharmavindro - vidhi-pratiSedha 1: <- (2/36) > l$ = suvarNaparIkSAyAmiva kaSapaTTake rekhA <- - iti tadvRttilezaH / taduktaM paJcavastu > muhumo amesaviso sAvajje jattha atthi paDiseho / rAgAiviaDaNasahaM jhANAi a esa kasasuddho || 1068 || sUkSmaH karaNavat kAraNAnumodanAdiH, azeSaviSayakaH = pRthivIjalAnalAnilavanaspatyAdigocaraH sAvadye hiMsAdau yatra pratiSedhaH / tatazca 'na hiMsyAt sarvabhUtAni' ityatra tAdRzaniSedhakaraNe eva kaSazuddhirjJeyeti dhyeyam // 1/18 // udAharaNena kaSaparIkSAM vizadayati 'siddhAntapu'kRti / siddhAnteSu yathA dhyAnAdhyayanAdividhivrajAH / hiMsAdInAM niSedhAzca bhUyAMso mokSagocarAH // 19 // yathA siddhAnteSu AgameSu mokSagocarAH sAkSAt paramparayA vA mokSoddezyakAH dhyAnAdhyayanAdividhivrajA hiMsAdInAM pApasthAnAnAM pApatvena sakalalokasammatAnAM niSedhAzca bhUyAMsaH = suSuol | > nidraM sakhkhAya-jJALapoLa hoyanaM - - (urdU. 22-sUtra-89-maoN.rU pR.278) kRti nizithapUrNivavAM, - sajjhAya - saMjama - tave veAvacce a jhANajoge a / jo ramai, no ramai asaMjamammi so vaccai siddhiM ane akartavya arthanA niSedhane jaNAvanArA pratiSedhavAkyo eka ja = paraspara avirUddha adhikArane (= uddezane) AthayIne pravRtta thayelA upalabdha thAya tene paMDito kazuddhi kahe che. jema ke saMyamane uddezIne samiti, gupti vagerenuM vidhAna ane hiMsA vagereno niSedha. dharmabiMdu graMthamAM paNa jaNAvela che ke --> jema suvarNanI parIkSAmAM kasoTInA paththara upara lIsoTo pADavAmAM Ave che te kapa kahevAya che, tema zAstranI parIkSAmAM vidhi ane niSedha kaya kahevAya che. paMcavastuka graMthamAM zrI haribhadrasUrijI jaNAve che ke --> je zAstramAM sAvagha kAryane vize sUkSma ane saMpUrNaviSayaka pratiSedha hoya che tathA rAgAdino nAza karavA mATe samartha evA dhyAna vagerenuM vidhAna hoya che te zAstra kazuddha kahevAya che. - sUkSmano matalaba che ke karaNanI jema karAvavuM ane anumodana karavuM vagereno pratiSedhamAM samAveza ane saMpUrNa viSayaka eTale sAvagha kAryane saMpUrNa rIte AvarI le tevo pratiSedha, jema ke sarva jIvonI hiMsA na karavI - AvuM niSedhavAkya. mAtra gAya, bheMza athavA to kIDI-maMkoDA vagereno nahi paraMtu pRthvI, pANI vagere ekendriya jIvono paNa vadha karavo nahi, karAvavo nahi, anumodavo nahi. A bAbatano temAM samAveza hoya to ja te Agama-zAstra kaSazuddha kahevAya. tethI 'koI paNa jIvane na mAravA' AvA zAsravAkyathI upara jaNAvyA pramANeno niSedha thAya to ja te kazuddha jANI zakAya. A vAta barAbara khyAlamAM rAkhavI. (1/18) udAharaNa dvArA graMthakArazrI kaSa parIkSAne spaSTa kare che. zlokArtha :- jema ke Agama graMthomAM mokSalakSI dhyAna, adhyayana vagere vidhionA samUho ane hiMsA vagerenA niSedho che. (1/19) TIkArtha :- jema ke jaina Agama zAstromAM sAkSAt ke paraMparAe mokSane uddezIne dhyAna, adhyayana vagere vidhAnonA samUho ane sarva lokone pApa rUpe saMmata evA hiMsA vagere pApasthAnonA niSedhavAkyo puSkaLa upalabdha thAya che. mATe jainAgama kazuddha kahevAya. enI sAkSI tarIke --> sadA svAdhyAya ane dhyAnamAM tatpara = - = = 57 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM kaSA'zuddhazAstradarzanam adhyAtmopaniSatprakaraNa ||266aa -- iti dazavaikAlikaniryuktivacanamatrodAharaNam / taduktaM paJcavastuke'pi zrIharibhadrasUribhiH - jaha maNa-vaya-kAehiM parassa pIDA daDhaM na kAyavvA / jhAeavvaM ca sayA rAgAivivakkhajAlaM tu / / 1069 / / pANivahAIyANaM pAvaTThANANa jo u paDiseho / jhANajjhayaNAINaM jo ya vihI esa dhammaka so 5602|| -- hyuvatam ||2/zA 58 RSazuddhivyatiremAviroti > 'thai'ti / arthakAmavimizraM yad, yacca klRptakathAvilam / AnuSaGgikamokSArthaM, yanna tat kaSazuddhimat // 20 // yat anirdiSTAbhidhAnaM zAstraM artha- kAmavimizraM arthakathA-kAmakathAvyAmizritaM tat na kaSazuddhimat / yathA dharmasya mUlaM artha:, arthasya mUlaM rAjyaM ( 2-3 ) iti cANakyasUtrANi arthavimizratvAnna kaSazuddhiyuktAni / saGgItakena devasya prItI rAvaNavAdyataH / tatprItyarthamato yatnaH, tatra kAryo vizeSataH / / ( ) -tyAdri nAmathAyuvatatvAna RSazuddhimat| yarthe nRtayA'viruM = LAlpanikthaankmlinN tanna kaSazuddhimat / yathAko nAma svayaMbhUH puruSaH ? iti / tenA'GgulImathyamAnAt saddhimamavat| sahiSThAtnamamavat / nAnukramamavat | vunnurAjamamavat | saDAt vrahmADamavat / brahmaNo vAyurabhavat -- ityAdiprarUpaNAt gAyatrIrahasyopaniSat / RSyazRGgo mRgyAH, kauzikaH kuzAt, rahevuM. - evuM nizIthacUrNinuM vacana. tathA ---- je svAdhyAya, saMyama, tapa, vaiyAvacca ane dhyAnayogamAM rame (= rahe) che, tathA asaMyamamAM ramato (= raheto) nathI te mokSamAM jAya che. -- AvuM dazavaikAlika niryuktinuM vacana udAharaNa che. paMcavastu graMthamAM jaNAvela che ke --> jema ke mana, vacana, kAyAthI bIjAne leza paNa pIDA na karavI tathA rAgAdinA pratipakSanA samUhanuM dhyAna dharavuM. prANIvadha vagere pApasthAnono je pratiSedha ane dhyAna, adhyayana vagerenuM je vidhAna, te dharmanI dharmazAstranI kaSazuddhi jANavI. - (1/ 19) = kaSazuddhinA abhAvane graMthakArathI 20 mI gAthAmAM pragaTa kare che. zlokArtha :- je zAstra arthakathA = dhanakathA ane kAmakathAthI yukta hoya, kAlpanika kathAothI malina hoya ane gauNarUpe mokSanI vAto kare te zAstra kaSazuddhivALuM na kahevAya. (1/20) krU kaSaazuddha zAstrane jANIe DhIkArya :mULa gAthAmAM '"" zabdathI graMthakArathIe zAstrano sAmAnya rUpe nirdeza karelo che. je zAstra arthakathA ane kAmakathAthI mizra hoya te kaSazuddhivALuM na kahevAya. jema ke --> dharmanuM mULa kAraNa artha (= dhana) che. ane dhananuM mULa kAraNa rAjya che. <- AvA cANakyasUtro arthakathAthI mizra hovAne kAraNe kazuddha na kahevAya. --> saMgIta dvArA deva prasanna thAya che. rAvaNanA vAjiMtrathI deva khuza thayelA. mATe devanI prasannatA mATe vizeSa prakAre prayatna karavo joIe. -ItyAdi zAstro kAmakathAthI vyApta hovAne kAraNe kaSazuddhivALA nathI. tema ja je zAstra kAlpanika kathAothI milana hoya te kazuddha na kahevAya. jema ke --> svayaMbhU purUSa koNa che ? A praznano javAba e che ke svayaMbhU purUSa tene jANavo ke jenI AMgaLInuM maMthana thavAthI pANI utpanna thayuM. pANImAMthI phINa utpanna thayuM, phINamAMthI parapoTA pedA thayA, parapoTAmAMthI IMDuM utpanna thayuM ane Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa 1/20 sthUlAhiMsA-dhyAnAdeH prAdhAnyenAnupAdeyatA 59 jAmbUko jambUkAt, vAlmIko valmIkAt, vyAsaH kaivartakanyakAyAM, zazapRSThAt gautamaH, vaziSTha urvazyAM, agastyaH kalaze jAtaH < * ityAdiprarUpaNAt vajrasUcikopaniSado na kaSazuddhimattvam / yat zAstraM AnuSaGgikamokSArthaM = gauNatayA mokSaM mokSasAdhanaM ca prarUpayati mukhyatayA tu svargAdikaM tatsAdhanaM vA pratipAdayati tana kaSazuddhimat / yathA agnihotraM juhuyAt svargakAmaH --- iti taittirIyasaMhitA / aputrasya gatirnAsti, svargo naiva ca naiva ca - iti devIbhAgavatam / upalakSaNAt 'yat zAstraM hiMsAdividhAyakaM tanna kaSazuddhimat' ityapi dRSTavyam / yathA - anyadharmasthitAH sattvA asurA iva viSNunA / ucchedanIyAsteSAM hi vadhe doSo na vidyate // - ( ) hatyAvizAsrAni| tathA mokSoddezAnyapi rAgAdikSayA'samarthavidhAnaparANi vidhivAkyAni hiMsAdInAM ca sthUlA vyApakaniSedhaparANi vAkyAni yatra tadapi na kaSazuddhimat / yathA dhyAne 'OMkAro dhyAtavyaH' ityAdi, taduktaM > brahmoLAroDastra vijJeyaH, gAro viSNuSvate / mahezvaro mAratu travametra tattvataH || <- ( ) iti / na cAyaM dhyAnavidhiH rAgAdikSayAya prabhavati, suciraM tathAdhyAnasampanne'pi 'saubharyAdI rAgAdInAM tathaivAvasthitatvopalambhAt / evaM prANI prANijJAnaM ghAtakacittaM ca tadgatA ceSTA / prANaizca viprayogaH pnycbhiIMDAmAMthI brahmAjIno janma thayo, brahmAmAMthI vAyunI utpatti thaI. - AvI kAlpanika prarUpaNA karavAthI gAyatrI2hasya upaniSad kaSazuddhivALuM na kahevAya. tathA > haraNInA peTamAMthI RSyazRGga RSi utpanna thayA, ghAsamAMthI kauzika RSi utpanna thayA, ziyALamAMthI jAmbuka RSi, kIDInA rAphaDAmAMthI vAlmika RSi, mAchImAranI kanyAmAM vyAsa RSi utpanna thayA. sasalAnI pIThamAMthI gautama maharSi utpanna thayA. urvazI nAmanI apsarAnA putra vaziSTha RSi hatA. kaLazamAMthI agatsya RSino janma thayo. - AvI prarUpaNA karavAnA kAraNe vajrasUcikAupaniSad kazuddha na kahevAya. je zAstra mokSa ane mokSanA upAyanI gauNa rUpe vAta kare ane mukhya rUpe to svarga vagere ke tenA sAdhanonI prarUpaNA kare, te kazuddha na kahevAya. jema ke > svarganI IcchAvALAe agnihotra yajJa karavo. - AvuM taittirIyasaMhitA zAstra, tema ja --> putrarahitanI paralokamAM gati sadgati nathI. svarga to nahIM ja. <- AvuM devIbhAgavata zAsra kaSazuddhivALuM na kahevAya. = 3500 / upalakSaNathI ema paNa gaNI zakAya ke je zAstra hiMsA vagerenuM vidhAna kare te zAstra kazuddha na kahevAya. dA.ta. > jema viSNue asurono uccheda karyo tema anya dharmamAM rahelA jIvono uccheda karavo joIe. kAraNa ke teonA vadhamAM koI doSa nathI. -- ItyAdi zAstra kaSazuddha na kahevAya. (1) tathA mokSanA uddezathI thayelA paNa evA vidhivAkyo ke je rAgAdinA nAza mATe asamartha vAtonuM vidhAna karavAmAM tatpara hoya ane (2) hiMsA vagereno sthUla ane sarvavyApI na hoya tevo niSedha karanArA vAkyo je zAstramAM hoya te paNa kazuddha na kahevAya. jema ke (1) '"dhyAnamAM 'OM'kAranuM dhyAna karavuM'' vagere. Itara lokonA graMthamAM jaNAvela che ke --> Ja + 3 + m = OM. ahIM ga zabdathI viSNu, 3 zabdathI brahmA, ane m zabdathI mahezvara jANavA ke je vAstavamAM ekatra OMkAramAM rahela che. -- AvI akSara dhyAnavidhi rAgAdinA nAza mATe samartha nathI. kAraNa ke lAMbA samaya sudhI tevA prakAranuM dhyAna karanAra saubharI vagere saMnyAsIomAM rAga vagere pahelAnA jevA ja puSTa rahelA jaNAya che. (2) tema ja --> jIva, jIvanuM jJAna, jIvane mAravAnI 1. ekAMtamAM zAMtipUrvaka lAMbA samaya sudhI dhyAna dharavA mATe sarovaranA taLiye prANAyamapUrvaka OM kAra vagerenuM nAsAgre dRSTi kendrita karI dhyAna dharatA saubharI RSi, kriDA karatA matsya yugalane joI kAmAtura thavAne lIdhe, dhyAnabhraSTa thayA. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chedaparIkSAmImAMsA 60 adhyAtmopaniSadghakaraNa rApadyate hiMsA || -- ( ) etAdRzasthUlahiMsAM pradarzya tanniSedhaparaM zAstraM na kaSazuddhimat, ajJAnAt cittAt vA jAyamAnAyA hiMsAyA asvIkArAt / taduktaM paJcavastukethUlo Na savvavisao sAvajje jattha hoi paDiseho / rAgAiviaDaNasahaM na ya jhANAIvi tayasuddhA || 1070 || -- -rUti / tavaSNu%0: = hraSAzuddha: 112/2011 zAstrasuvarNasya chedaparIkSAmavasarasaGgatyA prakAzayati 'vidhInA'miti / vidhInAM ca niSedhAnAM, yogakSemakarI kriyA / varNyate yatra sarvatra, tacchAstraM chedazuddhimat // 21 // yatra zAstre sarvatra sarvAMzeSu vidhInAM niSedhAnAJca yoga- kSemakarI = sambhava- nirvAhakarI kriyA bhikSATanAdirUpA varNyate = nirUpyate tacchAstraM chedazuddhimat / taduktaM dharmabindau tatsambhava-pAlanAceSToktizchedaH (2/36) / tavRttithaivam -> to: vidhipratiSedhayo: anAvirbhUtayo: sambhavaH = prAdurbhAva:, prAturbhuutyoshc pAlanA ca rakSArUpA / tataH tatsambhava- pAlanArthaM yA ceSTA bhikSATanAdibAhyakriyArUpA, tasyA ntiH = chedaH / yathA kaSazuddhAvapyAntarAmazuddhimAzaGkamAnAH sauvarNikA: chedamAdriyante tathA kaSazuddhAva dharmasya chedamapekSante / sa ca chedo vizuddhabAhyaceSTArUpa: / vizuddhA ca ceSTA sA yatrA'santau api vidhipratiSedhau abAdhitarUpau svAtmAnaM labhete, labdhAtmAnau cAtIcAralakSaNApacAravirahitau uttarottarAM vRddhimanubhavataH / buddhi, jIvane mAravAnA uddezathI thatI ceSThA ane vadhya jIvano prANathI viyoga A pAMca bhegA thAya to ja hiMsA kahevAya. - AvI sthULa hiMsAnuM nirUpaNa karI teno niSedha karanArUM zAsra kaSazuddhivALuM na kahevAya. kema ke ajJAnathI thatI hiMsA, ke manathI thatI hiMsAmAM teo hiMsA mAnatA nathI. paMcavastuka graMthamAM paNa jaNAvela che ke --> je zAstromAM saMpUrNapaNe AvarI lIdhA vinA sthUla niSedha karelo hoya tema ja rAgAdino nAza karavAmAM asamartha evA dhyAna vagerenuM vidhAna kareluM hoya te kazuddha na hoya. - (1/20) zAsrarUpI suvarNanI cheda parIkSAne batAvavAno have avasara Avyo che. tethI tene graMthakArathI avasara saMgati dvArA darzAve che. - zlokArtha :- je zAstramAM sarva ThekANe pUrvokta vidhi ane niSedhano yoga-kSema karanArI kriyA jaNAvAya te zAstra chedazuddhivALuM jANavuM. (1/21) zAstranI cheda parIkSA = saMbhava ane nirvAha karanArI TIkArtha :- je zAstramAM sarva sthAnomAM vidhi ane niSedhano yogakSema bhikSATana vagere kriyAnuM varNana thAya te zA chedazuddhivALuM kahevAya. arthAt siddhAMta rUpe (Theory) jaNAvela vidhi-niSedha anuSThAnamAM (Practical) pratibiMbita thAya ane AgaLa pravAhita thAya tevI kriyA batAvanAra zAstra chedazuddhivALuM kahevAya. dharmabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke --> zAstramAM batAvelA chatAM AcaraNamAM na vaNAelA evA vidhi-pratiSedhane AcAramAM vaNavA = samAvavA tathA AcAramAM praviSTa vidhi-pratiSedhane TakAvavA - A be kAryamAM samartha evA bhikSATana Adi anuSThAnane batAvanAra zAstra chedazuddhivALuM kahevAya che. jema kaparIkSAmAM uttIrNa thavA chatAM sonAnI aMdara rahela AMtarika azuddhinI zaMkA karatA suvarNakAro cheda parIkSAne Acare che tema zrutadharma = zAsra kaSazuddhi parIkSAmAM zuddha thayela hovA chatAM paMDito cheda parIkSAnI apekSA rAkhe che. te chedaparIkSA vizuddha bAhya ceSTAsvarUpa che. ane vizuddha ceSTA te kahevAya ke je AcAramAM nahi Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyaatmopni5-542||1|| 1/22. chedazuddhazAstropadarzanam 8 sA yatra dharme ceSTA saprapaJcA procyate sa dharmazchedazuddha <- iti (pR.38)| dharmaH = zrutadharmaH = zAstramiti nA'saGgatiriti dhyeyam / paJcavastuke'pi - bajjhANuTThANeNaM jeNa na bAhijjaI tayaM niyamA / saMbhavai a parizuddhaM so puNa dhammammi cheutti / / 1022 / / <- iti / 'tayaM'tti vidhi-pratiSedhadvayam / ziSTaM spaSTam // 1/21 // chedaparIkSAmudAharaNena vizadayati - 'kAyike'ti / kAyikAdyapi kurvIta guptazca samito muniH / kRtye jyAyasi kiM vAcyamityukttaM samaye yathA // 22 // yathA samaye = Agame uktam - muniH = vAcaMyamaH kAyikAdi = laghuzaGkAnivAraNAdi api samitaH = IryAsamityAdhupayuktaH guptazca = manoguptyAdyupetazca kurvIta, jyAyasi = mahattare kRtye = kartavye kiM vAcyam ? kAyikA-bhikSATanAdikaM svAdhyAya-saddharmopadezAdikaM vA sarvamevAnuSThAnaM paJcasu samitiSu tisRSu ca guptiSu apramattena sataiva yatinA sadA kartavyamityarthaH / itthaM hi sadanuSThAnena vidhipratiSedhadvitayaM na bAdhyate kintu niyamena vRddhimeva nIyate / idaJca bAhyAnuSThAnaM prati vidhimukhenoktam / upalakSaNAt niSedhamukhenApi tad vijJeyaM yathA pramAdajanakA vasatyAdayo varjanIyAH, madhukaravRttyA svAtmA pAlanIya eva, na tvakAle tyAjyaH / taduktaM paJcavastuke - sai appamattayAe saMjamajogesu vivihabheesu / jA dhammiassa vittI eaM bajhaM aNuTThANaM // 1072 / eeNa na bAhijjai, saMbhavai a taM dugaMpi niameNa / eavayaNeNa suddho jo so cheeNa suddho tti / / 1073 / / jaha paMcasu samiIsuM tIsu a guttIsu appamatteNaM / vaNAyelA vidhi-pratiSedhane abAdhita rUpe yogya sthAna Ape ane sthAna meLavelA vidhi-pratiSedhane aticAra rUpI doSathI rahita karI, uttarottara vRddhigata kare. AvI ceSTA je zAstramAM vistArapUrvaka kahevAyelI hoya te zAstra chezuddhivALuM kahevAya. <- paMcavastu graMthamAM paNa A ja vAtane jaNAvatA kahe che ke - kartavya evA bAhya anuSThAna vaDe vidhi-pratiSedha niyAmAM bAdhita na thAya ane niraticArarUpe saMbhavI zake, tevA bAhya anukAnane batAvanArA zAstro che zuddha kahevAya.<- (1/21) graMthakArazrI chedaparIkSAne udAharaNa dvArA spaSTa kare che. zlokArtha :- zAstramAM kahyuM che ke muni kAyikI Adi (sthaDila, mAtra visarjana Adi) kriyA paNa samiti ane guptimAM upayukata rahIne kare to pachI moTA kAryomAM to zuM kahevuM ? arthAta sAdhue pratyeka kAryamAM upayogavALA 1 22 me. (1/22) TIkA :- jema ke AgamamAM jaNAvela che - munie laghuzaMkAnuM nivAraNa vagere nAnA-laghu kAryo paNa IryAsamiti vageremAM tathA manomi vageremAM upayukta thaIne karavA joIe, to pachI moTA kAryomAM to zuM kahevuM ? <- arthAna laghuzaMkAnivAraNa, bhikSATana vagere saMyama yoganA kAryo hoya ke svAdhyAya, dharmadezanA vagere moTA kAryo hoya. A dareka anuSThAnane sadA pAMca samiti ane traNa guptimAM apramatta rahIne ja sAdhue karavA joIe. A rIte bAhya sadanuSThAna svarUpa sAdhunI pravRttithI vidhi-pratiSedha bAdhita thatA nathI. paraMtu niyamAM majabUta ja thAya che. cheda parIkSAmAM A vAta bAhya anuSThAnane AzrayIne vidhimukhe jaNAvI. upalakSaNathI niSedhamukhe paNa zAstranI dazuddhi jANavI. jema ke - pramAdane utpanna karanAra upAzraya vagerene sAdhue Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 utsargApavAdavicAraH 88 adhyAtmopaniSatpakaraNa savvaM cia kAyavvaM jaiNA sai kAigAIvi / / / 1074 / / je khalu pamAyajaNagA vasahAI te vi vjjnnijjaau| mahuaravittIa tahA pAleabbo a appANo / / 1075 / / <- iti / bhAvitArthameva prAyaH // 1/22 // tatrotsavorminAdhikAratve chezuddhiviramati - "ma'ti | anyArthaM kiJcidutsRSTaM, yatrAnyArthamapodya (hya) te / durvidhipratiSedhaM tad, na zAstraM chedazuddhimat // 23 // yatra zAstre anyArthaM = yat prayojanamuddizya utsRSTaM = utsargatayA prakAzitaM kiJcit vidheyAdi anyArthaM = autsargikavidhiniSedhaprayojanetaraprayojanamavalambya apodyate = apavAdaviSayIkriyate / tat durvidhipratiSedhaM = bhinnAdhikAravidhi-niSedhagumphitaM hetugarbhitamidaM vizeSaNaM zAstraM = zAstratvenAbhimataM na = naiva cheHzuddhimat | >> notkRSTamArthamapote 1 <-(. ??) ti banyo vacchedrAnnirikSaishniruupnnaavsre utsargApavAdamaryAdA hyevaM syAdvAdamaJjayA~ zrImalliSeNasUribhiH proktA - anyasmai kAryAya prayuktaM utsargavAkyaM anyArthaprayaktena vAkyena nApodyate = nApavAdagocarIkriyate / yamevArthamAzritya zAstreSatsargaH choDI devA. mAdhukarI vRttithI potAnA AtmAnuM - dehanuM pAlana karavuM ja joIe, akALe anazana vagere dvArA dehatyAga na karavo -- AvA ja prakAranA bhAvane paMcavA graMthamAM zrIharibhadrasUrijIe spaSTa karela che. (1/22). zAstramAM jaNAvela utsarga ane apavAda alaga alaga udezathI hoya to te chedazuddha na kahevAya. A vAtane graMthakArazrI 23mI gAthAmAM jaNAve che. zlokArya :- je zAstramAM anya uddezathI ausargika kathana ane tenAthI bhinna anya uddezathI ApavAdika kathana hoya te zAstra cheda zuddhivALuM nathI. kAraNa ke temAM rahelA vidhiniSedha (= utsarga-apavAda) doSagrasta che.(1/23) utsarga - apavAdanI maryAdA pUrI DhIkArca - je zAstramAM je prayojanane uddezIne utsarga rUpe je koI kartavya vagere batAvelA hoya te sargika vidhi-niSedhanA prayojanathI bhinna prayojanane AthathIne kartavya vagerene apavAdano viSaya banAvavAmAM Ave te zAstrarUpe abhimata graMtha chedaddhivALo na ja kahevAya. kAraNa ke te vidhi-niSedha bhinna adhikArathI garbhita che. anyayogavyavaccheda dvAZizakAmAM zrI hemacaMdrasUrijI mahArAjAe jaNAvela che ke - anya uddezathI sargika anuSThAna anya uddezathI apavAdano viSaya na bane. - arthAta utsarga ane apavAdanA uddeza alaga alaga hoya evuM na bane. A aMzanuM spaSTIkaraNa karatAM zrImaliSeNasUri mahArAjAe syAdvAdamaMjarI TIkAmAM utsarga ane apavAdanI maryAdA A mujaba jaNAvelI che. - anya prayojana mATe prayukata autsargika vAkya, anya prayojana mATe prayukta vAkyathI apavAdano viSaya na bane. (arthAta utsarganA prayojanathI bhinna prayojanane kendramAM rAkhIne je vAkya pravRtta thAya te vAkya te utsarganI apekSAe apavAda vacana na kahevAya. mATe te vacana ne utsargano bAdha na karI zake.) zAstramAM je prayojana mATe utsarganuM vidhAna hoya te ja prayojanane udezIne apavAdanuM vidhAna hoya che. kema ke UMcanIcapANAnA vyavahAranI jema utsarga ane apavAda ekabIjAne sApekSa rahIne eka ja prayojanane sAdhe che. (tethI bhinnaviSayaka utsargane bhinnaviSayaka apavAda bAdhita na Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa 1/23 paranA sadvavananirupam uke pravartate tamevArthamAzrityApavAdo'pi pravartate, tayornimnonnatAdivyavahAravat prsprsaapeksstvenaikaarthsaadhnvissytvaat| yathA jainAnAM saMyamaparipAlanArthaM navakoTivizuddhAhAragrahaNamutsargaH / tathAvidhadravyakSetrakAlabhAvApatsu ca nipatitasya gatyantarAbhAve paJcakAdiyatanayA'neSaNIyAdigrahaNamapavAdaH / so'pi ca saMyamaparipAlanArthameva <- (gA. 11/ 176) / yuktaJcaitat, evameva tayoH sAmAnya-vizeSaviSayatvaM saGgaccheta / taduktaM darzanazuddhiprakaraNe -> sAmAnyokto vidhirutsargaH, vizeSokto vidhirapavAdaH <- / upadezapadavRttikArasyA'pyayamevAbhiprAyaH / tatazcotsargApavAdayoH bhinnoddezena pravRttau tu sAmAnya-vizeSavidhirUpataiva nopapadyeta / paratIrthakSA meSa tvavArtha utsaDanyArthApavIH | tathAThuiM - ne hiMsthAt sarvabhUtAni - (chA. upa.8) iti chAndogyopaniSadukta utsargo durgatiniSedhArthaH, -> mahokSaM vA mahAjaM vA zrotriyAyopakalpayet - (aa. mR. mAnavIrAdhyAyaH 202) rUti yAjJavIskRtinatoDa vAstu tithiprItyartha, > Dho mAsau matsyamAMsena, trIn mAsAn hAriNena tu / aurabhraNAtha caturaH zAkuneneha paJca tu / / (3/268) iti manusmRtipradarzito'pavAdazca pitRprItyarthaH / itthaJca vidhi-niSedhayorbhinnArthakatve na kAcid vyavasthA tatra karI zake. eTale ke utsarga vidhi mATe bhinnaviSayaka vidhi e apavAdavidhi banI na zake.) jema jaina sAdhuoe saMyamanA pAlana mATe navoTi (hanana, pacana, kayaNa (kharIdI) - karavuM, karAvavuM, anumodavuM) thI vizuddha AhArane grahaNa karavo e utsarga che. kema ke rAdhavuM, kharIdavuM vagere eka paNa koTithI jo AhAra azuddha hoya to bhAvahiMsAdino saMbhava che. ane tenAthI saMyamane aticAra vagere lAge. paraMtu tevA prakAranA dravya, kSetra, kAla, bhAva svarUpa Apattio Ave ane bIjA koI upAya na hoya to paMcaka Adi (dasUtramAM prAyazcittone mATe saMjJAo karI che temAM A sauthI ochA prAyazcittanI saMjJA che.) yatanAthI anekagIya Adi grahaNa karavuM e apavAda che. arthAt bane eTalo cho doSa lagADe, ochAmAM ochA prAyazcittanuM kAraNa bane tevA azuddha AhAra Adine kaTokaTInI avasthAmAM saMyamapAlanane uddezIne yAtanAthI grahaNa karavA te apavAda che. A apavAda mArga paNa saMyamanI rakSAnA hetuthI ja che, ke je dIrgha saMyamajIvananuM kAraNa bane che. - A vAta vyAjabI ja che. kAraNa ke utsarga ane apavAda A bannene eka ja viSayane uddezIne mAnavAmAM Ave to ja te bannemAM kramazaH sAmAnya-vizeSaviSayakatva saMbhavI zake. darzanazuddhiprakaraNamAM jaNAvela che ke - sAmAnyarUpe kahela vidhi-vidhAna = utsarga, ane vizeSarUpe jaNAvela vidhi-vidhAna = apavAda upadezapadanI TIkA racanArA thImunicaMdrasUrijIno paNa A ja abhiprAya che. tethI je utsarga ane apavAda alaga alaga prayojana uddezIne pravRtta thAya to utsargamAM sAmAnya vidhirUpatA ane apavAdamAM vizeSavidhirUpatA ja saMgata nahIM thaI zake. - chedaparIkSAmAM niSphaLa zAstrano paricaya - pUratI | anyadarzanIonA zAstramAM to utsarganuM prayojana alaga ane apavAdanuM prayojana alaga hoya che. juo ... koI paNa jIvane mAravo nahi. - A chAdogya upaniSadranA usargavacananuM prayojana durgatinuM nivAraNa che. - abhyAgata thotrIya (vedapAThI) brAhmaNane moTo baLada ke moTo bakaro arpaNa karavo joIe. -AvA yAjJavalkakyasmRtimAM batAvela apavAdanuM prayojana atithinI prIti che. tema ja - svargastha pUrvajAne mAchalInA mAMsathI be mahinA sudhI, haraNanA mAMsathI traNa mahinA sudhI, gheTAnA mAMsathI cAra mahinA sudhI ane pakSInA mAMthI pAMca mahinA sudhI tRpti thAya che.- AvA manusmRtinA ApavAdika vacananuM prayojana che pUrvanI prIti. A rIte vidhi ane niSedhanuM ( utsarga-apavAdanuM) prayojana alaga alaga hovAthI koI paNa Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * chedaparIkSAmImAMsA * adhyAtmopaniSatpakaraNa sajUchate | parva "nAmRta tUyAta rUve parapIDa parArArtha utsa, -> 'brAhmapardhakRta vrayA' - iti ApastambhasUtroktaH, -> strISu narmavivAhe ca vRttyarthe prANasaGkaTe / go-brAhmaNArthe hiMsAyAM nAnRtaM syAjjugupsitam / (8/19/43) iti bhAgavatoktaH, > na narmayuktaM vacanaM hinasti na strISu rAjanna vivAhakAle / / prANAtyaye sarvadhanApahAre paJcAnRtAnyAhurapAtakAni // 8- (Adiparva-82/16) iti mahAbhAratoktaH, -> udvAhakAle ratisamprayoge prANAtyaye dhanApahAre / viprasya cArthe hyanRtaM vadeyuH pnycaanRtaanyaahurpaatkaani|| (16/35-mahAbhArata karNaparva 69/33) iti vaziSThadharmasUtroktazcApavAdo brAhmaNa-vivAhasambhogAdyarthaH / atrApi durvidhipratiSedharUpatA spaSTaiva / kiyanti ca tAni durvacanAni vivecyante ? tatazcaitAni parazAstrANi chedazuddhizUnyAnIti phalitam // 1/23 // nanu yo'yaM 'na hiMsyAt sarvabhUtAni' ityAdinA hiMsAniSedhaH sa autsargikaH, veda-smRtyAdivihitA hiMsA tu mantrAdividhisaMskArAt nirdoSevetyAzaGkAyAmAha - 'niSiddhe'ti / / niSiddhasya vidhAne'pi hiMsAderbhUtikAmibhiH / dAhasyaiva na sadvaidyairyAti prakRtiduSTatA // 24 // 'na hiMsyAt sarvabhUtAni' ityAdinA niSiddhasya hiMsAdeH -> zvetaM vAyavyamajamAlabheta bhUtikAmaH zAstrIya vyavasthA tyAM saMgata thatI nathI. tathA > "asatya vacana bolavuM na joIe." - A utsargavacananuM prayojana che parapIDAno parIvAra jyAre - brAhmaNane mATe astaya bolavuM. -- AvA ApasAMbhasUtramAM jaNAvela apavAdanuM prayojana brAhmaNanI prIti che. tema ja bhAgavatamAM paNa jaNAvela che ke - strIone vize kIDAnA samaye ane lagna samaye tathA AjIvikAnA mATe, prANa saMkaTamAM AvI paDe tyAre, hiMsA vakhate gAya ane brAhmaNa mATe juThuM bolavAmAM Ave to te nindita nathI. - te vacana tathA -- vivAhanA prasaMge, strI sAthe kIDA vakhate, prANanA nAza vakhate, dhananA apaharANa vakhate ane brAhmaNane mATe - A pAMca vakhate vacano asatya hoya to paNa pApa lAgatuM nathI. A rIte mahAbhArata ane vaziSThadharmasUtramAM jaNAvela apavAdanuM prayojana vivAha, kAmakrIDA vagere che. ahIM paNa satya saMbaMdhI utsarga-apavAdamAM prayojana bhinna hovAthI doSayuktatA spaSTa ja che. parakIya zAstromAM rahelA AvA doSavALA keTalA vacano batAvI zakAya ? tethI AvA prakAranA parakIya zAstro chedaddhi vinAnA che- evuM phalita thAya che. (1/23) zaMkA :- "koI paNa jIvanI hiMsA na karavI" ItyAdi vacanothI hiMsAno je niSedha thAya che - te ausargika che. jyAre "veda, smRti vagerethI vihita hiMsA to vaidika maMtra vagere saMbaMdhI vidhinA saMskArathI nirdoSa ja che. mATe AvI ApavAdika hiMsAnuM vidhAna karanAra veda vagere zAstra chedazuddhivALA ja kahevAya. - A zaMkAnuM samAdhAna ApatA graMthakArazrI 24 mI gAthAmAM jaNAve che ke - zlokArtha - niSiddha evI hiMsA vagerenuM vidhAna, aizvarya vagerenI IcchAvALA jIvonI apekSAe karavAmAM Ave to paNa tenI svAbhAvika doSagrastatA dUra thatI nathI. niSiddha evA dAha (= DAma devo) nuM uttama vaidya vaDe vidhAna karavAmAM Ave to paNa dAhanA baLatarA, pIDA, tApa vagere doSa dUra thatA nathI.(1/24) te ja vedavihita hiMsA paNa pApajanaka che ? TIkArya :- "dareka jIvanI hiMsA na karavI.A rIte chAbdogya upaniSadamAM hiMsAno niSedha karavAmAM Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmapaniSatrakaraNa 1/24 % sAdoDhAdarapanamuM chuM 65 <- iti zatapathabrAhmaNagranthe bhUtikAmibhiH kartavyatayA vidhAne'pi sAmAnyato niSiddhasya dAhasya iva sadvaidyaiH = bhiSagvaryaiH sevyatayA vidhAne'pi prakRtiduSTatA = sAhijakasadoSatA na = naiva yAti / yathA 'dAho na kAryaH' iti vaidyaka-niSedhavAkyaniSiddhatayA dAhamAtrasyaiva aniSTasAdhanatvasiddheH 'vyAdhinivRttyarthaM dAhaH kAryaH' ityevaM vyAdhinivRttyudezena dAhavidhAne'pi dAhataH tApalakSaNo doSastu bhavatyeva, svabhAvasya tyaktumazakyatvAt / tathA 'na hiMsyAt sarvabhUtAni' ityanena rAga-dveSa-moha-tRSNAdinibandhanahiMsAtvAvacchinnasyAniSTasAdhanatvasiddheH bhUtyAdyuddezena kratvaGgahiMsAvidhAne'pi hiMsAsakAzAt pApalakSaNo doSastu syAt, tRSNAmUlakahiMsAtvenaivA'dharmajanakatvAt / bhUtyAdilakSaNaM phalaM bhavatu mA vetyanyadetat / ___etena -> yajJArthaM pazavaH sRSTAH svayameva svayaMbhuvA / yajJo'sya bhUtyai sarvasya tasmAd yajJe vdho'vadhaH || - ( ) ti manusmRtivane nirAkRtam | ta rAtravArtAsaMmu - "na hiMsyAti bhUtAni' hiMsanaM doSakRnmatam / dAhavat vaidyake spaSTamutsargapratiSedhataH / / tato vyAdhinivRttyarthaM dAhaH kAryastu nodite / na tato'pi na doSaH syAt phaloddezena nodanAt // evaM tatphalabhAve'pi nodanAto'pi sarvathA / Avyo che. tethI > bhUtinI = aizvaryanI IcchAvALAe vAyudevatAne mATe zreta bakarAthI yajJa karavo joIe. - A rIte zatapathabrAhmaNa graMthamAM AbAdInI kAmanAvALA jIvo mATe hiMsAnuM vidhAna karavAmAM Ave to paNa hiMsAnI doSaprakRti ravAnA nathI. sAmAnyathI niSiddha evo dAha amuka rogamAM zreSTha vaidyo vaDe sevana karavA rUpe vihita thavA chatAM paNa teno baLatarA ApavAno doSa svabhAva dUra thato nathI. Azaya e che ke jema "dAha na karavo.' AvA vaidyaka zAstronA niSedha vAkyathI niSiddha hovAnA lIdhe sarva prakAranA dAhamAM aniSTasAdhanatA siddha thAya che. tethI ja "vyAdhinI nivRtti mATe dAha karavo' A rIte vyAdhinivAraNanA uddezathI dAhanuM vidhAna karavAmAM Ave to pAga dAhathI tApa, baLatarA vagere doSa to thAya ja che. mATe ahIM ema kahI na zakAya ke "dAha roganivAraNarUpa phaLavizeSanA uddezyathI zAstravihita hovAnA kAraNe sAmAnyataH niSiddha hovA chatAM paNa tenAthI doSa thato nathI." te ja rIte "ra hiMcAt sarvabhUtAni' A veda vAkyathI sarva prakAranI hiMsAmAM aniSTajanakatA siddha thAya che. bhale pachI te rAga, dveSa, moha, tRSaNA vagere koI paNa nimittathI karavAmAM Ave. mATe AbAdI vagerenA uddezathI yajJanA aMgabhUta hiMsAnuM vidhAna karavA chatAM paNa hiMsAthI pApasvarUpa doSa thaze ja. kAraNa ke aizvaryanI prApti mATe vihita hovAthI aizvaryanI tRSNA e yAjJika hiMsAnuM mULa che. tethI bIjI hiMsAnI jema khUNAmUlaka hiMsAthI pANa pApabaMdha thavo nyAyaprApta che. aizvarya vagere svarUpa phaLa maLe ke na maLe e vastu alaga che. tena0 | - yajJa mATe svayaMbhU purUSe svayaM ja pazuonuM sarjana karyuM che ane yajJa A badhAnI samRddhi mATe che. tethI yajJamAM thatI hiMsA e hiMsA nathI -- AvuM manusmRtinuM vacana uparokta vicAravimarzathI jarjarita thaI jAya che. zAstravArtAsamuccaya graMthamAM paNa jaNAvela che ke - "koI paNa jIvanI hiMsA na karavI.' AvA vedavAkyathI 'hiMsA doSakArI che.' evuM abhimata che. A vAta barAbara te prakAre mAnI zakAya che. jema ke cikitsA zAstramAM 'dAha na karavo.' AvA autsargika niSedhavAthI sarva prakAranA dAha doSakAraka tarIke abhipreta che. tethI "roganA nivAraNa mATe dAha karavo." A rIte vyAdhinA pratikAra rUpI phaLane uddezIne thanAra dAhathI doSa na thAya evuM nathI, e ja rIte aizvaryarUpI phaLane uddezIne yajJanA aMgasvarUpa hiMsAnA vidhAyaka vAkyathI thanArI hiMsAthI bhale aizvaryarUpI phaLa prApta thAya to paNa sargika doSa avazya Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 jJA6i mAvopaISyva: ka8 adhyAtmopaniSaprakaraNa dhruvamaufo ToNo nAte manonAn ! - (d. / T.46 /7/48) ti | ___ yuktazcaitat / na hi yannimittatvena yat prasiddhaM tat phalAntarArthitvena vidhIyamAnamautsargikaM doSaM na nivarttayati; yathA''yurvedaprasiddhaM dAhAdikaM rugapagamArthitayA vidhIyamAnaM svanimittaM duHkham / kliSTakarmasambandhahetutayA ca makhavidhAnAdanyatra hiMsAdikaM zAstre prasiddhamiti saptatantAvapi tad vidhIyamAnaM kAmyamAnaphalasadbhAve'pi tatkarmanimittaM tad bhavatyeva / na ca hiMsAtaH svargAdisukhaprAptAvasukhanivarttakakliSTakarmahetutA'saGgatA; narezvarArAdhananimittabrAhmaNAdivadhanirvarttitAdRSTanimitto na bhavati tarhi svrgaadipraaptirpydhvrvihihiMnivartitA na mavatIti samAna" - (saM.ta. 9/60 - mR. 218) rUti ca sanmativRtta | tatazca vedavihitatvahetunA vaidha-hiMsAdernirdoSatA naiva saGgatimaGgatIti bhAvaH // 1/24 // SAnta-IntiyoH vaidhaSpamArA pratikSipati . "'iti | hiMsA bhAvakRto dopo, dAhastu na tatheti cet / bhUtyarthaM tadvidhAne'pi, bhAvadopaH kathaM gataH ? // 25 // thaze ja. - A vAta kharekhara yuktisaMgata ja che. AnuM kAraNa e che ke je anuSThAna jenA utpAdaka hetu tarIke prasiddha hoya te je bIjA koI phaLanI kAmanAthI karavAmAM Ave to paNa tenuM je prasiddha sargika doSarUpa phaLa che (jenA utpAdaka tarIke A anuSThAna prasiddha che) tene utpanna na kare evuM nathI. arthAt kare ja. dA.ta. baLatarAnI pIDAnA utpAdaka tarIke dAha prasiddha che. tethI Ayurveda zAstramAM sAmAnyathI dAha karavAno niSedha che. chatAM paNa koI vizeSa prakAranI bimArIne dUra karavA mATe AyurvedamAM dAhanuM vidhAna paNa karavAmAM Avela che. paraMtu teno matalaba e nathI ke Ayurvedavihita hovAnA kAraNe dAha baLatarAnI pIDA utpanna na kare. barAbara A ja rIte yajJavidhAyaka vAkyothI bhinna vedavAkayo dvArA hiMsAno niSedha eTalA mATe karavAmAM Avela che ke hiMsA e liTa karmabaMdhano hetu che AthI je satatakhta vagere vedavihita anukAnomAM hiMsA karavAthI kadAca ISTa phaLanI siddhi thAya to paNa kliTa karmabaMdha to thayA vagara raheze ja nahi. che ema kahevAmAM Ave ke " vedavihita hiMsAmAM vedavAkyothI svargAdiprAptisvarUpa phaLa prasiddha che. tethI temAM kliTakarmabaMdhanI kAraNatA mAnavI yogya nathI - to A dalIla vAhiyAta che. AnuM kAraNa be che ke koI mANasa rAjAne prasanna karavA mATe rAjanA zatru evA brAhmaNanI hiMsA kare to khuza thayela rAjA te mANasane gAma vagerenI bheTa Ape che. ahIM brAhmaNahatyAthI saMpatti vagere sukhanI prApti thaI eno matalaba e nathI ke brAhmaNahatyA klika karmabaMdha na karAve. jo ema kahevAmAM Ave ke - brAhmaNahatyAthI gAma vagere saMpattino lAbha hatyAjanita karmamUlaka nathI. mATe tyAM kliSTa karmabaMdha thaI zake che. paraMtu yajJa vageremAM thanAra hiMsAthI to svargAdi sukhanI prApti hiMsAjanita karmamUlaka hoya che. mATe yajJasthalIya hiMsAthI kliTakarmabaMdha nahi thAya to A tarka paNa bogasa che. kema ke ahIM paNa kahI zakAya che ke yajJasthalIya hiMsAthI svargAdi phaLanI prApti paNa vedavihita yajJahiMsAjanita karmamUlaka nathI paraMtu koIka devatA vagerenI prasannatA vagerethI ja thaI zake che) mATe vedavihita yajJahiMsAthI kliTakarmabaMdha durnivAra che. A pramANe zrI abhayadevasUrijI mahArAje sammatitarkavRttimAM jaNAvela che. tethI vedavihitatva hetu dvArA yajJasthalIya hiMsA vageremAM nirdoSatA saMgata nathI. Avo graMthakArazrIno Azaya che. (1/24). daSTAMta ane dArTAntikamAM vaidharmanI zaMkA karI tenuM nirAkaraNa graMthakArathI kare che. zlokArdha :- (zaMkA) 'hiMsA bhAvasApekSa hoya che jyAre dAha to bhAvanirapekSa doSa che.' A zaMkAnuM samAdhAna Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatrakaraNa 1/25 % banAyatanArisaMvivAra: hae atha hiMsA bhAvakRto doSaH, kliSTapariNAmataH karaNe eva hiMsA dUSaNamityarthaH / dAhastu na tathA = kliSTabhAvaM vinA'pi doSa eva, bAhyadoSatvAt / na hyazubhapariNAmAdeva dAhaH tApajanakaH, zubhapariNAmAttu neti samasti / itthaJca dAhasya bhAvanirapekSadUSaNatve'pi hiMsAyA bhAvasApekSadUSaNatvAt vaidikahiMsA nirdoSaiveti cet ? atrocyate -> bhUtyarthaM = bhautikabhogaizvaryAdiprAptikRte tadvidhAne'pi = vedavihita-pazuhiMsAkaraNe'pi mano'zuddhilakSaNo bhAvadoSaH kathaM gataH ? svargAdiprAptyarthaM tAMstAn devAnuddizya prAtisvikarUpeNa kartanakadarthanayA kAndizIkAn kRpaNapaJcendriyAn zaunikAdhikaM mArayatAM kRtsnasukRtavyayena durgatimevAnukUlayatAM durlabhaH zubhapariNAmaH / syAdvAdinAM zrAvakANAM tu ananyopAyatvena bahutarAsatpravRttivinivRttipradhAna-vidhivizuddhayatanayA atyantApakRSTacaitanyAnAM pRthivyAdijIvAnAM jinAyatanAdau vadhe'pi svalpapuNyavyayenAparimitapuNyaprAptipravaNaH pAvanapariNAmaH jinabhakti-samyaktvanirmalatAdihetuH nirAbAdha eva / -> anekAni sahasrANi kumArabrahmacAriNAm / divaM gatAni viprANAmakRtvA kulasantatim // <- iti ApastambhasUtravacanAt brahmacaryapAlanAt e che ke aizvarya mATe hiMsAnuM vidhAna karavA chatAM paNa temAM bhAva doSa kema dUra thAya ? (1/25) (hiMsAmAM bhAvasApekSa doSano vicAra che TIkArtha :- ahIM vaidika loko taraphathI evI dalIla karavAmAM Ave che ke - hiMsA e bhAvasApekSa doSa che. arthAta kliSTa pariNAmathI hiMsA karavAmAM Ave to ja e doSarUpa che. jyAre dAha tevo nathI. matalaba ke kliSTa bhAva vinA paNa e doSa ja che. kAraNa ke dAha e to bAhya doSa che. kliTa pariNAmathI ja thato dAha e tApa, baLatarA, utpanna kare ane zubha pariNAmathI thato dAha baLatarAne na kare evuM nathI. A rIte dAha e bhAvanirapekSa dUSaNa hovA chatAM paNa hiMsA e bhAvasApekSa dUSaNa hovAthI vaidika hiMsA e nirdoSa ja che. - matro | paraMtu A dalIla vAhiyAta che, kAraNa ke bhautika bhoga, aizvarya vagerenI prApti mATe vedavihita pazuhiMsA karavAmAM paNa mananI azuddhi svarUpa bhAva doSa kevI rIte cAlyo jAya ? kAraNa ke svarga vagerenI prApti mATe te te devone uddezIne vyaktigata rUpe spaSTa cetanyavALA rAMka paMcendriya jIvone kasAI karatAM paNa vadhAre dUra rIte yAjJika mAratA hoya che te vakhate te jIvo kapAvAnI kadarthanAne spaSTa anubhave che, ane "kaI dizAmAM bhAgI jAuM?' evI IcchAthI cAre bAju jotAM hoya che. A rIte bebAkaLA thayelA pazuone mArIne kaThora ane naThora banelA yAliko potAnA tamAma sukRtanA kharce durgatine ja utpanna karI rahelA hovAthI temane zubha pariNAma hovo atyaMta durlabha che. thAt 0 ahIM eka vAta khyAlamAM rAkhavI ke jinAyatana Adi kAryamAM syAdvAdI zrAvako dvArA je jIvahiMsA thatI hoya che te (1) prAyaH atyaMta aspaSTa cetanyavALA pRthvI vagere ekendriya jIvonI thAya che. (2) vaLI, aneka mahAAraMbhanI pravRttithI nivRtti meLavavAnA uddezathI tyAM ochAmAM ochI hiMsA thAya te mATe vidhivizuddha thatanAnuM pAlana, sAvadhAnI hoya che. (3) vaLI, saMsArI gRhasthane sarvathA ahiMsaka evA anya upAyono abhAva hovAthI ja eTalI hiMsA sevavI paDe che. (4) vaLI, A je anivArya hiMsA thatI hoya che temAM zrAvakane bhautika sukha samRddhine meLavavAno uddeza nathI hoto, paraMtu jinabhakti, samyakatvanirmaLatA, viratiprApti ane mukita vagere ja uddezya hoya che. tethI te hiMsA nRNAmUlaka nathI. A cAra hetunA kAraNe tyAM alpa puNyano vyaya thAya che. ane aparimita puNyanI prApti thAya ja che. Ama vaidika hiMsA ane jinAyatana saMbaMdhI thatI hiMsAmAM AkAza-pAtALanuM aMtara raheluM che. vaLI, ApasaMbhasUtramAM jaNAvela che ke - kumArapaNAthI ja brahmacArI evA hajAro brAhmaNo kulasaMtatine = putrone utpanna karyA vinA ja devalokane pAmyA che. huM AnAthI phalita thAya che ke brahamacaryanA Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % yajJa manaHzuddha thasanmava: 8 adhyAtmopaniSatpakaraNa svargaprAptisambhave'pi evaM dama-dayA-pavitrasuvarNAdipradAnamAtreNa ca puNyopArjanasambhave'pi tatsarvaM parityajya kRpaNapazugaNamAraNodyamo vaidikAnAM kevalaM nipuNatvameva vyanakti / vedoktavidhipAlanarUpaH paraparikalpitaH zubhabhAvastu niruktakliSTapariNAmena dUrotsArita eva / tato yajJAdinA svargAdilAbho'pi nirAkRto mantavyaH, atyantaduSTakAraNaprabhavasya sugatyAdilakSaNasatkAryAhetutvAt // 1/25 // . vedavihitatvahetunA kartavyatA-nirdoSatAGgIkAre'nyatrAtiprasaGgamApAdayati - 'vedeti / vedoktatvAnmanaHzuddhyA, karmayajJo'pi yoginaH / / brahmayajJa itIcchantaH, zyenayAgaM tyajanti kim ? // 26 // 'aharahaHjuhuyAt' ityAdirUpeNa vedoktatvAt = vedavihitatvAt manaHzuddhyA = cetovizuddhyA kriyamANaH yajJAdirUpaH karmayajJo'pi brahmayajJa eva iti = evaMprakAreNa icchantaH yoginaH 'zyenenAbhicaran yajet' ityanena vihitaM zyenayAgaM zatruvadhAnukUla-pApavyApArarUpAbhicAraphalaM narakAdidurgatiprApakaM kiM tyajanti, vedoktatvasya tatrApi sattvAt 'vedavihitamahaM kurve' iti manaHzuddhistu zyenayAge'pi sambhavatyeva / etena -> vidha:(krarmavidhA:) ivAntaH zaraNAddhidvArA tacheSatAM (=veddAntavidharopatAM) mananta - (jo.4 pR. 81) iti siddhAntabindukRto vedAntino madhusUdanasya vacanaM nirastam, tattvataH krmvidherntHkrnnpAlana dvArA devalokanI prApti saMbhavita che, tema ja Indriyadamana, dayA, pavitra suvarNa vagerenuM dAna karavA mAtrathI paNa vaidika mata anusAre puNyopArjana saMbhave che. chatAM paNa e badhA upAyone choDI, svarga vagerenI prAptinA uddezathI bicArA pazuonA samUhane mAravAno prayAsa karavo te kharekhara vaidika lokonI kevala niNatAne ja sUcave che. vedokata vidhinA pAlana svarUpa zubha bhAvane yAlikoe yajJIya hiMsAmAM mAnelo che. paraMtu uparokta kliTa pariNAmathI te zubha bhAva paNa dUra ja thaI jAya che. mATe yajJa dvArA svarga vagerenI prApti paNa thaI zakatI nathI tevuM mAnavuM. kAraNa ke sadgati prApti svarUpa sata phaLa pratye atyaMta duSTa hiMsApracura yajJa kAraNa banI na zake. (1/5) vedavihita hovAnA kAraNe yajJasthalIya hiMsA e kartavya bane, nirdoSa bane- tevuM svIkAratA vaidika vidvAnone anya sthaLe Apatti ApatA graMthakArathI jaNAve che ke -> zlokArtha - vedavihita hovAthI cittazuddhi dvArA karmayajJa paNa brahmayajJa bane che.- A pramANe IcchatA yogIo yena yajJane kema choDI de che ? (1/26) - zyanacAga ane agnihotra sadoSa TIkArya - 'pratidina yajJa karavo joIe,' ItyAdirUpe yajJa e vedavihita che. "vedavihita hovAnA kAraNe huM yajJa karuM chuM.' - AvA prakAranI cittavizuddhithI thato yajJa e karmayajJa hovA chatAM paNa brahmayajJa ja che. - AvuM svIkAratA yogIo yena yajJane zA mATe choDe che ? kAraNa ke vedavihitatva to nayajJamAM paNa rahela hovAthI vedavihita yajJa huM karuM chuM.' AvA prakAranI manaHzuddhi nayajJamAM paNa saMbhavI ja zake che. Ama hovAthI - > karmavidhi = kriyAkAMDanA pratipAdaka vedavacano ja aMtaHkaraNa zuddhi dvArA vedAntavidhivAyonuM aMga bane che. - AvuM siddhAntabiMdu graMthanA racayitA vedAntI madhusUdana sarasvatIe je jAgAvela che te nirasta thaI jAya che. kAraNa ke vAstavamAM hiMsApracura kriyAkAMDane batAvanAra vedavacano dvArA manaHzuddhi asaMbhavita che. bAkI to nayajJa ane anya yajJamAM manazuddhi samAna hovAthI A banne yajJamAM samAna pravRtti Avaze. ahIM eka vAta dhyAnamAM rAkhavI ke nayajJanuM phaLa abhicAra che. zatrudhane anukULa pApavyApAra e abhicAra padArtha che. mATe Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa 1/26 69 no ceditthaM OM vedavAkyasaGkocA'yogaH zuddhyasambhavAt, anyathA zyenetarayAgayoH tulyavat pravRttyApattirdurvArA / taduktaM adhyAtmasAre bhavecchudbhirgohiMsAderapi sphuTA / zyenAdvA vedavihitAd vizeSAnupalakSaNAt // -- (15/30) iti / na ca zyenAdestvabhicArasya sAkSAdeva niSedhAt, prAyazcittopadezAccAnarthahetutvAvagamAnna tatra ziSTAnAM pravRttiriti vAcyam, agnihotrAdiyajJIyahiMsAyAmapi sAmAnyaniSedhAnurodhenA'narthahetutvAvazyakatvAt, tatprAyazcittabodhakavedakalpanAyA apyAvazyakatvAt / sAmAnyaniSedhaparakavedavAkyasaGkoce zakyArthatyAgena vede lkssnnaashrynnsyaatijghnytyAvityadhiLuM syAdvAra pachatAvAmanusandhayam (sta.2/TM. 48-rR. 3) | nanu brahmayajJa iti kimucyate ? ucyate, sadgRhasthasya paraM karma vItarAgapUjAdikaM brahmayajJa ucyate, yoginastu zamasaMvedanAtmakaM jJAnameva brahmayajJa ucyate, yogArUDhatvAt / taduktaM jJAnasAre brahmayajJaM paraM maM, gRhasthA'dhiArina:| pUnAvi vItarAsya, jJAnameva tu yoginaH // - (28/4) kRti / yogino'pi yogArambhadazAyAM niravadyabhikSATanAdikaM paraM karma brahmayajJa eva / taduktaM bhagavadgItAyAM -> ArurukSormuneryogaM karma kAraNamucyate / yogArUDhasya tasyaiva zamaH kAraNamucyate // <- (6 / 3) iti / na cedamasmAkamanabhimatamiti zaGkanIyam, asyA: kArikAyAH prastutaprakaraNakAraiNaiva adhyAtmasAre svasaMmatatvena kSenayajJa narakAdi durgatino saMpAdaka che. A kAraNe zatruhatyAne uddezIne vedamAM batAvela kSenayajJa ziSTa purUSo karatA nathI. adhyAtmasAra graMthamAM paNa jaNAvela che ke --> ajJAnIonuM karma cittazodhaka nathI hotuM - jo AvuM na mAnavAmAM Ave to gohatyA vagerethI paNa spaSTa rIte mananI zuddhi thavAnI Apatti Avaze. athavA to vedavihita evA spenayajJathI paNa cittanI zuddhi thavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke agniToma vagere yajJa ane kSenayajJa vacce koI bheda dekhAto nathI. ahIM evI dalIla thAya ke --> chhena vagere yajJanA phaLasvarUpa abhicArano (= hiMsAno) to sAkSAt niSedha karelo che. ane tenA mATe prApazcittanuM vedamAM vidhAna maLe che. A be kAraNe zveta yajJamAM anarthasAdhanatAno nizcaya thavAthI ziSTha purUSonI temAM pravRtti thatI nathI. ~ to tenuM nirAkaraNa saraLa che. te A mujaba- agnihotra yajJa vageremAM aMgabhUta hiMsA paNa 'na hi~syAt sarvamUtAni' AvA sarva prakAranI hiMsAnA niSedha karanAra vedavAkyano viSaya banavAthI temAM anarthahetutA mAnavI jarUrI che. ane A ja kAraNe tenA mATe paNa prAyazcittabodhaka vedanI kalpanA Avazyaka che. yajJasthalIya hiMsAnA vidhAnane lIdhe hiMsAsAmAnyanA (= hiMsAmAtranA) niSedhavAkyamAM saMkoca karavo te ucita nathI. kAraNa ke tevuM karavA mATe hiMsAsAmAnya viSayaka niSedhavacanano artha evo karavo paDaze ke ''yajJasthalIya pazuothI bhinna prANIonI hiMsA na karavI.'' ane A arthanI prApti mATe sAmAnya niSedhavAkyamAM rahela 'bhUta' zabdanA zakyArthano tyAga karIne 'yajJIyapazubhinnabhUta' mAM tenI lakSaNA karavI paDaze ane lakSaNA e jaghanyavRtti che. tethI veda jevA tamArA mahanIya vADmayamAM jaghanyavRttinuM AlaMbana evuM ucita nathI. # brahmayajJanuM svarUpa brahmayajJanuM svarUpa zuM che ? evI jijJAsAne tRpta karavA mATe kahI zakAya ke vItarAganI pUjA vagere zreSTha karma te gRhastha mATe brahmayajJa kahevAya che ane yogIo mATe zamasaMvedana jJAna e ja brahmayajJa che. jJAnasAra graMthamAM paNa A ja vAta jaNAvela che. yogIone paNa yogAraMbhadazAmAM (prAthamika sAdhanAdazAmAM) niravA bhikSATana vagere karma = kriyA brahmayajJa ja che. bhagavadgItAmAM jaNAvela che ke --> yogamAM praveza karavA IcchatA muni mATe karma kriyAyoga e sAdhana kahevAya ane yogamAM ArUDha thayA bAda tene mATe zama = zamabhAvanuM saMvedana e ja sAdhana kahevAya che. - bhagavadgItAnI A vAta ApaNane mAnya nathI evI zaMkA na karavI. kAraNa ke = Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 u rAjAvAsivinayasaMvAH ka8 adhyAtmopaniSatpakaraNa samuddhRtatvAt (a.sAra. 15/22) / ata evoktaM jJAnasAre'pi -> ArurukSurmuniryogaM zrayed baahykriyaamag | hoDha: rAmadeve rUddhapatyantatikriyaH ||- (6/3) ti mAnIyam / raddA kavi : verAntavidhivatvamaparoti - "vAne'ti | vedAntavidhizeSatvamataH karmavidherhatam / / bhinnAtmadarzakAH zeSA vedAntA eva karmaNaH // 27 // ataH = hiMsAbahulayajJAdeH vedoktatve'pyatisAvadyatayA manomAlinyakAritvAt 'agniSomIyaM pazumAlabheta' (6/13) ityAdeH aitareyA''raNyakAdipratipAditasya karmavidheH = kriyAkANDavidhAnasya vedAntavidhizeSatvaM = vedopaniSaduktAdhyAtmikavidhivAkyA'GgatvaM hataM = parAkRtam, svargAdyuddezyakakarmakANDabhinnajJAnakANDagatatvAt 'tattvamasI' tyAdivAkyAnAm / ata eva zaGkarAcAryadigvijaye vidyAraNyasvAminA - kratvaGgayUpAdikamaryamAdidevAtmanA vAkyagaNaH prazaMsan / zeSaH kriyAkANDagato yadi syAt kANDAntarastho'pi bhavet kathaM sa: ? || (8/82) - vum | mULagraMthakArazrIe ja adhyAtamasAra graMthanA 15mA yogaadhikAramAM bhagavadgItAno zloka udhRta karela che. adhyAtmasAramAM gItAno uparokta zloka pUrvapakSa tarIke nahIM, paraMtu potAnI vAtanI puSTi karanAra sAkSI pATha tarIke lIdhela che. tethI jJAnasAramAM pANa kaheluM che ke - yogamAM praveza karavAnI IcchAvALA muni bAhya kriyAno paNa Azraya kare ane yogamAM ArUDha thayela muni to AMtarika kriyAvALA hovAthI zamabhAvathI ja zuddha thAya che. - A rIte brahmayajJanA svarUpathI AtmAne bhAvita karavo. (1/26) karmavidhAna vedAntavidhAnanuM aMga nathI - evuM jaNAvatA graMthakArazrI kahe che. zlokArca - AthI karmavidhAnane vedAMvidhAnanuM aMga mAnavuM khaMDita jAya che. kAraNa ke karmavidhi sivAyanA, (deha, Indriya, mana vagerethI) bhinna evA AtmAnuM darzana karAvanArA vedAnta vAkyo e potAnA aMgabhUta che. (1/27) karmavidhi vedAntavidhinuM aMga nathI ke TIkArya :- -- "maNimayaM pazumaTimeta' arthAta "agni ane soma yajJa saMbaMdhI pazuno vadha karavo' A rIte aitareyaAraNyaka vagere graMthamAM batAvela karmavidhi (= kriyAkAMDavidhAna) e vedAntavidhi = veda upaniSamAM AdhyAtmika vidhivAkyone zeSa = aMga che. - AvuM vaidikonuM kathana pUrvokta hetuthI khaMDita thaI jAya che. kAraNa ke pUrve (23 mAM zlokamAM jaNAvyA mujaba autsargika vidhivAnA uddezathI bhinna uddezathI pravRtta thayela vAkya apavAda vAkya na banI zake. arthAta sAmAnya vidhi svarUpa utsarga vAkyanI apekSAe te vizeSavidhisvarUpa apavAda vAkya na banI zake. Azaya e che ke prastutamAM svargalakSI kriyAkAMDapratipAdaka vAkyo e mokSa uddezyaka tatvamasi' vagere ausargika vedAnta vAkyonA vizeSa vidhAna rUpe banI na zake. kema ke kriyAkAMDa vidhAnanuM uddezya svarga vagere bhautika lAbha che ane jJAnakAMDasvarUpa vedAntavAkyonuM uddezya mokSa che. jJAnakAMDa ane kriyAkAMDanA uddeza taddana vilakSaNa hovAthI kriyAkAMDanA vidhAno kyAreya paNa jJAnakAMDanA aMgabhUta banI na zake. mATe ja kriyAkAMDavAdI mImAMsakamurdhanya maMDanamizranI sAthe vAda karatAM jJAnakAMDavAdI Adya zaMkarAcAryae je kahyuM teno ullekha vidyAraNyasvAmIe zaMkarAcAryadigvijaya graMthamAM A pramANe karela che ke "yajJanA khIlA, pASANa Adi aMgone batAvanAra "mAhitya ||: vanamAnaH pratara:" "khIlo sUrya che tathA pASANa yajamAna che' ItyAdi vAkyo karmakAMDamAM ja rahela che. tethI te vAkyone vidhivAkyonAM aMgarUpa gaNavA hoya to gaNI zakAya. paraMtu 'tattvamasi' Adi Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedAntavidhizeSatvavicAraH adhyAtmopaniSatprakaraNa 1/27 71 yadvA niravadyazravaNa-manana-nididhyAsanAdividhAyakavedAntavAkyazeSatvaM kriyAkANDavidheH na sambhavati, manomAlinyakAryatyantasAvadyayajJAdividhAyakatvAt / vedAnto nAmopaniSatpramANaM - (3) iti vedAntasArakRt sadAnandaH / zeSatvaM pareSAmupayogarUpA'rthaprAptiH ---- ityanye / granthakRt karmavidhigatasya vedAntavidhizeSatvasya hatatvameva spaSTayati yataH karmaNo bhinnAtmadarzakAH = svargoddezyakayajJAdikarmavidheH bhinnA AtmadarzakA vedAntAH zeSAH vedAntavidhyaGgabhUtAH / ayaM bhAvaH yathA 'indramupAsIta' iti vidhivAkyasya zeSatayA 'indraH sahasrAkSaH' iti siddhArthavAkyaM pramANabhUtamityaGgIkriyate mImAMsakaiH tathA 'AtmA vA are draSTavyaH zrotavyo mantavyo nididhyAsitavya:' ( 2/4/5 ) iti bRhadA - raNyakopaniSallakSaNavedAntavidhivAkyasyA'GgatayA 'nainaM chindanti zastrANi nainaM dahati pAvakaH' (2/23) iti bhagavadgItAvacanaM, 'na jAyate mriyate vA vipazcit ! nAyaM kutazcinna babhUva kazcit / ajo nityaH zAzvato'yaM purANo na hanyate hanyamAne zarIre ' // ( 1/2/18) iti kaThopaniSadAdivacanaM ca pramANabhUtamityabhyupagantumarhati, na tu yajJAdividhivAkyam / yA - zarmA: karmavidheH sakAzAt zeSAH avaziSTAH karmavidhibhinnAH sakalA vedAntAH vAkyo to karmakAMDathI judA jJAnakAMDamAM ja rahela hovAthI teone vidhivAkyonAM aMgarUpe kevI rIte mAnI zakAya ? - mATe yajJIyahiMsAdarzaka vedavAkayo kayAreya vedAntavAkyonuM aMga na bane. athavA ema paNa kahI zakAya ke 'tattvamasi' vagere vedAntavAkya to niravA nirdoSa evA AtmazravaNamanana-nididhyAsana vagerenA vidhAyaka che, mananI zuddhine karanAra che. tevA vedAnta vAkyonA aMga tarIke kriyAkAMDanA yajJAdividhAyaka evA vidhivAkya kevI rIte saMbhave ? kema ke hiMsApracura yajJa vagere to atyaMta sAvadya hovAnA kAraNe manane zuddha karanAra nahi, paNa malina karanArA che. ahIM khyAlamAM rahe ke vedAntasAra graMthamAM sadAnaMda nAmanA vijJAne upaniSad pramANane vedAnta karIke jaNAvela che. 'zeSatva' padano artha anya vidvAno 'bIjAne upayogarUpa arthanI prApti' Avo kare che. = = = = - = karmavidhi vedAntavidhinuM aMga bane che - A vAtanA nirAkaraNane graMthakArathI spaSTa karatA jaNAve che ke svargauddezyaka yajJAdikarmavidhithI bhinna evA Atmadarzaka vedAnta vAkyo e ja vedAntavidhi vidhAnanA aMgabhUta che. kahevAno matalaba e che ke jema 'jndramupAsIta' (= IndranI upAsanA karavI) A vidhivAkya che. koIne zaMkA thAya ke Indra koNa ? teno javAbamAM 'ndraH samrAhma:' (= jene hajAra AMkha che te Indra) Ama zAstramAM jaNAveluM che. A vAkyane mImAMsaka vidvAno siddhArtha vAkya = prasiddha arthanuM anuvAda karanArUM vAkya kahe che. siddhArtha vAkya svataMtra rUpe pramANa nathI, paraMtu vidhivAkyanA aMgarUpe pramANa che. AvuM mImAMsako mAne che. barAbara A ja rIte 'mAtmA vA gare draSTajya: zrotavyo maMtavyo nidriSyAsitavyaH / ' AvA bRAraNyaka upaniSad svarUpa vedAnta vidhivAkyanA aMgarUpe 'A AtmAne zastro chedatA nathI ane agni bALato nathI' AvuM bhagavadgItAnuM vacana tathA ''he vidvAna ! A AtmA utpanna paNa thato nathI. athavA mRtyu paNa pAmato nathI. kyAMyathI paNa koI AtmA thayo nathI. utpattirahita, nitya ane zAzvata evo A AtmA ghaNo prAcIna che ke je zarIra haNAvA chatAM paNa haNAto nathI.'' AvuM kaThorpanaSadunuM vacana vagere svIkAvuM yogya che, nahi ke kriyAkAMDa vagerenA pratipAdaka vidhivAkya. athavA ema paNa kahI zakAya ke karmavidhi sivAyanA avaziSTa eTale ke kriyAkAMDa vidhAnothI bhinna badhA vedAnto deha, Indriya, mana, svarga vagerethI bhinna evA AtmatattvanA prAdhAnyane darzAve che. tethI deha, Indriya ane manane Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM hiMsAbahulatvAtkarmavidhestyAjyatA tarati adhyAtmopaniSadghakaraNa bhinnAtmadarzakAH = karmavidhiprApyadehendriyamanaH svargAdibhinnAtmatattvapradarzakAH / tatazca dehendriyamanaH prahlAdakArisvargAdisAdhakasya karmavidheH vedAntavidhizeSatvaM na saGgacchate tathA vedAntavAkyajanyajJAnAt sAkSAdeva paramAnandaprAptiH niHzeSaduHkhanivRttizca puruSArtho labhyata iti vedAntavidhivAkyAnAM na srvagAdiphalakakarmavidhizeSatvasambhAvanA / tathAhi - --> kSIyante vAsya vAMgi tasmin Truthru pAvare (mu.2/2/8 yo.zi.9/ 45- a.4/31) iti muNDakopaniSad - yogazikhopaniSadannapUrNopaniSad - vacanaM tameva viditvA atimRtyumeti nAnyaH vidyate panthA ayanAya - ( 6 / 15 ) iti zvetAzvataropaniSadvacanaM zokamAtmavit -- (7/1/6) iti chAndogyopaniSadvacanaM jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAt kurute'rjuna ! - (4/37) iti bhagavadgItAvacanamityAdayaH prakRte zeSA vedAntA ucyante / na ca tadvidhyaGgatA agnihotrAdikarmavidhInAM sambhavati, tatra jJAnasyaivopAdeyatayA pradarzanAt / pratyuta -> mRtyoH sa mRtyumApnoti ya iha nAneva pazyati -- (4/5/19) iti bRhadAraNyakopaniSadi Atmabhinna-svargAdiprAdhAnyadarzinAM nindAzravaNAt tadupAyabhUtAnAM karmaNAM tyAjyatvamevAbhivyajyate / na karmaNA na prajayA na dhanena, tyAgenaike amRtatvamAnazuH -- (1/3) iti kaivalyopaniSadi api yajJakarmAnupAdeyatA sUcitA / taduktaM subAlopaniSadi api - na vedairna tapobhirugrairna sAMkhyairna yogairnAzramairnAnyairAtmAnamupalabhate (9) mArkaNDeyapurANe'pi AnaMda ApanAra svarga vagerene sAdhanAra evA karmakAMDa vidhAno kayAreya paNa vedAntanA aMga ghaTaka banI na zake. tathA vedAntavAkyajanya bodha dvArA sAkSAt ja paramAnaMdanI prApti ane sarvaduHkhanivRttisvarUpa purUSArtha prApta thAya che. mATe vedAnta vAkyo svarga Adi phaLane ApanAra kriyAkAMDanA vidhivAkyonA aMgarUpe banavAnI saMbhAvanA nathI. TuMkamAM vedAnta vidhivAkyo ane karmavidhivAkyo - A banne svataMtra = bhinna bhinna viSayanA pratipAdaka che - tethI teo ekabIjAnA aMga bane nahi. te A rIte muNDaka upaniSadmAM jaNAvela che ke --> te zreSTha tattvanuM darzana thAya tyAre dRSTA evA jIvanA karmo kSaya pAme che> yogazikhA upaniSad ane annapUrNA upaniSamAM A ja vAta karelI che. zvetAzvatara upaniSamAM jaNAvela che ke --> te parama tattvane jANIne mRtyunuM atikramaNa thAya che. amara thavA mATe bIjo koI mArga nathI. - tathA ---- AtmAne jANanAra zokamukta bane che. - AvuM chAndogya upaniSadnuM vacana, temaja bhagavadgItAnuM > he arjuna ! jJAnarUpI agni sarva karmane bhasmasAt kare che. - AvuM vacana vagere vacano e ja karmavidhibhinna vedAnta eTale ke prastutamAM zeSa vedAntarUpe abhimata che. agnihotra vagere karmakAMDanuM vidhAna karanArA veda vacana uparokta badhA vedAnta vidhivAkyonA aMgarUpe banI zakatA nathI. kAraNa ke vedAnta vidhivAkyamAM jJAna ja upAdeyarUpe batAvela che. te hamaNAM ja ApaNe upara joI gayA. UlaTuM --> mRtyu karatAM vadhu du:khadAyI avasthAne te prApta kare che je ahIM AtmA sivAyanI anya vastune pradhAnarUpe jue che. - A rIte AraNyaka upaniSamAM AtmAthI bhinna svarga Adi anekavidha bhautika padArthane pradhAnarUpe jonArA jIvonI niMdA saMbhaLAya che. tethI svarga vagerenA upAyabhUta yajJAdi kriyAkAMDo tyAjya che evuM vyakta thAya che. --> yajJAdisvarUpa kriyAkAMDa, kulasaMtati ke dhana vagerethI nahi, paNa tyAgathI ja amuka loko amarapaNAne pAmyA. - A rIte kaivalya upaniSadmAM paNa yajJa vagere kriyAkAMDa akartavyarUpe sUcita karela che. subAla upaniSadmAM paNa jaNAvela che ke > na vedo vaDe, nahi ke yajJo vaDe, nahi ke ugra tapazcaryAo vaDe, na to sAMkhyo dvArA, na to yogadarzananA anuyAyI vaDe, na to cAre prakAranA Azramane svIkAranArAo vaDe ke na to bIjA vaDe AtmA prApta thAya che AnA dvArA paNa mokSanA uddezathI Atmadarzana karAvavAmAM yajJa vagerenI 72 -- = - Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa 1/27 zakki dharmastha sUkSmavRddhiAtvim uThTha 73 > tasmAdyAsyAmyahaM tAta ! dRSTvemaM duHkhsnnidhim| trayIdharmamadharmADhyaM kiMpAkaphalasannibham // (10/ 31) iti zravaNAt hiMsAbahulakarmaNAM tyAjyataiva spaSTamAbhAti / - sarvANi bhUtAni sukhe ramante, sarvANi duHkheSu tathodvijanti / teSAM bhayotpAdanajAtakhedaH kuryAnna karmANi hi jAtavedaH / / - (245/25) iti mokSadharmavacanAdapi vaidhahiMsAdeH prihaarytaa'prihaaryaa| uttaramImAMsAyAmapi -> andhe tamasi majjAmaH pazubhirye yajAmahe / hiMsA nAma bhaveddharmo na bhUto na bhaviSyati / / <- ityukteH zyenAdAviva jyotiSTomAdau duSTatvamanapAyameva / taduktaM-paJcatantre'pi -> vRkSAn chittvA pazUn hatvA, kRtvA rudhirakardamam / yadyevaM gamyate , nara na Tkhyate ? - (3/07) ti | yAjJavayaskRta - revAn pitRnuM samparva ravIn mAMsaM na hokhamI - (72) tyu tattu > na mAMsamaznIyAt 8- (1/19) iti taittirIyabrAhmaNavacanAdeva svIkartuM na yujyate / manusmRtau api -> mAM sa bhakSayitA'mutra yasya mAMsamihAmyaham / etanmAMsasya mAMsatvaM pravadanti manISiNaH / / - (6/19) rUtyunatyA mAMsamakSa niSiddhameva | papurALasfpa > na verna ja naine taporni vAdhva: | Rthazcit siM yAnti puruSA: prAiihaMw: || <-(1///ra6) rUvaM yajJardiAdhiH sUcitaH / vyAsenA'pi mahAbhArate -> prANighAtAttu yo dharmamIhate mUDhamAnasaH / sa vAJchati sudhAvRSTiM, kRSNA'himukhakoTarAt / / 8- (zAntiparvaNi) ityuktam / duSTamagniSTomAdi karma adhikAriNA'pi dossaa'akiMcikaratA phalita thAya che. mArkanDeya purANamAM paNa > adharmathI bharela, kipAkaphaLasamAna, duHkhanA DhagalA jevA A veda dharmane joIne he pitAjI ! huM jAuM chuM :- A rIte maharSi pitA pratyenuM putravacana sAMbhaLavA maLavAthI hiMsApracura yajJAdi kA choDavA yogya ja che. AvuM spaSTa jaNAya che. - sarva jIvo sukhamAM AnaMda pAme che ane duHkhamAM udvega pAme che. tethI tevA jIvone bhaya utpanna karAvavAnA lIdhe jene kheda ubho thayo che evo zreSTha brAhmaNa yajJAdi kArya na kare. - A pramANe mokSadharma graMthanA vacanathI paNa vaidika hiMsAnI parihAryatA nirAbAdha che. uttaramImAMsAmAM paNa jaNAvela che ke - gADha aMdhakAramAM ApaNe DUbIe chIe. kAraNa ke ApaNe pazuo dvArA yajJa karIe chIe. hiMsA kharekhara dharma thayela nathI. te dharmarUpa thavAnI zakyatA nathI. -- AnAthI paNa phalita thAya che ke yena vagere yajJanI jema jyotiToma vagere yajJo paNa avazyameva doSayukta ja che. paMcataMtra graMthamAM paNa jaNAvela che ke - vRkSane kApIne, pazune mArIne, lohInA khAbociyA karIne A rIte svargamAM javAtuM hoya to narakamAM koNa jaze ? <- vaju 0 | yAjJavakya smRtimAM je kahyuM che ke - devone ane pitarone taka pUrvajone) ApIne mAMsane khAnAra doSanuM bhAjana banato nathI. - te vacana svIkAravuM yogya nathI. kAraNa ke taittirIya brAhmaNa graMthamAM jaNAvela che ke - mAMsa khAvuM na joIe - manusmRti graMthamAM paNa - jenuM mAMsa huM ahIM khAuM chuM te mane AvatA bhavamAM khAze. A mAsamAM raheluM mAMsapaNuM che. evuM vidvAno jaNAve che. "mAM" = mane ane sa" = te (AvatA bhavamAM khAze.) :- AvuM kahevA dvArA mAMsabhakSaNano niSedha ja karelo che. padmapurANamAM paNa -> jIvonI hiMsA karanArA purUSo veda, dAna, tapa ke yAjJiko dvArA koI paNa rIte svargamAM praveza meLavato nathI ja. <- A pramANe yajJasthalIya hiMsAno niSedha sUcavelo che zvAsa maharSie paNa mahAbhAratamAM zAMtiparvamAM jaNAvela che ke - mUDha manavALo je mANasa prANIghAtathI dharmane Icche che te kALotarA nAganA moDhAmAMthI amRtavRSTinI IcchA rAkhe che. tethI doSagrasta evA agniToma vagere yajJakAMDo adhikArI vyaktie Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ & TITHISUAmathuvInatanam 8 adhyAtmopaniSatrakaraNa sahiSNunA tyAjyameva tattvadarzibhiH, > devopahAravyAjena yajJavyAjena ye'thavA / ghnanti jantUn gataghRNA ghorAM te yAnti durgatim / / -( ) ityuktatvAt vaidikahiMsAyAH kutsitatvaM prasiddhameva / itthaM karmavAdipUrvamImAMsAgranthAnAM chedazuddhivaikalyaM manasikRtya zrIhemacandrasUribhiH ayogavyavacchedadvAtriMzikAyAM -> hiMsAdisaMsaktapathopadezAdasarvavinmUlatayA pravRtteH / nRzaMsadurbuddhiparigrahAcca, brUmastvadanyAgamamapramANam / / 10 / 8 ityuktam / na ca karmakANDavidhehi~sAprerakatayA'pramANatve'pi vedAntavAkyAnAmatathAtvAtpramANatvameveti mugdhatA kAryA, ekAntajJAnamArgaprarUpakatvena pramAdinAmunmAdajanakatayA'nupAdeyatvAditi vibhAvanIyaM vijJaiH // 1/27 // nanu 'vedoktatvamavalambyApi yadi cittazuddhiH na syAt, tarhi kiM tatkAraNam' ? kiM paratIrthikavacanAtkathamapi tatkAraNaM naivopalabhyate ? ityAzaGkAyAmAha - 'karme'ti / __karmaNAM niravadyAnAM cittazodhakatA param / sAGkhyAcAryA apIcchantItyAstAmeSo'tra vistaraH // 28 // paraM iti vizeSadyotakaM padam / tamevAha -> niravadyAnAM = pApazUnyAnAM karmaNAM = vihitakriyANAM cittazodhakatAM = manovizuddhikAraNatvaM sAGkhyA''cAryA api, kimuta vayamityapizabdArthaH, icchnti| paNa choDavA ja joIe, jo te doSano bhAra uThAvavA na mAMgatA hoya to. tattvadarzIoe paNa - devapUjAnA bahAne athavA yajJanA bahAnAthI jeo nirdaya thaIne pazuone hANe che teo atiraudra gatine pAme che. - AvuM kaheluM hovAthI vaidika hiMsA jagupsita che. A vAta suprasiddha ja che. Ama karmakAMDa vAdI pUrvamImAMsA graMthamAM chedazuddhinA abhAvane manamAM rAkhIne zrI hemacaMdrasUrijIe ayogavyavaccheda dvArgeizakA graMthamAM jaNAvela che ke - he paramAtmA ! ApanA Agamo sivAyanA bAkInA badhA ja Agamone apramANa kahIe chIe. kAraNa ke te AgamomAM hiMsA vagerethI khadabadatA mArgano upadeza rahelo che. vaLI, e Agamo asarvajJanA banAvelA che. tathA nirdaya ane duSTa buddhivALA lokoe potAne khUba anukuLa hovAthI) te Agamono svIkAra karyo che. -"karmakAMDanA vidhAyaka vedavAkyo hiMsApreraka hovAthI apramANabhUta bhale hoya paNa vedAnta vAkyo tevA na hovAthI tene pramANa mAnavAmAM vAMdho nathI' evI mugdhatA paNa rAkhavA jevI nathI. AnuM kAraNa e che ke ekAnta jJAnamArgaprarUpaka hovAthI te harAmahADakAnA loko mATe unmAdajanaka che. tethI te anupAdeya che. A badhI vAtonuM prAjJa purUSoe zAMtithI ciMtavana karavuM. (1/27) - vedavihitatvanuM AlaMbana karyA pachI je cittazuddhi na thAya to kaI kriyAthI zuddhi thAya ? zuM paratIrthikanA vacanothI cittazuddhinuM kAraNa jarA paNa nathI ja jaNAtuM ? - A zaMkAnuM nirAkaraNa karatA graMthakArathI kahe che ke - zlokArtha - paraMtu hiMsAdi doSathI rahita anukAnone sAMkhyAcAryo paNa cittanI vizuddhi karanArA mAne che. mATe ahIM uparanI vAtono vistAra rahevA devo. (1/28) + niravadya anuSThAna cittazodhaka - TIkArya :- mULa gAthAmAM rahela '' evuM pada vizeSa arthanuM dyotaka che. 'hiMsAbadula yajJa cittazuddhikAraka thavA para mImAMsakamatanI apekSAe ahIM e vizeSatA rahelI che ke pAparahita evI vihita kriyAone citta zuddhinA kAraNarUpe sAMkhya AcArya paNa svIkAre che to amArI to zuM vAta karavI ? arthAt niravadya vihita kiyA cittazuddhi kare che - AvuM amane paNa mAna ja che. gAyatrI japa vagere dvArA ya cittazuddhi Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSaprakaraNa 1/28 niravayajJopavanam 75 gAyatrIjapAdinaiva manaHzuddhisambhave hiMsAbahulAnuSThAnasyAnabhipretatvAt sAMkhyAnAm / taduktaM manusmRtau api - japenaiva tu saMsidhyet brAhmaNo nAtra saMzayaH / kuryAdanyad na vA kuryAd maitro brAhmaNa ucyate / - ( ) ti | tathApi triotrajarAmiSA vet ? niravadyaH sa kartavya: / tasvarUpa tu vyAsena mahAbhArate zAntiparvaNi > jJAnapAliparikSipte brahmacaryadayAmbhasi / snAtvAtivimale tIrthe pApapaGkApahAriNi / dhyAnAgnau jIvakuNDasthe damamArutadIpite / asatkarmasamitkSepairagnihotraM kurUttamam / kssaaypshubhirdussttairdhrmkaamaarthnArA: | rAmamanneduteryajJa vidhekTi vidita purdhaH | - ( ) tyAdrinA prom | tato manovizuddhi sulabhaiva / __ anyAnyapi niravadyAni karmANi itthaM jJeyAni / taduktaM taittirIyopaniSadi -> svAdhyAya-pravacanAbhyAM ne pramAdritam - (7/1/?) | viSNupurA - brahmacarya-hiM ra satyAntavArigrahAnuM | seveta yogI niSkAmo yogyatAM svamano nayan / / svAdhyAya-zauca-santoSatapAMsi niyatAtmavAna / kurvIta brahmaNi tathA parasmin pravaNaM manaH / / ete yamAH saniyamAH paJca paJca prakIrtitAH / viziSTaphaladAH kAmyA nikkAmInAM vimudriA : - (6/726 -737-738) rUtyun 2/2 avasaraprAptAM zAstrasvarNasya tApaparIkSAmavatArayati - 'yatre'ti / yatra sarvanayAlambivicAraprabalAgninA / tAtparyazyAmikA na syAt, tacchAstraM tApazuddhimat // 29 // saMbhavita hovAthI hiMsApracura anukAno sAMkhyone abhimata nathI. manusmRtimAM paNa jaNAvela che ke - -> jApa dvArA ja brAhmaNa siddha thaI zake che. emAM koI saMzaya nathI. bIjuM kAMI kare ke na kare chatAM te matra brAhmaNa kahevAya che. -- chatAM paNa agnihotra yajJa karavAnI IcchA hoya to niravadya agnihotra yajJa karavo. tenuM svarUpa vyAsa maharSie mahAbhAratamAM zAMtiparvamAM A mujaba jaNAvela che. - jJAnarUpI pALathI baMdhAyela, brahmacarya ane dayA rUpI pANIvALA, pAparUpI kAdavane dUra karanArA evA atyaMta nirmaLa tIrthamAM snAna karIne jIvasvarUpa kuMDamAM Indriya damana rUpI pavana dvArA pradIpta thayela dhyAnarUpI agnimAM kharAba karma svarUpa IMdhanane nAMkhavA dvArA uttama evA agnihotra yajJane karavo. dharma, artha ane kAma purUSArthanA nAzaka evA daTa kodha vagere kapAya svarUpa pazuonI samatA svarUpa maMtra dvArA Ahuti ApIne yajJane karavo. kema ke paMDitoe paNa Avo ja yajJa karelo che. -- AvA niravagha yajJa dvArA mananI nirmaLatA sulabha ja che bIjA pAga niravagha karma A pramANe jAgavA. jema ke taittirIya upaniSaddamAM jaNAvela che ke - svAdhyAya ane pravacanathI bhraSTa ne thavuM - viSNupurANamAM paNa - brahmacarya, ahiMsA, satya, acaurya, aparigrahane niSkAma bhAvanAvALA logIoe sevavA joIe. kema ke tenAthI potAnuM mana yogyatAne pAme che. AtmA upara aMkuza rAkhanAra vyakitae svAdhyAya, zauca, saMtoSa, tapa ane parabrahmamAM manane tatpara karavuM joIe. ahIM jaNAvela brahmacarya vagere pAMca yama ane svAdhyAya vagere pAMca niyama kAmanA sahita karavAmAM Ave to viziSTa bhautika phaLane ApanArA che ane niSkAma vyakitane mokSa ApanArA che. <- Ama jaNAvela che. (1/28) avasaraprApta thayelI zAstrarUpa suvArganI tApa parIkSAne graMthakArathI raju kare che. zlokArtha :- je zAstramAM sarva nayanuM AlaMbana karanAra vicAra svarUpa prabala agni vaDe tAtparyanI malinatA na thAya te zAstra tApazuddhivAnuM kahevAya. (1/29) Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 dharmabindusaMvAdaH adhyAtmopaniSa--kiraNa yatra zAstre sarvanayAlambivicAraprabalAgninA = sakalasunayamUlakohApohalakSaNena balavatA vahninA tAtparyazyAmikA = vidhi-pratiSedha-tadyogakSemakArikriyAnibandhanabhAvavAdaidamparyArthA'saGgatiH na = naiva syAt tacchAstraM tApazuddhimat = tApazuddhatvenAbhimatam / taduktaM dharmabindau 'ubhayanibandhanabhAvavAdaH = tApaH' (2/37) / ubhayoH = kaSacchedayoH anantaramevoktarUpayoH nibandhanaM = pariNAmirUpaM kAraNaM yo bhAvaH jIvAdilakSaNaH tasya vAdaH = prarUpaNA, kimityAha tApaH atra zrutadharmaparIkSAvasare / idamuktaM bhavati - > yatra zAstre dravyarUpatayA'pracyutAnutpannaH paryAyAtmakatayA ca pratikSaNamaparAparasvabhAvAskandanenA'nityasvabhAvo jIvAdiravasthApyate syAt tatra tApazuddhiH, yataH pariNAminyevAtmAdau tathAvidhAzuddhaparyAyanirodhena dhyAnAdhyayanAdyaparazuddhaparyAyaprAdurbhAvAduktalakSaNaH kaSaH bAhyaceSTAzuddhilakSaNazca cheda upapadyate, nAnyatheti <- (pR.38) iti municandrasUrikRta-tadvyAkhyA / kaSacchedazuddhisambhave'pi tApazuddhivirahe zuddhivaikalyameva zAstrasuvarNasya, kUTasuvarNavat / tApazuddhau satyAmeva kaSacchedazuddhisAphalyam / tathaiva karmanirjarayA dhyAnAdhyayanAdividhiH phalavAn nUtanakarmanirodhena hiMsAdiniSedhaH saphalaH vidhi-pratiSedhayoH yoga-kSemAbhyAJca zAstroktakriyA phlvtii| na cApariNAminyAtmAdau kaSa-cchedau svakAryaM kartuM prabhaviSNU syAtAmiti tApazuddhAveva tayoH saphalatvam / idamevAbhipretya dharmabindau -> tadbhAve'pi tApAbhAve'bhAvaH / tacchuddhau hi tatsAphalyam <- (2/4041) ityuktam / jIvAdibhAvavAdazuddhistu bandha-mokSopapattita eva / idamevAbhipretya paJcavastuke - - zAstranI tApa parIkSA TIkArya :- je zAstramAM sarva sunayane AzrayIne thanAra UhApoha (= anvayavyatirekamukhI vicAra) svarUpa prabala agni dvArA pUrvokta (18-19 zloka) vidhipratiSedha ane tenA yogakSemane karanArI pUrvokta (21-22 zloka) kiyAnA kAraNa svarUpa jIva Adi bhAvavAdanuM aidaMparya asaMgata na ja thAya te zAstra tApazuddha rUpe abhimata che. dharmabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke - pUrvokta kapa ane cheda parIkSAnA pariNAmI kAraNasvarUpa jIvAdi bhAvanI prarUpaNa e zAstranI tApa parIkSA che. - Ano vizeSa artha karatA zrImunicaMdrasUrijIe jaNAvela che ke - kahevAno Azaya e che ke je zAstramAM dravyarUpe utpatti tathA vinAzathI rahita ane paryAyarUpe pratisamaya alaga alaga svabhAvane pAmavA dvArA anitya svabhAvavALA jIva Adi tattvanI vyavasthA batAvAya che te zAstramAM tApazakti hoya che. kAraNa ke pariNAmI evA ja AtmA vageremAM tathAvidha azuddha paryAyane dUra karI dhyAna, adhyayana vagere svarUpa anya zuddha paryAya pragaTa thavAthI pUrvokta karyuM ane bAhya kriyAnI zuddhi svarUpa cheda saMbhavI zake che AtmAne apariNAmI mAnavAmAM Ave to kaSa, cheda asaMbhavita bane. - - ahIM e paNa khyAlamAM rAkhavAnuM che ke zAstrarUpI suvarNamAM kazuddhi ane chedazuddhinI saMgati thavA chatAM paNa tApazuddhi na hoya to te nakalI sonAnI jema azuddha jANavuM. tApazuddhi hoya to ja kazuddhi saphaLa bane. te A rIte dhyAna, adhyayana vagere vidhinuM phaLa karmanirjarA che. navA karma AvatA baMdha thavA te hiMsA vagerenA niSedhanuM phaLa che. A vidhipratiSedhana (kaSano) yogakSema karavo te zAstravihita kriyAnuM (chedanuM) phaLa che. paraMtu jo AtmAne aparigAmI (= ekAMta nitya athavA ekAMta kSaNika) mAnavAmAM Ave te cheda saphaLa (= sArthaka) banI na zake. dharmabiduM graMthamAM paNa A ja vAta jaNAvela che. jIvAdi bhAvavAdanI zuddhi to baMdha-mokSanI saMgati dvArA ja thaI zake. A ja abhiprAyathI paMcavatu graMthamAM jaNAvela che ke Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa 1/30 ka8 tApaISTI pazurijharatA hae jIvAibhAvavAo diTeTThAhiM No khalu viruddho / baMdhAisAhago taha ettha imo hoi tAvotti / / 1080 / / eeNa jo visuddho jo khalu tAveNa hoi suddhotti / eeNa vA asuddho sesehivi tAriso neo // 1081 / / - ityuktam / tatazca viduSA zAstrasvarNasya tApazuddhAveva prAdhAnyena yatitavyamityupadezaH // 1/29 // sarvanayAvalambanena tApavizuddhimudAharaNapUrvaM kArikAyugmena vizadayati - 'yathe'ti / yathA''ha somilaprazne, jinaH syAdvAdasiddhaye / dravyArthAdahameko'smi, dRgjJAnArthAdubhAvapi // 30 // yathA -> 'ege bhavaM ? duve bhavaM ? akkhae bhavaM ? avvae bhavaM ? avaTThie bhavaM ? aNegabhUyabhAvabhavie bhavaM ? <<- (vyA.pra.za. 18 udde. 10 - sUtra 648) ityevaM vyAkhyAprajJaptipradarzite somilaprazne sati mahAvIro jinaH = jinezvara - somila ! ege vi ahaM jAva aNegabhUyabhAvabhavie vi ahaM 8- ityevmuvIra | puna: > se keLAM maMte ! ve vur3a - nIve "mavi vi aTuM ? - pharva somiTAmidhAne brAhmaNena pranite sati paramezvaraH syAdvAdasiddhaye = nikhiladoSAgocarA'nekAntavAdaprasiddhaye ekatrApi dharmabhedoparAgeNaikatva-dvitvayoravirodhamabhipretya -> somilA ! davvaTThayAe ege ahaM, NANadaMsaNaTThayAe duvihe > pratyakSa ane anumAna = darTa pramANathI tathA Agama = ISTa pramANathI jIvAdi bhAvanI prarUpaNA virUddha na hoya tema ja AtmAnA baMdha (saMsAra) ane mokSanI siddhi zAstra kare to te zAstranI tApaparIkSA jANavI. A tApathI je zuddha hoya te ja zAstra vizuddha kahevAya. tApa parIkSAmAM azuddha hoya te kaSa ane chedathI paNa tattvathI azuddha jANavuM. - tethI vidvAne zAstra rUpI sonAnI tApazuddhimAM ja pradhAna rUpe prayatna karavo - Avo upadeza prApta thAya che. (1/29) sarva nayanA AlaMbanathI tApavizuddhine udAharaNa pUrvaka graMthakArathI be zloka dvArA spaSTa kare che. zlokArdha - jema ke somilano prazna thayo tyAre syAdvAdanI siddhi mATe jinezvare kahyuM ke "dravyanI dRSTie huM eka chuM, ane darzana-jJAnanI apekSAe huM ubhayarUpa chuM. AtmapradezanA vicArathI huM akSaya ane avinAzI chuM ane paryAyArthika nayane AlaMbIne huM aneka bhUta-bhAvI paryAya svarUpa chuM." (1/30-31) koDa syAdvAdanI siddhi che TIkArya :- jema ke " he bhagavAna ! zuM Apa eka cho ? Apa be cho ? Apa akSaya cho ? Apa avyaya cho ? Apa avasthita cho ? Apa aneka bhUta-bhAvI paryAyamaya cho ?' A pramANe vyAkhyAprajJapti (= bhagavatI sUtra) graMthamAM jaNAvela somila brAhmaNano prazna upasthita thayo tyAre mahAvIra svAmI bhagavAne > he somila ! huM eka paNa chuM, huM be (=ddhividha)paNa chuM, akSaya paNa chuM, avyaya paNa chuM, avasthita paNa chuM ane aneka atIta-anAgata paryAya svarUpa paNa chuM. - A pramANe javAba Apyo. te sAMbhaLIne somila brAhmaNe pharIthI prazna karyo ke - he bhagavAna ! Apa kaI apekSAe ema kaho cho ke "huM eka paNa chuM, aneka paNa chuM. ItyAdi." <- A rIte somila brAhmaNa dvArA pharIthI prazna thayo tyAre sarva doSathI rahita evA anekAntavAdanI prasiddhi mATe "eka dharmomAM paNa bhinna bhinna dharmanI apekSAe ekatva, krio virodha nathI' evA abhiprAyathI paramAtmAe jaNAvyuM ke - he somila ! dravyArthika nayathI huM eka chuM. jJAna-darzananI apekSAe huM dvividha chuM. pradezArthanI apekSAe huM akSaya paNa chuM, avyaya paNa chuM, avasthita 11 che, Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 saGgrahanayadvaividhyam 88 adhyAtmopaniSatpakaraNa ahaM, paesaTTayAe akkhae vi ahaM, avvae vi ahaM, avaTThie vi ahaM, uvayogaTThayAe aNegabhUyabhAvabhavie vi ahaM / se teNaTeNaM jAva... bhavie vi ahaM <- ityevaM proktavAn / etadeva granthakAraH pradarzayatiahaM dravyArthAt = akhaNDadravyArthikanayamavalambya ekaH = ekatvasaGkhyopetaH asmi, svAtmakajIvadravyasyA'khaNDasyaikatvAt / yuktazcaitat / na hi paramAtmani pradezArthatayA ekatvamasti, tadavayavabhUtAnAM jIvapradezAnAmanekatvAt / tatazcAtmapradezavivakSayAnekAtmake'pi paramezvare svAtmadravyApekSayaikatvamanAvilameva / syAdvAdAGgabhUtasunayApekSayA svasminnekatvamupadarya syAdvAdaghaTakasunayAntarAbhiprAyeNa dvitIyaparyanuyogamadhikRtya prabhuH pratyuttarayati - dRgjJAnArthAd = svAviSvagbhUtadarzana-jJAnadvayApekSayA ubhau = dvau api aham / yuktaJcaitat, kazcitsvabhAvamAzrityaikatvasaGkhyopetasyApi padArthasya svabhAvAntaradvayApekSayA dvitvamapi na virudhyate / itthaJca samyaksyAdvAdasAmrAjyamanAvilamAviSkRtam / => tatra saGgrahanayAbhiprAyeNa prathamamuttaraM dvitIyaJca vyavahAranayAbhiprAyeNa <- (pR.95) iti vyaktaM vAdamAlAyAm / prakRte lokavyavahAropayiko vyavahAranayo nAbhimataH kintu saGgrahanayagocarIkRtArthavibhAjako'dhyavasAyavizeSalakSaNa eveti tu dhyeyam // 1/30 // akSayazcAvyayazcAsmi, pradezArthavicArataH / anekabhUtabhAvAtmA, paryAyArthaparigrahAt // 31 // paNa chuM, ane upayoganI apekSAe aneka bhUta-bhAvI bhAva svarUpa chuM. A apekSAe meM kahyuM ke "huM eka pAga chuM. aneka paNa chuM...ItyAdi'' - somila prazna - pratyuttara vicAra uparokata bAbatone ja jaNAvatA graMthakArathI kahe che ke " huM akhaMDa nayane AvIne ekatva saMkhyAthI yukta che, kAraNa ke svAtmaka akhaMDa jIva dravya eka ja che.' dravyarthanI apekSAe A vAta barobara ja che. AnuM kAraNa e che ke paramAtmAmAM AtmapradezanI apekSAe ekatva saMkhyA nathI rahelI, kema ke AtmAnA avayava svarUpa jIvapradezo aneka che. tethI AtmapradezanI vivakSAthI aneka svarUpa evA paNa paramezvaramAM svAtmaka dravyanI apekSAe eka saMkhyA nirAbAdha ja che. syAdvAdanA aMgasvarUpa sunayanI apekSAe potAnAmAM ekatva batAvIne syAdvAdanA ghaTaka anya sunayanI apekSAe bIjA praznane AkSayIne paramAtmA javAba ApatAM kahe che ke - mArAthI alaga rUpe batAvI na zakAya (= kathaMcit abhinna = avidhvagabhUta = apRthabhUta) evA darzana ane jJAna - A benI apekSAe huM dvividha chuM. -- A vAta barobara che. kema ke koI svabhAvanI apekSAe ekatva saMkhyAvALI vastumAM anya be svabhAvanI apekSAe hindu saMkhyA paNa virUddha nathI. Ama samyapha rIte cAdvAdanuM sAmrAjya nirdoSa che- evuM phalita thAya che. A banne javAbane lakSamAM rAkhIne vAdamAlA graMthamAM prastuta graMthakArazrIe ja > somila vaktavyamAM saMgraha nayanA abhiprAyathI prathama uttara ane vyavahAra nayanA abhiprAyathI bIjo javAba jANavo. - Ama kahela che. prastutamAM lokavyavahAramAM upAyabhUta vyavahAra naya abhimata nathI, paraMtu saMgraha nayanA viSayabhUta arthamAM vibhAjana kare evo adhyavasAyavizeSa svarUpa vyavahAra naya abhimata che, e vAta dhyAnamAM rAkhavI. (1/30) eka ja dharmImAM apekSAbhedathI ekatva ane anekatvanA samAvezane batAvavA dvArA vibhajyavAdane = svAdvAdane pragaTa karIne eka ja dharmImAM vivekSAbhedathI nityatva ane anityatvanA samAvezanuM samarthana karatA prabhunA pratyuttarane Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSa--kiraNa 1/31 8 gAmaverAyApavivAra: 4 79 ekatrApekSAbhedenaikatvAnekatvasamAvezopadarzanadvArA vibhajyavAdamAviSkRtyaikatraiva vivakSAbhedena nityatvAnityatvasamAvezaM samarthayati - pradezArthavicArataH = akSayAvyayA'saGkhyeyapradezavivakSAtaH ahaM akSayaH = dhvaMsA'pratiyogI avyayazca = AMzikenA'pi vyayena zUnyaH asmi, AtmapradezAnAM kSayAbhAvAt katipayAnAmapi teSAM vyayAbhAvAt / AtmanaH svapradezebhyo'pRthagbhUtatvAdakSayatvamavyayatvaJcopapattimat / itthazca hastikunthuprabhRtidehadhAraNe AtmanaH dehApekSayA cayApacayadharmavattve'pi svapradezApekSayA cayApacayadharmaviraho vidyotitH| na hi hastidehAGgIkAre AtmapradezA vardhante kunthuzarIrasvIkAre vAtmapradezAH kSIyante, teSAmanyUnAnatiriktakRtsnalokAkAzapradezasaGkhyAparimitatvAdityadhikamasmatkRtAyAM jayalatAbhidhAnAyAM syAdvAdarahasyaTIkAkAyAmavagantavyam / ___ 'anekabhUtabhAvabhaviko bhavAn ?' iti somilapraznamuddizya 'paryAyArthaparigrahAt = vividhaviSayakopayogamapekSya anekabhUtabhAvAtmA = vividhavinaSTaparyAyasvarUpa upalakSaNAt nAnAvidhavartamAnaparyAyAtmako'nekavidhabhaviSyatparyAyalakSaNo'hamasmi' ityevamuvAca vardhamAnasvAmI / yuktaJcaitat, atItAnAgatavartamAnakAlInAnekaviSayakopayogAnAmAtmanaH kathaJcidabhinnatvAt, upayogaparyAyAnAmanityatvAcca, tadapekSayA''tmano'nityatvamapyanAvilameveti syAdvAdasiddhiH paramezvareNa pradarzitA vyAkhyAprajJaptau // 1/31 / / nanvevamekatra nayApekSayakAntasthApane anekAnto vigacchet anekAntarUpatAsthApane caikAnto vilIyetetya nekAntAsiddhideva ? rUtyArAphrAyamIThuM - 'drayoH" ti | graMthakArathI jaNAve che ke - akSaya, avinAzI, asaMkhya evA AtmapradezanI vivekSAthI huM jeno kyAreya paNa nAza na thAya tevo (dhvaMsApratiyogI) akSaya chuM ane AMzika paNa vyayathI rahita che, kema ke Atmapradezono kyAreya nAza thato nathI. tema ja temAMthI eka paNa Atmapradezano kayAreya ghaTADo paNa nathI thato. AtmapradezothI AtmA amRthabhUta hovAthI AtmapradezanI apekSAe AtmAmAM akSayapaNuM ane avyayapANu yukitasaMgata che. Ama hAthI,kaMthavA vagerenA zarIra dhAraNa karatI vakhate dehanA kadanI apekSAe cayApacaya thavA chatAM paNa AtmapradezonI apekSAe caya-apacaya-vRddhinahAni) no abhAva sUcita thAya che. hAthInuM zarIra dhAraNa karavA chatAM paNa Atmapradezo vadhatA nathI temaja kuMthavAnuM zarIra svIkAratA chatAM paNa Atmapradezo ghaTatAM nathI, kAraNa ke saMpUrNa lokAkAzanA pradezanI saMkhyA jeTalAM ja pratyeka AtmAnA pradezo che, tenAthI ochA ke vadhAre nahi. A viSayano vadhu vistAra syAdvAdarahasya graMthanI ame banAvelI jayalatA TIkAmAM (3 bhAga) jANavo. "he bhagavAna ! zuM Apa aneka atIta-anAgata paryAyAtmaka cho ?' AvA somila brAhmaNanA praznane uddezIne bhagavAne javAba Apyo ke "vividhaviSayaka upayoga svarUpa paryAyanayanI apekSAe huM vividha vinaSTaparyAya svarUpa chuM' upalakSaNathI aneka prakAranA vartamAna ane bhAvI paryAyasvarUpa chuM. A vAta yogya ja che. kAraNa ke atIta, anAgata, vartamAnakAlIna vividhaviSayaka aneka upayogo AtmAthI kathaMcita abhinna che. tethI paryAyanI apekSAe anityatA AtmA svIkAravAmAM koI vAMdho nathI. A rIte syAdvAdanI siddhi bhagavatIsUtramAM batAvela che. (1/31) ahIM prazna thAya ke 'pUrvokata rIte nayanI apekSA dvArA eka vastumAM ekAMtanI sthApanA karavAmAM Avaze to anekAMta dUra thaI jaze. ane anekAMta svarUpanI sthApanA karavAmAM Avaze to ekAMta dUra thaI jaze." tethI anekAMtanI siddhi nahi thAya.' to tenA samAdhAna mATe graMthakArathI jaNAve che ke - Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 u sunI vAvivakSitapavAthaspratitvim 8 adhyAtmopaniSatrakaraNa dvayorekatvabuddhyApi, yathA dvitvaM na gacchati / nazAntadhiyAbevamenentio na chati purA yathA dvayoH vastunoH 'ayamekaH ayazcaikaH' ityevaM ekatvabuddhyA'pi dvitvaM = apekSAbuddhyA janitA vyaGgyA vA dvitvasaGkhyA na = naiva gacchati = nivartate kintu tiSThatyeva, tAdRzaikatvabuddhyAH tadavirodhitvAt / evaM = etatprakAreNaiva anantadharmAtmake vastuni nayaikAntadhiyA'pi = ekAntagocarasunayamatyA'pi pramANasampAditaH sunizcitaH anekAntaH = nimittabhedasApekSAnekadharmAtmakatAlakSaNaH syAdvAdaH na gacchati = naivApaiti, ApekSikaikAntagocaranayadhiyaH sunizcitAnekadharmApekSayA labdhAtmalAbhaM anekadharmAtmakatAlakSaNamanekAntaM pratyavirodhitvAt / na hyekatrApekSAbhedamRte'samAvizatorapekSAbhedAvagAhidhIsattve'samAvezaH sammataHziSTAnAmiti ekanayaviSayatvasyaikatra dharmiNi sattve'pi tadaiva nayAntarAbhimataviSayasya tatra sattvamabAdhitamiti kRtvA sunayena kadApi nayAntaraviSayapratikSepo na kriyte| idamevAbhisandhAya siddhivinizcaye -> dravyArthikasya paryAyAH santyevAtrAvivakSitAH / paryAyArthikasyApi hi sad dravyaM paramArthataH / / 8- (10/5) ityuktamiti dhyeyam nanu nayaikAntadhiyA'nekAntA'vigamA'bhyupagame vastuni nayaikAntaH pramANamutasvinna ? ityAzaGkAyAmAha zlokArtha :- jema be vastumAM ekatvabuddhi dvArA paNa dhitva saMkhyA dUra thatI nathI tema nayanI ekAMtabuddhi dvArA paNa vastune anekAMta dUra thato nathI. (1/32) che anekAMtanA avirodhI ekAMtane oLakhIe : TIkArya - je be vastumAM "A eka ane A eka' A pramANe ekatvabuddhi dvArA paNa apekSAbuddhi dvArA utpanna thayelI ke abhivyakta thayelI hindu saMkhyA nAza pAmatI nathI, paraMtu rahe ja che, kAraNa ke tevI ekatvabuddhi hindu saMkhyAnI virodhI nathI. A ja rIte anaMtadharmAtmaka vastumAM ekAMtaviSayaka sunaya buddhithI paNa pramANasaMpAdita sunizcita nimittabhedane sApekSa anekadharmAtmakatA svarUpa svAdvAda dUra thato nathI, kAraNa ke sunizcita evI aneka apekSA dvArA pratiSThita thanAra aneka dharmAtmakatA svarUpa anekAMta pratye apekSita ekAMtaviSayaka nAyabuddhi virodhI nathI. eka dharmImAM apekSAbheda vinA samAveza nahi pAmatA be dharmono, apekSAbheda avagAhI buddhi hoya tyAre, eka dharmamAM samAveza na ja thAya- evuM ziSTa purUSone saMmata nathI. paraMtu samAveza mAnya ja che. eka dharmamAM eka nayano viSaya rahevA chatAM paNa te ja samaye anya nayano viSaya tyAM abAdhita rIte rahelo che. mATe ja anya nayanA viSayano apalApa sunaya kadApi karato nathI. A vAtane dhyAnamAM rAkhIne ja siddhivinizvaya graMthamAM jaNAvyuM che ke - dravyArthika nayanA mate dharmomAM avivakSita evA paryAyo rahelA ja che tema ja paryAyArthika nayanA mate paNa paramArthathI avivakSita dravya vAstavika ja che. - A vAta dhyAnamAM rAkhavI. (1/32) nayanI ekAMtabuddhi dvArA paNa vastumAM anekAnta dUra thato nathI. - AvuM svIkAravAmAM Ave to vastumAM nayaekAMtanI buddhi pramANa che ke nahi ?' AvI zaMkAnuM nivAraNa karavA mATe graMthakArathI 33mA zlokamAM jaNAve che ke - Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 adhyAtmopaniSatrakaraNa 1/33-34 88 mazigrAmavivAra: 92 - "sAme'ti | sAmagyeNa na mAnaM syAd, dvayorekatvadhIryathA / tathA vastuni vastvaMza-buddhijJeyA nayAtmikA // 33 // yathA dvayoH ghaTa-paTayoH ekatvadhIH = ekatvasaGkhyAvagAhibuddhiH sAmagryeNa = sampUrNatayA mAnaM = pramANaM na = naiva syAt, tathA = tenaiva prakAreNa vastuni nayAtmikA = abhimatavastudharmAlambanAtmikA vastvaMzabuddhiH = vastvaMzarUpatAvagAhinI dhIH sAmagryeNa = samagratayA jJeyA syAdvAdamarmajJaiH / na hi vastuni vastvaMzarUpataivA'sti, kintu vasturUpatA'pi // 1/33 / / ta inavArya samaye 35yatA thAt ? tyArakrIyAmaDha - "'ti | ekadezena caikatva-dhIrdvayoH syAdyathA prmaa| tathA vastuni vastvaMza-buddhi yA nayAtmikA // 34 // dvayozca = ghaTa-paTayorhi ekatvadhIH = ekatvasaGkhyAvagAhibuddhiH yathA ekadezena = aMzataH pramA bhramAnAtmikaiva syAt = bhavet, na hi 'ghaTa-paTayorekatvaM nAstI' ti kakSIkaroti kazcit vipazcit / tathA = tenaiva prakAreNa vastuni nayAtmikA = sunayalakSaNA vastvaMzabuddhiH = vastvaMzarUpatAdhIH ekadezena zlokArtha - jema be vastumAM ekatvanI buddhi sAmana = samagratayA pramANa nathI tema vastumAM vastuaMzarUpatAnI nayAtmaka buddhi samagratayA pramANa nathI. (1/33) che saMpUrNatayA pramANa naya nathI TIkArya :- jema ghaTa ane paTamAM ekatvasaMkhyAviSayaka buddhi samagratayA pramANa nathI ja, te ja rIte vastumAM vastuaMzapayAnI nayAtmaka buddhine syAdvAdanA marmane jANanArA purUSoe saMpUrNapaNe pramANa na jANavI. kAraNa ke vastumAM vastuaMzarUpatA ja che evuM nathI paraMtu vasturUpatA paNa che. (1/33) "jo saMpUrNatayA pramANa tarIke nayAtmaka buddhi mAnya nathI to pachI jaina darzanamAM nayavAda kaI rIte svIkArya banaze ?' AvI zaMkAnuM samAdhAna karatA graMthakArathI jaNAve che ke - zlokArdha :- jema be vastumAM ekatva buddhi ekadezanI apekSAe yathArtha che tema vastunI aMdara vastuzapaNAnI nayAtmaka buddhi ekadezathI yathArtha jANavI. (1/34) naca aMzataH pramANa che TIkArya :- be vastumAM eTale ke ghaTamAM ane paTamAM ekatva saMkhyAviSayaka buddhi jema aMzataH pramAtmaka ja che. kema ke ghaTa-paTamAM ekatva saMkhyA nathI rahetI - evuM koI paNa vidvAna svIkAratA nathI. barAbara te ja rIte vastumAM vastuaMzarUpatAavagAhI sunayAtmaka buddhi prAjJa purUSoe abhipreta aMzanI apekSAe pramAtmaka ja jANavI. sunayanA abhiprAyathI ja svArtha blokavArtikamAM vidhAnaMdasvAmIe jaNAvela che ke - A vastu paNa nathI ane avastu paNa nathI paraMtu ekadezanI apekSAe vastuaMza kahevAya che. jema ke samudranA amuka bhAgane uddezIne samudra aMza kahevAya, nahi ke samudra athavA samudrabhinna. - A vAta barAbara che, kAraNa ke vastumAM te te aMzanI apekSAe vastuaMzapaNuM nathI - evuM nathI, arthAt che ja. jo vastunA pratyeka aMzamAM vastRaMzarUpatA na mAnavAmAM Ave to vastumAM samagratayA vastRtva ja saMbhavI nahi zake. kAraNa ke pratyekamAM aMzarUpe na rahenAro dharma samudAyamAM rahI na zake. - Avo niyama ziSTa purUSone mAnya che. Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntavirodhe satyekAntabhaGgaH 8 adhyAtmopaniSatprakaraNa abhimatAMzApekSayA pramA = bhramAnAtmikaiva jJeyA prAjJaiH / taduktaM sunayAbhiprAyeNaiva tattvArtha zlokavArttike - nAyaM vastu na cA'vastu vastvaMzaH kathyate yataH / nAsamudraH samudro vA samudrAMzo yathocyate // <- (1/6) iti / yuktacaitat, na hi vastuni tattadaMzAvacchedena vastvaMzarUpatA nAsti, anyathA samagratayA vastuni vastutvameva na syAt, pratyekamaMzato'sataH samudAyavRttitvA'yogAt / itthaJca 'niyaniyavayaNijjasaccA' (saM.ta.) rUti sammatitavacanamapi sannaRte / / 2/4 niSkarSamAda - 'laeNmi'ti| paraH = syAdvA itthaM ca saMzayatvaM yad nayAnAM bhASate paraH / tadapAstaM dvayAlambaH pratyekaM na nayeSu yat || 35 // tya = 'samIcInanimittopadarzanadvArA sarveSAM nayAnAM pramAtvameve 'ti sthite ca dAnabhijJaH paradarzanI yad nayAnAM = nAnAsunayagumphitasya syAdvAdasya saMzayatvaM bhASate AkSipati <-tad JapAssuM = nirAkRtaM mantavyam, yat = yasmAt kAraNAt pratyekaM nayeSu na dvayAlambaH = dharmadvayagrAhitA svIkriyate syAdvAdibhiH / etena syAdvAdaH = saMzayavAdaH - iti zaGkarAcArya prabhRtInAM vacanaM pratikSiptam / na hi syAdvAdaghaTakeSu nayeSu pratyekaM nimittadvitayasApekSaviruddhadharmayugalAvagAhanamasmAbhiraGgIkriyate'nekAntavAdibhiH, yena nayabuddhiSu saMzayo labdhAtmalAbhaH syAt / niravacchinnaviruddhadharmadvayaprakAraka : mithoviruddha A rIte --> potAnA abhipreta viSayanI apekSAe sarva nayo satya che. - AvuM saMmatitarka graMthanuM vacana paNa saMgata thAya che. (1/34) uparokta 33 ane 34 zlokanA vicAra vimarzanA niSkarSane jaNAvatA graMthakArathI kahe che ke --> zlokArtha :- paradarzanIo nayomAM saMzayapaNAno je AkSepa kare che te A rIte nirAkRta thaI jAya che, kAraNa ke pratyeka nayomAM be virodhI dharmanuM avalaMbana rahela nathI. (1/35) * nayavAda saMzayavAda nathI 42 = = TIkArtha :- syAdvAdanA marmane nahi jANanAra paradarzanIo naya vAkyomAM arthAt aneka sunayothI garbhita syAddAdamAM saMzayAtmakatAno je AkSepa kare che te nirAkRta jANavo. kema ke ame pUrve jaNAvI ja gayelA chIe ke samyak nimitte batAvavA dvArA badhA nayo yathArtha ja che. ame syAddAdIo pratyeka nayomAM paraspara virUddha be dharmanuM avalaMbaMna karatA nathI. mATe > syAdvAda e saMzayavAda che - Avo zaMkarAcArya vagereno AkSepa nirasta thayela jANavo. kAraNa ke jainamatamAM, syAddAdAtmaka (sunayAtmaka) jJAna pratyeka vastumAM be virodhI ke dharmanuM avagAhana karatuM hovA chatAM koI eka ja apekSAe (avacchedakavidhayA) be virodhI dharmanuM avagAhana (ke pratipAdana) karatuM nathI. paraMtu bhinna bhinna apekSA (avacchedaka) thI eka dharmImAM be virodhI dharmonuM avagAhana kare che. tethI te saMzayAtmaka nathI. saMzaya to alaga apekSA batAvyA vinA athavA eka ja apekSAe eka dharmImAM be viruddha dharmanuM avagAhana kare che. syAddAdamAM AvuM hotuM nathI. dA.ta. AtmadravyanI apekSAe AtmA nitya che ane manuSyapagAnI apekSAe AtmA anitya che- A rIte sarva nayo potAnA vyaktigata yogya nimittane AgaLa karIne ja pravRtti kare che. tethI 'nayabuddhi saMzayAtmaka che' evuM mAnavAne avakAza nathI raheto. AtmAmAM nityatva ane anityatva che - AvuM pratipAdana koI paNa eka naya nathI karato jene kAraNe saMzaya thaI zake. A vAtane dRDhatApUrvaka vicAravI. (1/35) ahIM evI zaMkA thaI zake che ke --> vastunA aMzane grahaNa karanAra pratyeka nayo paraspara be virUddha dharmano Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa 1/15 avizeSe sati samucaya: mavacchedakabhedAnAliGgitaviruddhadharmadvitayaprakArakaM vA samAnavizeSyakaM jJAnaM saMzaya ucyate / avacchedakabhedAvacchinnaviruddhadharmadvayaprakArakaM samAnavizeSyakaM jJAnaM hi nAnAsunayAtmakaM syAdvAdasaMjJakam / prAtisvikameva samIcInanimittaM puraskRtyaiva sarveSAM sunayAnAM pravarttanAnna saMzayAspadatvaM teSAmiti dRDhataramavadheyam // 1 / 35|| nanu vastvaMzagrAhakairnayaiH pratyekaM mithoviruddhadharmadvayAnAzrayaNe'pi sAmastyena vastugrAhakasya syAdvAdisammatasya pramANasya tu parasparaviruddhadharmadvayAvalambitvAt saMzayatvamaparihAryamevetyAzaGkAyAmAha 'same'ti / sAmagreNa dvayAlambe'pyavirodhe samuccayaH / virodhe TurnayatrAtA:, svADheLa svayaM hatAH // 6 // ekatraiva vastuni sAmagyeNa sAmastyena dvayAlambespi = anyonyaviruddhadharmadvayAzrayaNe'pi samucitApekSAbhedapradarzanena avirodhe virodhaparihAre sati nayAnAM samuccayaH pramANalakSaNaH dharmANAM ca samuccayaH anekAntalakSaNaH na pratikSeptuM yujyate / tathAhi 'ghaTarUpeNa mRdravyaM naSTaM, mRdrUpeNa na naSTami' ti svarasavAhisArvalaukikapratItyA ghaTaparyAyApekSayA'nityasya sato mRdravyasya mRttvena nityatvasiddhau dravyArtha - paryAyArthanayasamuccayalakSaNena pramANena sAmastyena ghaTe nityAnityobhayAtmakatAlakSaNaH nityatvAnityatvadharmasamuccayo'bAdhita eva, itthaJca samucitanayasamuccayalakSaNapramANapuraskAreNa syAdvAdasAmrAjye virodhalezo'pi nAstItyekatraikadA sannimittApekSayA nAnAnayasamuccayo vividhadharmasamuccayazca nirmalanayanadvitayavaccakAste / Azraya na karavA chatAM paNa (arthAt eka nayamAM nityatva, anityatva svarUpa be virodhI dharmanuM avagAhana mAnya nathI chatAM paNa) saMpUrNarUpe vastune grahaNa karanAra ane syAddAdIne saMmata evuM pramANa to paraspara virodhI be dharmono eka vastumAM svIkAra kare ja che.tethI te pramANa saMzayAtmaka hovAnI Apatti to aparihArya ja che - AnuM samAdhAna karatA graMthakArazrI jaNAve che ke -> zlokArtha :- eka dharmImAM samagratayA be dharmanuM AlaMbana levA chatAM paNa jo virodha na Ave to teno saMgraha thaI zake che. virodha karavAnA kAraNe to durrayasamUho potAnA ja zastrathI pote haNAyelA che.(1/36) anekAMta = : = 83 - = nayasamuccaya = pramANa; dharmasamuccaya TIkArtha eka ja vastumAM samagratayA anyonya virUddha dharmano Azraya karavA chatAM paNa yogya apekSAbheda batAvavA dvArA virodhano parihAra thAya to nayonA samuccaya svarUpa pramANa ane dharmonA samuccaya (=saMgraha) svarUpa anekAMtano apalApa karavo yogya nathI. te A rIte --> 'ghaTarUpe mATIno nAza thayo, paNa mATIrUpe teno nAza thayo nathI.' Ama svarasavAhI sArvalaukika pratIti dvArA ghaTaparyAyanI apekSAe anitya evA mudravyamAM mRttvarUpe nityatva siddha thAya che. tethI dravyArthika naya ane paryAyArthika nayanA samuccaya svarUpa pramANa dvArA ghaTamAM samagratayA nityAnityaubhayAtmakatA svarUpa nityatva-anityatva dharmano samuccaya abAdhita ja che. A rIte yogya rIte nayonA samuccaya karavA svarUpa pramANane AgaLa karavAthI syAdvAdanA sAmrAjyamAM leza paNa virodha rahelo nathI. mATe eka ja dharmImAM eka ja samaye yogya nimittanI apekSAe aneka nayono samuccaya ane vividha dharmono samuccaya A banne, mANasanI be nirmaLa AMkhanI jema zobhe che. * durnayo ApaghAtapremI che sarvatra. / sarvatra nirAbAdha rIte patharAyela evA syAddAdanA ghaTaka alaga alaga nayanA abhiprAyomAM dUSaNano Aropa karavA dvArA para nayane abhipreta dharmano tiraskAra karavA svarUpa virodha upasthita thAya tyAre nayAbhAsanA samUho syAddAdanA ghaTaka evA anya nayanA abhiprAyamAM dUSaNanA udbhAvanarUpa svasra dvArA svayaM ja haNAyela Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 ka8 manentavirodhe satyekAnamaH 28 adhyAtmopaniSatpakaraNa sarvatrA'pratihataprasarasyAdvAdaghaTakatattannayAbhiprAyadUSaNAkSepataH paranayAbhipretadharmatiraskAralakSaNe virodhe tu durnayavAtAH = nayAbhAsasamUhAH syAdvAdaghaTakIbhUtAnyanayAbhiprAyadUSaNodbhAvanalakSaNena svazastreNa svayaM hatAH = svAbhipretArthasyApyucchedakAH, sarvasunayasamuccayasvarUpapramANasAdhite'nantadharmAtmake vastuni svAnabhimatAMzApakSepe tadvyApyAnAM svadharmANAmapi nivRtteH, vastuno'rthakriyAkAritvAdyanupapattezca / na hi dravyArthikanayena vastuni svAnabhipretA'nityatvasyApalApakaraNe ekAntanityatvena tatsammatasya vastuno'rthakriyAkAritvaM sambhavati, arthakriyAkaraNA'karaNakAlAvacchedena vibhinnakriyAsamayAvacchedena ca svabhAvabhedAdekAntanityatvakSateH / evameva paryAyArthikanayena vastuni svAnabhipretanityatvapratikSepakaraNe kAtsnyUna kSaNabhaGguratayA'bhimatasya vastuno'pyarthakriyAkAritvaM na ghaTokoTimATIkate, prathamakSaNe svabhUtAveva vyagratvAttadanantaraJcA'sattvAditi suSThuktaM 'durnayavAtAH svarALa svayaM hatA: rUti / rUddA dvADhe virodhamAra rati - "thami'ti | __ kathaM vipratiSiddhAnAM, na virodhaH samuccaye ? / che. arthAta durnayo potAnA abhipreta arthano paNa uccheda karanAra che. kAraNa ke sarva sunayonA samuccaya svarUpa pramANa dvArA siddha thayela anaMtadharmAtmaka vastumAM potAne anabhimata aMzano apalopa karavAmAM Ave to paranayane abhipreta evA dharmane vyApIne rahela potAnA abhipreta dharmo paNa uccheda pAme che. tema ja paranayane abhipreta dharmano apalApa karavAmAM Ave to vastumAM arthakriyAkAritva vagere paNa saMbhavI na zake. te A rIte - dravyArthika naya vastumAM potAne anabhipreta evA anitya dharmano tiraskAra kare to ekAMtanityarUpe dravyArthika nayane saMmata evI vastumAM arthariyAkAritva saMbhavI na zake. kema ke te nitya padArthamAM vivakSita kriyA karavAnA samaye je svabhAva che tenA karatAM bhinna svabhAva, vivakSita kriyA na karavAnA samaye mAnavo ja paDe, nahIM to te samaye paNa vivakSita kriyA cAlu rahevAnI Apatti Ave. A rIte svabhAvabheda thavAne kAraNe ekAMtanityatva haNAI jAya che. tema ja vibhinna prakAranI kriyAne eka ja nitya vastu eka svabhAvathI karI na zake. tethI vibhinna kriyA karavAnI apekSAe paNa vastumAM svabhAvabheda mAnavo jarUrI che. je svabhAvathI vyakita bhojana kare te svabhAvathI bhaNavAnuM paNa kAma kare tevuM mAnI na zakAya. nahIM to khAudharo, mUrkha mANasa paNa ghaNuM bhAgI zake. A ja rIte paryAyArthika naya paNa vastumAM potAne anabhimata evA nityatva dharmano asvIkAra kare to saMpUrNapaNe kSaNikarUpe svane abhimata vastumAM paNa arthakriyAkAritva saMbhavI na zake. kAraNa ke ekAMta kSaNika vastu prathama samaye potAnI utpattimAM ja vyagra che ane tethI te samaye koI paNa arthakriyA = kArya karI na zake, tema ja pote kSaNika hovAthI bIjA samaye naTa thavAnI che. tethI bIjA samaye paNa arthakriyA karI na zake. Ama anya nayane mAnya evA dharmano vastumAM asvIkAra karI na zakAya, bhale te dharma potAne mAnya na hoya. mATe ja graMthakArazrIe uttarArdhamAM "durnaya samUho svazAstrathI ja svayaM haNAyelA che' AvI bahu suMdara vAta karI che. (1/36) syAdvAdamAM virodhanI AzaMkA karI teno parivAra graMthakArathI kare che. zlokArtha :- paraspara viruddha guNadharmono ekatra samAveza karavAmAM virodha kema na Ave ? A praznano javAba e che ke vibhinna apekSAnuM = avacchedakabhedanuM AlaMbana karavAthI te te guNadharmomAM virodha ja kyAM rahe che ? arthAta apekSAbheda virodhane haTAve che. (1/37). ja apekSAbhedathI aviruddhatA ja TIkArca - ahIM evI zaMkA thaI zake che > paraspara viruddha nityatva-anityatva Adi dharmono eka vastumAM Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSaprakaraNa 1/37 zAGkarabhASyanirAkaraNam 88 85 apekSAbhedato hanta, kaiva vipratiSiddhatA // 37 // nanu vipratiSiddhAnAM = mithoviruddhanityatvA'nityatvAdidharmANAM ekatra vastuni samuccaye = samAveze kathaM na virodhaH ? vastuno nityatve'nityatvaM na syAt, anityatve vA nityatvaM na syAt, tayoH sahAnavasthAnAditi cet ? uttarapakSayati- 'hanta !' iti zocanArthe'vagantavyam, taduktaM halAyudhakoze > zocane sampraharSe ca hantazabdaH prayujyate <-(5/876) / ekatraiva vastuni apekSAbhedataH = apekSAbhedamavalambya nityatvA'nityatvAdisamuccaye vipratiSiddhatA = virodhitA eva kA ? apekSAbhedopadarzanena virodhasya parihArAditi bhAvaH / pare tvavacchedakabhedamanavabudhyaiva virodhabhayena pade pade praskhalanti / taduktaM zrIhemacandrasUribhiH anyayogavyavacchedadvAtriMzikAyAM - upAdhibhedopahitaM viruddhaM nArtheSvasattvaM sadavAcyate ca / ityaprabudhyaiva virodhmItA naDItajotA: patatti 24 'upAdha: = vache: = gaMrA-BIRT: teSAM meH = nAnAtvaM, tena upahitaM = arpitaM asattvaM sadartheSu na viruddham' ityevaM zrImalliSeNasUrivyAkhyAlezaH / etena ->na gheDamin dhana putsittAiivaruddhadharmasamaverAH sanmavati, zItaLAviita - (...ma. 2/2/33-pR. 747) iti brahmasUtrazAGkarabhASyavacanaM nirastam, avacchedakabhedena tadavirodhAt, ekasminneva dhUpaghaTikAdau dezabhedena zItoSNasparzopalambhAcca // 1/37 / / upekSAnapuf virodhaparidvAra nitanena virAti - "mi'ti | samAveza karavAmAM Ave to virodha kema na Ave ? je vastumAM nityatva hoya to anityatva na rahI zake. ane je anitva hoya to nitva na rahI zake. kema ke nityatva ane anityatva eka adhikaraNamAM sAthe rahetA nathI. - A zaMkA taddana vAhIyAta che. A jaNAvavA mATe 'hatta' zabdano prayoga karyo che. halAyuvakoza mujaba 'danta' zabdano prayoga zoka tema ja harSa arthamAM thAya che. prastutamAM zoka arthamAM 'nta' zabdano prayoga thayela che. kema ke eka ja vastumAM apekSAbhedane AzrayIne nityatva-anityatva vagere dharmono samAveza karavAmAM virodha ja kayAM rahelo che ? kahevAno bhAva e che ke apekSAbheda batAvavA dvArA virodhano parihAra thaI jAya che. anya dArzaniko A vAta jANatA nathI. mATe teo apekSAbhedane jANyA vinA ja, virodhanA bhayathI Dagale ane pagale khalanA pAme che. A vAtane jaNAvatA zrI hemacaMdrasUrijIe anyayogavyavacchedadvArkoizikAmAM jaNAvela che ke - sat padArthomAM upAdhibhedathI arpita (ravivakSita) evuM satva-asatva ane vAgyatAavAtA paraspara virUddha nathI. AvuM jANayA vinA ja virodhathI bhayabhIta thayelA ane ekAMtavAdathI haNAyelA jaDa loko Dagale ane pagale gabaDe che. - ahIM mULa gAthAmAM rahela 'upAdhi' zabdano artha evacchedaka, aMzaprakAra che AvuM zrImaliSeNasUrijIe tenI vyAkhyAmAM jaNAvela che. - eka dharmamAM eka sAthe sarva, asa vagere virodhI dharmono samAveza na saMbhavI zake. A vAta barAbara te rIte saMgata thAya che jema ke eka dharmImAM eka sAthe ThaMDI ane garamIno samAveza thato nathI. - A pramANe brahmasUtranA zAMka2bhASyamAM je jaNAvela che te vAta nirasta thaI jAya che. kAraNa ke avachedakabheda dvArA sava-asava vageremAM virodha raheto ja nathI. vaLI daSTAMta paNa anurUpa nathI. kema ke dhUpadAnImAM pakaDavAnA sthAnamAM zIta sparza hoya che jyAre saLagato dhUpa mUkavAnI jagyAmAM uSaNe sparza hoya che. matalaba ke eka ja dhUpadAnImAM dezabhedathI ThaMDI ane garamI upalabdha thAya che. (1/37) apekSAbheda batAvavA dvArA prApta thayela virodhaparihArane daSTAMta dvArA graMthakArathI spaSTa kare che. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka8 kitra pitRtva-putratvArisamAvezaH 88 adhyAtmopaniSatpakaraNa bhinnApekSA yathaikatra, pitRputrAdikalpanA / nityAnityAdyanekAntastathaiva na virotsyate // 38 // yathA ekatra rAmAdau bhinnApekSA lavaNa-dazarathAdyapekSitA pitR-putrAdikalpanA = pitRtva-putratvAdidhIH na viruddhA / na hyekatra kAtsnye na nirapekSameva pitRtvam, anyathA sarveSAmapi sa pitaiva syAt / taduktaM sammatitarke -> piu-putta-Nattu-bhavyaya-bhAUNaM egapurisasaMbaMdho / Na ya so egassa piya tti sesayANaM piyA hoi / / <- (3/17) iti / tatazca sApekSameva pitRtvAdikamavaseyam / tathaiva ekatraiva vastuni nityAnityAdyane kAnto na virotsyate / ayamAzayaH 'rAmaH pitA' iti dhIravacchedakAnavagAhitve 'rAmaH putraH' iti dhiyaM viruNaddhi kintu 'rAmo lavaNasya pitA' iti dhIH 'rAmo dazarathasya putraH' iti dhiyaM na pratibadhnAti, apekSAbhedapuraskAreNa virodhaparihArAt / na hi 'dazarathanirUpitaputratvavAn rAmo lavaNanirUpitApitRtvavAn' ityatra virodhaM pratiyanti prekSAvantaH / tenaiva prakAreNa 'AtmA nityaH' iti dhIravacchedakodAsInatayA 'AtmA anityaH' iti buddhimavaruNaddhi paraM 'dravyatvAtmatvAdinA AtmA nityaH' iti matiH 'manuSyatvabAlatvAdinA''tmA'nitya' iti prekSAM na vighaTayati,avacchadekabhedAvagAhitayaikatra nityatvA'nityatvavirodhanirAkaraNAt / zlokArdha :- jema eka ja vyaktimAM pitRtva, putratva AdinI buddhi bhinna apekSAe thAya che. chatAM virodha nathI te ja rIte eka ja vastumAM nityatva-anityatva vagere anekAMtano virodha thaze nahi. (1/38) je nityatva-anityatva paraspara avirUddha TIkArya :- jema eka ja rAmacaMdrajImAM lava-kuza, dazaratha vagerenI apekSAe pitRtva, putratva vagere buddhi virUddha nathI te ja rIte eka ja vastumAM nityatva-anityatva vagereno samAveza svarUpa anekAMtano virodha nahi Ave. AvuM kahevA pAchaLa graMthakArazrIno Azaya e che ke "rAma pitA che' - evI buddhi avacchedaka avagAhI na hovAnA avasare te buddhi 'rAma putra che' evI buddhino virodha kare che, paraMtu "rAma lavakuzanA pitA che" evI buddhi "rAma dazarathanA putra che' evI buddhino virodha karatI nathI. kema ke apekSAbhedane AgaLa karavA dvArA virodha dUra thaI jAya che. dazarathanirUpita putratvayukta rAmacaMdrajI lavakuza-nirUpita pitRtvavALA che - Avo svIkAra karavAmAM vidvAnone virodha bhAsato nathI. dazarathamAM rAmasApekSa pitRtva svIkAravAnA badale nirapekSa pitRtva svIkAravAmAM Ave to dazaratha rAjA rAmanI jema badhAnA pitA banI javAnI Apatti Avaze. samaMtitarka graMthamAM zrIsiddhasenadivAkarasUrijIe jaNAvela che ke - eka ja purUSane pitA, putra, nAtiyo, bhANiyo, bhAInI sAthe saMbaMdha hovA chatAM te purUSa eka vyaktino pitA thavA mAtrathI bIjA badhAne bApa thato nathI. - AthI pitRtva vagere dharma putratva Adi dharmane sApekSa ja mAnavA joIe. te ja rIte "AtmA nitya che' AvI buddhi avachedaka anavagAhI hovAnA avasare 'AtmA anitya che' evI buddhino virodha kare che. paraMtu 'dravyatva, Atmatva vagere rUpe AtmA nitya che' AvI buddhi "manuSyatva, bAla vagere rUpe AtmA anitya che' evI buddhino virodha karatI nathI, kAraNa ke te buddhi bhinnAvacchedakaavagAhI hovAnA kAraNe ekatra nityatva, anityatvanA virodhane dUra kare che. dravyatvaavacchinna dhvaMsanI pratiyogitAthI rahita evo AtmA manuSyatva Adi dharmathI avacchinna evI dhvasIya pratiyogitAvALo che - ahIM vidvAno Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdasiddhiH 87 adhyAtmopaniSatprakaraNa 1/38 na hi 'dravyatvAdyavacchinnadhvaMsapratiyogitAzUnya AtmA manuSyatvAdyavacchinnadhvaMsapratiyogitAvAn' ityatra virodhalezamapi manyante manISiNaH / etAdRzanityAnityAtmAdyabhyupagame eva prAguktavidhipratiSedha-tadyogakSemakArikriyApratipAdanaM saGgaccheta / Atmana ekAntanityatve dhyAnAdhyayanAdividherhiMsAdipratiSedhasya tadyogakSemakArisamitiguptyAdikriyANAJcA'kiJcitkaratvameva syAt / na hi kUTasthanitye Atmani dhyAnAdisAdhya - nirjarAsaMvara- puNyAnubandhipuNyabandhAdiH sambhavati / Atmana ekAntakSaNikatve'pi niSphalataiva dhyAnAdeH, kSaNAnantaramAtmana evAsattvAt, santAnasya ca kAlpanikatvAt / Atmana ekAntanityatve ekAntakSaNikatve vA kRtanAzAskRtAbhyAgamadoSayoraparihAryatvAdAtmano nityAnityatvamevAbhyupagamyate'nekAntavAdibhiH / arthavyavasthA'pi ekAntavAdato nivartamAnA'nekAntavAde eva vizrAmyati / itthaJca sarvatra nityAnityatvAdisiddhau tatra nityatvaikAntagraho hi mahAmohavilAsaH / idamevAbhipretya AdIpamAvyomasamasvabhAvaM syAdvAdamudrA'natibhedi vastu / tannityamevaikamanityamanyaditi tvadAjJAdviSatAM pralApAH || 5 || <- ityevaM anyayogavyavacchedadvAtriMzikAyAmuktam / 'nityAnityAyanevAntaH' tyatra 'Avi'rena sattvAsattvAmrinuM rtavyam / sarva hi svadravya-kSetrakaal- bhAvApekSayA sat paradravya-kSetra - kAla - bhAvApekSayA cAsaditi sApekSameva sattvAsattvaparijJAnam / 'ghaTo hi mArttatva- pUrvadezIyatva-vartamAnakAlInatva-navatva-- cAkSuSatvAdinA san tArNatvAparadezIyatvAtItakAlInatvapurANatvaghrANajapratipattiviSayatvAdinA cA'sanniti sarvairevA'vigAnena pratIyate / etena jIvAdiSu padArtheSu leza paNa virodha mAnatA nathI. AvA prakAranA nityAnitya AtmA vagereno svIkAra karavAmAM Ave to ja pUrvokta (zloka 18-22) vidhipratiSedha ane tenuM yogakSema karanAra kriyAnuM pratipAdana saMgata bane. AtmAne jo ekAMta nitya mAnavAmAM Ave to dhyAna, svAdhyAya vagerenuM vidhAna, hiMsA vagereno niSedha, ane teno yogakSema karanAra samiti-gupti vagere kriyAo nirarthaka ja banaze. kema ke ekAMta nitya AtmAmAM dhyAna vagere dvArA nirjarA, saMvara, puNyAnubaMdhI puNyano baMdha vagere saMbhavatA nathI. tema ja jo AtmAne ekAMta kSaNika mAnavAmAM Ave to paNa dhyAna vagere niSphaLa ja banaze. kAraNa ke bIjI kSaNe AtmA pote ja raheto nathI to dhyAna vagerenuM phaLa kone prApta thAya ? kSaNikavAdIone saMmata kSaNasamUha svarUpa saMtAna kAlpanika hovAthI temAM dhyAna AdinA phaLanI prAptinI kalpanA yogya nathI. tethI AtmAne ekAMta nitya mAnavAmAM Ave ke ekAMta kSaNika mAnavAmAM Ave, kRtanAza ane akRtaAgama doSa aparihArya che. kRtanAzano artha che thayelI kriyA niSphaLa javI ane akRtaAgamano matalaba che - pote na karelI kriyAnA phaLanI prApti thavI. AthI syAddAdIo nityAnitya svarUpa ja AtmAne svIkAre che. vastuvyavasthA paNa ekAMtavAdathI vimukha thaI anekAMtavAdamAM ja TharIThAma thAya che. A rIte sarvatra nityAnityapaNuM siddha thavA chatAM paNa padArthamAM ekAMta nityatA ke ekAMta anityatAno Agraha rAkhavo te kharekhara mahAmohano vilAsa che. A ja abhiprAyathI anyayogavyavaccheda dvAtriMzikAmAM jaNAvela che ke --> dIvAthI mAMDIne AkAza sudhInI dareka vastu syAdvAdanI maryAdAnI ullaMghana nahi karatI samAna svabhAvavALI nityAnitya ubhayAtmaka che. chatAM paNa 'he vItarAga ! tamArI AjJAno dveSa karatA anya darzanakAro 'AkAza ekAMte nitya che, dIvo ekAMte anitya ja che' Avo pralApa kare che. - sattva-asattva ekatra avirodhI = - Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 OM zAGkarabhASyapAkaraNam OM adhyAtmopaniSatmakaraNa ekasmin dharmiNi sattvAsattvayorviruddhayorasambhavAt sattve caikasmin dharme'sattvasya dharmAntarasyA'sambhavAt, asattve caivaM sattvasyA'sambhavAt asaGgatamidamArhataM matam - (2/2/6 - pR. 13) iti brahmasUtrazAGkarabhASyavacanaM nirAkRtam, anyathA svadravyAdineva paradravyAdinA'pi sattvasvIkArApAtAt / taduktaM vimaladAsena saptabhaGgItaraGgiNyAM > na khalu vastunaH sarvathA bhAva eva svarUpaM, svarUpeNeva pararUpeNA'pi sattvaprasaGgAt / nApyabhAva eva, pararUpeNeva svarUpeNA'pyasattvaprasaGgAt 8- (sa. ta. pR. 83) / adhikaM tu matkRtamokSaratnAbhidhAnAyAM bhASArahasyavivaraNavRttau (pR. 108) dRSTavyam / itthaJca syAdvAdasya sarvavyApakatvamabhyupagantavyamatyAdareNeti sopaskAraM vyAkhyeyam // 1/38 // kArikAyugmena vastusvarUpasyA'nirNayamAzaMkya pariharati - 'vyApaka' iti / vyApake satyanekAnte, svarUpapararUpayoH / AnekAntyAnna kutrApi, nirNItiriti cenmatiH // 39 // nityAnitya | mULa gAthAmAM rahela 'nityAnityAghanekAMta' padamAM rahela Adi zabdathI sattva, asattva vagerenuM grahaNa karI levuM. kAraNa ke "sarva vastu svadravya, kSetra, kAla ane bhAvanI apekSAe sat che. ane paradravya kSetra, kALa ane bhAvanI apekSAe asat che" Ama sApekSapaNe ja vastumAM sattva ane asattvanuM jJAna thAya che. pUrva dezamAM utpanna thayela vartamAnakAlIna navA mATInA ghaDAmAM "A ghaDo mRdadravyajanyatvapUrvadizIyatva-vartamAnakAlInatva, navInatva, cAkSuSatva vagerenI apekSAe sat che. ane tRNajanyatva, pazcimadezIyatva, atItakAlInatva, purANatva, ghANajanyapratItiviSayatvanI apekSAe asata che." A pramANe badhA ja lokone nirvivAdarUpe bhAna thAya che. ghANendriya dravyagrAhaka na hovAthI ghaDAmAM ghANAjapratItiviSayatA na rahe. nava | brahamasUtrabhASyamAM zaMkarAcAryae jaNAvela che ke - jIvAdi padArthone vize eka ja dharmImAM sattva ane asattva evA be virUddha dharmano samAveza saMbhavita nathI. jo eka dharmamAM sarva dharmano svIkAra karavAmAM Ave to asava nahi saMbhave ane asattva dharmano svIkAra karavAmAM Ave to sarva dharma nahi saMbhave. mATe arihaMta bhagavAnano mata asaMgata che. - paraMtu uparokta rIte tenuM khaMDana thaI jAya che. kema ke vastumAM jo ekAMta sattva dharma svIkAravAmAM Ave to svadravya vagerenI jema paradravyanI apekSAe paNa sattva = sattA = vidyamAnatA mAnavAnI Apatti Avaze. samabhaMgItaraMgiNI graMthamAM vimaladAsajIe paNa jaNAvela che ke - kharekhara, ekAMte bhAva (= sattA) e ja vastunuM svarUpa nathI. kAraNa ke tevuM mAnavAmAM Ave to vastumAM svarUpanI apekSAe sattva che tema pararUpanI apekSAe paNa sarva mAnavAnI Apatti Avaze. tema ja ekAMte abhAva = asattva paNa vastunuM svarUpa nathI. kAraNa ke tevuM mAnavAmAM Ave to pararUpanI apekSAe vastumAM jema asattva che tema svarUpanI apekSAe paNa temAM asatva mAnavAnI Apatti Avaze. - A vastuno vadhAre vistAra bhASArahasyanI ame banAvela mokSaratnA TIkAmAM joI levo. "Ama syAdvAdanI sarvavyApakatA atyaMta AdarapUrvaka svIkAravI.". evI aidaMparyayukta vyAkhyA samajavI. (1/38) be zlokathI "cAdvAdamAM vastasvarUpano nirNaya nahi thaI zake' evI zaMkA batAvIne teno parihAra graMthakArazrI kare che. zlokArtha :- "svarUpa ane pararUpanI apekSAe anekAMtane sarvavyApI svIkAravAmAM Ave to anekAMta dvArA kayAMya paNa nirNaya nahi thaI zake." - AvI che paradarzanIonI buddhi hoya to (Ano uttarapakSa 40mI gAthAmAM che.) (1/39) Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa 1/40 syAdvAde saMzayAnavakAzaH = nanu evaM svarUpa pararUpayoH svarUpAvacchedena pararUpAvacchedena ca sattvAsattvAdyanekadharmaviziSTavastuvidyotanapravaNe anekAnte vyApake = sarvavastuvyApini svIkriyamANe sati AnekAntyAt = anekAntasvabhAvamAzritya kutrApi nizcitiH nizcayaH kasmiMzcidapi vastuni sattvAdiviSayiNI nirNItiH kasyApi kadApi na syAt, saMzayasAmagrIsattvena nizcayasAmagrIvirahAt / tathAhi ekasmin jJAnAtmake dharmiNi taddharmAbhAvaprakArakatve sati taddharmaprakArakajJAnatvaM saMzayatvam / nizcayatvantu ekasmin dharmiNi taddharmAbhAvA'prakArakatve sati taddharmaprakArakajJAnatvarUpam / anekAntAvalambane tu sattva-tadabhAvalakSaNaviruddhakoTidvayopasthite saMzayotpattireva syAt, na tu nizcayodayaH / na hyekatra sattvanirNayakRte syAdvAdino'sattvaparAGmukhAH syuH svapne'pIti prAtisvikavastusvarUpanizcayazUnyatA syAdvAde dUSaNamiti paravAdinAM matiH cet ? // 1/39 // uttarapakSayati 'atyaM'ti / = = = = avyApyavRttidharmANAM, yathAvacchedakAzrayA / yA = nApi tataH parAvRttistat kiM nAtra tathekSyate ? // 40 // yena prakAreNa avyApyavRttidharmANAM saMyogatadabhAvAdInAM avacchedakAzrayA avacchedakabhedAvalambinI nirNItiH naiyAyikaiH svIkriyate tathaivedamabhyupagamyatAm / ayamAzayaH naiyAyikanaye kapisaMyogAdInAM TIkArtha :> jo pUrvokta rIte svarUpanI apekSAe sattva ane pararUpanI apekSAe asattva vagere aneka dharmathI viziSTa vastunuM prakAzana karavAmAM nipuNa evA anekAMtane sarva vastuomAM vyApakarUpe svIkAravAmAM Ave to anekAMta svabhAvane AzrayIne koI paNa vastumAM sattvaAdiviSayaka nizcaya koIne paNa kayAreya paNa nahIM thAya, kAraNa ke tyAM saMzayanI sAmagrI hAjara hovAthI nizcayanI sAmagrIno abhAva che. te A mujaba- eka dharmImAM eka dharmanA sadbhAva ane asadbhAva-bannenuM avagAhana karanAra jJAna saMzaya kahevAya che. jyAre nizcayanuM svarUpa che eka dharmImAM vivakSita dharmanA abhAvanuM bhAna na thavApUrvaka vivakSita dharmanuM bhAna thavuM. anekAMtano Azraya karavAmAM Ave to sattva ane asattva = sattvaabhAva - Ama be viruddha koTinI pakSanI upasthiti thavAthI saMzayanI ja utpatti thaze, nahi ke nizcayanI. eka dharmImAM sattva dharmano nirNaya karavA mATe svapnamAM paNa syAddAdIo asattva dharmathI vimukha thatA nathI. mATe vastunA vaiyaktika svarUpano nizcaya na thavo syAddAdanuM dUSaNa che. - A pramANe paravAdIonI buddhi hoya to- (1/39) e teno javAba ApatA graMthakArathI jaNAve che ke --> zlokArtha :- je rIte avacchedakabhedane AzrayIne avyApyavRtti dharmono ekatra nirNaya thaI zake che tema ja avacchedakabhedano Azraya karavAthI vastusvarUpanuM parAvartana thatuM nathI. tema anekAMtavAdamAM tevA prakAre paravAdIo kema vicAratA nathI ? (1/4) * avyApyavRtti dharma-samAveza vicAra = re - TIkArtha :- je rIte saMyoga, saMyogAbhAva vagere avyApyavRtti dharmono avacchedakabhedano (aMzabhedano) Azraya karIne ekatra te dharmono nirNaya naiyAyiko svIkAre che te ja rIte sattva-asattvano paNa ekatra samAveza svIkAravo joIe. kahevAno Azaya e che ke naiyAyika mate kapasaMyoga vagere dharmo potAnA abhAvanA adhikaraNamAM rahevAne lIdhe, naiyAyikamate avyApyavRtti che. matalaba ke kapisaMyoga, kapisaMyogAbhAva A be virUddha dharma eka ja jhADamAM rahe che. tethI te banne avyApyavRtti kahevAya che. avyApyavRttitAno artha che vastunA amuka pradezamAM rahevuM, koI Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 % patra vyApyavRttinAnAvidharmasamAvezasamarthanam ka8 adhyAtmopaniSatpakaraNa dharmANAM svAbhAvasamAnAdhikaraNatvAdavyApyavRttitA'GgIkriyate / avyApyavRttitvaM hi pradezavRttitvaM, ekadezavRttitvaM, sAvacchinnavRttitvaM, niravacchinnavRttikAnyatvaM, svasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitvaM, svAtyantAbhAvasamAnAdhikaraNatvaM, svAdhikaraNaniSThAtyantAbhAvapratiyogitvaM, svAdhikaraNavRttyatyantAbhAvapratiyogitAvacchedakadharmavattvaM, tadadhikaraNakSaNAvacchedena tatsamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitvaM vetyanyadetat / niruktA'vyApyavRttitvAliGgito hi kapisaMyogaH tadabhAvazcaikasminneva vRkSe naiyAyikairaGgIkriyate, zAkhAvacchedena kapisaMyogasattve'pi mUlAvacchedena tadabhAvAt / tathApi 'vRkSaH kapisaMyogI na vA ?' ityAdirUpo vRkSasvarUpAnirNayo naivAbhyupagamyate, avacchedakabhedapuraskAreNa saMzayasAmagrIvirahAt / na hi 'zAkhAvacchinnakapisaMyogavAn vRkSaH mUlAvacchinnakapisaMyogAbhAvavAn' ityatra saMzayAvakAzaH, yena vRkSasvarUpagocaranirNayodayo na syAt / tathA = tenaiva prakAreNa atra = anekAntavAde svarUpa-pararUpAdyavacchedakabhedAvagAhanena tattadavacchedena ghaTAdAvekatra sattvA'sattvAdinirNayo'pi nirAbAdhaH iti kiM na IkSyate naiyAyikaiH kadAgrahavimuktaiH ? / na hi 'svadravya-kSetrAdyavacchinnasattvavAn ghaTaH paradravyakSetrAdyavacchinnasattvAbhAvavAn' ityatra sandehasambhavaH, yena ghaTAdisvarUpagocaranirNayodayo na syAt / saMzayastu yatra yadavacchedena yaddharmabhAnaM tatraiva tadavacchedenaiva taddharmAbhAvopasthitAveva sambhavet / prakRte ca naivamasti / ata eva nirNayodayo'pi sulabhaH / na hyekatra yadavacchedena yaddharmabodho jAyate sa tatra tadanyAvacchedena taddharmAbhAvadhiyaM pratibadhnAti, virodhavirahAt / na cA'vyApyavRttitayA kapisaMyogAdInAmavacchedakabhedenaikatra samAvezasambhave'pi sattvAdInAM vyApyavRttitayA nAvacchedakabhedAzrayaNenaikatra samAvezassambhavatIti eka bhAgamAM rahevuM, sAvacchinna = maryAdita rUpe rahevuM, niravacchinna rUpe na rahevuM, potAnA AzrayamAM potAno abhAva paNa raheze. eTale ke potAnA abhAvanA adhikaraNamAM pote rahevuM, je samaye pote je vastumAM rahe te ja samaye potAno abhAva paNa te vastumAM rahevo, ItyAdi. (adhyAtma saMbaMdhI carama rahasyArthano A grantha pratipAdaka che. AthI navya nyAyanI gUDha paribhASAthI garbhita prastuta avyAkhavRttitva padArthanuM ame ahIM vistArathI pratipAdana karela nathI. prastutamAM adhikajijJAsu vAcakavarga vyadhikaraNa jAgadIzI, tatvaciMtAmaNi-pratyakSakhaMDa-mAthurIvRtti, syAdAdarahasya-madhyamavRtti Adi granthonuM avalokana karI zake che.) taiyAyika vidvAno prastuta avyAkhavRttitAyukta evo kapisaMyoga ane teno abhAva eka ja vRkSamAM svIkAre che; kAraNa ke vRkSamAM zAkhAnI apekSA e kapisaMyoga hovA chatAM paNa mULanI apekSAe kapisaMyogano abhAva rahe che. chatAM paNa "vRkSanA svarUpano nirNaya nathI thato" - AvuM to naiyAyiko paNa nathI svIkAratA. kAraNa ke zAkhA ane mULa - Ama avacchedakabhedane AgaLa karavAthI saMzayanI sAmagrI tyAM rahetI nathI. "zAkhAavacchinna kapisaMyogavALuM vRkSa mULaavacchinna kapisaMyogAbhAvavALuM che." - evuM svIkAravAmAM saMzayane avakAza nathI raheto, jenA kAraNe vRkSanA svarUpa saMbaMdhI nirNaya na thaI zake. te ja rIte anekAMtavAdamAM paNa svarUpa-pararUpa vagere avacchedakabhedanuM avagAhana karIne eka ja ghaTamAM sattva, asa vagereno nirNaya nirAbAdha che. - AvuM naiyAyika loko Agrahamukata thaIne kema vicAratA nathI ? kAraNa ke "sva dravya, kSetra vagerethI niyaMtrita sarva dharmavALo ghaTa paradravya, kSetra vagerethI niyaMtrita asarva dharmavALo che.' - AvuM svIkAravAmAM saMdehano saMbhava nathI ke jenA kAraNe ghaTa vagerenA svarUpano nirNaya na thaI zake. ahIM dhyAnamAM rAkhavA jevI vAta e che ke je dharmamAM je apekSAe je dharmanuM bhAna thatuM hoya te ja dharmImAM te ja apekSAe te ja dharmanA abhAvanuM avagAhana karavAmAM Ave to ja saMzaya saMbhavita che. prastutamAM tevuM nathI. mATe ja anekAMtavAdamAM nirNaya paNa sulabha che. eka dharmImAM je apekSAe je dharmano bodha thayelo hoya te bodha te ja dharmImAM anya apekSAe te ja dharmanA abhAvanA bodhane aTakAvato nathI, kAraNa ke te banne buddhinA AkAra vibhinna hovAthI te be vacce virodha nathI. Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSakaraNa 1/41 lI navamena vastupaniH zae vAcyam, pitRtva-putratvAdivibhinnadharmANAM vyApyavRttitve'pyapekSAbhedenaikatra samAveza iva sattvAsattvAdInAmapyapekSAbhedenaikatra samAvezo'vyAhata eva / ___ tataH = avacchedakabhedAvalambanAt parAvRttiH = vastusvarUpaparivartanaM nApi = naivA'sti / etena > tattadavacchedakabhedapuraskAre vastusvarUpaparAvRtteH niyatArthasvarUpanirNayo'nekAntavAde durghaTa <- ityapi nirAkRtam / na hyavacchedakabhedAvalambanena vastusvarUpaM parAvartate kintu parasparAnuviddhAnantadharmAtmake vastuni tattaddharmagocarabodhavizeSaH saJjAyate / yathA ekameva dharmiNamuddizya 'vRkSa' ityukte vRkSasAmAnyabodhaH, 'zAkhAyAM vRkSaH kapisaMyogI mUlAvacchedena ca tadabhAvavAni' tyavacchedakabhedapradarzanapUrvamukte tu vRkSasvarUpavizeSAvagama ityevAGgIkriyate na tu vRkSasvarUpaparivartanam / tathaivaikameva dharmiNamuddizya 'ghaTa' ityukte ghaTasAmAnyabodhaH 'svarUpeNa ghaTaH san pararUpeNa cAsan' ityavacchedakabhedapurassaramukte tu ghaTIyasvarUpavizeSavibodhodayaH syAdvAdibhiH svIkriyate na tu ghaTasvarUpaparAvartanamiti nA'nirNayApattiriti kiM na IkSyate = vimRzyate atra = anekAntavAde naiyAyikaiH ? itthaJcAnekAntavAde'pi nirNayasya saulabhyamiti sthitam // 1/40 // AnaigamAntyabhedaM tat parAvRttAvapi sphuTam / abhipretAzrayeNaiva nirNayo vyavahArakaH // 41 // ahIM tevI zaMkA na karavI ke "kapisaMyoga vagere guNadharmo to avyAkhavRtti che. te kAraNe avacchedakabheda dvArA eka vastumAM teono samAveza vyAjabI che. paraMtu sattva, asatva vagere dharmo vyApyavRtti hovAnA kAraNe avacchedakabhedanA AzayathI eka vastumAM teono samAveza saMbhavato nathI." A zaMkAnuM samAdhAna e che ke pitRtva, putra vagere vibhinna guNadharmo vyApyavRtti hovA chatAM paNa apekSA bhedathI eka dharmImAM rahe che tema sarva, asattva vagere guNadharmone paNa apekSAbhedathI eka vastumAM samAveza nirAbAdha ja che. tataH | vaLI, ahIM e paNa khyAlamAM rAkhavuM ke avachedakabhedano Azraya karavAthI vastunuM svarUpa badalAtuM nathI ja. mATe - alaga alaga avacchedakano Azraya karavAmAM Ave to vastunuM svarUpa badalAI javAthI vastunA niyata svarUpano nirNaya muzkela thaze. - AvI zaMkAnuM paNa nirAkaraNa thaI jAya che. AnuM kAraNa e che ke avacchedakabhedano Azraya karavAthI vastunuM svarUpa badalAtuM nathI paraMtu parasparaanuviddha anaMtadharmAtmaka vastumAM te te dharmaviSayaka vizeSabodha tenA dvArA utpanna thAya che. jema ke eka ja vRkSasvarUpa vastune uddezIne "vRkSa' ema kahevAmAM Ave to vRkSa sAmAnyano bodha thAya che. "zAkhAmAM vRkSa kapisaMyogI che ane mULAvacchedana kapisaMyogazUnya che' A rIte avacchedakabheda batAvavA pUrvaka kahevAmAM Ave to vRkSanA vizeSa svarUpano bodha thAya che, nahi ke vRkSanA svarUpanuM parivartana. A vAtane sarva loko nirvivAdarUpe svIkAre che. barAbara te ja rIte eka ja vastune uddezIne "ghaTa' kahevAmAM Ave to ghaTa sAmAnyano bodha thAya che tathA "ghaTa svarUpathI sat che ane pararUpathI asana che." A rIte bhinna avacchedakane AgaLa karIne kahevAmAM Ave to ghaTanA vizeSa svarUpano bodha thAya che; nahi ke ghaTanA svarUpanuM parivartana-ema ame syAdvAdI svIkArIe chIe. tethI ghaTanA svarUpane vize nirNaya na thaI zakavAnI Apatti nahi Ave. AvuM anekAntavAdamAM taiyAyiko kema vicAratA nathI ? A rIte anekAntavAdamAM paNa nirNaya sulabha che - evuM nakkI thAya che. (1/40) ahIM zaMkA thAya ke "alaga alaga vicchedakanuM AlaMbana karavAthI vastunuM svarUpa bhale na badalAya chatAM pANa naigama vagere navonA abhiprAze badalAvAthI vastasvarUpaviSayaka buddhi to spaSTa rIte badalAya che. tethI Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 988 vastusvarUpavaividhye'pi niyatavyavahAraH 88 adhyAtmopaniSatpakaraNa ___ nanu mAstvavacchedakabhedAlambane vastusvarUpaparivartanaM tathApi naigamAdinayamatabhedena vastusvarUpadhIparAvRttiH sphuTaiveti vastugocaravyavahAraprayojakanirNaya-lokavyavahArayorasaGgatirevAnekAntavAde ityAzaGkAyAmAha - 'aane 'ti | ___ AnaigamAntyabhedaM = naigamanayAdArabhya evambhUtanayaparyantaM parAvRttau api = pratinayaM pratiniyatavastusvarUpadhIparivartane satyapi tat = vastusvarUpaM sphuTaM = spaSTameva / nayabhedena vastusvarUpadhIparAvartanamevamavaseyam > naigamanayamatena parasparA'sampRktau sAmAnya-vizeSoveva vastusanto, saGgrahanayena sAmAnyameva sat, vyavahAranayena lokavyavahArapathAvatIrNaM kiyatkAlasthAyi jalAharaNAdyarthakriyAnirvartanakSamaM sthUlaghaTAdikameva vastu sat / RjusUtranayAbhiprAyeNa vartamAnakSaNamAtrasthAyi svakIyamarthakriyAnirvartanakSamameva ghaTAdiparyAyamAnaM paramArthasat / zabdanayatAtparyeNA'rthakriyAkAriNo vastuno nAnAparyAyazabdavAcyArthAbhedApekSayA sattve satyapi kAla-kArakasaGkhyAliGga-puruSabhedaprayuktabhedAnabhyupagame'sattvam / samabhirUDhanayAdezenA'rthakriyAkAriNyapi paryAyazabdabhedaprayuktabhedAnaGgIkAre'sattvameva / evambhUtanayaidamparyeNa tu na kevalamarthakriyAsamarthe'pi vyutpattyarthavirahe'sattvam, api tu paryAyazabdAntarArthakriyAviSTe'pi vivakSitazabdavyutpattyarthavirahadazAyAM vivakSitazabdavAcyatvenAsattvameva / itthaJca nayamatabhedena vastusvarUpadhIH parAvartate, tathApi sphuTameva vastusvarUpamiti na kAcid bAdhA syAdvAdisadasi, vastusaMbaMdhI vyavahArane prayojaka nirNaya ane lokavyavahAra (zabdaprayoga tema ja saphaLa pravRtti) - A banne anekAntavAdamAM asaMgata ja banaze." to tenA samAdhAna mATe graMthakArathI jaNAve che ke - zlokArdha :-nagama nayathI mAMDIne chellA evaMbhUta naya sudhI vastasvarUpaviSayaka buddhi badalAvA chatAM vastunuM svarUpa spaSTa ja che. abhipreta aMzane AzrayIne thato nirNaya vyavahArane karAvanAro che. (1/41) nacabhedathI vibhinna nirNaya chatAM vyavahAra nirAbAdha che TIkArya :- naigama nathI mADIne evaMbhUta naya sudhI nayanA darpaNamAM pratiniyata evA vastusvarUpanI buddhi badalAvA chatAM paNa vastunuM svarUpa spaSTa ja che. sau prathama nayabhedathI vastusvarUpano bodha badalAya che A vAtane samajI laIe. (1) naigama nayanA matathI paraspara na saMkaLAyelA evA sAmAnya ane vizeSa ja pAramArthika vastu che. (2) saMgraha nayathI sAmAnya ja sat che.(3) vyavahAra nayathI lokavyavahAranA mArgamAM Avela keTalAka samaya sudhI rahenAra, jalAharaNa vagere arthakriyA utpanna karavAmAM samartha, sthaLa ghaTa vagere ja paramArtha sata che. (4) gajasUtra nayanA abhiprAyathI mAtra vartanamAnakSaNasthAyI, svakIya arthakriyAne utpanna karavAmAM samartha kevala ghaTAdi paryAya ja pAramArthika che. (5) zabdanayanA tAtparyathI arbakiyAne karanAra vastu aneka paryAya zabdathI vAcya evA arthanA abhedanI apekSAe paramArtha sata hovA chatAM paNa kALa, kAraka, sakhyA, lipha, purUSanA bhedathI prayukta vastubheda svIkAravAmAM na Ave to asata che. (6) samabhirUDha nayanA AdezathI arthakriyA karanAra vastumAM paNa paryAyazabdanA bhedathI prayukta bheda svIkAravAmAM na Ave to vastu asat ja che. (7) evaMbhUta nayanA audaMparyathI arthakriyAmAM samartha evI paNa vastumAM vyutpattiarthano abhAva hoya to ja mAtra te asata nathI, paraMtu anya paryAya zabdanI vAcya kriyAthI yukta hovA chatAM paNa vivakSita zabdanI vyutpattiarthano abhAva hoya to tevI dazAmAM vivakSita zabdanA vArUpe te vastu asata ja che. aSTa prAtihAryathI pUjAtI vakhate arihaMta paramAtmA arihaMta zabdanA vArUpe sata hovA chatAM paNa te samaye jo tIrthasthApanA karI rahelA Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa 1/41 'ne gayA' kRti vAkyavivAraH 93 vastuno'nantadharmAtmakatayA vividhasvarUpAliGgitatvAnnayabhedena nAnApratItyupapatteH / na caivaM sati kena nyeminaarthsvruupnirnnyH ? kathaM vA vyavahAraH syAt ? iti zaGkanIyam, yataH abhipretAzrayeNaiva matasamucitAMzAvalambanenaiva jAyamAno nirNayaH vyavahArakaH = tathAvidhavyavahArakArI / yathA''dinAthasama - vasaraNe tIrthaGkarajIvajijJAsave bharatacakravartine vRSabhadevena naigamanayamavalambya maricinirdezo'kAri / hiMsAdigrastajIvAnuddizya saGgrahanayena pravRttam 'ege AyA' (sthA. 1/1/10) iti sthAnAGgasUtraM 'AtmavatsarvabhUteSu vartitavyami'ti vyavahArakAri / baddhatIrthaGkarakarmaNi caramazarIriNi jAte vyavahAranayataH tIrthaGkaratvaM vinizcityendrAdInAM jinajanmamahotsavAdipravRttirityAdi yathAyathamavaseyam / tatazca saMzayo'pyanavakAzaH tattannayAnuviddhapramANataH vastunaH parasparaviruddhAnantadharmAtmakatve'pi kSayopazamavizeSAdhInAtmalAbhenA'pekSAvizeSeNa pratiniya - tadharmaparicchedAbhyupagamAt / anabhimatAyogyAMzAzrayaNena jAyamAno vastusvarUpanirNayaH tadvyavahAro vA naucityakintvapekSAmaJcatIti tu dhyeyam / taduktaM nyAyakhaNDakhAye - ' na hyaikatra nAnAviruddhadharmapratipAdakaH syAdvAdaH, bhedena tadavirodhadyotakasyAtpadasamabhivyAhRtavAkyavizeSa' (pR. 428) iti // 1/41 // nanu bhavadbhiranekAntavAde ekAntavAdo'bhyupagamyate na vA ? AdyapakSe ekAntavAdapravezApAtaH / dvitIyapakSe na hoya - to tIrthakara zabdanA vAcyarUpe asat ja che. Avo evaMbhUta nayano abhiprAya che. A rIte alaga alaga nayanA matathI vastusvarUpaviSayaka bodha spaSTa rIte badalAya che. chatAM paNa vastunuM svIkRta svarUpa spaSTa ja che. mATe syAddAdInI sabhAmAM koI paNa kSati AvatI nathI, kAraNa ke vastu anantadharmAtmaka hovAnA lIdhe vividha svarUpothI yukta hovAthI alaga alaga nayathI anekavidha pratIti saMbhavI zake che. 'chatAM paNa kayA nayathI arthasvarUpano nirNaya karavo tathA vyavahAra paNa kevI rIte karavo. ? '' - AvI zaMkA na karavI. kAraNa ke vastunA abhipreta ane yogya evA aMzanuM avalaMbana karIne ja utpanna thanAro nirNaya tathAvidha vyavahArane karanAro che. jema ke (1) AdinAtha bhagavAnanA samavasaraNamAM '"he bhagavAna ! A 12 parSadAmAM koI tIrthaMkarano jIva che kharo ?'' - AvI jijJAsA karanAra bharata cakravatIne RSabhadeva bhagavAne naigama nayano = - Azraya karIne ''tAro putra rici tIrthaMkarano jIva che' Avo nirdeza karyo. (2) hiMsA vageramAM DUbelA jIvane uddezIne saMgraha nayane AzrayIne pravRtta thayela 'i gAvA'. AvuM sthAnAMgasUtra Atmavat sarvabhUteSu vartitatryam - Avo abhrAnta vyavahAra karAvanAra che. (3) chellA bhavamAM janmelA tIrthaMkaranAmakarmavALA jIvamAM vyavahAranayathI tIrthaMkarapaNAno nizcaya karIne IMdra vagerenI jinajanmamahotva vagere svarUpa saphaLa pravRtti prasiddha che A rIte alaga alaga nayathI thato yathAyogya nirAbAdha amogha vyavahAra jANI levo. Ama vastunA svarUpane vize saMzaya thavAne avakAza raheto nathI. kAraNa ke alaga alaga nayothI garbhita evA pramANane avalaMbIne vastu parasparavirUddha anaMtadharmAtmaka hovA chatAM paNa vizeSa prakAranA kSayopazamathI prApta thanAra vizeSa apekSA dvArA vastunA pratiniyata dharmano nizcaya svIkAravAmAM Ave che. vastunA anabhimata, ayogya evA aMzane AzrayIne thato vastusvarUpaviSayaka nirNaya ke vyavahAra ucita nathI ja, nyAyakhaMDakhAdhamAM prastuta graMthakArazrIe ja jaNAvyuM che ke --> eka ja vastumAM aneka virUddha dharmane batAvanAra vAkaya e kAMI syAddAda nathI, paraMtu vizeSa prakAranI apekSA dvArA vilakSaNa dharmomAM rahelA avirodhane jagAvanAra evA 'syAt' padathI garbhita vizeSa prakAranuM vAkya e ja sAAda che. - A vAta dhyAnamAM rAkhavI. (1/41) Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 phITa sunayavivArasAne vaturvarUpanika uge adhyAtmopaniSatpakaraNa ca varatusvarUpavizrAntirdurlabheti dvipakSI rAkSasI na parihAryetyAzaGkAyAmAha - 'anekAnta' iti / anekAnte'pyanekAntAdaniSThevamapAkRtA / nayasUkSmekSikAprAnte vizrAnteH sulabhatvataH // 42 // evaM = abhimatasamucitAMzAvalambanaprayuktArthanirNayasya sadvyavahArakAritayA anekAnte'pi abhyupagamyamAnAt anekAntAt aniSThA = vastusvarUpA'vizrAntiH apAkRtA = nirAkRtA, anekAntasya samyagekAntAvinAmAvitvAt / taduktaM sammatitarkaTIkAyAM -> anekAntasyApi syaatkaarlaaNchnaikaantgrbhsyaanekaastavamAtvItu <- (ISTra-2-1. -pR. 62) | samantamadrAcAryeLApa svayabhUstotre "manekAnta'pynekaantH pramANa-nayasAdhanaH / anekAntaH pramANAtte tadekAnto'rpitAnnayAt' / / (bRhatsvayaM. sto. 103) ityuktam / kArtikeyAnuprekSAyAmapi -> jaM vatthu aNeyaMtaM, eyaMtaM taM pi hodi savivekkhaM / suyaNANeNa Narahi ya niravekkhaM dIsade Neva / / 261 / / <- ityuktam / tatazca pratiniyatavastusvarUpanirNayakRte sunayamImAMsA ArabhyA, nayasUkSmekSikAprAnte = sunayasambandhisUkSmavicAravimarzaparyavasAne vizrAnteH = asAdhAraNA ahIM prazna e thAya che ke "jaina loko anekAntavAdamAM ekAntavAda svIkAre che ke nahi? jo anekAntavAdamAM ekAntavAdano svIkAra karavAmAM Ave to jainone ekAntavAdamAM praveza thavAnI Apatti Avaze, ane jo anekAntavAdamAM ekAntavAda svIkAravAmAM na Ave to vastasvarUpanI vizrAMti=nirNaya durlabha banaze. A rIte ubhayapakSI rAkSasI anekAntavAdano pIcho choDatI nathI.'- Ano javAba ApatA graMthakArathI kahe che ke - zlokArza :- A rIte anekAntamAM paNa anekAnta hovAthI aniSThA = anirNaya dUra thAya che. kAraNa ke nayanI sUkSma vicAraNAone cheDe vizrAnti = nirNaya sulabha che. (1/42) Xx anekAntamAM paNa anekAne 4 TIkArya :- abhipreta, yogya evA vastuaMzanA avalaMbanathI thayela nirNaya vyavahAra karAvanAra hovAthI anekAntamAM paNa svIkArAtA anekAntane AvIne vastusvarUpanI avizrAMti = anirNaya nirAkRta thaI jAya che. AnuM kAraNa e che ke anekAnta svayaM samyaga ekAntane vyApIne rahelo che. saMmatitI graMthanI TIkAmAM zrIabhayadevasUri mahArAjAe jaNAvela che ke - "sA' zabdathI yukta evA ekAMtathI garbhita evA anekAnta paNa anekAnta svabhAvavALo che. <-samacbhadra AcArya paNa svayaMbhUstotramAM jaNAve che ke -> anekAnta paNa pramANa ane naya dvArA siddha thanAra anekAnta che, he vItarAga ! tamAro anekAnta pramANanI apekSAe che ane arpita = vivakSita evA nayanI apekSAe ekAnta svarUpa che. --kArtikeyaanapekSAmAM paNa jaNAvela che ke - je vastu anekAnta svarUpa che te pAga sApekSa rIte ekAMta svarUpa che. zrutajJAna = pramANane sApekSA vastu anekAnta svarUpa che; paraMtu nirapekSa to koI paNa vastu dekhAtI ja nathI. - tethI vastunA pratiniyata svarUpanA nirNaya mATe sunayanI mImAMsA zarU karavI joIe. sunayasaMbaMdhI sUkSma vicAra vimarzane cheDe asAdhAraNa AkArarUpe vivakSita vastunA svarUpano carama nirNaya sulabha che. tethI 'vastusvarUpano carama nirNaya nahIM thAya" - evo je AkSepa pUrve karelo tenuM nirAkaraNa thaI jAya che. sammatitarka granthamAM jaNAvela che ke - bhajanA(anekAnta)mAM paNa bhajanA samajavI. jema sarva dravyomAM bhajanA pravarte che tema bhajanAniyama = anekAntamAM ekAMta paNa Agamane virodha na Ave tema saMbhave. --anekAnA vyavasthA prakaraNamAM paNa prastuta graMthakArazrIe jaNAvela che ke --> anekAnta paNa anekAntasvarUpa che. - evuM amane ISTa che. mATe nayanI apekSAe ekAnta ane mALanI apekSAe anekAnta - A rIte anekAnta jagAvavo. te A rIte niyatva-anityatve Adi Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatrakaraNa 1/42 ka8 mAM vyavasthAprajarAsaMvAH ka8 kAreNa vivakSitavastusvarUpagocaracaramanirNIteH sulabhatvataH prAgAkSiptA vastusvarUpA'niSThA apAkRtA / taduktaM sammatitarke - 'bhayaNA vi hu bhaiyavvA jaha bhayaNA bhayai savvadavvAiM / evaM bhayaNANiyamo vi hoi samayAviroheNa' / / (3/27) / taduktaM anekAntavyavasthAprakaraNe'pi -> anekAnto'pyanekAnta itISTamasmAkamiti nayapramANApekSayA ekAntazcAnekAntazcetyevamasau jJApanIyaH / tathAhi nityAnityAdizabalaikasvarUpe vastuni nityatvA'nityatvAdyekataradharmAvacchedakAvacchedenaikataradharmAtmakatvam, ubhayAvacchedena vobhayAtmakatvamiti - (pR.83) | etena > sarvamanekAntamiti nizcIyate na vA ? yadi nizcIyate tarhi ekAntaprasaktiH / yadi na nizcIyate tarhi nizcayasyA'pyanizcayarUpatvena nizcayarUpatvaM na sambhavet / ata etAdRzaH zAstrapraNetA tIrthaGkara unmattatulyaH <- iti vadanunmatto bhAskarabhASyakAro bhAskarAcAryo bahiSkAryaH, anekAntAnuvidvaikAntarUpAdevAnekAntAd vyavasthopapatteH / taduktaM sammatitarke -> jeNa viNA logassavi vavahAro savvahA na nivvaDai / tassa bhuvaNekkaguruNo Namo aNegaMtavAyassa // 3/68 / / <- iti / ____ tatazca sApekSamevArthakriyAkAri sarvamiti sthitam / kArtikeyAnuprekSAyAmapi -> jaM vatthu aNeyaMtaM taM ciya kajaM karedi NiyameNa 8- (225) ityuktam / yuktazcaitat, lokavyavahArasyA'pi syAdvAdasamarthakatvAt / tathAhi - 'nIla-ghaTayorabheda' iti prayogo vilakSaNa dharmothI anuviddha ekasvabhAvavALI vastumAM nitva dharmanA niyAmakanI apekSAe vastumAM nityAtmakatA che. anityatva dharmanA niyAmakanI apekSAe anityapAvyuM che. athavA to nitya-anityatva - A banne dharmanA niyAmakanI apekSAe vastumAM nityAnitya ubhayAtmakatA che. - bhAskarAcAryanA pralApanuM nirAkaraNa : Utena aa - badhI vastu anekAnta che - evo nizcaya thAya che ke nahi ? jo evo nizcaya thaI zakato hoya to ekAntavAdanI Apatti Avaze. jo evo nizcaya na thaI zakato hoya to nizcaya pAga anizcayarUpatA pAmavAthI temAM nizcayapaNuM ja nahi saMbhave. tethI AvA zAstra praNetA tIrthakara unmattatulya che. <- AvuM bolatA unmatta banelA bhAskarabhASyakAra bhAskarAcAryano bahiSkAra karavo joIe. kAraNa ke anekAntathI anuviddha ekAMta svarUpa evA ja anekAMta dvArA vyavasthA saMgata thAya che. saMmatitarka graMthamAM zrIsiddhasenadivAkarasUrijI mahArAjAe jaNAvela che ke - jenA vinA lokonA vyavahArano paNa sarvathA nirvAha thaI zakato nathI te jagadgurU anekAMtavAdane amArA namaskAra thAo. - tethI sarva vastu sApekSa rahIne ja arthakriyA kare che - evuM nizcita thAya che. kArtikeya anupeDhAmAM kumArasvAmIe paNa kahyuM che ke - je vastu anekAnta svarUpa che te ja niyamAM kArya kare che. - koH loka vyavahArathI bhedAbhedanI siddhi che yu 1 0 . uparokata vAta yukitasaMgata che. kAraNa ke lokavyavahAra paNa syAdvAdanuM samarthana kare che. te A rIte ? jo dharma-dharmIno bhedabheda svIkAravAmAM na Ave to 'tripaTaH game" Avo prayoga saMbhavI nahIM zake. kAraNa ke "sahoccAraNa karavAmAM Ave to "1' zabdanA arthamAM vaMdu samAsa thAya'' A pramANe siddhahemazabdAnuzAsana dvArA "gha' zabdanA arthamAM vaMdu samAsanuM vidhAna thAya che. tathA "gha' zabdano artha Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 syAdvAde bhedAnuviddhAbhedasamarthanam 88 adhyAtmopaniSatpakaraNa dharma-dharmaLormamempAma vinA nIyate, -> vArthe draH so - (3/2/27) ti siddhahemazabdAnuzAsanena cArthe dvandvavidhAnAt bhedasya cArthatvAt (syA.ka.latA.sta. 7/33-pR. 294) / tayorekAntenA'bhede dvandvAnupapattiH, ekAntabhede cAbhedoktyanupapattiH / samAnavibhaktikatvalakSaNAt sAmAnAdhikaraNyAdapi tayorbhedAbhedasiddhiH / tathAhi nIla-ghaTayorekAntabhede 'nIlo ghaTaH' itivat 'paTo ghaTa' ityapi prayogaH prAmANikaH syAt / tayorekAntAbhede tu 'nIlo ghaTaH' itivat 'ghaTo ghaTa' ityapi prayujyeta prekSAvadbhiriti bhedAnuviddhAbhedalakSaNo'nekAnto vAdasadasi vijayatetarAm // 1/42 // cA dvArA nirdoSatAmAveti - "mAne'ti | __ AtmAzrayAdayo'pyatra, sAvakAzA na karhicit / te hi pramANasiddhArthAt, prakRtyaiva parAGmukhAH // 43 // -> 3natane di - (7/2/202) ti siddhamAnurAsanAn cit = nAgari atra = anekAntavAde AtmAzrayAdayo'pi doSAH na sAvakAzAH = labdhAvakAzAH / bheda ja che. tethI nIla ane ghaTa - A be padArthano ekAMte abheda mAnavAmAM Ave to uparokata kunda samAsanI saMgati nahi thAya ane jo te banne vacce ekAMta bheda mAnavAmAM Ave to uparokta vAkyanA uttarArdhamAM rahelo 'game' zabda asaMgata thaI jaze. paraMtu uparokata zabdaprayoga prasiddha che. tethI te banne nIla ane ghaTa padArthamAM hiMdu samAsa dvArA bhedanI siddhi ane uparokta vAkyamAM rahela 'game' zabda dvArA te banne padArthamAM abhedanI siddhi nirAbAdha che. vaLI, sAmAnAdhikAra dvArA paNa te banne padArthamAM bhedabhedanI siddhi thAya che. je zabdanI vibhakita ekasarakhI hoya te zabdo vacce paraspara sAmAnAdhikaraNya mAnavAmAM Ave che. A vyAkaraNanI paribhASA che. dAkhalA tarIka nIla ane ghaTa be padArtha vacce ekAMte bheda mAnavAmAM Ave to "nITo ghaTa?' AvA zabdaprayoganI jema "o ?' AvA prayogane prAmANika mAnavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke paTa ane ghaTa vacce ekAMte bheda paravAdIne mAna ja che. tathA te banneno ekAMte abheda mAnavAmAM Ave to "nITo ghaTaH'' AvA zabdaprayoganI jema "gharo :' A rIte paNa zabdaprayoga buddhimAna loko karaze. kAraNa ke ghaDAmAM potAno abheda sarvamAnya ja che. paraMtu "o para:" ke "ghara gharaAvA zabdaprayoga ziSTa purUSone mAnya nathI. paNa "nITo ghaTaH'' Avo zabdaprayoga ja sarvamAnya che ke je te be padArtha vacce bhedabhedane siddha kare che. AthI bhedaanuviddha abheda svarUpa anekAntavAda sabhAmAM atyaMta vijayane pAme che. (1/42) syAdvAdanI nirdoSatAne graMthakArathI jaNAve che. zlokArtha - anekAntavAdamAM AtmAthaya vagere doSo paNa kyAreya sthAna pAmatA nathI. kAraNa ke te doSo svabhAvataH pramANasiddha vastuthI parAkSukha banelA che. (1/43) ra anekAntavAdamAM AtmAzraya vagere doSono AkSepa che. TIkArtha :- "manavatane hiM" AvA siddhahemazabdAnuzAsanathI adyatana kALa sivAyanA kALa mATe 'hiM pratyaya lAgavAthI banelA 'vit' zabdano artha "kayAreya paNa' - evo che. prastutamAM artha e thaze ke - kayAreya paNa anekAntavAdamAM AtmAthaya vagere doSone avakAza raheto nathI. paravAdIo cAdvAdanA vAstavika svarUpane jAyA vinA ja cAvAdamAM doSaparaMparAono AkSepa kare che. te A rIte : (1) dharmIthI dharmano bheda ane abheda rahevA mATe je potAnI apekSA rAkhe to AtmAzraya doSa Avaze. kahevAno Azaya e che ke dharmano bhedabheda svAtmaka saMbaMdhathI rahe che - evuM siddha karavA mATe potAnI ja apekSA rahe che. haju sudhI dharmImAM dharmano bhedAbheda Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa 1/43 2 memeca nAtyantararUpatA hae pare hi syAdvAdasvarUpamanavabudhyaiva dUSaNaparamparAmAvirbhAvayanti / tathAhi ekatra dharmiNi bhedAbhedayoH vRttitve svApekSAyAmAtmAzrayaprasaGgaH, bhinnAbhyAM svabhAvAbhyAM bhedAbhedasvabhAvayoH bhedAbhedasvabhAvAbhyAJca tayorekatra vRttitve'nyonyAzrayApAtaH, svApekSitApekSitApekSAyAM cakrakadUSaNam, bhinnAbhyAM svabhAvAbhyAM tadaGgIkAre tayorapi tatra vRttau svabhAvabhedApekSA, tayorapi tatra vRttAvanyasvabhAvavizeSApekSA ityevaM svabhAvabhedavageSaNAyAmanavasthetyAdidoSodbhAvanaprakAro hi prabalamithyAtvaviSodgAraH / yataH te hi AtmAzrayAnyonyAzrayAdidoSAH prakRtyA = svabhAvena eva pramANasiddhArthAt = samucitanayapramANopayogenA'nyonyavyAptatayA prasiddhAt mithaHsaMvalitabhedAbhedAdyarthAt parAGmukhAH = vimukhAH / na hi vayaM guApuLe raktatva-zyAmatve ivaikatra vastuni vizakalito bhedAbhedAvabhyupagacchAmaH yenoparyuktadoSAvakAzaH syAt / asmAbhiranekAntavAdibhistu dADime snigdhatvavyatimizritoSNatvamivaikatra dharmiNi bhedAnuviddhAbheda evAGgIkriyate / na ca 'pratyekaM ye bhaveyurdoSA dvayorbhAve kathaM na te ?' ityAzaGkanIyam, guDanAgarabheSaje mAdhurya-kaTukatvayoH parasparAnuvedhanimittasyobhayadoSanivartakatvasyevaikatra siddha na thayela hovAthI "bhedAbhadAtmaka saMbaMdhathI dharmano bhedabheda dharmImAM rahe che.- tevuM svIkArI na zakAya (2) dharmImAM dharmano bheda ane abheda rahelo che enI siddhi karavA mATe "A ane B nAmanA bhinna svabhAva dvArA dharmomAM dharmano bhedabheda rahe che, ane bhedabheda svabhAva dvArA A ane B te dharmImAM rahe che' - AvuM mAnavAmAM anyonyAzraya doSanI Apatti Ave che. (3) je dharmImAM dharmanA bhedabheda svabhAvane rahevA mATe A ane B nAmanA saMbaMdhanI kalpanA tathA A ane B ne te dharmImAM rahevA mATe C ane D nAmanA saMbadhanI kalpanA ane C tathA D saMbaMdhane rahevA mATe prathama bhedabheda svabhAvanI apekSA rahe che evuM mAnavAmAM Ave to cakra doSa Ave che. (4) jo dharmImAM dharmanA bhedAbhedane rahevA mATe A ane B nI apekSA; A ane B ne rahevA mATe C-D nI apekSA; CD ne rahevA mATe E-F nI apekSA, A rIte AgaLa AgaLa navA navA svataMtra saMbaMdhonI kalpanA karavAmAM Ave to anavasthA (=aprAmANika anaMta padArtha kalpanA prasaMga) doSa Avaze. ahIM eka vAta dhyAnamAM rAkhavI ke je svabhAva athavA to dharma dharmImAM raheto hoya te ja anya koIne te ja dharmImAM rahevA mATe saMbaMdhanuM kAma karI zake. mATe uparokata rIte aneka saMbaMdhanI gaSaNA karavI jarUrI banI jaze. A pramANe syAdvAdamAM doSolphAvana karavuM te prabala mithyAtvarUpI viSano oDakAra che. ja anekAntavAdamAM AtmAzraya vagere doSonuM nirAkaraNa ? thataH / uparokta AkSepa barobara na hovAnuM kAraNa e che ke yogya naya ane pramANanA upayogathI anyonya vyAsarUpe prasiddha evA paraspara saMvalita bhedabheda vagere padArthathI AtmAzraya, anyonyAzraya vagere doSo svabhAvathI ja vimukha che. ame syAdvAdI caNoThImAM lAlAza ane kALAza guNadharma jema paraspara chUTAchavAyA che te rIte eka vastumAM chUTAchavAyA bhedabhedane svIkAratA nathI, ke jenA kAraNe uparokata doSa saMbhavI zake. jema dADamamAM snigdhatvathI mizrita evI uSaNatA rahelI che. rUpa ane rasa pAga jema sAthe rahe che tema eka ja vastumAM bhedathI anuviddha evo ja abheda, ame anekAntavAdIo svIkArIe chIe. tethI uparokata doSano avakAza raheto nathI. "dharmImAM dharmanA bheda ane abheda-pratyekane svataMtra rIte mAnavAmAM je doSa Ave che te doSo, te bannene dhamamAM mAnavAmAM kema na saMbhave ?'- AvI zaMkA asthAne che. kAraNa ke ekalA goLamAM madhuratAne kAraNe kaphakArakatA rUpa doSa rahela che ane ekalI sUMThamAM tIkhAzane kAraNe pittakArakatA doSa rahela che. paraMtu goLa ane sUMThane paraspara coLIne tenI goLI banAvavAmAM Ave to te auSadharUpa banI jAya che ane temAM mIThAza ane tIkhAza banne paraspara mizrita-anuviddha thavAnA kAraNe kaphakAritA ane pittakAritA - ubhaya doSa nivRtta thAya che. barAbara A ja rIte Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 1e taravairArI-rAhmIpikAripu dvAdvisvIra: 1e adhyAtmapaniSatrakaraNa dharmiNi bhedAbhedayoH mitho'nuvedhanimittasyAtmAzrayAdidoSanivartakatvasyAnapalapanIyatvAt, tathaiva tduplbdheH| ekAntabhedAdikantu naivopalabhyate / taduktaM zAstravArtAsamuccaye -> jAtyantarAtmake cAsminnAnavasthAdidUSaNam / niyatatvAt viviktasya bhedAdezcApyasambhavAt / (7/38) nAbhedo bhedarahito bhedo vaa'bhedvrjitH| vastrogati thatattena kutastatra vinam II - (7/31) ti | taduktaM vimuktAgraheNa vAcaspatimizreNA'pi tattvavaizAradyAM > anubhava eva hi dharmiNo dharmAdInAM bhedA'bhedI vyavasthApayati / na baikAntike bhede dharmAdInAM dharmirUpavad dharmAditvam / nApyaikAntike bhede gavAtha dharmAditvama / sa cAnabhavo'naikAntikatvamavasthApayannapi dharmAdiSapajanA''yadharmakeSa api dharmiNamekamanugamayan dharmAMzca parasparato vyAvartayan pratyAtmamanubhUyate iti / tadanusAriNo vayaM na tamativartya svecchayA vyavasthA pavituramarda - ( ) | vana di rAjyatenentavIH pratikSemum ? pArthasAramierifpa rAtradiipikaayaaN -> vayaM tu bhinnAbhinnatvam / na hi tantubhyaH ziraH pANyAdibhyo vA'vayavebhyo niSkRSTaH paTo devadatto vA pratIyate kintu (tantu)pANyAdayo'vayavA eva paTAdyAtmanA pratIyante / vidyate ca devadatte 'asya eka vastumAM dharmanA svataMtra bheda ane abheda mAnavAmAM je doSa Ave che te doSa bheda ane abhedane paraspara anuviddha mAnavAne kAraNe nivRtta thaI jAya che - A vAtano apalApa karI zakAya tema nathI, kAraNa ke padArtha (=bhedabheda) te ja rIte upalabdha thAya che. ekAMta bheda ke ekAMta abheda vastumAM upalabdha thatAM ja nathI. zAstravArtAsamuccayamAM zrIharibhadrasUri mahArAjAe jAgAvela che ke - jAtyantara svarUpa = anyonyaanuviddha evA bhedabhedane mAnavAmAM anavasthA vagere doSa nahIM Ave, kAraNa ke bhedAbhadAtmaka padArthanuM eka vastumAM rahevuM te svabhAvathI ja niyata che. bhedathI svataMtra abheda ke abhedathI svataMtra evo bheda to asaMbhavita ja che. bheda vinAno abheda ke abheda vinAno kevaLa bheda che ja nahIM. tethI kevaLa bhedamAM ke kevaLa abhedamAM doSa vagerenuM ApAdAna karavuM kevI rIte saMbhavI zake ?, kema ke te doSano Azraya ja asiddha che. - che ekatra bhedabheda - anyadarzanakArone saMmata hRche taH | tattvavaizAradI graMthamAM vAcaspatimizra paNa Agraha choDIne jaNAve che ke - anubhava ja dharmIthI dharma vagerenA bhedabhedanI vyavasthA kare che, kAraNa ke dharmIthI dharma vagereno ekAMte abheda mAnavAmAM Ave to dharmInA svarUpanI jema dharma vagere paNa dharmI svarUpa banI jaze arthAt dharma vagere dharmapaNuM gumAvaze. matalaba ke dharmI ja raheze, dharma nahIM. tathA dharmIthI dharma vagereno ekAMte bheda mAnavAmAM Ave to paNa dharma vagere dharmapaNAne gumAvaze. jema gAya ane ghoDA vacce ekAMte bheda hovAthI te banne vacce dharma-dharmIbhAva mAnavAmAM Avato nathI, tema guNa ane guNI vacce ekAMte bheda mAnavAmAM Ave to te banne vacce dharmadharmI bhAva ghaTI na zake. Ama anubhava, dharma ane dharmI vacce ekAMta bheda ke ekAMta abhedane dUra karavA chatAM paNa utpatti, vinAza svabhAvavALA dharma vageremAM paNa eka dharmIne anugata kare che ane dharmone ekabIjAthI bhinna batAve che. Avo anubhava dareka loko kare che. (jema ke sonAnI baMgaDI toDI sonAno hAra banAvavAmAM Ave tyAre baMgaDI paryAya-avasthA-guNadharma nAza pAme che ane hAra-guNadharmanI utpatti thAya che. chatAM te banne avasthAmAM suvarNa anugata che, tathA baMgaDI ane hAra-A be avasthA paraspara bhinna che. ane baMgaDI tema ja hAra sAthe sonAno bhedabheda che. AvA lokono anubhava che.) anubhavane anusaranArA ame (=vAcaspati Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSa--karaNa 1/43 28 vastusvarUpamanekAntaH 8 dustaka ziraH" rUtyAdriH zivAnI meDhAvamAsa rUtyupatramumayAtmahtvam - (pR.422) ti pratipAritam | vidyAraNyenApi brahmAnande - sa ghaTo no mRdo bhinnaH, viyoge satyanIkSaNAt / nApyabhinnaH, purA nDiyAmanavekSAt II - (brahma. tAnandrapraraLa pR.30) rUti pratyapAri | sudarzanenApi zAstradIpikAM vyAkhyAnatayA -> yatra hi madhuramidaM dravyamityevaM dravyasya madhuratvena rUpeNa nirUpaNaM kriyate tatra rUpa-rasayoH parasparaM bhedAt madhuratvena nirUpyamANasya dravyasyApi rUpAdibhyo bhedo'vabhAsate / yatra cAbhyarhamidaM (dravyami'tyeva) dravyatvenaiva rUpeNa nirUpaNaM kriyate tatra rUpAdibhyoubhedo'pyavabhAsate, kenA'pi guNena sAmAnAdhikaraNyAbhAvAdityarthaH / evamevAvayavAvayavinorapi bhedAbhedAviti - (sA..su.pR.9.326) praNAritam | avayavAvayavi-sAmAnyavizeSa-dharmadharmiprabhRtisthale syAdvAdibhiH nRsiMhatvasthAnIyo jAtyantararUpo bhedAnuviddhAbhedo'GgIkriyate / sammatazcedaM pareSAmapi / taduktaM vAcaspatimizreNaiva tattvavaizAradyAM > naikAntataH paramANubhyo bhinno ghaTAdirabhinno vA / bhinnatve gavAzvavad dharma-dharmibhAvAnupapatteH / abhinnatve dhrmiruupvttdnupapatte ! tamatuM nathagnimitraH zcimizvAsthayaH | tathA 2 sarvamupate - (.phU.vi..phU.43 ta..pR. ) mitha) anubhavanuM ullaMghana karIne svecchAthI vastunI vyavasthA karavA mATe samartha nathI. kharekhara, anekAMtavAdano pratikSepa koNa karI zake ? zAstradIpikA graMthamAM pArthasAra mizra paNa jaNAve che ke - ame to avayava-avayavI vacce bhinnabhinnatva mAnIe chIe. kAraNa ke taMtu svarUpa avayavathI chUTA paDelA paTanI upalabdhi thatI nathI ke mAthuM, hAtha vagere avayavathI alaga paDelA devadattanI pratIti thatI nathI. paraMtu taMtu vagere avayavo ja paTa svarUpe bhAse che ane hAtha, paga vagere avayavo ja devadatta rUpe jaNAya che. devadattamAM "Ano hAtha, paga" vagere keTalIka bhedapratIti vidyamAna che. mATe vastumAM bhedAbheda ubhayAtmaka saMgata che. - brahmAnaMda graMthamAM advaitAnaMda prakaraNamAM vidhArayasvAmIe paNa kahyuM che ke - te ghaDo mATIthI bhinna nathI, kAraNa ke mATIno viyoga hoya tyAre ghaDo dekhAto nathI. tema ja te ghaDo mATIthI abhinna paNa nathI, kAraNa ke pUrve piMDa avasthAmAM ghaDo dekhAto nathI. - zAstradIpikAnI vyAkhyA karatA sudarzanAcArya paNa kahe che ke - je sthaLe "A dravya madhura che" A rIte madhuratvarUpe dravyanuM nirUpaNa thAya che tyAM rUpa ane rasano bheda hovAthI madhura rUpe jagAtA dravyano pANa rUpa vagerethI bheda bhAse che. ane jyAM "A dravya che' A rIte dravyatvarUpe dravyanuM nirUpaNa thAya tyAM dravyano rUpa vagerethI abheda paNa bhAse che. kAraNa ke uparokta pratItimAM koI paNa guNa sAthe dravyatvanuM sAmAnAdhikaraNya jaNAtuM nathI. A ja rIte avayava-avayavIne paNa bhedabheda rahelo che. - avayava-avayavI, sAmAnya-vizeSa, dharma-dharmI vagere sthaLe syAdvAdIo nRsiMhatvanI jema atyantara svarUpa bhedathI anuviddha evo abheda svIkAre che. A vAta anyadarzanakArone paNa mAnya che. vAcaspati mizrae ja tattvavaizAradI graMthamAM batAvela che ke - paramANuothI paTa vagera ekAMte bhinna nathI ke ekAMte abhinna nathI. je paramAANa karatAM ghaTa ekAMte bhinna hoya to jema gAya ane ghoDAmAM dharma-dharmabhAva nathI tema avayava Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 828 trayAtmakatattvavicAraH OM adhyAtmopaniSatpakaraNa > vasturUpaM hyanekAntaH pramANanayasAdhitam / ajJAtvA dUSaNaM tasya nijabuddhiviDambanam / / <- ti vimavanIyam 2/4 DhovALa caDhiADhuM sAdhati - "utpanmama'ti | utpannaM dadhibhAvena, naSTaM dugdhatayA payaH / gorasatvAt sthiraM jAnan, syAdvAdadviD jano'pi kaH // 44 // dadhibhAvena = dadhitvena utpannaM = prathamakSaNasambandhapratiyogi, dugdhatayA naSTaM = dugdhatvAvacchinnadhvaMsapratiyogitA''liGgitaM payaH = kSIraM gorasatvAt = gorasatvamapekSya sthiraM = dhvaMsA pratiyogi utpAdApratiyogi ca iti jAnan jano'pi kaH syAdvAdaviT = anekAntavAdadveSI syAt ? naivetyrthH| gorase sthAyini pUrvadugdhapariNAmavinAzottaradadhipariNAmotpAdau pratyakSapramANasiddhatvAnna viruddhAviti dravyaparyAyobhayAtmakatvAt vastUtpAda-vyaya-dhrauvyAtmakaM sidhyati / taduktaM zAstravArtAsamuccaye 'payovrato na dadhyatti, na payo'tti dadhivrataH / agorasavato nobhe tasmAttattvaM trayAtmakam' / / (sta. 7/gA.3) iti / na ca dugdhadadhnorekAntena bheda eveti tasyotpAda-vyayau yuktau, dhrauvyantu gorasatvasAmAnyasyaiva, na tu gorasasyeti avayavImAM pAga dharma-dharma bhAvanI saMgati thaI nahIM zake. tathA temanI vacce ekAMte abheda mAnavAmAM Ave to dharma ane dharmInA svarUpa vacce dharma-dharmabhAva nathI tema avayava-avayavI vacce dharma-dharmabhAva saMgata nahIM bane. Ama avayavo ane avayavI vacce ekAMte bheda ke ekAMte abheda mAnavAmAM dharmadharmIbhAva - AdhAraAdheyabhAvanI asaMgati hovAthI te banne vacce kathaMcita bheda ane kathaMcita abheda svIkAravo paDaze. to ja badhuM saMbhavI zakaze. - kharekhara, pramANa ane naya dvArA siddha thayela vastunuM svarUpa ja anekAMtAtmaka che. tene jANyA vinA temAM doSodbhAvana karavuM te potAnI buddhinI viDaMbanA che. A pramANe vibhAvana karavuM. (1/43) graMthakArathI lokavyavahAra dvArA svAdvAdane siddha kare che. zlokArca - dahIM rUpe utpanna thayela ane dUdha rUpe nAza pAmela, tathA gorasa rUpe sthAyI evuM dUdha che - A pramANe jANato sAmAnya mANasa paNa koNa evo che ke je sAdvAdano lepa kare ? (1/44) 3 sarvatra utpatti-vinAza-dhruvatA ra. TIkArya - utpattino artha che prathama kSaNano saMbaMdha thavo. dahIMpe AvI utpattine bhajanAra evuM dUdha dUdharUpe naSTa thAya che. A vAtane navya nayanI bhASAmAM ema lakhI zakAya ke dUdhamAM rahenArI dhvaMsanI pratiyogitA dugdhatva dharmathI avacchinna che. arthAta nAzasaMbaMdhitA dUdharUpe niyaMtrita che. chatAM paNa AvuM dUdha gorasa rUpe sthira che. matalaba ke dUdha pote gorasa rUpe nathI nAza pAmatuM ke nathI utpanna thatuM, paraMtu sthAyI rahe che. Ama eka ja dravya dahIMpaNAthI utpanna thAya che, dUdharUpe nAza pAme che ane gorasarUpe avasthita rahe che - AvuM jANato sAmAnya mANasa paNa evo koNa hoya je anekAMtavAdano veSa kare ? arthAt tevo mANasa koI na hoya. sthAyI evA gorasamAM pUrvakAlIna dUdha pariNAmano nAza, ane uttarakAlIna dahIMpaNAnI utpatti pratyakSa pramANathI siddha hovAnA kAraNe virUddha nathI. Ama vastu, dravyaparyAya ubhayAtmaka hovAthI utpAda-vyayadhauvyAtmaka siddha thAya che. zAstravArtAsamuccaya graMthamAM paNa jaNAvela che ke - jene mAtra dUdha pIvAno niyama che te mANasa dahIM khAto nathI ane jene dahIM vAparavAno niyama che te dUdha pIto nathI. jyAre Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa 1/45 prakRtitattvasvarUpavimarzaH bAcyam, 'idameva gorasaM dugdhabhAvena naSTam, dadhibhAvena cotpannami' tyekasyaivaikadotpAda-vyayAdhAratvalakSaNadhrauvyabhAgitayA pratyabhijJAyamAnasya parAkartumazakyatvAdityadhikaM syAdvAdakalpalatAyAm // 1/44 // athAnekAntavAdaprAmANikatAM kApilamatenA'pi zrIhemacandrasUrIzvaroktyanuvAdena saMvAdayati -> 'phaini'ti| icchan, pradhAnaM sattvAdyairviruddhairgumphitaM guNaiH / sAGkhyaHsaGkhyAvatAM mukhyo nAnekAntaM pratikSipet // 45 // = sattvAdyaiH sattvarajastamobhiH viruddhaiH prItyaprItiviSAdAtmakatayA lAghavopaSTambhagauravadharmatayA ca vilakSaNasvabhAvaiH guNaiH gumphitaM tatsAmyAvasthAtvamApannaM pradhAnaM prakRtitattvaM icchan aGgIkurvan saMkhyAvatAM parIkSakANAM mukhyaH sAGkhyaH anekAntaM na = naiva pratikSipet / yadyanekAntaM pratikSipet tadA na saGkhyAvatAM mukhyaH, tatpratikSepe svAbhimatapradhAnatattvasyaiva vilayena kathaM na svaadhiruuddhshaakhaacchednkaushlgorasa na vAparavAnA niyamavALo mANasa nathI dUdha vAparato ke nathI dahIM vAparato. mATe vastu utpAda-vyayadhrauvyAtmaka siddha thAya che. -- = = = = 101 = = 6 20 / taiyAyika dvArA ahIM evI zaMkA thAya che ke --> dUdha ane dahIMmAM ekAMte bheda ja che. tethI dahIMnI utpatti ane dUdhano nAza mAnavo yogya che. paraMtu dhrauvya to gaurasatva jAtimAM ja raheluM che; nahIM ke gorasa dravyamAM - paraMtu A zaMkA barobara nathI. kAraNa ke "A ja gorasa dravya dUdha rUpe nAza pAmyuM ane dahIM rUpe utpanna thayuM.'' - A pramANe sarve lokone pratyabhijJA pUrvottarakAlIna eka ja dravyanI anusaMdhAnAtmaka pratIti thAya che. tenAthI eka ja gorasa dravyamAM eka ja samaye utpatti ane nAzanA AdhAra pariNAma svarUpa dhrauvya siddha thAya che. Ano apalApa karavo azakaya che. A vAtano adhika vistAra svAr3hAdakalpalatAmAM jANavo. (1/44) have anekAMtavAdanI prAmANikatA kApilamata = sAMkhyadarzana dvArA paNa zrI hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAnI uktinA anuvAdarUpe saMvAdita karatA graMthakArathI pharamAve che ke > zlokArtha :- sattva, rajasa ane tamas A traNa virodhI guNothI gUMthAyela pradhAna = prakRti tattvane svIkAranAra, tema ja buddhizALImAM mukhya evo sAMkhya anekAMtavAdano pratikSepa karI na zake.(1/45) syAdvAdamAM sAMkhyanI saMmati = TIkArtha :- sattva guNa prItisvarUpa ane laghu che. rajas guNa aprIti svarUpa che tathA niSkriya evA sattva ane tamoguNane temanA kAryamAM Teko ApanAra che, tathA tamoguNa viSAdAtmaka ane bhAre che. Ama traNeya guNo paraspara vilakSaNa svabhAvavALA che. te traNeyanI sAmya avasthAne pAmela evuM pradhAna prakRti tattva che. A pramANe parIkSakomAM mukhya evA sAMkhya vidvAno svIkAre che. tethI sAMkhya vidvAno syAdvAdano tiraskAra karI na zake. jo teo syAddAdano virodha kare to buddhizALIomAM mukhya nahIM banI zake. kAraNa ke syAdvAdano apalApa karavAmAM temane mAnya evuM pradhAna prakRtti tattva ja uccheda pAmaze. paraspara virodhI dharmathI banela prakRti tattvano aMgIkAra karavo ane anekAMtavAdano virodha karavo te to pote je DALI upara besela che te ja DALIne kApavAnI nipuNatAne pAmavA jevuM thaze. A vAta syAdvAdarahasya graMthamAM spaSTa che. jo vadhAre Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 ja ne nArajJAnAAirenejAnAra: kIe adhyAtmopaniSaprakaraNa mAsAdayediti vyaktaM syAdvAdarahasye / adhikantvasmatkRtajayalatAbhidhAnAyAH taTTIkAyA avaseyam // 1/45 // thAnekAntavAduM tathAtisammatimAviSyoti - "vijJAneti | vijJAnaamInAruM, nAnAzAnvitam | icchaMstathAgataH prAjJo, nAnekAntaM pratikSipet // 46 // vijJAnasya = saMvidaH ekaM AkAraM = svarUpaM nAnAkArakarambitaM = citrapaTAdyanekAkAramizritaM icchan = abhyupagacchan tathAgataH = bauddho nAnekAntaM pratikSipet = nirAkuryAt, tasyAnekAntavAdanirAkaraNaM na balavadaniSTAnanubandhItyarthaH / yadi pratikSipet tadA prA'jJaH = prakarSeNa ajJaH = bhrAnta eva / yadi tu prAjJaH = paNDitaH = abhrAntaH iti yAvat, tadA na pratikSipedeva / sa hi paramANI mAnAbhAvAt tatsiddhyadhInasthUlAvayavitvasyA'pyasiddheH pratibhAsatvAnyathAnupapattyA viSayaM vinA'pi vAsanAmAtreNa dhiyAM vizeSAcca jJAnAdvaitameva svIkurute / tacca jJAnaM grAhakatayaikasvabhAvamapi grAhyatayA'nekIbhavataH svAMzAn gRhNadanekamapIti kathaM na tasyA'nekAntavAdikakSApaJjare pravezaH ? iti vyaktaM syAdvAdarahasye / yathA caitattattvaM jANavAnI jijJAsA hoya to te graMthanI ame racela jayalatA TIkAnuM avalokana karavuM. (1/45) anekAntavAdamAM bauddha vidvAnonI saMmatine graMthakArathI pragaTa kare che. zlokArtha :- jJAnano eka ja AkAra aneka AkArothI mitha thayelo che - evuM IcchatA bauddha vidvAna anekAMtavAdano apalApa karI zake nahi. (1/46) 4 syAdvAdamAM bauddhanI anumati xx TIkArya :- kAbaracitarA paTanuM je jJAna thAya che te jJAnanuM svarUpa eka ja che. paraMtu vividha varganA ullekhavALA aneka AkArathI te mizra thayela che. AvuM bauddha vidvAna svIkAre che. tethI te anekAntavAdano niSedha na karI zake. je te anekAMtavAdano apalApa kare to te tenA mATe baLavAna aniSTane lAvanAra banI jAya. arthAt "jJAnano eka AkAra aneka AkArathI mizrita che' tevuM te svIkArI nahIM zake. chatAM paNa jo te anekAMtavAdano virodha kare to tene atyaMta ajJa = brAnta ja jANavo. je te prAjJa = paMDita = abrAnta haze to syAdvAdano virodha nahIM ja kare. bauddha anuyAyIonuM ema kahevuM che ke paramANuno svIkAra karI na zakAya, kAraNa ke paramANune svIkAravAmAM pratyakSa ke anumAna pramANano sahakAra maLato nathI. sthULa ghaTa vagere avayavInI siddhi paramANunI siddhine AdhIna che. te kAraNe, paramANu asiddha hovAthI dhULa ghaTa-paTa vagere asiddha ja banI jaze. chatAM paNa bAhya viSaya vinA jJAnanI asiddhi thavAnI Apatti nahi Ave. kAraNa ke nIla-pItAdiprakAraka pratibhAsa prasiddha che. tenI anyathAanupapatti hovAthI jJAnane svIkAravuM jarUrI banI jAya che. bAhya viSaya vinA pANI vitatha vAsanA mAtrathI jJAnamAM vizeSatA AvI zake che. arthAta anAdikAlIna miththA saMskArathI nIla jJAna ane pIta jJAnano bheda siddha thAya che. AthI yogAcAra nAmanA bauddha vidvAna jJAnAtane ja svIkAre che. yogAcAra mate nIla-pIta vagere bAhya vastu nathI, paraMtu jJAnAtmaka AkAra vizeSa ja che. jJAnanA aMza svarUpa nIla-pIta vagere AkArayukata te jJAna grAhakarUpe eka svabhAvavALuM hovA chatAM grAhyarUpe aneka potAnA aMzane grahaNa karatuM aneka svarUpa paNa che. tethI te bauddhano anekAMtavAdInA pAMjarAmAM praveza thaI jaze. A vAta madhyama parimANa syAdvAda2hasya graMthamAM spaSTa che. A tattva je pramANe che te mujaba te graMthanI jalatA TIkAmAM ame darzAvela che. ahIM e khyAlamAM rAkhavuM ke bauddhamAnya jJAnAta aprAmANika che. jJAnAdvaitanuM nirAkaraNa nyAyAloka graMthanI amArI racelI bhAnumatI TIkAmAMthI jANI levuM. Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa 1/46 ka8 ne sAkSAvitrarUpasvIkAre dvisvIkAra: 103 tathA vyavasthApitamasmAbhiH jayalatAyAm / jJAnAdvaitanirAkaraNantu asmatkRtabhAnumatyabhidhAnAyA nyAyAlokaTIkAyA avaseyam / idazcAtrAvadheyam - nityatvadRSTiprayuktamamatvamocanAyaiva buddhena paryAyadezanA''dRtA / tasyApyekAntakSaNikatvavAdo nAbhimataH kintu nityAnityatvavAda eva / ata eva vatsagotraM parivrAjakaM prati tena maunamaGgIkRtam / taduktaM saMyuktanikAye -> ahaM AnaMda ! vacchagotassa parivvAjakassa 'atthA'tti puThTho samAno 'atthA'tti vyAkareyyaM ye te AnaMda ! samaNA brAhmaNA sassadavAdA tesiM rAtaM saddhiM abhavissa / ahaM cAnaMda ! vacchagotassa parivvAjakassa 'natthA' tti puTTho samAno 'natthA' tti vyAkareyyaM ye te AnaMda ! samaNA brAhmaNA ucchedAvAdA tesiM rAtaM saddhiM abhavissa <- (saM.ni. 4/pR.400 avyAkatasaMyukta-10) iti zAzvataikAnta - vAdocchedaikAntavAdavimukhasya buddhasyApi syAdvAde mUkasammatireva / mAdhyamikakArikAyAM > Atmetyapi prajJApitamanAtmetyapi dezitam / buddhairnAtmA na cAnAtmA kazcidityapi dezitam / / <- ityevaM vadatA nAgArjunenApi syAdvAdaH svIkRta eveti dhyeyam // 1/46 // 3thAne jovATe nAyika-vairaSi sanmAnayati - "vitramiti | 6 ekatra nityAnityatva gautamabuddhane mAnya 4 0 | ahIM eka vAta khyAlamAM rAkhavI ke zarIra, dhana, patnI, parivAra vageremAM nityatvabuddhithI prayukta mamatva choDAvavA mATe ja gautama buddha paryAyanayanI dezanA AdarelI hatI. gautama buddhane paNa ekAMta kSaNikavAda abhimata na hatI paraMtu nityAnityatvavAda ja gautama buddha mAnya hato. mATe ja vansa gotravALA parivrAjaka pratye mauna svIkAryuM hatuM. A ghaTanA saMyukatanikAya nAmanA bauddha graMthamAM A pramANe maLe che. gautama buddha kahe che ke - he AnaMda ! vatsa gotranA parivrAjake "zuM (jagata) che ?' A rIte prazna puchyo tyAre huM "che' ema kahuM to he AnaMda ! je zramANa, brAhmaNa zAzvatavAdavALA che teonI sAthe mArI saMmati thaI jAya. he AnaMda ! vatsa gotranA parivrAjake "zuM (jagata) nathI ?' A rIte prazna puchyo tyAre huM nathI' ema kahuM to, he AnaMda ! je kamANa, brAhmaNa uchedavAdavALA che teonI sAthe mArI anumati thaI jAya - A pramANe zAzvatavAda ane ucchadAvAda be ekAntavAdIo sAthe asamata thanAra svayaM gautama buddhanI syAdvAdamAM mUka saMmati ja che. mAryAmikakAreDAmAM buddhe "AtmA che' ema paNa batAvela che ane AtmA nathI' ema pAga batAvela che. tema ja koI paNa "AtmA nathI ane anAtmA nathI' - evuM pAga batAvela che. - AvuM pratipAdana karatA bauddha AcArya paNa syAdvAdano svIkAra kare ja che. e vAta dhyAnamAM rAkhavI. (1/46) have anekAMtavAdamAM taiyAyika ane vaizeSikane graMthakArathI AvakAre che. zlokArdha - eka svarUpa hovA chatAM aneka svarUpa evuM citrarUpa prAmANika che - evuM bolatA naiyAyika ke vaizeSika paNa anekAMtavAdano anAdara nahi karI zake.(1/47) guda sApekSavAdamAM necAcika - vaizeSikanI saMmati : TIkArya - eka ja dharmomAM vyApyavRtti = saMpUrNa avayavImAM phelAyeluM eka citra rUpa ane avyAkhavRtti = avayavInA amUka bhAgamAM rahelA aneka citra rU5 potAnI sAmagrIthI saMprApta thayelA hoya che. evuM siddha karIne eka vastumAM eka ane aneka citrarUpane prAmANika kahenAra taiyAyika ke vaizeSika paNa anekAMtavAdano tiraskAra karI na zake. teono Azaya e che ke nIlarUpa, pItarUpa ane lAlarUpa dvArA ja aneka citrarUpa utpanna thAya che. nIla-pItarUpajanya citrarUpa = (A), rakta-nIla varNajanya citrarUpa = (B), rakta-pIta varNajanya Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 8 mitimAtRpratyakSa yAro pratyakSatAvivAra 28 adhyAtmopaniSaprakaraNa citramekamanekaJca rUpaM prAmANikaM vadan / yogo vaizeSiko vA'pi nAnekAntaM pratikSipet // 47 // ekasminneva dharmiNi vyApyavRtti ekaM citraM rUpaM avyApyavRttIni anekAni citrAntarANi ca svasAmagrIsampAditAnIti saMsthApya ekamanekaJca citraM rUpaM ekatra prAmANikaM = pramANA'bAdhitameva iti vadan = jalpan yogaH = naiyAyiko vaizeSikaH = kaNabhakSAnuyAyI vA'pi na = naiva sArvapArSadaM anekAntaM = syAdvAdaM pratikSipet = nirAkuryAt / ayaM teSAmAzayo nIla-pIta-raktAdikapAlatritayArabdhe ghaTAdau nIla-pIta-raktebhya eva nIlapItobhayaja-raktanIlobhayaja-raktapItobhayaja-raktanIlapItatritayajacitrANAmutpattiH; sarveSAM sAmagrIsattvAt, anubhavasiddhatvAcca / tatra tritayajaM citrarUpaM vyApyavRtti, anyAni tvavyApyavRttIni / etasmin siddhAnte syAdvAdaH pratibimbita eva / ata eva teSAmanekAntavAdAnAdaro na jyAyAnityadhikamasmatkRtajayalatAyAm / zrIkalikAlasarvajJopajJa-vItarAgastotrASTamaprakAzagataM niruktakArikAtritayaM manasikRtya mahAvIrastave prakRtagranthakRtA -> sAGkhyaH pradhAnamupayaMtriguNaM vicitrAM bauddho dhiyaM vizadayannatha gautamIyaH / vaizeSikazca bhuvi citramanekacitraM vAJchan mataM na tava nindati cet salajjaH // 44 / / 8- ityuktam // 1/47 // mImAMsakamukhyaM gurvaparAbhidhAnaM prabhAkaramizramanekAntavAde sanmAnayati -> 'pratyakSami'ti / pratyakSaM mitimAtraMze, meyAMze tadvilakSaNam / gururjJAnaM vadannekaM, nAnekAntaM pratikSipet // 48 // citrarUpa = (c) ane nIla-pIta-rakata vargajanya citrarUpa = (D) Ama cAra citrarUpa utpanna thAya che. kAraNa ke tyAM cAreyanI sAmagrI vidyamAna che temaja ghaDAnA alaga alaga bhAgamAM vilakSaNa vilakSaNa aneka citraanubhava siddha ja che. vizeSatA eTalI che ke traNeya vArgathI utpanna thayela citrarUpa (D) saMpUrNa avayavImAM phelAIne raheluM che ane bAkInA citrarUpa (A, B ane C) avayavImAM amuka bhAgamAM rahelA che. AvuM svIkAravAmAM anekAntavAdanuM pratibiMba jaNAya ja che. mATe ja teone anekAntavAdano anAdara posAya tema nathI. A vAtano adhika vistAra amArI racelI jayalatA TIkAmAM jANavo. (1-47) thI kalikAlasarvajJa hemacaMdrasUrijI mahArAjAe racela vItaraNastotra graMthanA 8mA prakAzamAM uparokta 45-46-47 A traNa gAthA Avela che. A traNa gAthAne manamAM rAkhIne mahAvIrastava graMthamAM prastuta graMthakArazrIe jaNAvela che ke - "he vItarAga ! A jagatamAM triguNAtmaka pradhAna - prakRtine svIkAranAra sAMkhya, vicitra = vividha AkAravALI buddhinuM nirUpaNa karanAra bauddha, tema ja aneka prakAranA citravArNavALuM citrarUpa IcchanAra taiyAyika ane vaizeSika tamArA matanI niMdA nahi kare, jo teone lAja-zarama haze to, arthAta teoe potAno mata salAmata sAkhavo haze to anekAntano apalApa nahIM kare.'' mImAMsakamukhya prabhAkara mitha gurUnuM anekAMtavAdamAM sanmAna karatA graMthakArathI kahe che ke zlokArca - jJAna ane zAtA aMzamAM pratyakSAtmaka jJAna te zeya aMzamAM parokSa hovA chatAM paNa eka ja che. AvuM bolanAra gurU = prabhAkara mizra anekAntavAdane tarachoDI na zake. (1/8) * prabhAkara mizranI syAdvAdamAM svIkRti . TIkArca - dareka jJAna potAnA aMzamAM kAyama pratyakSa ja hoya che. zeya aMzamAM kayAreka te jJAna parokSa pANa hoya che. chatAM paNa tevuM jJAna eka ja che. AvuM bolanAra gurU prabhAkara mitha anekAMtavAdane chUpAvI na zake. kahevAno matalaba e che ke prabhAkara mizranA mate viSaya ane IndriyanA saMnikarSathI sau prathama 'huM ghaTane jANuM chuM' ItyAdi Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa-1/48 jAti-vyaktyAtmakavastuvicAraH = prabhAkaramizraH anekAntaM miti - mAtraMze jJeyAMze kadAcit tadvilakSaNaM = jJAna-jJAtraMro pratyakSa vu, meyAMro kSaNaM parokSamapi jJAnaM jJAnatvAvacchinnaM ekaM eva iti vadan guruH syAdvAnuM na = naiva pratikSipet / ayaM bhAvaH indriyArthasannikarSAt prathamameva 'ghaTamahaM jAnAmi' ityeva pratyakSamutpadyate / tacca jJAnatva - jJAtRtva - viSayatvAMze pratyakSameva / kintvanumityAdisthale tAdRzatripuTIpratyakSaM na sambhavati, 'ghaTamahamanuminomI' tyatra anumityAtmakasya jJAnasya tatkartuzcAtmanaH pratyakSatve'pi ghaTasya parokSatvenAvabhAsanAt / tatazca jJapti - jJAtraMze pratyakSaM sadapi tajjJAnaM viSayAMze parokSamapi svIkartavyam, tathaivAnubhavAt / na ca pratyakSatva-parokSatvayorvirodhAt tatra jJAnadvayaM kalpanIyam, avacchedakabhedena virodhaparihArAt / na hi vayaM jJAnatva-jJAtRtvAvacchedena pratyakSe'numityAtmake jJAne jJAnatvAdyavacchedainaiva parokSatvaM svIkurmaH, kintu jJeyatvAvacchedenaiveti gurumatam / yadi vimuktAgrahANAM viduSAmayaM guruH syAt tadA naivAnekAntaM sa pratikSipet / apalapeccedanekAntaM, tarhi ayamanabhiniviSTAnAM prekSAvatAM gururna syAditi bhAvaH || 1 / 48 || maTTa-murArivyaneAntavAre svAgatamitlAha -> 'nAtI'ti / jAtivyaktyAtmakaM vastu, vadannanubhavocitam / bhaTTo vA'pi murArirvA, nAnekAntaM pratikSipet // 49 // = = = 105 pratyakSavila = jAti - vyaktyAtmakaM samAnya-vizeSAtma" ghaTAvin vastu, tathaiva tanumavAta, 'ghaToyaM, ghaTomaM' iti sAmAnyapratyayavat, 'nIlo'yaM, pIto'yaM, mArtto'yaM, rAjato'yaM' iti vizeSapratyayasyA'pi saarvlaukikAkAraka ja pratyakSa utpanna thAya che. te jJAnatva, jJAtRtva ane jJeyatva aMzamAM pratyakSAtmaka ja che. paraMtu anumiti vagere sthaLe AvuM tripuTI pratyakSa saMbhavI zakatuM nathI. 'huM ghaTanI anumiti karUM chuM' ahIM anumiti svarUpa jJAnanuM pratyakSa thAya che. tema ja tenA kartA AtmAnuM paNa pratyakSa thAya che. paraMtu 'ghaTa' temAM parokSarUpe bhAse che. mATe jJAna ane jJAtA aMzamAM pratyakSAtmaka hovA chatAM paNa te jJAna viSaya aMzamAM parokSa paNa svIkAravuM joIe. kema ke anubhava paNa te pramANe ja thAya che. pratyakSatva ane parokSatvano virodha hovAthI tyAM be jJAnanI kalpanA karavI ucita nathI. kAraNa ke avacchekadaka bhedathI virodhano parihAra thaI jAya che. jJAnatva ane jJAtRtva aMzamAM parokSatva prabhAkara mizra svIkAratA nathI. paraMtu jJeyatvAvacchedena ja parokSatva svIkAre che. A pramANe gurUno mata che. jo te kadAgraharahita gurU haze to te anekAntavAdano virodha nahIM kare. jo te anekAMtavAdano apalApa karaze to kadAgrahazUnya evA vidvAnono gurU na banI zake - tevo Azaya che. (1/48) kumArila bhaTTa ane murAri mizra-A be mImAMsaka vidvAnone paNa AvakAratA graMthakArathI jaNAve che ke zlokArtha :- vastu to jAti vyakti - ubhayAtmaka che. - A pramANe anubhavayogya vAtane kahetA kumArila bhaTTa ke murAri mizra paNa anekAntavAdano apalApa na karI zake. (1/49) * syAdvAdamAM kumArila bhaTTa ane murAri mizranI saMmati TIkArya :- sAmAnya = jAti, vizeSa = vyakti, ghaTa vagere vastu sAmAnyavizeSa ubhayAtmaka che. anubhava paNa A pramANe ja thAya che. 'A ghaDo che, A ghaDo che.' A pramANe samAnAkAraka bodha = sAmAnyabuddhi = anugata pratIti jema thAya che. tema ghaTane uddezIne 'A nIla che, A pIta che, A mATIno che, A cAMdIno che' - A pramANe vizeSabuddhi paNa sArvalaukika che. tethI 'vastu jAti-vyakti ubhaya svarUpa che. - Ama svarasavAhI sArvajanIna abAdhita anubhavane yogya vAtane jaNAvatA mImAMsaka mUrdhanya kumArila bhaTTa ke mImAMsaka ekadezIya murAri mizra anekAntavAdano apalApa nahIM karI zake, kAraNa ke tema karavAmAM temane mAnya jAti-vyaktiAtmaka padArtha asiddha thaI jaze. Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 Be qneofja vastunaH sAmAnya-vipatmivaM 8 adhyAtmopaniSaprakaraNa tvAditi anubhavocitaM = svarasavAhi-sArvajanInA'bAdhitAnubhavayogyaM vadan bhaTTaH = mImAMsakamukhyaH kumArilabhaTTaH, murArirvA = mImAMsakadezIyo murArimizro vA nAnekAntaM pratikSipet, anyathA svAbhipretA'siddheH / rAjamArtaNDe -> yathA suvarNa rucakadharmaparityAgena svastikarUpadharmAntaraparigrahe suvarNatayA'nuvartamAnaM teSu dharmeSu kathaJcidabhinneSu dharmirUpatayA sAmAnyAtmanA, dharmarUpatayA vizeSAtmanA sthitamanvayitvenAvabhAsate - (T.va.s. samAdhipAdra-sU. 24) ti van monokari sAmAnya-viroSamayAtmajaM vastu sadhati yAdvAca sanmAnayati 2/41// ventinAmanekAntavanumatimAri - "gavaddhati | abaddhaM paramArthena, baddhaM ca vyavahArataH / bruvANo brahma vedAntI, nAnekAntaM pratikSipet // 50 // paramArthena abaddhaM = avidyAsaMparkazUnyaM, vyavahAratazca = vyavahAramAzritya punaH baddhaM = avidyA''viSTaM brahma tattvaM ityevaM 'yo baddhaH sa evAbaddhaH, vyavahAra-paramArthalakSaNApekSAbhedene'ti bruvANo vedAntI nAnekAntaM pratikSipet, svayaM tasya syAdvAdAvalambitvAt / taduktaM -> yathA vizuddhamAkAzaM timiropapluto janaH / pAtaMjala yogasUtranI rAjamArtaDa TIkAmAM bhojadeve evuM pratipAdana karela che ke - jema rUcaka (eka prakAranA AbhUSaNa) ne toDIne svastika (anya prakAranA AbhUSANa vizeSa)ne banAvavAmAM Ave tyAre suvarNa racaka pariNAmano tyAga karIne svastika pariNAmane grahaNa kare che te vakhate suvarNarUpe pote to anugata ja che. potAnAthI kathaMcita abhinna evA rUcaka tathA svastika vagere pariNAmomAM, sAmAnyapaNAthI dharmArUpe = vastusvarUpe raheluM ane vizeSa prakAre guNadharma svarUpe raheluM suvarNa anvayI rUpe jaNAya che. tethI bhojarAjarSi sAmAnya-vizeSa ubhayAtmaka vastune siddha kare che ane svAdAdanuM sanmAna kare che. (1/49) anekAntavAdamAM vedAntInI anumati graMthakArazrI darzAve che. zlokArca - brahma tattva paramArthathI baMdhanarahita che ane vyavahArathI baMdhAyeluM che - A pramANe bolanAra vedAntI anekAntavAdano anAdara karI na zake (1/50). * syAdvAdamAM vedAntInI saMmati . DhIkArya :- paramArthathI brahma tattva avidyAnA saMparkathI zUnya che, paraMtu vyavahArane AzrayIne brahma tatva avidyAgrasta che. AthI "vyavahArathI je baMdhAyela che te ja paramArthathI baMdhAyela nathI' A pramANe bolanAra vedAMtI syAdvAdanuM khaMDana na karI zake. kAraNa ke toge svayaM syAdvAdanuM avalaMbana karIne brahma tattvamAM baddhatva, abaddhatvarUpa be virodhI dharmonI apekSA bhedathI aMgIkAra karelo che. kahyuM che ke - jema AkAza vizuddha hovA chatAM paNa AMkhanA timira rogathI pIDita vyakti tene alaga alaga mAtrAthI = kuMDALA jevA koI padArthathI jANe ke saMkIrNa hoya tevuM mAne che, tema A nirvikalpaka brahma nirmaLa hovA chatAM paNa avidyAnA kAraNe kaluSita thaI gayuM hoya tema bheda rUpe = alaga alaga rUpe bhAse che. -- ahIM brahmane nizvayanI apekSAe nirmaLa jaNAvela che ane vyavahAranI apekSAe "bhedarUpe bhAse che.' ema jaNAvela che. | # zrInivAsa AcArya vagerenI syAdvAdamAM saMmati : nimbArkabhAkhanI TIkAmAM zrInivAsa AcArya ema kahe che ke - jagata ane brahma tatvano paraspara bhedAbheda svAbhAvika che. zruti, veda, upaniSadda, smRti svarUpa zAstrothI siddha thayela che. tethI temAM virodha zuM hoya? <- ethI zrInivAsa AcArya paNa pramANathI siddha thayela anekAntanI avahelanA karI na zake. vijJAnAmatabhASyamAM - eka vastumAM yathokta bhAva-abhAva ubhayAtmakatA vagere paNa na hoya, kAraNa Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdasya sarvadarzanavyApakatvam 107 adhyAtmopaniSatprakaraNa-1/51 saGkIrNamiva mAtrAbhirbhinnAbhirabhimanyate // tathedamamalaM brahma nirvikalpamavidyayA / kaluSatvamivApannaM bhedarUpaM prajArAte || - ( ) kRti / 'samaruM' vrutti: nizcayata:, 'meTrUpa prArate' dyuttizra vyavahArataH| nimbArkabhASyaTIkAyAM --> jagad- brahmaNorbhedAbhedau svAbhivikau zruti - smRtizrutasAdhitau bhavataH, : tatra virodhaH ? -- iti vadan zrInivAsAcAryo'pi pramANasAdhitamanekAntaM na pratikSipet / yattu vijJAnAmRtabhASye naikasmin yathoktabhAvAbhAvAdirUpatvamapi / kutaH ? asambhavAt prakArabhedaM vinA viruddhayorekadA sahAvasthAnasaMsthAnAbhAvAt / prakArabhedAbhyupagame vA'smanmatapravezena sarvaiva vyavasthAssti <- ityuktaM tadetatparivartya kSaumaparidhAnamucyate, asmanmate prakArabhedadyotaka-syAtkAralAJchitaprayogena siddhasAdhanAt, samyagekAntAnuviddhAnekAntavAdAdeva samyak vyavasthopapattezceti dik ||1 / 50 // -> vedasyA'pi syAdvAdA'pratikSepitvamAviSkaroti > 'bruvANA' iti / bruvANA bhinnabhinnArthAn, nayabhedavyapekSayA / pratikSipeyurno vedAH syAdvAdaM sArvatAntrikam // 51 // nAnAnayApekSayA bhinnabhinnArthAn bruvANAH 7 nayabhedavyapekSayA sArvapArSadaM syAdvAdaM vibhajyavAdaM no naiva pratikSipeyuH / tathAhi vijJAnaghana evaitebhyo bhUtebhyaH samutthAya tAnyevAnuvinazyati, na pratyesaMjJA'sti - (4/6/13) iti bRhadAraNyakopaniSadvacanAt para = = = = = ke tevuM asaMbhavita che. prakArabheda upAdhibheda vinA virUddha be dharmo eka samaye eka adhikaraNamAM sAthe rahI zakatA nathI. jo prakArabheda avacchedaka bheda svIkAravAmAM Ave to amArA matamAM (vedAntI matamAM) praveza thavAthI badhI ja vyavasthA rahelI che. - AvuM je kahela che te tenuM te ja vastra (luMgI) UlaTAvIne paheravA jevuM kahevAya che. kAraNa ke ame syAddAdI paNa prakArabhedane svIkArIne ja ekatra be virodhI dharmano svIkAra karIe chIe. syAddAdInA vAkya prayogamAM syAt zabdano prayoga hoya che, je apekSita avacchedakabhedano ghotaka che. mATe vijJAnAmRtabhASyanuM uparokta vaktavya amArI apekSAe siddhasAdhanadoSavALuM banI jAya che. vAstavamAM to samyagekAMtagarbhita anekAMtavAdathI ja samyag padArthavyavasthA saMgata thaI zake che. (1/50) veda paNa syAdvAdanA virodhI nathI - A vAtane graMthakArathI pragaTa kare che. = vadanto vedAH sArvatAntrikaM = - zlokArtha :- alaga alaga nayanI apekSAe bhinna-bhinna arthonuM pratipAdana karanArA vedo paNa sArvatAntrika sarvadarzanavyApaka evA syAdvAdano virodha karI zakatA nathI. (1/51) = vedomAM syAdvAdanuM pratibiMba ** upaniSad TIkArtha :- alaga alaga nayanI apekSAe bhinna bhinna arthane jaNAvatA vedo paNa sarvadarzanamA vyApta evA syAddAdano virodha nahIM karI zake. te A mujaba --> vijJAnaghana evo AtmA A pRthvI vagere bhUtatattvamAMthI utpanna thaIne temAM ja vilIna thAya che. pretya saMjJA paraloka nAmanI cIja nathI. - A pramANe bRhadna2Nyaka upaniSadnA vacanathI paralokano abhAva jaNAya che. paraMtu --> svarganI kAmanAvALAe agnihotra yajJa karavo. < -A pramANe maitrANi upaniSadnA vacanathI paralokanuM astitva jaNAya che. Ama te banne vacce jaNAtA virodhano parihAra apekSAbheda vinA dUra karI zakAya tema nathI. jo pretya saMjJAno artha 'pUrvakAlIna ghaTAdiviSayaka upayogasvarUpa saMjJA = buddhi' - evo karavAmAM Ave to virodha raheto nathI bRharaNyaka upaniSadnA vacananuM tAtparya e che ke bAhya ghaTa-paTa vagere paMcabhUtanuM AlaMbana karIne tat tat jJAna svarUpe AtmA utpanna thAya che ane ghaTa vagere viSayo khasI jatAM AtmAno te te jJAnasvarUpe nAza thAya che. Ama apekSA vizeSanuM AlaMbana upaniSadmAM spaSTa che. Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 88 upaniSatyu thAdvAdraprativim 88 adhyAtmapaniSatpakaraNa srophAmAvovasIyate - "triotra guhuvati svAma: <- (6/36) ti maitrApupaniSanAju paraloko vijJAyata ityanayorvirodho'pekSAbhedamRte'parihArya eva / yadi ca 'pretyasaMjJA' = 'prAktanI ghaTAdyupayogarUpA saMjJA' ityartho'GgIkriyate tarhi nAsti virodhaH / tathA > puruSa iveTuM jiM sarva veDUtaM ca mAdhyam - (mR. 10/10/2 che. 3/9) ti RgvedAt zvetAzvataropaniSedvacanAcca, - eka eva hi bhUtAtmA bhUte bhUte vyavasthitaH / ekadhA bahudhA caiva dRzyate jalacandravat / <- (tri. 5/15 i. 5) iti tripurAtApinyupaniSadvacanAt, IzopaniSadvacanAt, (12) brahmabindUpaniSadvacanAccA''tmAdvaitamavasIyate / tathA - puNyo vai puNyena karmaNA bhavati, pApaH pApena <- (3/2/13) iti bRhadAraNyakopaniSadvacanAt, -> na kazcit kasyacit zaktaH kartuM duHkhaM sukhAni ca / karoti prAktanaM karma mohAllokasya kevalam / / 111 // <- iti zivopaniSadvacanAcca karmasattA pratIyata iti tadvirodhaH 'puruSo vai' ityAdeH zatru-mitrAdau dveSa-rAgAdivinAzoddezakatvamavalambya parihartavyaH / tadut rAtravArtAsamucave > samabhAvaprasiddhayeatAnA rAtre nirviSTA na tu tavetaH - (88) tena - mAtmaveTuM sarva - (7/1/2) ti kInToniparvana, - praveTuM sarva - (2) 27) ti nRsiMdonina -> sarva vanviTuM brahma () ti nirAmyopanirvane 2 - khyAtam, tasyAtmamahimAvedakatvAt / gra AtmA ane karma vAstavika che. grUpha tathA0 / - A badhuM je kAMI che ane hatuM te badhuM purUSa ja che - A pramANe gaikvedamAM ane zvetAzvatara upaniSaddamAM jaNAvela che. tathA > bhUtAtmA eka ja che ane pRthvI vagere pratyeka bhUtamAM rahelo che. 'jalacaMdranI jema te eka prakAre ane aneka prakAre dekhAya che. <- A pramANe tripurAtApinI upaniSamAM, IzopaniSadramAM ane brahmabiThuM upaniSaddamAM jaNAvela che. A pAMceya graMtho dvArA AtmAta jaNAya che. tathA > pavitra kAryathI puNya utpanna thAya che. ane kharAba kAryathI pApa utpanna thAya che. - A pramANe bRhaduAraNyaka upaniSadnA vacanathI ane ... koI paNa sukha-duHkha utpanna karavAne mATe zakitamAna nathI, mohanA kAraNe pUrvakAlIna karma ja kevaLa lokane sukha-duHkha Ape che. - A pramANe zivopaniSadranA vacana dvArA AtmAthI bhinna karmanI sattA jaNAya che. tethI uparokta pAMca graMtho sAthe A be graMthono virodha Ave che. uparokta pAMca graMthonuM tAtparya "zatrumAM Sa na karavo ke mitramAM rAga na karavo, kAraNa ke Atma svarUpe to badhA eka ja che.' AvuM mAnIne te virodhano parihAra karI zakAya che. zAstravArtAsamuccaya graMthamAM jANAvyuM che ke Te badhA jIvo upara samabhAvanI prApti mATe zAstromAM advaitavAda jagAvela che, paraMtu vAstavamAM AtmAta nathI. AvuM kahevAthI - A badhuM AtmA ja che - A pramANe chAMdogyopaniSad vacana, > badhuM brahma tattva ja che. <- A pramANe bRsaMha upaniSad vacana ane nirAlaMba upaniSad vacana - A badhAnuM tAtyarya jaNAvAI gayuM ke te badhA vacano AtmamahimAne jagAvanAra che. 1. jema AkAzamAM rahelo caMdra eka ja che. paNa duniyAmAM jeTalA sarovara hoya te pratyekamAM tenuM pratibiMba paDatAM te anekarUpe bhAse che. barAbara A ja rIte AkAzacaMdra jevo jIva eka che. paraMtu jeTalA jIvatA zarIra hoya te badhAmAM jaLacaMdranI jema anekavarUpe te pratibiMbita thAya che. Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatrakaraNa-1/51 28 dvistha sArvatvim 8 109 parva - vanopama vai saOM - ( ) rUtyanena mUtAmAvo jJAti tathA > mA hai sarvA vatA: - (4) ti nIvAropaniSadvavanA, -> samarasUvitA: - (14) ti dhyAnavirSaniparvanA, -> mahuM rAvapRthivI mAtAno vimarma - (22) rUti vAtopanirvavanA, - > etasya cAkSarasya prazAsane gArgI dyAvA-pRthivI vidhRte tiSThataH <- ( ) iti bRhadAraNyakopaniSadvacanAcca bhUtasattA pratIyata iti tadvirodhaH, sa ca 'svapnopamaM' ityasya kAyA-kanaka-kAminyAdisaMyoge'nityatAparatvamAzritya tyajanIyaH / tatazca nAnAvedopaniSadAdInAmapekSAbhedenA'virodhopapAdako'nekAntavAdaH kathamapalapanIyaH ? > sauruM nityanityo cAco trahmAMDyuM - () ti atharvazirapanirvavanasya - tasyaiva syAtpadavittaM viditvA na lipyate karmaNA pApakeneti <- (4/5/23) iti bRhdaarnnykopniparvanasya, -> mAro mate bIjAro na ramate - (7/12/6) ti chAndrogyopaniSadvavanaya, > nAgasarAsI no sAsat taddAnI - (20/21/6) kRti sUtrasavanI, - na sabhAne sariti - (/3) rUti suvADhopaniSadvavanasya - 'sadraSimu' - (22) ti mukhya nirvavanasya, - tvameva saMsAtmaka: tvameva sadvikSa: <- (3/3) ti jagata mithyA nathI - ivaMTa | - AkhuM jagata svapna jevuM che. - A veda vacana dvArA pRthvI vagere paMcabhUtano abhAva jaNAya che. paraMtu -- sarva pANI e jaLadevatA che. - A pramANe jAbAla upaniSadnA vacanathI; - caMdra, sUrya ane agni devatA che. - A pramANe dhyAnabiMdu upaniSadnA vacanathI; " huM svarga ane pRthvIne vyApIne rahenAro dhAraNa karU chuM --A pramANe bAkala upaniSadunA vacanathI, ane ... A avinAzI brahmanA zAsanamAM he gArgI ! svarga ane pRthvI dhAraNa karAyelA rahe che. - A pramANe bRhaduAraNyaka upaniSaddhA vacanathI pRthvI vagere paMcabhUtanuM astitva jaNAya che. tethI pUrvokata vedavacana sAthe Ano virodha Avaze. A virodhano parihAra karavA mATe pUrvokata "anopamam' vacananuM tAtparya evuM svIkAravuM jarUrI che ke kAyA, kaMcana, kAminInA saMyogo anitya che, kSaNabhaMgura che. A pramANe aneka veda ane upaniSada vagere graMthomAM prasanna thanAra virodhano parihAra apekSAbhedane AzrayIne ja karavAmAM Ave to pachI syAdvAdanI viDaMbanA kevI rIte karI zakAya ? arthAta na ja karI zakAya. kema ke yogya alaga alaga apekSAno Azraya karavo te to syAdvAdanuM ja eka svarUpa che. A thaI veda ane upaniSadranA alaga alaga vacananI vacce AvatA virodha ane tenA parihAranI vAta. paraMtu keTalAka veda-upaniSadanA to eka eka vacanamAM paNa svAdAnuM spaSTa pratibiMba upalabdha thAya che. tene have nihALIe. ! upaniSadomAM sAkSAt syAdvAdano svIkAra : so | atharvazira: upaniSamAM jaNAvela che ke -> te huM nityAnitya chuM, huM vyakta-avyakta brahmasvarUpa chuM bRhaAraNyakamAM kahyuM che ke - te brahma tatvanuM ja 'syA pada svarUpa dhana jANIne jIva pApa karmathI lapAto nathI. -- chAdogyopaniSadamAM jaNAvela che ke - te AkAzamAM rame che, te AkAzamAM - NasaMgraha graMthamAM kahyuM che ke - tyAre te asana paNa na hatuM. ane sana paNa na hatuM. -- subAla upaniSadamAM kahela che ke - te sana nathI, te asata nathI, te sadasana nathI. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvaitAdvaitasyAdvAdaH adhyAtmopaniSatprakaraNa tripAdvibhUtimahAnArAyaNopaniSadvacanasya, naiva cintyaM na cAcintyaM acintyaM cintyameva ca <- (6) iti brahmabindUpaniSadvacanasya, - > na sarva, sarvameva ca-(9/46) rUti maddopaniSadvavanasya, > nAntaH prajJa, na vavrizaM. nomayataH prajJa, na prajJAnayanaM, na prajJa, nAprajJa - (2/6) kRti mAttubhyopanirvacanasya, > 'vimutha vimute -(2/2/2) rUti DopaniSadvavanasya, > aLoraLIyAn, mahato mahIyAn -(3-20 ) iti zvetAzvataropaniSadvacanasya, bhAvAbhAvavihIno'smi, bhAsA hIno'smi mAmyaham - (3/6) kRti maitrecyupaniSavanasya, > viddhaH satravidvomavati - kRti chAndroyo. paniSadvacanasya, - steno'steno bhavati, bhrUNahA'bhrUNahA cANDAlo'cANDAlaH - iti bRhadAraNyakopaniSadvacanasya, - akSaramahaM kSaramahaM - (1) iti tripurAtApinyupaniSadvacanasya, > dvaitADhuMtsvruupaatmaa, dvaitAdvaitavivarjitaH - (4 / 66 ) iti tejobindUpaniSadvacanasya, - tadA mukto na muktazca <- (31) iti pAzupatavrahmopaniSadvacanasya acakSurvizvatazcakSurakarNo vizvataH karNaH apAdo vizvataH pAdo'pANiH vizvataH pANiH - ( 2 ) iti bhasmajAbAlopaniSadvacanasya, - 'apANipAdo javano grahItA, pazyatyacakSuH sa zrRNotyakarNa: - (9/14 ) iti nArAyaNaparivrAjakopaniSadvacanasya coppmuNDakopaniSamAM phamAvela che ke --> zreSTha tattva sadasat che. -tripAvibhUti mahAnArAyaNa upaniSadmAM batAvela che ke --> tame ja sadasat svarUpa cho ane tame ja sadasathI vilakSaNa cho. - brahmabiMdumAM jaNAvela che ke-->te ciMtya nathI ane aciMtya paNa nathI, tathA aciMtya ja che ane ciMtya ja che. mahopaniSadumAM darzAvela che ke --> sarva nathI ane sarva ja che. - mACkya upaniSamAM sUcavela che ke --> brahma tattva aMtaHprajJAvALuM nathI, bAhyaprajJAvALuM nathI, ubhayataH prajJAvALuM nathI, prajJAghana nathI, prajJAyukta nathI ane prazAzUnya nathI - kaThopaniSadumAM evuM Ave che ke --> vimukta evo vizeSa rIte mukta thAya che. -- zvetAzvataramAM kahela che ke --> AtmA aNu karatAM paNa nAno che ane moTI cIja karatAM paNa moTo che. - maitreyI upaniSamAM evuM nirUpela che ke > huM bhAva ane abhAvathI rahita chuM. tejathI -prakAzathI rahita hovA chatAM huM prakAzuM chuM. - chAndogyopaniSamAM kahela che ke --> viMdhAyelo hovA chatAM viMdhAyelo raheto nathI. -- tema ja bRAraNyakamAM batAvela che ke --> cora cora bhinna thAya che. bAlahatyAro e bAlahatyAro raheto nathI. cAMDAla cAMDAla raheto nathI. - tripurAtApinImAM jaNAvela che ke --> huM avinAzI chuM, huM vinAzI chuM - tejobiMdu upaniSadmAM kahyuM che ke > AtmA dvaitAdvaita svarUpa che ane dvaitAdvaitarahita che. - pAzupatabrahma upaniSamAM jaNAvela che ke --> AtmA tyAre mukta che ane mukta nathI. - bhasmajAbAla upaniSamAM kaheluM che ke --> AtmA cakSurahita hovA chatAM vizvavyApI cakSuvAlo che. karNarahita hovA chatAM sarvavyApI karNamaya che. pagarahita hovA chatAM lokavyApI pagasvarUpa che. hAtharahita hovA chatAM cAre bAjuthI hAthasvarUpa che. - nArAyaNaparivrAjaka upaniSamAM paNa batAvela che ke --> te paramAtmA hAtha-paga rahita hovA chatAM ekadama jhaDapathI vastune grahaNa kare che. AMkha na hovA chatAM te jue che. ane kAna na hovA chatAM te sAMbhaLe che. - A badhA upaniSadonI saMgati anekAntavAdano Azraya karyA vinA asaMbhavita ja che. jo syAdvAdano svIkAra karavAmAM Ave to uparokta ghaNAM vacano saMgata thaI zake che. - A vAta vAcaka varge dhyAnamAM rAkhavI ane gItArtha gurUbhagavaMtanA mukhethI prastuta vacanonuM syAdvAdane anurUpa evuM yogya arthaghaTana samajI levuM. (1/51) 110 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 adhyAtmopaniSatpakaraNa-1/52-53 & rAjadravyutpattiH zae ttiranekAntavAdAzrayaNamRte'sambhAvanIyaiveti dhyeyam // 1/51 // atha lokAyatikAnAM vyavahAradurnayAvalambinAM sakalatAntrikabAhyAnAM kiM sammatyA'sammatyA vA ? iti teSAmavALanAmevagasvikroti -> "vimatiriti | vimatiH sammatirvApi, cArvAkasya na mRgyate / paralokAtmamokSeSu, yasya muhyati zemupI // 52 // cArvI = ApAtaramyA vipAkadAruNA vAk yasya sa cArvAkaH tasya = cArvAkasya syAdvAde sammatiH = anumatiH, vimatiH vA = vipratipattirvA api na mRgyate yasya paralokAtmamokSeSu upalakSaNAt puNyApuNyAdiSu zemuSI = budbhiH muhyati = skhalati / sarvazreyomUlA''tmAdiSveva yasya mohaH taiH saha padArthAntarasammati-vimativicAraH kuDyaM vinA citracitraNaprayAsatulya iti bhAvaH // 1/52 // tApaddhimupasaMdati -> "tene'ti | tenAnekAntasUtraM yad, yadvA sUtraM nayAtmakam / tadeva tApazuddha syAd, na t danayasajJitam // 53 // have graMthakAra vyavahAradurnayanuM avalaMbana karanArA ane sarva Astika darzanakAronI parSadAthI bAhya evA nAstika lokonI saMmati ke asaMmatithI saryuM - ema teonI avagaNanAne vyakata kare che. lokartha :- paraloka, AtmA ane mokSanA vize jenI buddhi mUDha banelI che tevA nAstikanI saMmati ke asaMmati tapAsAya nahi. (1/52) 5 nAstikanI upekSA , TIkArca - nAstikane dArzanika paribhASAmAM cArvAka kahevAya che. cArvAka zabdanI vyutpattipradhAna artha evo che ke "vicAra na karIe tyAM sudhI suMdara lAge, paraMtu teno amala karavAmAM Ave to pariNAme bhayaMkara bane tevI jenI vANI che te cArvAka." "khAo, pIo, moja karo - paraloka, AtmA jevuM koI che ja nahi. patnI, paisA, parivArane bhogavo. mokSanA sukhanI prApti mATe e badhuM choDavuM - te nirarthaka che." A vANIno jo amala karavAmAM Ave to AtmAno DUco nIkaLI jAya. paraloka, AtmA, mokSa, puSya, pApa vagere padArthomAM jenI buddhimUDha bane che, khalanA pAme che. - tevA nAstikanI syAdvAdamAM saMmati che ke vipratipatti che - tevI vicAraNA karavAthI saryuM kharekhara, sarva kalyANanA kAraNabhUta evA AtmA vageremAM ja jenI buddhi bahera mArI gaI hoya tenI sAthe syAdvAdamAnya bIjA badhA padArthonI saMmati ke vimatino vicAra karavo te divAla vinA citra doravAnA prayAsa jevuM che. (1/52) tApazuddhino upasaMhAra karatA graMthakArathI jaNAve che. lokArca - tethI je anekAMtazAstra hoya athavA je zAstra nayasvarUpa hoya te ja tApazuddha bane. durnayAtmaka zAstra to tApazuddha na kahevAya. (1/53) 4 utsargathI syAdvAda pramANa; apavAdathI naya pramANa 4 DhIkArya :- svAdAda sarva darzanomAM vyApIne rahelo che. tethI dAdAtmaka pramANabhUta je zAstra hoya te ja paramArthathI = utsargathI tApazuddha kahevAya. ahI evI zaMkA thaI zake che ke - to pachI syAdvAda pramANamAM praveza Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 ki gautsA5vAmiLyavivAra: ka8 adhyAtmopaniSatpakaraNa tena = syAdvAdasya sArvatAntrikatvena yat anekAntasUtraM = syAdvAdAtmakaM pramANabhUtazAstraM tadeva paramArthataH tApazuddhaM syAt / 'tarhi syAdvAdapramANapravezanoddezena ziSyabuddhivaizadyAya pradarzitasya nayazAstrasya kimaprAmANyamabhimatam ?' ityAzaGkAyAM kalpAntaramAha- yadvA yad nayAtmakaM = sunayagumphitaM sUtraM zAstraM tadeva tApazuddhaM syAt / idaJcApavAdata uktam / taduktaM sammatitarke zrIsiddhasenadivAkareNa > sIsamaIvipphAraNamettattho'yaM kao samullAvo / iharA kahAmuhaM ceva Natthi evaM sasamayammi // 8- (3/25) iti / yathoktaM tattvArthaTIkAyAM prastutagranthakArairapi > utsargato hi pAramezvarapravacanapariNatabuddhInAM syAdvAdAbhidhAnamevocitaM, paripUrNavastupratipAdakatvAt / tadvyutpattyarthitayA tu ziSyANAmaMzagrAhiSu nayavAdeSvapavAdataH pravRttiIrtava, 'sa vetmani sthitvA tataH rUddha samIta' tyAdriAyAviti bhavaH - (tA.nU./ 35-pR.395-yazo.TIkA) / nayamArgeSu azuddhatvoktistu paripUrNaprAmANyAbhAvApekSayA, na tvaprAmANyApekSayeti / nayAntarasApekSasya pramANaghaTakIbhUtasya sunayasya tu parizuddhatvameva / ata evoktaM sammatitarke -> parisuddho nayavAo AgamamettatthasAhao hoi <- (3/46) iti tu dhyeyam / yadvA durnayatvApekSayA'pyazuddhatvoktirastu karAvavAnA uddezathI ziSyabuddhinI nirmaLatA mATe batAvela nayazAstra zuM apramANa che ? - A zaMkAnuM samAdhAna karavA mATe graMthakArathI bIjI vyavasthA batAve che ke "je zAstra sunayathI guMthAyeluM hoya te ja tApazuddha bane' A vAta apavAdane AzrayIne jaNAvela che. saMmatitarka graMthamAM zrIsiddhasena divAkarasUrijI mahArAjAe jaNAvela che ke - ziSyanI buddhinA visphAraNa mATe A nayaprabaMdha jaNAvela che. bAkI to jaina darzanamAM nayanI kathAne praveza ja nathI. - tattvArthasUtranI TIkAmAM prastuta graMthakArazrIe paNa jaNAvela che ke - bhagavAnanA zAstrothI jenI buddhi pariNata thayelI che tevA prAjJa purUSoe to utsargathI syAdvAdAtmaka pratipAdana karavuM e ja yogya che. kAraNa ke tenAthI paripUrNa vastunuM pratipAdana thAya che. svAdvAdanI samajaNa mATe ziSyone vastRaMzagrAhaka evA nayavAdomAM apavAdathI pravRti karAvavI ucita ja che. A vAtanuM samarthana karato eka jAya che ke "rasto bhUlI gayelo mANasa azuddha mArgamAM rahIne tyAMthI zuddha mArgane prApta karavAnI IcchA rAkhe che.' - lokomAM paNa nAno bALaka pahelAM khoTo ekaDo ghUMTe che ane pachI sAco ekaDo zIkhe che. upAdhyAyajI mahArAjAe tanvArthanI TIkAmAM nayavAdane je azuddha mArganI upamA ApI che te nayavAdamAM paripUrNatayA prAmANya na hovAnI apekSAe jANavI. paraMtu aprAmAya hovAnI apekSAe nayavAdane azuddha mArga kahyo che - tevuM nathI. pramANano ghaTaka banela ane anyanayane sApekSa evo sunaya to parizuddha ja che. nayavAdane mATe saMmatitarkamAM jaNAvela che ke - parizuddha evo nayavAda AgamamAtranA = sarva Agamano arthano sAdhaka bane che. - A vAta dhyAnamAM rAkhavI. athavA durnayanI apekSAe paNa upAdhyAyajI mahArAjAe tanvArthanI TIkAmAM nayavAdane azuddha mArga kahelo hoI zake che. to paNa zibuddhine parikarSita karavA mATe nayavAdano Azraya karavo saMgata ja che. mATe to nyAyakhaMDakhAdha graMthamAM prastuta graMthakArazrIe ja jaNAvela che ke - "ekAMta yukitao vAstavamAM mithyA hovAthI teno Azraya karavo anucita che' - evuM na samajavuM. kAraNa ke mArga bhUlelo pathika "asatya mArgamAM rahIne tyAMthI satya mArgane Icche che' - A nyAyathI ziSyanI matine vyApaka - vizALa -vizada banAvavA mATe ekAMta yukitaone paNa bhaNAvavI yogya che. A vAta yuktisaMgata che. A rIte mAnavAthI ja "samyagadaSTie grahaNa karela mithyAzruta paNa samasthata bane che' evI Agamaprasiddha vAta saMgata thaI zake che. ahI je kAMI kahevAyeluM che te to eka dizAsUcana mAtra che. A diphadarzanane anusAre hajI paNa AgaLa ghaNuM vicArI zakAya tema che. A vAtane sUcavavA ame adhyAtmavaizAradI Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa-1/54 uTa gavarmana zuddhavarmapraparvam ka8 113 tathApi ziSyabuddhiparikarmArthatvAttadupAdAnasyopapatteH / taduktaM nyAyakhaNDakhAye -> ekAntayuktInAM tattvato mithyAtvAdAzrayaNAnaucityamiti cet ? na, 'asatye vartmani sthitvA tataH satyaM samIhata' iti nyAyena ziSyamativisphAraNArthaM tadupAdAnasyApi nyAyyatvAt 8- (pR.419 -bhAga-2) / yuktaJcaitat / itthameva samyagdRSTiparigRhItasya mithyAzrutasyA'pi samyaktvopapatteriti dik / svarUpataH tApA'zuddhaM zAstraM nirUpayati - na tu = naiva durnayasaMjJitaM sUtraM = zAstraM tApazuddhaM syAt, paranayadUSaNodbhAvanaparatayA sarvanayAvalambivicAraprabalAgninA tAtparyabAdhAditi pramANatvenAnupAdeyaM = sIkhyameva tat /6rA. TurnasUtrAthameiva mAvati -> "nityeti | nityaikAnte na hiMsAdi, tatparyAyAparikSayAt / manaHsaMyoganAzAdI, vyApArAnupalambhataH // 54 // nityaikAnte = anityatvA'sambhinnanityatvayukte Atmani sAGkhyAdibhiH svIkriyamANe sati na = naiva hiMsAdi sambhavet, tatparyAyA'parikSayAt = kenA'pi rUpeNa dhvaMsA'pratiyogitvAt / na hi buddhiTIkAmAM dipha zabdano prayoga karela che. ja svarUpathI tApa azudhdha zAstra ja 2. svarUpanI apekSAe tApa parIkSAthI azuddha evA zAstranuM nirUpaNa karatA graMthakArathI kahe che ke durnayAtmaka zAstra tApazuddha na ja hoI zake. kAraNa ke durnaya e anya nayanA abhiprAya dUSaNa batAvavAmAM tatpara hovAthI sarva nayanuM AlaMbana karanAra tattvamImAMsAsvarUpa prabala agni dvArA durnayanuM (anyanayadoSolphAvana svarUpa) tAtparya bAdhita thAya che. mATe durnayazAstra tyAjaya ja che. te ahIM ame durnayAtmaka zAstrane choDavAnI je vAta karelI che te "durnayane pramANarUpe mAnya na karavuM A apekSAe jANavI tathA upAdhyAyajI mahArAjAe nyAyakhaMDakhAdya graMthamAM durnayane grahaNa karavAnI je vAta batAvelI che te sAdhanagraMtharUpe jANavI. tethI A be vAtamAM koI virodha nathI. (1/53) zlokArca - ekAnta nityapakSamAM hiMsA vagere saMbhavita nathI kAraNa ke teonA mata mujaba AtmAnA paryAyano nAza thato nathI. ane mana-saMyoganAza vagere vize kAraNanI pravRti dekhAtI nathI. (1/54) che ekAMta nityavAdamAM hiMsA vagere asaMbhavita che TIkArca :- ekAMta nityatvano artha che anityatvathI AMzika rIte paNa mizrita na thayeluM nityatva. AvA ekAMta nityatva guNadharmavALA AtmAne sAMkhya, naiyAyika vagere svIkAre che. paraMtu jo AvI mAnyatA svIkArAya to AtmAnI hiMsA vagere saMbhavI nahIM zake, kAraNa ke koI paNa paryAyarUpe AtmAno nAza thato ja nathI. vaLI, AtmAne nitya mAnanAra sAMkhya vidvAnonA mate duHkhotpatti vagere buddhimAM ja thAya che. AtmAmAM to kevaLa tenuM pratibiMba ja paDe che. arthAt duHkhotpAdasvarUpa hiMsAnuM paNa AtmAmAM to mAtra pratibiMba ja hoya che. ane pratibiMba to kAlpanika che. Ama vAstavika rIte AtmAnI hiMsA thatI nathI. mATe AtmAmAM anupacaritarUpe = mukhyarUpe hiMsA saMbhavita thatI. naiyAyikoe paNa AtmAne kUTastha nitya mAnelo che. teonA mate hiMsA e duHkhAtmaka guNasvarUpa che. teo guNane guNIthI sarvathA bhinna mAne che. eTale teo duHkhAtmaka Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 uB sIsametahiMsAvivAra: u adhyAtmopaniSaprakaraNa gataduHkhotpAdarUpA hiMsA sAGkhyAnAmAtmani pratibimbodayenAnupacaritA sambhavati, na vA naiyAyikAnAM svabhinnaduHkhaguNarUpA sA Atmani samavAyena, pratibimbasamavAyayoreva kAlpanikatvAt / tatazca yaduktaM vindhyavAsinA sAGkhyAcAryeNa -> puruSo'vikRtAtmaiva, svani samacetanam / manaH karoti sAnnidhyAdupAdhiH sphaTikaM yathA / / tatazcedRkpariNatau buddhau bhogo'sya kathyate / pratibimbodayaH svacche yathA candramaso'mbhasi / / 8-tadviplavata eva / na hi kathamapi svaparyAyavinAzAbhAve mukhyo hiMsAvyavahAraH kalpanAzatenA'pyupapAdayituM zakyate / taduktaM aSTakaprakaraNe - niSkriyo'sau tato hanti hanyate vA na jAtucit / canadrivaM na hiMDocate || (24/2) - ti | ___ na cAtmamanoyoganAzasyaivA''tmamaraNarUpatvAddhiMsAsambhava iti vAcyam, manaso'ticaJcalatvena pratikSaNaM tatprasaGgAttadviraterdurlabhatvApAtAt / na ca pratikSaNaM tannAze'pyabhinavasyA'tmamanaHsaMyogasyotpatterna hiMsAvyavahAraprasaGgaH, caramasyA''tmamanoyogasya nAza eva hiMsAtvenAbhibhata iti vAcyam, ekAntanityapakSe Atmano vibhutvena nityatvena ca sadA mUrttanityamanasA saMyuktatvAtkadApi hiMsA'nupapatteH / na ca jJAnajanakAtmamanaHsaMyoganAzasya hiMsAtvamiti noktadoSa iti vaktavyam, evaM sati suSuptyAdI maraNavyavahArApatteH / na hiMsAne pANI AtmAthI sarvathA bhinna mAne che. temanA mate duHkhAtmaka hiMsA paNa AtmAthI sarvathA bhinna che. eTale samavAya saMbaMdhathI AtmAmAM anupacaritarUpe hiMsA saMbhavita nathI, kema ke samavAya pote paNa kAlpanika che. Ama sAMkhyasaMmata pratibiMba ane naiyAyikane saMmata samavAya A banne kAlpanika hovAthI sAMkhya ke naiyAyikanA mate mukhyarUpe hiMsA ghaTatI nathI. AvuM hovAthI viMdhyavAsI sAMkhyAcAryae je kahyuM che ke - purUSa avikArI ja che. jema lAla phala vagere upAdhi potAnA sAnnidhyathI nirmala evA sphaTikane paNa lAlaraMgamaya banAve che. tema jaDa evuM mana paNa potAnA sAMnnidhyathI nirvikArI evA AtmAne potAnA AkAravALuM kare che. tethI AvA mananA AkAranA pariNAmarUpe AtmAnuM buddhimAM pratibiMba paDavuM te AtmAno bhoga (= sukhaduHkhAnubhava) kahevAya che. AnuM daSTAMta e kahI zakAya ke nirmaLa evA pANImAM nirmaLa evA caMdranuM pratibiMba paDe che. tema svaccha buddhimAM svaccha AtmAnuM pratibiMba paDI zake che - tenuM nirAkaraNa thaI jAya che. kAraNa ke koI paNa rIte AtmAnA potAnA paryAyano nAza na thAya to seMkaDo kalpanAothI paNa hiMsAnA vyavahAranI mukhyarUpe saMgati karI zakAtI nathI. aSTaprakaraNamAM zrIharibhadrasUri mahArAjAe jaNAvela che ke - paradarzanamAnya AtmA niSkriya che. tethI te kayAreya paNa koIne haNato nathI, kyAreya paNa koInA vaDe haNAto nathI. tethI tenI hiMsA saMgata thaI zakatI nathI. che; neyAyikamAnya hiMsAnI mImAMsA che na vAtama | 'AtmA ane mananA saMyoganA nAzane ja mRtyu svarUpa mAnIne hiMsA saMbhavita che' - evuM kahI zakAya tema nathI. kAraNa ke mana atyaMta caMcaLa hovAnA kAraNe pratikSaNa AtmamanasaMyogano nAza thato hovAthI pratikSaNa hiMsAnI Apatti Avaze ane tevuM mAnavAmAM hiMsAnI virati paNa durlabha banI jaze. ahIM evI zaMkA thAya ke - pratikSaNa AtmamanasaMyogano nAza thavA chatAM paNa AtmAnI sAthe mananA # # saMro ja re je che tenI joksa &H jaja jati ja jare janmAktara sAthe manano je carama saMyoga hoya teno ja nAza hiMsArUpe mAnya che. - to te anucita che. kAraNa ke ekAMta nitya pakSamAM AtmA sarvavyApI ane nitya che. tema ja mana mUrti tathA nitya che. sarva mUrta padArthathI Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSaprakaraNa-1/54 u marthasamAnasiddhastha kAryatAnava chevAn 28 115 ca suSuptyAdau jJAnajanakasyAtmamanoyogasya nAze'pi tasya jJAnasya smRtijanakatvAt mRtyukAlInasyA''tmamanoyogasya ca jJAnajanakatve'pi tasya jJAnasya smRtyajanakatvAt smRtyajanakajJAnajanakamanaHsaMyogasya dhvaMsa evA''tmano maraNamiti Atmano'vyaye'pi taddhiMsopapatsyate iti zaGkanIyam, manaHsaMyoganAzAdau = smRtyajanakajJAnajanakamanaHsaMyoganAzAdikaM prati vyApArAnupalambhataH = kAraNavyApArA'darzanAt / tathAhi smRtihetvabhAvAdeva tAdRzajJAnena smRtyajananAt, caramasaMyoganAzasyApi saMyogAntaravadeva nAzAt, tAdRzamanAyogavizeSanAzatvasya nIlaghaTatvasyevA'rthasamAjasiddhatvAt / tathA ca neyaM hiMsA kenacit kRtA syAditi susthitameva sakalaM jagat syAt / taduktaM vAdadvAtriMzikAyAM prakRtagranthakRtaiva -> manoyogavizeSasya dhvaMso mrnnmaatmnH| hiMsA cenna tattvasya siddherarthasamAjataH / / (dvA. dvA. 8/15) zarIreNA'pi sambandho nityatve'sya na smbhvii| je saMyukta hoya te vibhu kahevAya. tethI AtmAnI mUrti ane nitya mananI sAthe saMyoga rahevAno ja che. mATe kyAreya paNa hiMsA saMbhavI nahi zake. ahIM evo bacAva karavAmAM Ave ke - je AtmamanasaMyoga jJAnano janaka hoya tenA nAzane hiMsArUpe mAnavAmAM Ave to uparokata doSane avakAza raheto nathI, kAraNa ke mana mATe AtmasaMyukta hovA chatAM paNa jJAnajanaka AtmamanasaMyoga sadA hoto nathI. mRtyunI pUrva kSAge jJAnajanaka AtmamanasaMyoga hoya che paraMtu tene nAza thayA pachI je AtmamanasaMyoga hoya che te jJAnajanaka hoto nathI. tethI te samaye mRtyuno vyavahAra thaI zakaze tathA jIvaMta avasthA daramyAna pratikSaNa navA navA jJAnajanaka AtmamanasaMyoga utpanna thavAthI pratikSAga hiMsAnA (mRtyunA) vyavahAranI Apatti nahi Ave - to A bacAva pAra pAMgaLo jANavo. kAraNa ke AvuM mAnavAmAM 'suputinA prathama samaye paNa AtmAnuM mRtyu thayuM' - tame kahevAnI Apatti Avaze. AnuM kAraNa e che ke sukRtinI avyavahita pUrva kSAge je jJAnajanaka AtmamanasaMyoga rahelo che. teno supumimAM nAza thAya che tathA supumikAlIna je AtmamanasaMyoga che te jJAnajanaka nathI. ahIM jo naiyAyika ema kahe ke - suvRtinA prAraMbhamAM jJAnajanaka AtmamanasaMyogano nAza thavA chatAM pAga te AtmamanasaMyoga smRtino janaka che. jyAre mRtyukAle je AtmamanasaMyoga che te jJAnajanaka hovA chatAM paNa te smRtijanaka nathI. mRtyu samaye je jJAna thAya che tenAthI kAlAntare smRti thatI nathI. mATe smRtiajanaka evuM je jJAna, tenA janaka evA AtmamanasaMyogano nAza te mRtyu che. AvuM mAnavAthI AtmA avinAzI hovA chatAM paNa tenI hiMsA saMgata thaI zakaze - to A vAta pAga barobara nathI. kAraNa ke smRtiajanaka evA jJAnanA janaka manasaMyoganA nAza pratye kAraNano vyApAra dekhAto nathI. te A mujaba - mRtyu samaye jJAnajanaka je AtmamanasaMyoga hoya che tenAthI utpanna thanAruM jJAna smRtijanaka na hovAnuM kAraNa e che ke te samaye smRtinI sAmagrI hAjara hotI nathI. vaLI, jJAnajanaka je carama manasaMyoga che teno paNa kicarama vagere anyamanasaMyoganI jema nAza thAya che. tethI tAdaza manasaMyoganAzatva nIlaghaTatvanI jema arthasamAjasiddha che. aneka sAmagrIthI saMpanna dharma arthasamAjasiddha kahevAya dA.ta. je sthaLe nIla ghaTa banato hoya che. tyAM. ghaTanI sAmagrIthI ghaTa utpanna thAya che ane nIla rUpanI sAmagrIthI nIla rUpa utpanna thAya che. daMDa, cakra vagere kArAgakalApanuM kAryatAavacchedaka ghaTatva che ane kapAlagata nIla rUpanuM kAryatAavacchedaka nIla7 (=nIlarUpava) jAti che. paraMtu nIlaghaTatva e koI pAga sAmagrInuM kAryatAvacchedaka nathI. paraMtu uparokta be sAmagrIthI saMpanna thanAra sakhaMDa dharma che. barAbara A ja rIte jJAnajanaka manasaMyoganAzanI sAmagrIthI jJAnajanaka manasaMyogano nAza utpanna thAya che. ane smRtinA kArAgonI gerahAjarI hovAthI te jJAna smRtiajanaka bane che. tethI eka sAmagrInuM kAryatAavacchedaka jJAnajanaka-manasaMyoganAzatva che ane bIjI sAmagrInuM kAryatAavacchedaka smRtiajanakanya Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 naiyAyikanaye pArivrAjyanaiSphalyaprasaGgaH 116 adhyAtmopaniSatprakaraNa vibhutvena ca saMsAraH kalpitaH syAdasaMzayam // -- ( dvA. dvA. 8 / 16 ) ityAdi / tatazca niSphalaM pArivrAjyaM svAt ||2/kA nanvAtmanaH kUTasthanityatve'pi taddhiMsanapariNAmato buddhirlipyate / sa eva cAtmano bandha ucyate taducchedanAtpArivrAjyaM saphalaM syAdityAzaGkAyAmAha - 'buddhI'ti / buddhilepospi ko nitya-nirlepAtmavyavasthitau / sAmAnAdhikaraNyena, bandhamokSau hi saGgatau // 55 // 'saddo AyaM puruSa: (4/3/16) rUti vRdavALyopaniSadvavanAt, > 'asakoyaM puruSaH - athavA smRtiajanakajJAnatva che. paraMtu smRtiajanakajJAnajanaka-manasaMyoganAzatva e koI paNa sAmagrInuM kAryatAavacchedaka banatuM nathI. uparokta banne sAmagrIthI te dharma saMpanna thAya che. mATe tathAvidha saMyoganAza manasaMyoganAzatva dharma pratye koI kAraNano vyApAra=pravRti saMbhavita nathI. Ama smRtiajanakajJAnajanaka koI paNa sAmagrIno kAryatAavacchedaka na hovAthI tathAvidha saMyoganAzatvaviziSTa = tAdazasaMyoganAzasvarUpa kAraNa koI paNa sAmagrInuM kArya nahi bane. tethI 'koIe koInI hiMsA karI' - tevuM kahI nahIM zakAya. Ama uparokta dhvaMsa svarUpa hiMsA koI karI zakatuM na hovAthI AkhuM jagata susthita rahevuM khUna vagerenA bhaya vagaranuM ja joIe. vAdadvAtriMzikAmAM mahopAdhyAyajI mahArAjAe jaNAvela che ke --> manasaMyogavizeSano nAza e AtmAnuM maraNa = hiMsA che - evuM kahI na zakAya. kAraNa ke manasaMyogavizeSanAzatva arthasamAjasiddha che = sAmagrIsamUhathI prApta che. ekAMta nitya evA AtmAno zarIranI sAthe saMyoga paNa saMbhavI nahIM zake, kAraNa ke zarIraasaMyuktatva paryAyarUpe AtmAno nAza mAno to ja nUtanazarIrasaMyuktarUpe AtmAne svIkArI zakAya. ane AtmA sarvavyApI hovAthI eka gatimAMthI bIjI gatimAM javA-AvavA svarUpa AtmAno saMsAra paNa cokakasa kAlpanika thaI jaze. sarvavyApI vastune AvavA-javAnuM kevI rIte saMbhave ? - Ama hiMsA vagere saMbhavita na hovAthI hiMsAnI virati svarUpa saMnyAsano svIkAra niSphaLa banI jaze. (1/54) ahIM ekAMta nityavAdI taraphathI evI dalIla karavAmAM Ave ke > AtmA kUTastha nitya hovA chatAM paNa AtmAnI hiMsA karavAnA pariNAmathI buddhi lepAya che. malIna thAya che. te ja AtmAno baMdha kahevAya che. saMnyAsagrahaNa karavAthI tevo baMdha vilIna thAya che. AthI saMnyAsano svIkAra saphaLa che. - to tenuM nirAkaraNa karavA mATe graMthakArathI jaNAve che. mAlitya paNa zlokArtha :- nitya nirlepa AtmAnI vyavasthA svIkAravAmAM Ave to buddhino lepa = zuM hoya? kAraNa ke bandha ane mokSa to sAmAnAdhikaraNya saMbaMdhathI saMgata thAya che. (1/55) * baMdha-mokSa samAnAdhikaraNa hoya TIkArya :- 'A purUSa aMsaga che.'' A pramANe AraNyaka, sAMkhyasUtra ane aSTAvakragItAnA vacanathI 'AtmA sadA mATe nirlepa che. - AvI vyavasthA svIkAravAmAM Ave to AtmAmAM mAlinka lAvavA mATe samartha evA hiMsApariNAmathI thayelo buddhino lepa paNa kayo hoI zake ? arthAt na ja hoI zake. Ama AtmAno baMdha ja asaMbhavita hovAthI mokSa paNa kono thAya ? kAraNa ke "je baMdhAya che. te ja mukta thAya che.'' A pramANe thatA vicakSaNa purUSonA vyavahArathI baMdha ane mokSa paraspara samAnAdhikaraNa siddha thAya che. arthAt je baMdhAto na hoya tene mukta thavApaNuM rahetuM nathI. tejobiMdu upaniSadmAM to - = Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa-1/56 OM aSTAvakragItAdisaMvAdaH 117 (6/2) vRti sAsUtrAt, 'sanna:'- (2-22) kRti aSTAvItAvavanAya nityanirlepaatmvyvsthitau buddhilepo'pi = hiMsanapariNAmakRtabuddhilepo'pi kaH Atmani mAlinyamAdhAtuM samarthaH ? naivetyarthaH / itthaJca bandhasyaivA'sambhavAt kasya muktiH syAt ? hi yataH bandha-mokSau sAmAnAdhikaraNyena yuktau, 'ya eva badhyate sa eva mucyata' iti prekSAvatAM vyavabandhamokSAdikaM nAsti' - (5-38) iti kaNThata uktamiti = parasparasamAnAdhikaraNavRttitvenaiva saGgata hArAt / tejobindUpaniSadi tu niSphalameva parivrAjakatvaM syAtkUTasthanityAtmapakSa ityavadheyam // 1 / 55 // ekAntakSaNikAtmapakSe tadasambhavamAha 'anitye 'ti / anityaikAntapakSe'pi, hiMsAdikamasaGgatam / = = mulya svato vinAzazIlAnAM, kSaNAnAM nAzako'stu kaH ? || 56 // anityaikAntapakSespi = nityatvA'sambhinnA'nityatvadarzane'pi Atmano hiMsAdikaM asaGgataM vRttyA aghaTamAnakaM, nAzahetorvirahAt / iyaM hi bauddhAnAM vyavasthA - nAzahetubhirghaTAdInAM nAzastato bhinno'bhinno vA vidhIyate ? Adhe ghaTAdInAM tAdavasthyam / antye ca ghaTAdaya eva kRtAssyuriti svabhAvata evo - dayAnantaraM vinAzinaH kSaNikAH sarve bhAvAH / tatazca svataH eva vinAzazIlAnAM = vinazvarANAM = > bandha, mokSa vagere nathI. - AvuM spaSTa rIte kaNvataH jaNAvyuM che. Ama ekAMta nitya pakSamAM AtmAnA baMdha ane maukSa asaMbhavita hovAthI saMsArano tyAga niSphaLa ja banI jaze. A vAta dhyAnamAM rAkhavI. (1/ 55) ekAMtakSaNika evA AtmAne svIkAranAra vAdIonA matamAM hiMsA vagereno asaMbhava batAvavA graMthakArazrI kahe che ke - zlokArtha :- ekAMta anityapakSamAM paNa hiMsA vagere asaMgata che. svataH vinazvara evI kSaNono nAzaka koNa hoya ? (1/56) ekAMta anityapakSamAM hiMsA asaMbhavita > TIkArtha:- nityatvathI leza paNa mizrita na thayela evA kSaNikatvane sarva padArthomAM svIkAranAra bauddhadarzanamAM paNa mukhyarUpe AtmAnI hiMsA vagere ghaTI nahIM zake. kAraNa ke teonA mata mujaba nAzano koI hetu ja hoto nathI. bauddha vidvAnonA mate evI vyavasthA svIkAravAmAM Avela che ke nAzanA hetu dvArA ghaTAdino je nAza thAya te nAza ghaTAdithI bhinna che ke abhinna ? jo bhinna hoya to ghaTAdine enAthI zuM lAge vaLage? eTale ke ghaTAdi to ta vastha ja raheze. jema paTAdino nAza ghaTAdithI sarvathA bhinna hovAthI paTAdi nAza thAya tyAre ghaTAdine nAza pAmavAnuM hotuM nathI tema prastutamAM paNa ghaTAdi nAza pAmaze nahi. "e nAza ghaTAdithI abhinna che.'' evo bIjo vikalpa paNa mAnI zakAto nathI. kAraNa ke ghaTanAzaka hetu dvArA ghaTathI abhinna evo nAza utpanna thAya to 'ghaTano nAza utpanna thayo' evuM kahevAthI 'ghaTa ja utpanna thayo' evuM mAnavAnI Apatti Avaze. paraMtu A saMbhavita nathI. kAraNa ke ghaTAdi to potAnA kAraNothI utpanna thayelAM ja che. Ama nAzaka tarIke manAyela hetu ghaTAdithI bhinna ke abhinna evo koI paNa prakArano nAza kare tevuM saMbhavatuM na hovAthI koI paNa nAzaka hetu ja mAnI zakAto nathI. AvuM hovAthI evuM mAnavuM paDe che ke Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhanaye nAzahetorabhAvaH adhyAtmopaniSatprakaraNa AtmAdisvarUpANAM kSaNAnAM ko nAzako'stu ? itthaJca hiMsA na kenacitkriyata ityApannam / taduktaM aSTakaprakaraNe -> nAzahetorayogena kSaNikatvasya saMsthitiH / nAzasya cAnyato'bhAve bhaveddhiMsA'pyahetukA / / - (2/2) kRti / tapurNa rAsravArtAsamuryapi -> kiJca nirhetuke nAze hiMsakatvaM na yujyate / vyApAdyate sadA yasmAnna kazcit kenacit kvacit // - (6/12) kRti / tatazra harinAvihi~satsaM lubdhakasyApi na sambhavet // 1 / 56 // nanu zarAdivyApAravirahe mRgAdeH sajAtIyakSaNasantatiH pravartate iti na tadAnIM lubdhakasya mRgAdihiMsakatvaM, zarAdivyApAre sati hiMsyamAnamRgakSaNasantAnacchedena manuSyAdikSaNasantAnotpAdAt lubdhakasya mRgahiMsakatvamaGgIkriyata iti vijAtIyakSaNAnantaryaM hiMsAdiniyAmakatvaM sambhavatIti saugatAzaGkAyAmAha 'Ana nami'ti| 118 AnantaryaM kSaNAnAM tu na hiMsAdiniyAmakam / dareka padArtho potAnI utpattinI bIjI kSaNe ja svAbhAvika rIte nAza pAme che. A rIte kSaNikatAnI siddhi karanAra bauddha vidvAnonA mate to AtmA vagere sarve padArthono nAza karanAra koI hetu ja na hovAthI vinazvara vijJAnanA kAraNasvarUpa AtmA vagere padArthono svayaM bIjI kSaNe nAza thaI jaze. tethI '"koIe koInI hiMsA karI'' - tevuM kaI rIte saMbhave ? Ama hiMsA koInA vaDe paNa karAtI nathI - AvuM svIkAravAnI Apatti Avaze. aSTakaprakaraNamAM paNa zrIharibhadrasUri mahArAjAe jaNAvyuM che > nAzano hetu saMbhavita na hovAthI kSaNikatvanI bauddha siddhi kare che. ane anya thakI nAza saMbhavita na hoya to hiMsA paNa nirhetuka banI jaze. -- zAstravArtAsamuccayamAM paNa teozrIe jaNAvela che ke --> nirhetuka nAzane svIkAravAmAM Ave to hiMsakapaNuM saMgata thatuM nathI. kAraNa ke haMmezA koI paNa, koInA paNa vaDe, kyAreya paNa haNAto nathI. - tethI zikArI vagere haraNa vagerenA hiMsaka che tevuM saMbhavI nahIM zake. (1/56) ahIM bauddha vidvAno taraphathI evo khulAso karavAmAM Ave ke --> zikArI dvArA bANa vagere pheMkavAmAM na Ave tyAre kSaNika evA haraNa vagerenI sajAtIya kSaNono pravAha prarvate che. arthAt pratikSaNa abhinava mRgAdikSaNa ja utpanna thatI rahe che. tethI tyAre haraNa vagereno hiMsaka zikArI na bane paraMtu zikArI bANa vagere pheMke tyAre haNAI rahela mRgakSaNanI paraMparAno uccheda thavAthI manuSya Adi vijAtIya kSaNono pravAha utpanna thAya che. tethI te samaye zikArIne haraNanA hiMsaka tarIke mAnIe chIe. Ama vijAtIya kSaNanuM AnaMtarya hiMsAnuM niyAmaka saMbhave che. - AnA nirAkaraNa mATe graMthakArazrI jaNAve che ke : zlokArtha kSaNonuM Anantarya hiMsAdinuM niyAmaka nathI. kAraNa ke gautama buddha ane zikArImAM paraspara tenI koI vizeSatA jaNAtI nathI. (1/57) * gautama buddhamAM hiMsakatAnI Apati DhIkArtha :- vijAtIya kSaNonuM avyavahita pUrvavartitva to hiMsAdinuM niyAmaka saMbhavatuM nathI, kAraNa potAnI avyavahita uttara kSaNamAM vijAtIya kSaNanI utpattine hiMsakapaNAnuM jJApaka mAnavAmAM Ave eTale ke e utpattimAM kAraNarUpe je koI hoya te badhAne hiMsaka mAnavAmAM Ave to visadaza kSaNanuM avyavahita pUrvavartipaNuM gautamabuddha ane zikArImAM paraspara samAna ja jaNAtuM hovAthI 'haraNa para bANa pheMkanAra zikArImAM te rahe che ane sAdhanAmAM nimagna gautama buddhamAM nathI rahetuM' tevuM kahI zakAya tema nathI. tethI bANa pheMkanAra - Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa-1/58 sugatasyAhiMsopadezakatvA'saGgatiH vizeSAdarzanAttasya, buddhalubdhakayormithaH ||57|| kSAnAM = visadRzakSaNAnAM AnantaryaM = avyavahitapUrvavartitvaM tu na hiMsAdiniyAmakaM sambhavati, yataH svA'vyavahitottaravijAtIyakSaNotpAde hiMsakatvajJApake svIkriyamANe tasya = visadRzakSaNA'vyavahitapUrvavartitvasya mithaH buddha-lubdhakayoH vizeSAdarzanAt = bhedAnupalambhAt / na hi lubdhakavRtti hiMsyamAnamRgakSaNasantAnacchedottarakAlInamanuSyAdikSaNA'vyavahitapUrvavartitvaM gautamabuddhe na vidyata iti vaktuM pAryate / tatazca lubdhakasyeva buddhasyA'pi mRgAdihiMsakatvamApadyate / evaM hi hiMsAviratiH kvA'pi na syAditi / - attAnaM upamaM kattA neva hanne na ghAtaye' - ( ) iti sugatopadezasyA'saGgatissyAt / taduktaM adhyAtmasAre vAdadvAtriMzikAyAJca prakRtagranthakRtaiva - anantarakSaNotpAde buddha-lubdhakayostulA / naiva tadviratiH kApi tataH rAsrAyasaskRtiH / / - (6.sA. 22/23 dvA.drA. 8/22) kRti "?/bbA rAAntaramAjoti > 'sarjIzene'ti / saGklezena vizeSazvedAnantaryamapArthakam / na hi tenApi saGkliSTamadhye bhedo vidhIyate // 58 // 119 nanu visadRzakSaNA'vyavahitapUrvavartitvaM tu lubdhaka iva buddhe'pi vidyata eva kintu lubdhakasya 'hanmyenami'ti mRgamAraNasaGklezo'sti, buddhasya tu neti buddha - lubdhakayoH saGklezena = saGklezA'saGklezAbhyAM vizeSaH zikArInI jema gautama buddhane paNa haraNa vagerenA hiMsaka mAnavAnI Apatti Avaze. (bANa pheMkavuM vagere vyApAra = pravRtti mukhyarUpe nAzajanaka tarIke bauddha vidvAnone mAnya nathI.- A vAta dhyAnamAM rAkhavI.) ane jo AvuM hoya to hiMsAnI virati kyAreya paNa thaI nahi zake. tethI "sarva jIvamAM AtmAnI upamA karIne koIne haNavA nahIM ke haNAvavA nahIM'' A pramANe gautama buddhano upadeza asaMgata banI jaze. adhyAtmasAra ane vAdaC/AiizakAmAM prastuta graMthakArazrIe jaNAvela che ke --> anantarakSaNautpattine hiMsakapaNAnuM prayojaka mAnavAmAM gautama buddha ane zikArImAM samAnatA AvI jaze. tethI hiMsAnI virati kyAMya paNa thaI na zake. mATe ahiMsA vagerenA pratipAdaka zAstra vagere asaMgata thaI jaze. - (1/57) anya zaMkAnuM nirAkaraNa granthakArathI kare che. ke zlokArtha :- saMkalezathI vizeSatA rahelI che. - evuM jo mAno to Anantarya nirarthaka banaze, kAraNa Anantarya dvArA saMkliSTa vyaktio vacce koI bheda thato nathI. (1/58) * baudhdhamate saMkleza bhedaka na bane DhIkArtha :- ahIM bauddha vidvAno taraphathI evo bacAva karavAmAM Ave che ke --> visadeza kSaNanI avyavahita pUrvavartitA to zikArInI jema gautama buddhamAM paNa vidyamAna ja che, chatAM paNa '"huM Ane mAruM' A pramANe haraNane mAravAno saMkaleza zikArImAM che, paraMtu gautama buddhamAM nathI rahelo. tethI zikArI ane gautama buddhamAM saMkaleza ane asaMkaleza dvArA vizeSatA rahelI che. Ama saMkaleza sahacarita visadazakSaNanI avyavahitapUrvavartitArUpa hiMsakatA gautama buddhamAM nahi Ave - paraMtu bauddhano A bacAva paNa pAMgaLo che. kAraNa ke saMkaleza ane asaMkaleza dvArA zikArI ane gautama buddha vacce bheda svIkAravAmAM Ave to vijAtIya kSaNanI avyavahita pUrvavartitA anyathAsiddha banI jaze. kAraNa ke saMkaleza dvArA ja vijAtIya kSaNanI avyavahitapUrvavartitA caritArtha Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 ka8 zrAvatArasUtrama prasa 8 adhyAtmopaniSatpakaraNa = bhedo'stIti na buddhasya saGklezaviziSTA visadRzakSaNA'vyavahitapUrvavartitvarUpA hiMsakateti cet ? tarhi, Anantarya = visabhAgakSaNA'vyavahitapUrvavartitvaM apArthakaM = anyathAsiddhaM, saGklezenaiva tadupakSayAt / na hi tena = niruktA''nantaryeNa sakliSTamadhye = sakliSTAnAM madhye kazcit api bhedaH = vizeSo vidhIyo 2/18 mAnantaryaca mevatve TUSAntaramAduM -> "mana" ti | manovAkkAyayogAnAM bhedAdevaM kriyAbhidA / / samagraiva vizIryetetyetadanyatra carcitam // 59 // evaM = sarvatrA'nantarakSaNavRttitvasyaiva bhedakatvAbhyupagame hi manovAkAyayogAnAM manovacanadehavyApArANAM mAn ziyAmi samA ya viveMta, sAnantarvega manovAyomeTro kSAt tata -- "ra hi mahAmate ! akRtakamakAritamasaGkalpitaM nAma mAMsaM kalpyamasti - (laM.a. 8/10) iti laGkAvatArasUtramapi vizIryeta, kAyena kRtaM vacasA kAritaM manasA ca saGkalpitamityevaM bhedopagame eva tadupapatteH / thaI jAya che. arthAta gautama buddha ane zikArImAM bheda siddha karavAnuM koI paNa kAma Anantarya karatuM nathI, kema ke te kArya saMkaleza dvArA siddha thaI jAya che. aneka saMkliTa ane asaMkliSTa vyakitaonI vacce Anantarya koI paNa vizeSatAnuM saMpAdana karatuM nathI. tethI saMkalezayukata Anantaryane hiMsakatAnuM prayojaka mAnavuM vyAjabI nathI. (1/58) Anantaryane bhedaka mAnavAmAM Ave to anya doSane batAvatA graMthakArazrI jANAve che ke - zlokArca :- mana, vacana, kAyAnA vyApAranA bhedathI badhI ja kriyAomAM bheda thAya che. A hakIkata Anantaryane bhedaka mAnavA jatAM veravikhera thaI jaze. A vAtanI anyatra ame carcA karelI che. (1/59) A Anantarya bhedaka na bane che TIkArca - mana, vacana, kAyA saMbadhI vyApAranA = pravRttinA bhedathI ja kriyAomAM paraspara bhinnatA siddha thAya che. paraMtu sarvatra anantara kSaNavRttitAne ja bhedaka mAnavAmAM Ave to A vyavasthA bhAMgI paDaze. kAraNa ke Anantarya dvArA ja mana, vacana, kAyAno bheda caritArtha = kRtArtha = kRtakRtya = anyathAsiddha = niyojana banI jaze. bauddha saMpradAyanA laMkAvatArasUtramAM jaNAvela che ke - he mahAmati ! akRta, akArita, asaMkalpita evuM paNa mAMsa kapya nathI. - A sUtra paNa have bhAMgI paDaze, kema ke kAyA dvArA karela, vacanathI karAvela ane mana dvArA saMkalpita Ama traNeya prakAranA padArthamAM bheda svIkAraze to ja te sUtra saMgata thaI zakaze. kAyAthI karela ane kAyAthI na karela - A be prakAranA mAMsa vacce bhedanI siddhi to ja thaI zake jo kAyika vyApAranA bhedane teno bhedaka mAnavAmAM Ave. A rIte kArita - akArita ane saMkalpita-asaMkalpita vacce paNa vacana ane mananA vyApAranA ( pravRttinA) bhedathI bheda svIkAravo paDaze. to ja te sUtranI saMgati thaI zake. AthI Anantaryane bhedaka na mAnI zakAya. vaLI, AtmAne ekAntakSaNika mAnavAmAM Ave to vihAra daramyAna gautama buddhanA pagamAM kAMTo vAgatA temanA ziSyae prazna karyo ke "he bhagavAna! Apane kema pagamAM kAMTo vAgyo ?' A praznanA javAbamAM - > AjathI mAMDIne pUrvanA 91 mAM kalpamAM mArA vaDe zaktithI purUSa haNAyelo, te karmanA vipAkathI he bhikSuo ! huM pagamAM kAMTA dvArA viMdhAyelo chuM.' - AvuM gautama buddhanuM vacana paNa bhAMgI paDaze. kAraNa Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa-1/60 4 saupataye nityatvasiddhi 121 kiJcaikAntakSaNikatve - ita ekanavatau kalpe zaktyA me puruSo hataH / tena karmavipAkena pAde viddho'smi bhikSavaH / / - iti sugatavacanamapi vizIryeta / - 'me maye' tyAtmanirdezastadgatoktA vadhakriyA | svayamAkSena yattat va: joyuM kSaLitAgrahaH ? || - - ( 4 / 125 ) iti zAstravArtAsamuccaye'pi vyktm| ' kappaTThAi puhai bhikkhavo !' ( ) ityatrApi bhagavatA buddhena svayameva pRthivyAH kalpasthAyitvamuktam / tatazca etat AnantaryaM kSaNAnAM bhedakamityapArthakameveti carcitaM anyatra syAdvAdakalpalatAnyAyakhaNDakhAdyAdau vistarataH ||1 / 59 || = ahiMsAdirnityAnityAtmavAda eva vyavatiSThata iti darzayati 'nitye 'ti / nityAnityAdyanekAntazAstraM tasmAdviziSyate / taddRSTyaiva hi mAdhyasthyaM gariSThamupapadyate // 60 // tasmAt = ekAntanityAtmapakSe ekAntAnityAtmapakSe cAhiMsAderaghaTamAnatvAt ekAntazAstrA'pekSayA nityAnityAdyanekAntazAstraM = nityatvasambhinnAnityatvAdyanantadharmAvacchinnasarvavastupratipAdakasyAdvAdasUtraM viziSyate atizete / taddRSTyaiva = sApekSasarvasunayasamUhAtmakasyAdvAdavicAravimarzenaiva gariSThaM paramaM mAdhyasthyaM = rAga-dveSayormadhyavartitvaM apakSapAtitvaM sAmyamiti yAvat, upapadyate = upadhIyate, tasya guNagrAhitayA = = ke --> svayaM gautama buddhe ja mArA vaDe'' Avo potAnI jAtano nirdeza karelo che, ane potAnAmAM rahelI purUSavadhAnukUla kriyA jaNAvelI che. tethI he bauddha vidvAno ! AtmAne ekAMte kSaNika mAnavo evo tamAro A kevo Agraha che ? arthAt durAgraha che. - A pramANe zAstravArtAsamuccayamAM paNa spaSTa jaNAvela che. tathA ---- he bhikSuo ! pRthvI kalpasthAyI che. - A pramANe bhagavAna gautama buddhe jAte ja pRthvIne dIrgha kAla sudhI rahenArI jaNAvI che. tethI Atmabhinna padArthamAM paNa kSaNikatAno Agraha e durAgraha che tethI pUrvottara kSaNo vaccenA Anantarya dvArA sarva padArthomAM bhedanI siddhi karavI nirarthaka che. A vAtanI vistArathI carcA mahopAdhyAyajI mahArAjAe syAdvAdakalpalatA, nyAyakhaMDakhAdya vagere graMthamAM karelI che. (1/59) nityAnitya AtmAne svIkAranAra darzanamAM ahiMsA vagerenI vyavasthA saMgata thAya che. A vAtane graMthakArazrI jaNAve che. zlokArtha :- tethI nityAnitya vagere anekAMtazAstra caDhiyAtuM bane che. kharekhara, anekAntadRSTithI ja parama mAdhyasthya prApta thAya che. (1/60) * anekAntavAdathI mAdhyasthyanI upalabdhi TIkArya :- AtmAne ekAntanitya mAnanAra sAMkhya vagere darzanamAM tathA ekAMtakSaNika mAnanAra bauddhadarzanamAM ahiMsA vagere mukhyavRttithI saMgata banatI na hovAthI, ekAntazAstranI apekSAe anekAntazAstra utkRSTa bane che. nityatvathI vyApta evuM anityatva, sAdhAraNa dharmathI mizra thayela vizeSa dharma vagere anaMta dharmothI yukta evI sarva vastunuM pratipAdana karanAra anekAntazAstra che. sApekSa evA sarva sunayonA samUhAtmaka svAddAdanA vicAra-vimarzathI ja utkRSTa mAdhyasthya = rAgadveSamadhyavartitA apakSapAta = sAmya prApta thAya che. kAraNa ke te anekAMta vicAra guNagrAhI hovAthI anyanA vacanane svIkAravAthI AvanArI anupapattino parihAra karavAmAM Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samatAyA dvaividhyam adhyAtmopaniSatprakaraNa paravacanAnupapattiparihArapravaNasvabhAvatvAt / itthameva yathAvasthitaparipUrNatattvaparicchedasyA'pi sambhavAt // 1 122 dvA taveva iti> 'vase"ti / yasya sarvatra samatA, nayeSu tanayeSviva / tasyAnekAntavAdasya, kva nyUnAdhikazemuSI // 61 // sarveSveva nayeSu tanayeSu svakIyabAlakeSu iva samatA = tulyA dRSTiH tasya sarvanayasamUhAtmakasyAdvAdasya kva kasmin naye nyUnAdhikazemuSI apakarSotkarSAvagAhibuddhi: ? idamatrA'vadhAtavyam / samatA dvividhA bhavati, tatra prathamA tAvat sarvatra mamatvAbhAvalakSaNA samatA yathA vipratipanneSu janeSu nyAyAdhIzasya / dvitIyA tu sarvatraiva tulyamamatAlakSaNA samatA, yathA jyeSTha-kaniSThAdiSu sarveSu svaputreSu mAtuH / idamevAbhipretyoktamanyatra tyaktavyo mamakAraH pravINasvabhAvavALo che. AvI anekAnta vicArasaraNIthI ja yathAvasthita paripUrNa tattvano nizcaya paNa saMbhavI zake che. (1/60) A ja vAtanI spaSTatA karatA graMthakArazrI jaNAve che ke : zlokArtha :- je anekAntavAdane badhA ja nayomAM putronI jema samAnatA rahelI che te anekAntavAdane kyA nayamAM nyUnatA ke adhikatA hoya ? (1/61) yasya sarvatra mAtRsthAnIyasya anekAntavAdasya = = - = = * syAdvAdIne sarva naya samAna TIkArtha :- je anekAntavAdane badhA ja nayomAM potAnA bALakonI jema tulyatAdiSTa rahelI che tevA mAtAsamAna, sarvanayasamUhAtmaka syAdvAdane koI paNa nayamAM hInatA ke adhiktAnuM avagAhana karanArI buddhi kaI rIte hoya ? arthAt na ja hoya. ahIM A vAta khyAlamAM rAkhavI ke samatA be prakAranI che temAM pahelI samatA sarvatra mamatvaabhAvasvarUpa samajavI. jema ke paraspara vivAda karatA loko vize nyAyAdhIzane je samatA hoya te prathama prakAranI samatA che. prAmANika nyAyadhIzane phariyAdI ke AropImAMthI eka paNa upara mamatA nathI hotI. bIjI samatA to badhe ja samAna bhAva svarUpa jANavI. jema ke moTA,nAnA vagere badhA ja potAnA putro upara mAtAne tulya bhAva svarUpa samatA hoya che. mAtAne eka putra upara vadhu mamatA ane bIjA putra upara ochI AvI viSamatA nathI hotI. A be prakAranI samatAne uddezIne anyatra jaNAvela che ke > (1) mamatvabhAva choDI devo, (2) jo mamatvabhAva choDI na zakAya to mamatvabhAva karavo,paraMtu te badhA ja jIvo upara samAna ja karavo - jo ke mamatA e doSa svarUpa che. paraMtu badhA ja jIvo upara samAna mamatA = vAtsalya rAkhavAmAM mamatAnI doSarUpatA chuTI jAya che ane tenI guNAtmakatA pragaTa thAya che. prastutamAM anekAntavAdane prathama prakAranI samatA nathI hotI. kAraNa ke prastutamAM teno koI upayoga nathI. jema mAtAne potAnA koI paNa bALakamAM bhedabhAva hoto nathI tema anekAntane koI paNa nayamAM lezamAtra paNa pakSapAta hoto nathI. paraMtu badhA ja nayomAM tulya bhAvasvarUpa samatA ja hoya che. kAraNa ke badhA ja nayo potAnI apekSAe samAna rIte satya che. tathA badhA ja nayomAM pramANAtmaka anekAntavAdanA viSayanI anugrAhakatA paNa samAna ja che. jo anekAntavAda ekAda nayano pakSapAta kare to tenuM pramANatva bhAMgI paDe. prastutamAM ame anekAntavAdamAM Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSaprakaraNa-1/62 thI mane zanivAre dvitIyasamatAvAra: ka 123 tyaktuM yadi zakyate nAsau / kartavyo mamakAraH kintu sa sarvatra kartavyaH // ( ) 'kartavyaH' ityatra 'tulya eve'ti zeSaH / ata eva tasya doSarUpatA parihIyate guNAtmakatA ca prAdurbhavati / prakRte'nekAntavAdasya nA''dyA samatA, tasyAtrAnupayogAt / anekAntavAdasya naikasminnapi naye kiJcidapi pakSapAtitvam, kintu sarveSveva nayeSu tulyabhAvalakSaNA samataiva samasti / svIyApekSAtaH sarveSAmeva nayAnAM satyatvA'vizeSAt pramANAtmakAnekAntavAdaviSayAnugrAhakatvA'vizeSAcca / tasyaikatarapakSapAtitve tu pramANatvavyAhateH / anekAntavAde dvitIyasamatAGgIkAre eva vakSyamANabhAvanAjJAnodayasambhavAt / na ca syAdvAdasya sarvanayasamUhamayatve paradarzaneSu kathaM na syAdvAdopalabdhiriti zaGkanIyam, samudrasya sarvasarinmayatve'pi pravibhaktAsu tAsu anupalambhAt / taduktaM dvAtriMzikAprakaraNe zrIsiddhasenadivAkaraiH -> udadhAviva sarvasindhavaH samudIrNAstvayi nAtha ! dRssttyH| na ca tAsu bhavAn pradRzyate pravibhaktAsu saritsvivodadhiH / / 8- (4/15) iti / na cA'pramANAtmakadurnayasamUhamayasya syAdvAdasya virodhagrastatvena kathaM nA'prAmANyamiti zaGkanIyam, yathA mitho vivadanto lokA madhyasthamupalabhya vivAdAduparamante tathaiva mitho vivadanto durnayA api syAdvAdamAzrayanto virodhAdAduparamante rUti mAnave tavatata 6/6 tannAnAM nAnAmAntavarAtvamati - "svatantA' ti | svatantrAstu nayAstasya, nAMzAH kintu prakalpitAH / rAgadveSau kathaM tasya, dUSaNe'pi ca bhUSaNe ? // 62 // sarvatra tulya bhAva svarUpa bIjA prakAranI samatAnI vAta karelI che tenuM kAraNa e che ke tevuM mAnavAmAM Ave to ja AgaLa upara 67-69 mAM zlokamAM je bhAvanAjJAnanuM nirUpaNa karavAmAM Avela che tenI prApti saMbhavI zake. ahIM evI zaMkA thAya ke - e sAdAda sarvanayasamUhAtmaka hoya to paradarzanamAM syAdvAdanuM darzana kema thatuM nathI? <- to tenuM samAdhAna e che ke jema samudra sarva-nadImaya hovA chatAM paNa alaga alaga nadIomAM samudranuM darzana thatuM nathI, tema A vAta samajavI. dvAlgizakAprakaraNamAM zrI siddhasenasUrijI mahArAjAe jaNAvela che ke - he nAtha ! samudramAM jema sarva nadIo samAya che tema tamArAmAM sarva darzano samAyelA che. paraMtu chUTI chavAyI nadIomAM samudranuM darzana thatuM nathI tema alaga alaga paradarzanomAM tamAruM darzana thatuM nathI. - ahIM evI zaMkA thaI zake che ke - apramANabhUta durnayonA samUhasvarUpa hovAthI syAdvAda paNa virodhagrasta banI jaze. tethI syAdvAdane apramANa kema na kahevAya ? <- paraMtu A zaMkA vyAjabI nathI. kAraNa ke paraspara vivAda karatA loko jema madhyastha purUSane pAmIne vivAdathI aTake che te ja rIte paraspara vivAda karatA durnayo paNa cAvAdano Azraya karI virodhathI aTake che. tethI svAda pramANabhUta ja che. A tattvane daDha vicArathI bhAvita karavuM. (1/61). svatanta no svAdvAdanA ghaTaka nathI. A vAtane graMthakArazrI jaNAve che. zlokArca - svataMtra evA no anekAntavAdanA vAstavika aMza nathI paraMtu kalpita aMzo che. tethI tenuM nirAkaraNa karavAmAM Ave ke tenuM samarthana karavAmAM Ave to temAM anekAntavAdane rAga, dveSa kema thAya?(1/62) - durnayo kAlpanika TIkArya - anekAntavAdathI parAkSukha thayelA evA chuTAchavAyA svataMtra durnaya sarvanayasamUhAtmaka svAdvAdanA Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 mafmavijhanayanI rAnnArthatA 8 adhyAtmopaniSaprakaraNa svatantrAH = anekAntavAdaparAGmukhatayA vizakalitAH nayAH = durnayAH na tu = naiva tasya = sarvanayasamUhAtmakasya syAdvAdasya aMzAH = ghaTakIbhUtAH kintu prakalpitAH = mAtsarya-svAcchandyaprakarSaNa kenacit syAdvAdataH svatantratayA kalpitAH / tataH tasya = anekAntavAdinaH anekAntavAda-tadvatorabhedopacArAt, prakalpitAnAM durnayAnAM dUSaNe'pi = khaNDane'pi bhUSaNe ca = maNDane'pi ca na lAbho na vA hAniriti tatra rAga-dveSau kathaM syAtAm ? durnayAnAM syAdvAdAnaGgatvena tAnprati syAdvAdasyodAsInatvAt / vastuvyavasthAviplave durnayasampAdite sati tu sadviSayasthApanAbhiprAyeNa syAdvAdI hi nayAntareNA'bhiniviSTanayakhaNDanamapi karotyeva 'duSTAMzacchedato nAMhI dUSayed viSakaNTaka' iti nyAyAt / taduktaM nyAyakhaNDakhAye -> sarvasAdhAraNamapi syAdvAdamavalambya sarveNA'pi nayenA'bhiniviSTanayAntarakhaNDanasya zAstrArthatvAt <- (pR.415) / tathApyabhiniviSTanaye naiva dveSo na vA nayAntararAgaH syAdvAdinaH, mAtsarya-pakSapAtayorabhAvAt / taduktaM zrIhemacandrasUribhirapi anyayogavyavacchedadvAtriMzikAyAM -> anyo'nyapakSa-pratipakSabhAvAt yathA pare matsariNaH pravAdAH / nayAnazeSAnavizeSamicchan na pakSapAtI samayastathA te // 30 / / - iti bhAvanIyam // 1/62 // 3mevADatha ninAdvArA spaSTathati - 'arthe rUti | ghaTaka nathI ja, paraMtu IrSyA, svachaMdatA vagerenA prakarSathI koIe syAdvAdathI svataMtrarUpe durnayothI kalpanA karelI che. vAstavamAM to te kAlpanika ja che. tethI kalpita evA durnayonuM khaMDana ke maMDana karavAmAM Ave to temAM koI lAbha ke nukazAna nathI. tethI durnayanuM avasarocita maMDana ke khaMDana karavAmAM Ave to paNa anekAntavAdIne (anekAMtavAda-anekAMtavAdI vacce abhedopacArathI) rAga-dveSa kevI rIte hoya ? durnayo sTAdvAdanuM ghaTaka na hovAthI tenA pratye syAdvAda udAsIna che. paraMtu jyAre durnaya dvArA vastuvyavasthAno vidroha karavAmAM Ave tyAre to pAramArthika viSayanI sthApanA karavAnA abhiprAyathI syAdvAdI kharekhara anya naya dvArA abhiniviTa nayanuM khaMDana paNa kare ja che. jema pagano koIka bhAga dUSita thayelo hoya tyAre tene kADhavA mATe jherI kAMTAno jaMgalamAM upayoga karavAmAM Ave che. te jherI kAMTo saDI gayelA bhAgane dUra karavA chatAM paNa banne pagane dUSita karato nathI. "kAMTo kAMTAne kADhe' evI lokokti A ja vAtanuM samarthana kare che. nyAyakhaMDakhAdya graMthamAM mahopAdhyAyajI mahArAjAe jaNAvela che ke - sarva sAdhAraNa = sarva anugata evA syAdvAdanuM avalaMbana karIne sarva no dvArA paNa abhiniviSTa nayanuM = durnayanuM khaMDana karavuM e paNa zAstrArtha ja che. - chatAM paNa svAdAdIne abhiniviSTa durbayanuM khaMDana karavAmAM ya nathI rahelo, kAraNa ke tene tenI IrSyA rahetI nathI. tathA durnayanuM khaMDana karavA mATe je nayanuM AlaMbana levAmAM Ave tenA pratye syAdvAdIne koI rAga nathI, kAraNa ke teno teNe pakSapAta karelo nathI. kalikAlasarvajJa zrI hemacaMdrasUri mahArAjAe pANa anyayogavyavacchedadvArgizakAmAM jaNAvela che ke - paraspara pakSa-pratipakSa svIkAravAnA kAraNe jema parapravAdIo mansarI che te pramANe he vItarAga ! tamAre anekAMta pakSapAtI nathI. kAraNa ke te sarve nayone samAna rUpe svIkAre che. - A vAtathI potAnI jAtane vAcakavarge barAbara bhAvita karavI. (1/62). uparokta arthane ja udAharaNa dvArA graMthakArathI spaSTa kare che. zlokArya :- jema moTI IndrajAlanI vastu dUSita karavAmAM Ave ke bhUSita karavAmAM Ave to paNa samajadAra mANasone mAdhya bhAva ja rahe che te ja rIte darnayanA viSayanuM khaMDana karavAmAM Ave ke samarthana karavAmAM Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatrakaraNa-1/3 ka8 gavidhamAdhyacyopatanam 69 125 arthe mahendrajAlasya, pite'pi ca bhUpite / yathA janAnAM mAdhyasthyaM, durnayArthe tathA muneH // 63 // yathA mahendrajAlasya = vidyA-mantraprayogAdisampAditasya mahAmAyAjAlasya arthe vitathaviSaye kenacit dUSite'pi = tiraskaraNe'pi kenacit ca bhUSite'pi = samarthane'pi janAnAM = lokAnAM mAdhyasthyaM = dUSaNa-bhUSaNayorapakSapAtitvaM dRSTacaram, tatkAlpanikatvA'vagamAt / tathA = tenaiva prakAreNa durnayArthe kAlpanike dUSite'pi = khaNDite'pi bhUSite'pi ca = maNDite'pi ca syAdvAdavedino muneH paramaM mAdhyasthyaM = 3pakSapatitva nirvAdhama. tasanizcayAta | idaJcAtrAvadheyam - mAdhyasthyaM hetu-svarUpA-'nubandhataH trividham / hetvapekSayA mAdhyasthyaM rAgadveSayomadhyavartitvaM, rAga-dveSarAhityamiti yAvat / rAga-dveSarAhityarUpaM hetumAdhyasthyaM svakIya-parakIya-nAmA''kRti - zarIra-bhojanAcchAdana -ziSya -gaccha-sampradAya -"darzanAdisambandhi prAyaH sAdhuSvavaseyam / avirtAve to paNa munine mAdhya bhAva ja rahe che. (1/63). jai durnayanA khaMDana-maMDanamAM munine madhyasthatA TIkArca - jema vidyA, maMtra vagerenA prayogathI niSpanna thayela moTI IndrajAla-mAyAjALanA vitatha = kAlpanika viSayano koInA dvArA tiraskAra karavAmAM Ave ke satkAra karavAmAM to paNa te bannemAM samajadAra mANasone madhyasthatA = apakSapAta bhAva rahe che. (jema ke AkAzamAM saMdhyAnA samaye racAtA gaMdharvanagarane uddezIne koI pitA potAnA bALakane kahe ke " beTA, AkAzamAM IMdra mahArAjAe ramavA mATe potAno mahela banAvyo che." to te samaye pitAne gaMdharvanagara para koI rAga hoto nathI. tathA "Indra mahArAjA kAMI AkAzamAM thoDuM potAnuM ghara banAve ?" A rIte pitA tenuM khaMDana kare to paNa pitAne IndrajAla upara dveSa nathI hoto.) kAraNa ke tenuM kAlpanikapaNuM temaNe jANeluM hoya che. barAbara te ja rIte kAlpanika dunayanA viSayanuM kheDana karavAmAM Ave ke maMDana karavAmAM Ave to pAga munine mukhya mAdhya = apakSapAtabhAva nirAbAdha rIte TakI rahe che. kAraNa ke kunayano viSaya vAstavamAM vidyamAna che ja nahi' tevo temane nizcaya hoya che. che hetu-svarUpa-anubaMdhathI madhyasthatA - 0 | ahIM A vAta khyAlamAM rAkhavI ke mAdhyaccha bhAva hetu-svarUpa-anubaMdha ema traNa prakArano hoya che. te A pramANe (A) rAga-dveSanI madhyamAM rahevuM - arthAt rAgadveSarahitapaNuM e hetunI apekSAe mAdhya jANavuM. te sAmAnyathI 8 prakAre saMbhave. (1) daherAsara, upAzraya, patrikA vageremAM potAnA nAma uparano rAga na ho, ane bIjanA nAma upara dveSa na hovo, (2) sthApanA nikSepe potAnA upara arthAta potAnA phoTA upara rAga na hovo, ane pArakAnA phoTA upara na hovo, (3) potAnA zarIra upara mamatA-mUrchA na hovI, pArakAnA zarIra upara zreSabuddhi na hovI, (4) svadehasaMbaMdhI bhojana, zarIrAcchAdana vagere kAryo upara rAga na hovo ane parakIya dehasaMbaMdhI bhojana, vastraparidhAna vagere kAryo pratye dveSa na hovo, (5) potAnA zitha upara rAga na hovo ane pArakAnA ziSyo upara lepa na hovo, athavA 'potAnA amuka ziSyo upara rAga hovo ane bIjA ziSyo upara pa hovo' - AvuM na hovuM, (6) potAnA gaccha upara rAga na hovo ane anya gaccha upara veSa na hovo, (7) potAnA saMpradAya upara mamatA na hovI, ane pArakA saMpradAya upara dhikakAra = tiraskAra na hovo, ane (8) svadarzana pratye mamatvabhAva na hovo, ane paradarzana pratye IrSyA, Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 khaNDanAkhaNDanayoH syAdvAdino mAdhyasthyam 888 adhyAtmopaniSatmakaraNa samyagdRSTyAdInAM tu svakIya-parakIya-kanaka-kAminI-putra-gehApaNAdisambandhi tat bodhyam / taduktaM mahopaniSadi -> garvanarArArthe mUSite mUSite tathA | vicAro sutI vI : #ma: sura-duHvayo: I- (9167) iti / svarUpato mAdhyasthyaM apakSapAtitvasvarUpaM, tATasthyamiti yAvat / etaccaikendriyAdiSvapi sambhavati, anAbhogamithyAtvavat / anubandhatastu mAdhyasthyaM samatA'parAbhidhAnaM sAmyAtmakam / abhavyAdau kevalaM svarUpata eva mAdhyasthyaM sambhavati / apunarbandhakAdau gADharAga-dveSa-durAgrahAdidUSitAntaHkaraNarAhityalakSaNaM hetumAdhyasthyaM svarUpamAdhyasthyaJca bAhulyena sambhavataH / prakRte syAdvAdapariNata-hRdaye munau prAyo hetusvarUpAnubandhato mAdhyasthya-mavaseyam // 1/63 // madhyacyavanamUtaM sujJatvamudrayati - pari'ti | dUSayedajJa evocaiH, syAdvAdaM na tu paNDitaH / ajJapralApe sujJAnAM, na dveSaH karuNaiva tu // 64 // asuyA, Sa vagere na hovA. A ATha prakAre hetu mAdhyastha sAdhujIvanamAM saMbhave che. gRhasthanI apekSAe potAnA ane pArakA putra, patnI, parivAra, dhana, dukAna, ghara, khetara, vAhana vagere vize rAga-dveSa na hovA rUpa hetumAdhyastha paNa samajI levuM. mahopaniSamAM paNa jaNAvela che ke - jema gaMdharvanagaranA viSayanuM maDana karavAmAM Ave to sujJa purUSane sukha thatuM nathI ke tenuM khaMDana karavAmAM Ave to duHkha thatuM nathI. barAbara te ja rIte AtmAmAM rahela avidyA aMzanuM ke putraparivAra vagerenuM khaMDana = samarthana karavAmAM Ave ke khaMDana karavAmAM Ave to sAdhakane AmAM kramazaH sukha-duHkhanI buddhi kevI rIte thAya? -- (B) apakSapAta = taTasthatA e svarUpanI apekSAe mAdhya che. kyAMya paNa pakSapAta na hovA svarUpa A mAdhya ekendriya vageremAM paNa saMbhavI zake che. jema ekendriyamAM anAbhoga mithyAtva hoya che tema A samajavuM. (C) samatA = sAmya e anubaMdhanI apekSAe mAdhyacyuM che. abhavya, dUrabhavya, acaramAvartI, bhavAbhinaMdI vagere jIvomAM mAtra svarUpathI ja mAdhyacya bhAva saMbhavI zake che. apunarbhadhaka, mArgAnusArI, mArgAbhimukha vagere jIvomAM gADha rAgadveSa = kadAgraha vagerethI dUSita aMtaHkaraNa na hovA svarUpa hetu madhya ane svarU5mAdhyastha moTA bhAge saMbhavI zake che. teone mAdhyano anubaMdha hoya to paNa prAyaH maMda hoya che. paraMtu apunabaMdhaka vagerenI AtmavikAsanI bhUmikA jema jema AgaLa vadhatI jAya tema tema te anubaMdha baLavAna banato jAya che. prastRtamAM syAdvAdathI pariNata hRdayavALA muni pAse prAyaH hetu-svarUpa-anubaMdhathI mAdhya bhAva hoya che. A vAta khyAlamAM rAkhavI. (1/63) | durnayanA khaMDana-maMDanamAM sAdvAdI muni bhagavaMtane madhyastha bhAva hoya che. te mAdhyazmanuM kAraNa sujJatva che. A vAtane graMthakArazrI jaNAve che. lokArca :- ajJa mANasa ja AAvAdane atyaMta dUSita karI zake, nahi ke paMDita. ajJa mANasonA pralApamAM sujJa mANasone veSa na hoya, paNa karUNA ja hoya. (1/64) ka kaghagrahI upara syAdvAdIne karUNA kA TIkArca - svAdvAdanA mArmika bodha vinAne ajJAnI jIva ja IrSAthI dUSita aMtaHkaraNavALo hovAnA kAraNe, sarvadarzanavyApI ane sarvalokavyavahAramAM vaNAyelA evA syAdAdane moTA ADaMbarapUrvaka doSobhAvananI ceSTA karIne tenuM nirAkaraNa kare che. sAdvAdano matalaba che - apekSAbhedathI nityatva-anitva vagere dharmo vacce rahelA avirodhanuM Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127. adhyAtmopaniSakaraNa-1/95 ka8 sujJAnAmajJaprajApe VITRAm 28 ajJaH = syAdvAdamarmajJatvarahita eva mAtsaryadUSitAntaHkaraNatayA sArvatAntrikaM sArvalokikaJca syAdvAdaM = apekSAbhedena nityatvAnityatvAdyavirodhadyotakasyAtpadasamabhivyAhRtavAkyavizeSa uccaiH = mahatA''DambareNa dUSayet = doSodbhAvanena nirAkuryAt / na tu = naiva paNDitaH = syAdvAdaparikarmitapaNDAsamanvitaH syAdvAdaM dUSayet / ajJapralApe = ajJamatsarikRta-syAdvAdakhaNDanAtmakonmAde sujJAnAM = syAdvAdAsvAdaparAyaNahRdayAnAM na tu = naiva dveSaH kintu = 'ajJAna-mAtsaryAdikRta-syAdvAdapratikSepanimittakAtkarmabandhAt parapravAdino muktA bhavantu' ityAkArikA karuNaiva parisphurati zrIbhuvanabhAnusUrIzvaravat // 1/64 // nanvajJapralApe sujJAnAM karuNaiva kasmAd bhavati ? iti cet ? bhAvanAjJAnAdityavehi / tacca jJAnaM rAM ? ti vijJAsAvAM grantharo jJAnaM vigate 'triviyami'ti | trividhaM jJAnamAkhyAtaM, zrutaM cintA ca bhAvanA / AdyaM koSThagabIjAbhaM, vAkyArthaviSayaM matam // 65 // jJAnaM trividhaM = triprakAraM AkhyAtaM SoDazakAdau zrIharibhadrasUriprabhRtibhiH / tadyathA AdyaM zrutaM = zrutajJAnaM, dvitIyaM cintA = cintAjJAnaM tRtIyaM ca bhAvanA = bhAvanAjJAnam / tannirUpayati > AdyaM = zrutajJAnaM koSThagavIjA''bhaM = koSThakAdigatAvidhvastayonidhAnyasannibhaM, avinaSTatvAt / vaakyaaprakAzana karanAra evA "sA padathI garbhita vAkyavizeSa. AvA anekAntavAdathI parikarmita paDAthI = buddhithI yukta evo paMDita kayAreya syAdvAdane dUSita na kare. ajJa ne IrSALu jIvoe karela syAdvAdakhaMDana svarUpa bakavATane vize, syAdvAdanA AsvAdamAM nimagna hRdayavALA jIvone to veSa nathI ja hoto. paraMtu teonA hRdayamAM temanA pratye evI karUNA pharAyamAna thAya che ke "ajJAna ane IrSyA vagerethI syAdvAdano virodha karavAnA nimitte thayelA karmabaMdhathI parapravAdIo mukata thAo." kevI che jinazAsananI balihArI ! TUMka samaya pahelA svargavAsa pAmelA AcAryazrI bhuvanabhAnusUrijI eno Adarza dAkhalo hato. (1/64) ahIM evI zaMkA thAya ke ajJAnI jIvonA pralApane vize svAdAdIne karUNa ja kema thAya che. ? enA javAbamAM "bhAvanAjJAnathI tenA vize karUNA thAya che." evuM jANavuM. te jJAna kevuM hoya che ? evI jijJAsA utpanna thatAM graMthakArazrI jJAnano vibhAga darzAve che. zrutajJAnane oLakhIe : lokArca :- jJAna traNa prakAranuM jaNAvela che. (1) vyuta (2) cintA ane (3) bhAvanA. prathama zrutajJAna koThImAM rahela bIja samAna che. tathA te vAkyarthamAtraviSayaka che - tevuM manAyela che. TIkArya - SoDazaka prakaraNa vageremAM zrIharibhadrasUri mahArAjA vageree jJAnanA traNa prakAra jaNAvela che. te A pramANe prathama zrutajJAna, dvitIya cintAjJAna ane tRtIya bhAvanAjJAna. jenuM nirUpaNa karatA graMthakArathI kahe che ke - prathama zrutajJAna koThImAM rahela anAja jevuM che. kAraNa ke te vinaSTa thayela nathI. zrutajJAna mAtra vAdhyArthaviSayaka manAyeluM che. kahevAno Azaya e che ke prastuta vAkya sAthe ekavAyatA pAmela evA sarvazAstronA vacanono je artha, tenA avirodharUpe jenA arthano nirNaya thayela hoya, tevA vAkyanA arthano bodha te zrutajJAna kahevAya che. te pramANa ane nayanA bodhathI rahita hoya che. ahIM e khyAlamAM rAkhavuM ke je viSayanuM pratipAdana je (A) vAkya dvArA thaI rahyuM hoya, te ja viSayanuM pratipAdana karanAra badhA ja (B, C, D...) zAstravacano Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutajJAne'bhinivezavirahaH 128 adhyAtmopaniSatprakaraNa rthaviSayaM prakRtavAkyaikavAkyatApannasya sakalazAstravacanasya yo'rthaH tadavirodhitvena nirNItArthaM yat vAkyaM tadviSayaM, paraM pramANanayAdhigamarahitaM matam, na tUtsargApavAda-svadarzanaparadarzana-dravyArthikaparyAyArthikaprabhRtiparasparavibhinnaviSayazAstrAvayavabhUtanirapekSapadamAtravAcyArthaviSayaM tasya saMzayAdirUpatvenA'jJAnatvAt, na vA pramANanayAdhigamopetaM, tayoH zrutasImA'tikrAntatvAt, na vA mithyAbhinivezasahakRtaM, mithyAbhiniviSTasya zrutabodhasya dagdhabIjakalpatayA cintAjJAnAdijanane vandhyatvAt / taduktaM dezanAdvAtriMzikAyAM > zrutaM sarvAnugAdvAkyAtpramANanayavarjitAt / / utpannamavinaSTaM ca bIjaM koSThagataM yathA / parasparavibhinnoktapadArthaviSayaM tu na // -- (2/10-11) iti / idaJca mithyAbhinivezarahitamavagantavyam, padArthajJAnotthApitAnupapattinirAsapradhAnatvAt / taduktaM SoDazakaprakaraNe - vAkyArthamAtraviSayaM koSTakagatabIjasannibhaM jJAnam / zrutamayamiha vijJeyaM mithyaabhiniverArahitamaham / / - (26/7) kRti / mithyAminiveze tvajJAnameva svAt / tanuAM upavezapare > ekavAkyatAApanna kahevAya. dAkhalA tarIke : (A) 'satre khAvA na daMtavyA' A vAkaya sAthe ekavAkyatAne pAmelA zAstravacano che. (B) sabve nIvA vi pha Mti nIvi' (C) 'vALavo na Ayo' (D) 'na ciMsthAt sarvabhUtAni...' vagere . AvA sarva zAstravacanonA arthanuM avirodhI evuM prastuta 'savva jIvA na huMtA' vAkya che. 'jIvahiMsA aniSTa phalane ApanArI che' A pramANe tenA mAtra yathAzruta arthane ja viSaya banAve te zrutajJAna kahevAya. paraMtu paraspara vibhinna viSayanuM pratipAdana karanArA evA zAsravacanaghaTaka padonA vAcyArthanuM ja avagAhana karanAra bodha zrutajJAna na kahevAya. kAraNa ke te saMzaya Adi svarUpa banavAne lIdhe ajJAnAtmaka che. ahIM to jJAnanA vibhAganI vAta cAle che. tethI temAM ajJAnano aMtarbhAva thaI na zake. dAkhalA tarIke koI zAsravacana utsargapratipAdaka hoya, koI apavAdapratipAdaka hoya, koI dravyArthika nayanuM vAkya hoya, koI paryAyArthika nayanuM vAkya hoya tevA alaga alaga viSayavALA zAsravacanonA koIka koIka anyanirapekSa padamAtrane pakaDIne tenA padArthanuM bhAna thAya te to saMzaya-viparyaya Adi svarUpa banavAnA kAraNe ajJAna ja bane che. jema ke "dravya ja pAramArthika sat che' evuM vyArthika nayanuM vacana, ane paryAya ja pAramArthika sat che.' evuM paryAyArthika nayanuM vacana pakaDIne apekSAvizeSa vinA je yathAzruta bodha thAya te saMzaya svarUpa ja banI jAya. jo pramANa ane nayathI garbhita evo bodha thaI jAya to te pramANAtmaka hovA chatAM zrutajJAnanI sImAne oLaMgI gayo hovAthI teno (pahelAM prakAranA) zrutajJAnamAM samAveza thato nathI. te zrutajJAna mithyA kadAgrahathI gasta hotuM nathI. kema ke mithyA durAgrahavALo zrutabodha baLelA bIja jevo che. tethI te cintAjJAna vagerene utpanna karavA mATe asamartha che. dezanAdvAAizakAmAM mahopAdhyAyajI mahArAjAe jaNAvela che ke --> sarva zAstra anugata ane pramANanayathI rahita evA vAkyathI utpanna thayela zrutajJAna koThAramAM rahela bIjanI jema avinAzI che. tathA paraspara vibhinnaviSayaka evA zAstromAM jaNAvela vilakSaNa padArthonuM te avagAhana karatuM nathI -zrutajJAna mithyAabhinivezarahita jANavuM. kAraNa ke te padArthanA jJAnathI utpanna karavAmAM Avela anupapattinuM nirAkaraNa karavAmAM tatpara che SoDazaka prakaraNamAM jaNAvela che ke --> vAkyArthamAtraviSayaka tathA koThAramAM rahela bIja jevuM jJAna prastutamAM zrutajJAna jANavuM, ke je atyaMta mithyA abhinivezathI rahita hoya che. < - jo mithyA kadAgraha hoya to te ajJAna ja bane. upadezapadamAM paNa A vAtane jaNAvatA kahyuM che ke 'anabhiniviSTa vyaktine zrutajJAna hoya, kadAgrahI vyaktinuM jJAna mithyA kahevAya.' A vAtane barobara bhAvita karavI. (1/65) have cintAjJAnanuM nirUpaNa thAya che. = Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa-1/66 ka8 mAvasthAthavivAra: ka 129 aNabhiniviTThassa suyaM iyarassa u micchaNANaM ti / / 882 / / - iti bhAvanIyam // 1/65 // nintIjJAnaM nirUpati - "ma'ti | mahAvAkyArthajaM yattu, sUkSmayuktizatAnvitam / tadvitIyaM jale taila-bindurItyA prasRtvaram // 66 // yattu = yatpunaH yathoktazrutajJAnottarajAyamAnaM mahAvAkyArthajaM = AkSiptetarasattvAsattvA'bhilApyatvAnabhilApyatvAdisarvadharmAtmakavastupratipAdakAnekAntavAdavyutpattijanitaM sUkSmayuktizatAnvitaM = atizayitasUkSmabuddhigamyA'visaMvAdipramANanayagarbhita-yuktizatasamanvitaM jale = udake tailabindurItyA = prakSiptatailalavaprakAreNa sarvataH prasRtvaraM = pravardhamAnaM tat dvitIyaM = cintAjJAnamavaseyam / taduktaM SoDazake > yattu mhaavaakyaarthanamatisUkSmasupuricintayotim 3 rUva taiRvi--visaff vintIma tAt | - (22/8) iti / dezanAdvAtriMzikAyAmapi -> mahAvAkyArthajaM sUkSmayuktyA syAdvAdasaGgatam / cintAmayaM visarpi syAttailabindurivAmbhasi // <- iti (2/12) ityevaM prakRtagranthakRtoktam / sarvavyApi bhavat cintAjJAnaM hi bhAvanAjJAnakAraNaM bhavatItyavadheyam // 1/66 / / lokArca :- je jJAna mahAvAkSArthathI utpanna thayeluM hoya, tathA seMkaDo sUkama yuktiothI garbhita hoya tema ja pANImAM telanuM biMdu prasarI jAya te rIte cArebAju vyApta hoya te bIjuM=ciMtAjJAna jANavuM (1/66) # cintAjJAnanuM ciMtana : DhIkArya :- nirUpANa karAtA dharma sivAyanA anya sarva dharmone lAvIne sarvadharmAtmaka vastunuM pratipAdana anekAntavAda kare che. tenI vyutpatti = vyutpAdana = viziSTa samajaNa te mahAvAkyartha kahevAya. pUrvokta grutajJAna pachI utpanna thatuM cintAmaya jJAna prastuta mahAvAkSArthathI utpanna thAya che. atyaMta sUkSma buddhithI jANI zakAya evA avisaMvAdI ane pramANa-nayathI garbhita evI seMkaDo yuktionI vicAraNAthI cintAjJAna yukta hoya pANImAM nAMkhela telanuM biMdu vistAra pAme che tema cintA = cintanajJAne cAre bAjue vadhatuM hoya che. SoDazaka tema ja dezanAcArnAizakAmAM paNa AvA ja prakAranuM cittAjJAnanuM nirUpaNa karavAmAM Avela che te vAta khyAlamAM rAkhavI. uparokta cittAjJAnane samajavuM hoya to ema kahI zakAya ke "da: sana' A vAkayathI ghaDAmAM sAmAnyathI sarva dharmanuM vidhAna thAya che. paraMtu uhApoha karavAmAM Ave to ghaDo svasvarUpe sata che nahi ke parasvarUpe paNa. tethI svarUpanI apekSAe satva ane pararUpe asarva dharmanuM ghaDAmAM bhAna thAya che. A ja rIte sAmAnyavizeSa, abhilApyatva-anabhilAkhyatva, nitya-anitva vagere virodharUpe bhAsatA dharmono paNa apekSAvizeSathI ghaDAmAM samAveza karI ghaDAne sarvadharmAtmaka mAno jarUrI che. tema ja pratyakSa, anumAna, Agama vagere pramANa ane nagama, saMgraha vagere nayothI garbhita evI sacoTa ane sUkSma vicAraNAothI cittAjJAna anuviddha hoya che. dA.ta. "AtmA nitya che.' A vAta kayA nayanI apekSAe che ? tema ja nityatva mAnavuM kaI rIte yogya che. ? zuM AtmA sarvathA nitya hoya che ? ke koI anya apekSAe anitya paNa che ? jo anya apekSAe AtmA anitya hoya to AtmAne nitya batAvavAnI pAchaLa zAstrakArone kyo Azaya che ? AvI aneka sUkama yuktionI vicAraNAthI sUkSmajJAna vyApta hoya che. A rIte sarvavyApI banatuM cintAjJAna bhAvanAjJAnane lAve che. (1/66) Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 trividhaviSayavimarzaH mAvanAjJAnuM pratipAdyati -> 'tetaryaM'ti / - adhyAtmopaniSatprakaraNa aidamparyagataM yacca, vidhyAdau yatnavacca yat tRtIyaM tadazuddhocca - jAtyaratnavibhAnibham // 67 // = aidamparyaM tAtparyaM 'sarvajJeyaviSaye sarvajJAjJaiva pradhAnaM kAraNaM' ityevaM rUpaM tadgataM tadviSayaM yat jJAnaM, ayaM bhAvaH heyopAdeya - jJeyabhedena trividhAH viSayA bhavanti / tatra heyopAdeyayoraviparyastabodhaH nirmalasamyagdarzanavatAM mithyAtvakSayopazama- dRSTivAdopadezikIsaMjJAdiprabhAvena svata eva bhavati / paraM jJAnAvaraNodayAdinA nigodA'bhavyAdijJeyapadArthagocaraH saMzaya - bhramAdirapi sambhavati / ataH tannirAsAya sarvajJopadezasyA''vazyakatA / tata eva tadgocarA'bhrAntajJAnasambhavAditi 'sarvajJeyaviSayabodhe sarvajJAjJeva pradhAnaM kAraNamiti svIkriyate / jJeyAdiviSayo'pi nayAbhiprAyabhede padArtha - vAkyArtha- mahAvAkyArthedamparyArthabhedena caturdhA bhidyate / padArthAdibhAvanA caivaM bodhyA, yathA ' mA hiMsyAt sarvabhUtAni' ityatra 'sarvajIvAnAM sarvathA bAdhAM na kuryAditi padArthaH / ' gRhasthasya caityAlayAdau yatnaH kathaM syAt ?, iti cAlanAtmakaH vAkyArthaH / 'avidhikaraNe AjJAvirAdhanAt caityakaraNasya sadoSatvena vidhi - yatanAdinA yatitavyamiti pratyavasthAnAtmako mahAvAkyArthaH / pramAdAvidhyayatanAnAM hiMsAdihetUnAM viraheNa caityakaraNAdau svarUpahiMsAyA nirdoSatayA tajjJApikA - jinAjJaiva dharme sAraH - iti caidamparyArthaH / taduktaM upadezapade > hiMsijja Na bhUyAI bhAvanAjJAnanuM graMthakArathI pratipAdana kare che. zlokArtha :- je jJAna aidaMparyaviSayaka hoya tathA vidhi vageremAM je jJAna parama AdaravALuM hoya te bhAvanAjJAna azuddha hovA chatAM paNa uMcA prakAranA zreSTha ratnanI kAnti samAna che. (1/67) bhAvanAjJAnane pariNamAvIe = DhIkArtha :- sarva zeyaviSayane svIkAravAmAM sarvajJanI AjJA e ja pradhAna kAraNa che. A pramANe je tAtparya te aidaparya kahevAya che. tadviSayakajJAna bhAvanAjJAna kahevAya che. kahevAno Azaya e che ke heya, upAdeya ane leya Ama traNa prakAranA viSayo hoya che. temAMthI heya ane upAdeya padArthano aviparIta bodha nirmaLa samyagdarzanavALA sAdhakone mithyAtvanA kSayopazama ane dRSTivAdopadezikI saMjJA vagerenA prabhAvathI svataH = paropadezathI nirapekSapaNe thAya che. paraMtu jJAnAvaraNanA udaya vagerenA kAraNe 'nigodamAM anaMtA jIvo che, anaMtA abhavya jIvo che. nigodamAM anaMtA jAtibhavya jIvo che' AvA prakAranA zeyapadArthamAM saMzaya, bhrama vagere paNa saMbhavI zake che. AthI tevA saMzaya Adine dUra karavA mATe sarvajJanA upadezanI AvazyakatA che. tenAthI ja nigoda Adi jJeyapadArthaviSayaka abhrAnta bodha saMbhavI zake che. mATe ''sarva jJeyapadArthanA bodhamAM sarvajJanI AjJA = vacana ja pradhAna kAraNa che.'' AvuM svIkAravAmAM Ave che. jJeya vagere padArtho paNa alaga alaga nayanA abhiprAyathI padArtha, vAkyArtha, mahAvAkyArtha ane aidaMparyArtha A prakAre caturvidha hoya che. padArtha AdinI bhAvanA A rIte samajavI. jema ke 'mA hi~svAt sarvabhUtAni' A vAkyamAM 'sarva jIvone koI paNa prakAre pIDA na karavI.' A padArtha che. '"to pachI gRhastha daherAsara vagere baMdhAvavAmAM kaI rIte prayatna karI zake ? tathA pramatta sAdhuo loca karavA vageremAM prayatna kaI rIte karI zakaze ?'' Avo AkSepAtmaka = praznAtmaka = cAlanA svarUpa vAkayArtha jANavo. ''avidhithI karavAmAM Ave to jinAjJAnI virAdhanA hovAthI daherAsara vagere banAvavAmAM avidhikRta doSa rahelo che. mATe vidhi, yatanA vagere pUrvaka temAM Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa-1/67 8 mAvanATTameva taveto jJAtam ? 131 ittha payatyo pasiddhago ceva / maNamAiehiM pIDaM savvesiM ceva Na karijjA // 865 / / AraMbhi-pamattANaM itto ceihrlockrnnaaii| takkaraNameva aNubaMdhao tahA esa vakkattho / / 866 / / avihikaraNammi ANAvirAhaNA duTTameva eesi / tA vihiNA jaiyavvaM ti mahAvakattharUpaM tu / / 867 / / evaM esA aNubaMdhabhAvao tattao kayA hoi / aidaMpajaM eyaM ANA dhammammi sAro tti // 868 / / 8- iti / / vidhyAdau = vidhi-dravya-dAtR-pAtrAdau yad jJAnaM uccaiH yatnavat = paramAdarayuktaM supAtradAnakArakazreyAMsazAlibhadrapUrvabhavajIva-revatI-sulasA-zrIbhuvanabhAnusUryAdinidarzanamatra bhAvanIyam / aidamparyavattva-yatnavattvayoH samuccayArthaM cakAragrahaNam / tat jJAnaM tRtIyaM = bhAvanAmayaM, azuddhasya kSAra-mRtpuTapAkAdyabhAve, upalakSaNAt zuddhimato'pi uccajAtyaratnasya = atizayitasadratnasya svabhAvato yA vibhA = dIptiH tanibhaM = tatsamam / yathA hi jAtyaratnaM svabhAvata evAnyaratnebhyo'dhikakAntimattathedamapi bhAvanAjJAnamazuddhasadratnakalpasya bhavyajIvasya karmamalinasyApi zeSajJAnebhyo'dhikaprakAzakRd bhavati / taduktaM SoDazake - aidamparyagataM yadvidhyAdau yatnavattathaivoccaiH / etattu bhAvanAmayazuddhasadratnadIptisamam / / <- (11/9) iti / dezanAdvAtriMzikAyAmapi > sarvatrA''jJApuraskAri jJAnaM syAd bhAvanAmayam / azuddhajAtyaratnA''bhAsamaM tAtparyavRttitaH / / - (2/13) ityuktam / anena hi jJAtaM jJAtam / kriyA'pyetatpUrvikaivA'kSepeNa mokSadA / taduktaM dharmabindau > bhAvanAnugatasya jJAnasya tattvato jJAnatvAditi / na hi zrutamayyA prajJayA, bhAvanAdRSTaM jJAtaM nAmeti - (6/30 -) | Tcavatuvera - sa-- vimarivaM tyaparva mAvaOTIVALevi | visA ma prayatna karavo.' - Avo javAba mahAvAyArtha che. AthI phalita thAya che pramAda, ajyaNA, avidhi, manomAlinya vagere hiMsAnA hetuo dUra thatAM jinAlayanA nirmANa vageremAM thatI svarUpahiMsA karmabaMdhakAraka nathI. AvuM jinAjJA dvArA jaNAtuM hovAthI "jinAjJA e ja dharmamAM sAra che." A aidaMpardhArtha = tAtparyArtha = paramArtha = rahasyArtha = bhAvArtha = gUDhArtha che. A pramANe upadezapadamAM spaSTa rIte jaNAvela che. vi0 | tema ja bhAvanAjJAna vidhi, dravya, dAtA, pAtra ( = dAna lenAra) vagere vize atyaMta Adarayukta hoya che. supAtradAna karanAra zreyAMsakumAra, zAlIbhadrano pUrvabhavano jIva, revatI zrAvikA, sulasA zrAvikA, najIkanA vartamAnakALamAM thayelA AcAryazrI bhuvanabhAnusUrijI ma. vagere AnA daSTAMtarUpe laI zakAya. mULa gAthAmAM rahela '' zabda audaMparyaviSayakatva ane paramaAdarayuktatAno saMgraha karavA mATe che. kSAra, mATIne lepa vagere karIne garama karavuM vagerenA abhAvamAM ja je ratna azuddhivALuM hoya. tema ja upalakSaNathI zuddhivALuM, je atyaMta zreSTha ratna hoya tenI svAbhAvika rIte je kAnti hoya tenA jevuM te trIjuM bhAvanAmaya jJAna hoya che. jema zreSTha ratna svabhAvathI ja bIjA ratno karatAM vadhAre kAntivALuM hoya che. tema azuddha evA zreSTha ratna samAna, karmathI malina thayela evA paNa bhavya jIvanuM A bhAvanAjJAna bIjA jJAno karatAM adhika prakAza karanAruM hoya che. thoDazaka graMthamAM pANI bhAvanA jJAnanuM AvuM nirUpaNa Ave che. dezanAdrAjhizikAmAM mahopAdhyAyajI mahArAjAe jaNAvela che ke 'tAtparyavRttithI sarvatra bhagavAnanI AjJAne AgaLa karanAruM tema ja azuddha evA zreSTha ratnanI kAnti samAna bhAvanAmaya jJAna hoya che.' AvA bhAvanAjJAnathI jAgelI vastu ja vAstavamAM jAgelI samajavI. tathA dharmakriyA paNa bhAvanAjJAnapUrvaka ja jaldIthI mokSane Ape che. dharmabiMdu graMthamAM jaNAvela che ke > bhAvanAyukta jJAna ja vAstavamAM jJAna che. zrutamaya prajJA dvArA jANela vastu jANela ja nathI. bhAvanAjJAnathI jANeluM ja jANyuM kahevAya. Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM SoDazakagranthavirodhaparihAraH 132 ThAviyavvaM subahussuagurusayAsAo || 865 || - ityuktam // 1/67 // temAM trayAmAM svarUpaviroSamAha -> 'Ava'kRti / adhyAtmopaniSadghakaraNa Aye jJAne manAk puMsastadrAgAddarzanagrahaH / dvitIye na bhavatyeSa cintAyogAtkadAcana // 68 // = Aye zrutAbhidhAne jJAne puMsaH tadvataH puruSasya tadrAgAt = zrutajJAnAnurAgAt manAk = ISat darzanagrahaH = JasatvakSavAta: mavati, yathA -> 'vamatro meva pramALa, nAnyat', rUti yadvA'madrIya rzanameva zobhanaM nAnyadIyadarzanam' iti / na ca SoDazake 'zrutamayamiha vijJeyaM mithyAbhinivezarahitamalami' (11/ 7) tyuktamatra ca 'manAgdarzanagrahaH syAdityuktamiti kathaM nAnayorvirodha: ? iti zaGkanIyam, tatrodayApekSayA'bhiniveza iha ca prAdhAnyena sattA'pekSayA'satpakSapAtasya pradarzitatvAt / yadvA tatrAnubandhApekSayA'bhinivezarAhityasyoktatvAt / prakRte ca hetvapekSayA ISatpakSapAtasyAbhihitatvAt / yadvA tatra 'kSIyamANaM kSINamiti nayenAbhinivezarAhityasyAveditatvAt iha ca svarUpato'satpakSapAtasAhityasyoktatvAt, vidhyAdyupetajinapUjAyAM - paMcavastu graMthamAM paNa jaNAvela che ke --> bhAvanApradhAna jJAnathI arthapadane samyag rIte vicAravuM ane bahuzruta gurU mahArAja pAsethI tene yogya viSayamAM sthApita karavuM - (1/67) A traNeya jJAnanA svarUpavizeSane graMthakArathI kahe che. zlokArtha :- prathama = zrutajJAnamAM puruSane tenA upara rAga hovAne kAraNe potAnA darzanano thoDo pakSapAta hoya che. bIjA=cintAjJAnamAM Avo pakSapAta, satata ciMtananA yogathI kyAreya paNa hoto nathI. (1/68) DhIkArtha :- prathama zrutajJAnamAM zrutajJAnavALA purUSane zrutajJAnanA anurAgathI kAMIka asatpakSapAta hoya che. jema ke ''ahIM A jaNAveluM ja sAcuM che, bIjuM nahi.'' athavA '"amAro dharma ja sAro che, bIjAono nahi.'' sUkSma samajaNa na hovAnA kAraNe Avo asat pakSapAta hoya che. paraMtu te AMzika arthAt maMda hoya che. * zrutajJAnamAM Agraha che, chatAM nathI. je 6 20 / ahIM evI zaMkA thAya ke --> pUrve 65 mAM zlokamAM SoDazaka graMthanI sAkSI ApIne zrutajJAnane mithyAabhinivezathI rahita jaNAvela hatuM, ane A zlokamAM 'zrutajJAnamAM asat pakSapAta hoya che'' evuM jaNAvyuM che. tethI pUrvApara virodha Ave che. to A zaMkAnuM samAdhAna bahu saraLa che. te A rIte (1) pUrve je abhinivezarahitapaNuM jaNAvyuM te mukhyatayA udayanI apekSAe samajavuM, tathA ahIM je asat pakSapAta jaNAvyo che te sattAnI apekSAe samajavo. arthAt udIraNA karIne vAtavAtanI aMdara kadAgrahano uchALo prathama zrutajJAnavALA purUSano hoto nathI. paraMtu zAMta rIte asat pakSapAta rahelo hoya che. athavA (2) 65 mAM zlokanI TIkAmAM anubaMdhanI apekSAe kadAgraha nathI tema jaNAvyuM che ane A zlokamAM hetunI apekSAe kAMIka asat pakSapAta jaNAvyo che. athavA (3) pUrve ''kSIyamAnuM jJAnaM'" e nayathI abhinivezazUnyatA batAvela che. arthAt te kadAgraha nAza pAmI rahela hovAthI naSTa thayela che tevI tyAM vikSA karavAmAM AvI che. ane ahIM svarUpanI apekSAe asat pakSapAta te jIvamAM batAvela che. jema vidhi, jyaNA vagerethI yukta jinapUjAmAM svarUpahiMsA hoya che, nahi ke hetuhiMsA ke anubaMdhahiMsA tema prastuta zrutajJAnamAM svarUpamAtrathI = bAhyadekhAvathI kadAgraha hoya paraMtu hetukadAgraha ke anubaMdhakadAgraha na hoya. athavA (4) alaga alaga darzanomAM jaNAvela ahiMsAdi padArthane uddezIne pUrve padArtha Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa-1/68 sadvacanA'ruciH dRSTivAdArucijananI 133 svarUpato hiMsAvat / yadvA tatra tattattantroktAhiMsAdipadArthe padArthagocaratvenA'sadgrahAbhAvasya vivakSitatvAt iha ca tattattantroktatvenAM'zato'sagrahasadbhAvasya sambhAvitatvAt / yadvA tatra prajJApanIyatvA-diguNApekSayA'bhinivezazUnyatvasya vivakSitatvAt, iha tu svIyazAstrarAgApekSayAMzato darzanagrahapratipAdanasyeSTatvAditi na virodhalezo'pi / etena zrutajJAnAt vivAdaH syAt - (1 / 1050) iti vairAgyakalpalatAvacanamapi vyAkhyAtam, vivAdapadasyAM''zikapakSapAtaparatvAnna tu vitaNDAvAdAdiparatvAditi vibhAvanIyaM paryupAsitagurukulaiH / dvitIye cintAjJAne cintAyogAt = atisUkSmasuyukticintanasambandhAt eSaH => 'madIyaM darzanaM mukhyaM, pAkhaNDAnyaparANi tu / madIya Agama: sAraH parakIyAstvasArakAH // tAttvikA vayamevA'nye bhrAntAH sarve'pyatAttvikAH - (yo.sA. 2/9-10 ) iti yogasArokto'satpakSapAtaH kadAcana kdaacipi na = naiva bhavati / dRSTana - pramANarUpasiddhAntaparamArtho hi vidvAn svakIyapakSe parigRhIte satyapi svakIyamArgasthakSayopazamAnuguNyena sarvaM sva- paratantroktaM svaparasampradAyarUDhazcArthaM sthAnA'virodhena pratipadyate, na tvekAntatastatra vipratipadyate / taduktaM sammatitarphe > niyayavayakhinnatA, sayA pavivAhane mohA / te puNa adiTThasamao vibhayai sacce va alie ti // - (1 / 28) iti / paratantroktasadvacanA'rucistu dRSTivAdA'ruciparyavasAyinI / taduktaM upadezapade jaM atthao abhiNNaM aNNatthA sadao vi taha ceva / aMzamAM arthAt 'je vAta amArA darzanamAM = dharmazAstramAM jaNAvela che, te ja vAta anyadarzanInA zAstramAM jaNAvela che' A pramANe AMzika Agraha hovAnI saMbhAvanA jaNAvI che. athavA (5) pUrve zrutajJAnavALA jIva pAse prajJApanIyatva vagere guNo hovAnI apekSAe kadAgraha nathI-evuM vivakSita che ane prastutamAM potAnA darzananA graMtho upara rAga hovAnI apekSAe AMzika darzanagraha ISTa che. tethI pUrvApara koI virodha raheto nathI. AvuM kahevAthI > zrutajJAnathI vivAda thAya. - A pramANe vairAgyakalpalatA graMthanA vacanathI paNa saMgati thaI gaI jANavI. vivAdano matalaba vitaMDAvAda nahi paNa potAnI vAtanuM samarthana karavAno AMzika pakSapAta-evo artha karavo. A pramANe vicAra-vimarza gurukulanI upAsanA karanAra vyaktie karavo. * cintAjJAnamAM Agraha chUTI jAya che dvitIye| dvitIya cintAjJAnamAM atyaMta suMdara evI yuktionuM ciMtana karavAnA lIdhe > 'amAro ja dharma mukhya zreSTha che, bIjA badhA dharmo to pAkhaMDa che','amArUM ja zAstra suMdara che, bIjAnA zAstro to sAra vinAnA che', 'ame ja tAttvika chIe, bIjA badhA bhrAnta che, atAttvika che.' - A pramANe yogasAra grathaMmAM jaNAvela asat pakSapAta kyAreya paNa hoto nathI. naya ane pramANa svarUpa siddhAMta jeNe joyelajANela hoya tevA vidvAna amuka dharma ke darzanazAstrane pote svIkArela hovA chatAM potAnA mArgastha Ayopazama mujaba pote potAnA dharmazAstramAM ke bIjAnA dharmazAstramAM kahela tema ja potAnA saMpradAyamAM rUDha thayela ke bIjAnA saMpradAyamAM rUDha thayela badhA arthane sthAnavirodha dUra karIne svIkAre che. arthAt ayogyaapekSAthI arthane ayogyasthAne joDavAthI je virodha vagere doSa Ave teno parihAra karavA pUrvaka te arthane yogya sthAne yogya apekSAthI joDIne svaparadarzanapradarzita sarva arthano svIkAra pramANa-nayanA rahasyane jANanAra vidvAna kare che. tevo vidvAna paradarzanokta padArthane vize ekAMtathI viparIta abhigama AgaLa karIne vipratipatti == vivAda kare nahIM. saMmatitarka graMthamAM jaNAvela che ke --> sarva naya potAnA vAcyArthane vize satya hoya che, ane = = = = Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 zi mInAzaninaH sarvatra hitapravRttiH 6e adhyAtmopaniSatpakaraNa tabhi paroso more visano nirNamaDhiyA drA - ti | 'yadvAkyamarthato = vacanabhede'pyarthamapekSya abhinnaM = ekAbhiprAyaM, tathA anvarthAt = anugatArthAt zabdato'pi = zabdasandarbhamapekSya tathA caiva = abhinnameva tasmin abhinnArthe paratIrthikAgamavAkye pradveSaH = 'parasamayaprajJApaneyami' tIrthyArUpo moho mUDhabhAvalakSaNo vartate bauddhAdisAmAnyadhArmikajanasyApi, vizeSato jinamatasthitAnAM sarvanayavAdasaGgrahAnmadhyasthabhAvAnItahRdayANAM sAdhu-zrAvakANAmi''ti tadvyAkhyAlezaH / taduktaM SoDazake'pi - Adya iha manAk puMsastadrAgAddarzanagraho bhavati / na bhavatyasau dvitIye vintAyot vipi | - (22/20) kRti | TekAnAdvatriliyAM prakRtipranyakRtAra - Adye'viruddhArthatayA manAk syAd darzanagrahaH / dvitIye buddhimAdhyasthyacintAyogAtkadApi na // - (2/ 24) rUtyutteti mAvanI | |/18nA mAvanAganaSTharamAveti - "rA'ti | cArisaJjIvinIcArakArakajJAtato'ntime / sarvatraiva hitA vRttirgAmbhIryAttattvadarzinaH // 69 // antime = bhAvanAjJAne cArisaJjIvinIcArakArakajJAtataH = cAressaJjIvinyAkhyA auSadhezca cAraH = abhyavaharaNaM tatkArakasya jJAtataH = dRSTAntAt tattvadarzinaH = srvtntrsmuuhruupsvdrshnvijnyaanjnitsparanayanA viSayano tiraskAra karavAmAM Ave to te mUDha = mithyA che. jeNe siddhAMta = jaina darzananA pramANanayanA hArdane jANela na hoya te vyakti "A naya sAco che ane te naya khoTo che." A rIte nayonuM vibhAjana kare che. - paradarzanomAM kahela satya vacanonI arUci te hakIkatamAM dRSTivAdanI arUcimAM phalita thAya che. upadezapadamAM jaNAvela che ke - paradarzanamAM jaNAvela je vAkaya (zabdathI bhinna hovA chatAM) sarvajJasaMmata arthathI abhinna hoya (arthAta je paradarzanavacana ane jinavacanano abhiprAya eka sarakho hoya) ane arthane anusarIne zabdathI paNa sarvajJavacanathI abhinna hoya te paradarzanIvacanane vize IrSArUpa vaiSa karavo te khare moha che. jinezvara bhagavAnanA matamAM rahela sAdhakone mATe to te vizeSaprakAre mUDhatA jANavI. kAraNa ke jinazAsananA sAdhu-zrAvako to sarvanayavAdane pacAvanAra hovAthI teonuM hRdaya to paripUrNa madhyastha ja baneluM hoya, saMkucita-sudra-tuccha to na ja hoya. << - SoDazaka graMtha ane dezanAdvArgizikAmAM paNa prastuta 68mA zlokamAM jaNAvelI vAta ja batAvI che. A vAta vAcakavarge khyAlamAM rAkhavI. (1/68) graMthakArazrI bhAvanAjJAnanuM phaLa batAve che. blokArca - ghAsano cAro ane saMjIvanI auSadhi A bannene carAvanAra strInA dakAntathI chellA bhAvanA jJAnamAM gaMbhIratAnA kAraNe tatvajJAnanI pravRtti badhA ja jI vize hitakArI hoya che. (1/69) cArisaMjIvanI nyAya ). TIpArtha :- antima bhAvanAjJAnamAM ghAsano cAro ane saMjIvanI auSadhine carAvavAnA dAMtathI sarvadarzanasamUha svarUpa jainadarzananA jJAnathI utpanna thayelI sarva darzananA jIvo upara anugrahanI pariNatine anubhavanAra bhAvanAjJAnInI pravRtti gaMbhIra = atuccha pariNAmanA kAraNe badhA ja jIvo vize hitakArI pravRtti hoya che. SoDazaka graMthamAM jaNAvela che ke - ghAsano cAro caravA chatAM saMjIvanI auSadhine na caranArane Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatrakaraNa-1/69 8 mahiMsAvivAra: ka 135 vatantrasthajIvAnugrahapariNatidarzinaH gAmbhIryAt = atucchapariNAmAt sarvatraiva = sarvajIveSveva hitA = hitakAriNI vRttiH = pravRttiH / taduktaM SoDazake - cAricaraka-saJjIvanyacarakacAraNavidhAnatazcarame / sarvatra ti vRtti mItu samarasa II- (22/) ti | sarvanIvahitapravRttiH rinTiMsAtveneSyate | taduktaM liGgapurANe -> Atmavat sarvabhUtAnAM hitAyaiva pravartanam / ahiMsaiSA samAkhyAtA yA caatmjnyaansiddhidA | (8/11) - susi | cArisaJjIvinIdRSTAntabhAvanA caivaM yogadIpikAbhidhAnAyAM SoDazakaTIkAyAM > kAcit strI svapativazIkArAya kAJcitparivrAjikAM tadupAyamapRcchat / tayA ca kutazcit sAmarthyAt sa vRSabhaH kRtaH / taM cArayantI pAyayantI cA''ste / anyadA ca vaTavRkSasyA'dhastAnniSaNNe tasmin puruSagave vidyAdharIyugmaM vihAyasastatrA''jagAma / tatraikayoktaM 'ayaM svAbhAviko na gauH' dvitIyayoktaM 'kathaM tarhi svAbhAvikaH syAt ?' AdyayoktaM 'asya vaTasyA'dhastAt saJjIvanInAmauSadhirasti / yadi tAmayaM carettadA sahajapuMrUpatAmAsAdayedi'ti / taca vidyAdharIvacanaM tayA striyA zrotrapatrAbhyAM pape / tAJcauSadhiM vizeSato'jAnAnayA sarvAmeva tatpradezasthAM cAriM cAritaH sAmAnyataH patigavaH / yAvadasau saJjIvanImupabhuktavAMstAvadeva puruSaH saMvRttaH / yathA tasyAH striyAH pazcAt tasmin puMgave hitA pravRttirevaM bhAvanAjJAnAnvitasyA'pi sarvadA sarva-bhavyasArthe'nugrahapravRttasya hitaiva pravRttiriti <<- / pUrvamanarthe nipAtya pazcAttaduddhArakaraNamityupanayo nonneyaH kintu vyasanapatitasya auSadhi khavaDAvavAnI pravRttithI bhAvanA jJAnamAM samarasApattithI gAMbhIryanA lIdhe sarva jIvonA pratye hitakArI pravRtti hoya che. - sarva jIvomAM hitanI pravRtti anyadarzanakAro ahiMsArUpe svIkAre che. liMgapurANamAM jaNAvela che ke - potAnA AtmAnI jema sarva jIvonA hita mATe ja pravRtti karavI te ahiMsA kahevAyelI che, je AtmajJAnanI siddhine ApanAra che. - cArisaMjIvanI daSTAMtanI bhAvanA SoDazakanI yogadIpikA nAmanI TIkAmAM upAdhyAyajI mahArAjAe A rIte jaNAvela che ke koIka strIe potAnA patine vaza karavA mATe koIka gaNane teno upAya pUchayo. te jogaNe koIka maMtra-taMtranA sAmarthyathI te strInA patine baLada banAvI dIdho. ane potAnA baLada banelA patine ghAsacAro carAvatI ane pANI pAtI rahe che. pachI te strI atyaMta khinna thaI gaI. eka vakhata vaDalAnA jhADanI nIce te patirUpI baLada beThela hoya che te vakhate AkAzamAMthI be vidyAdharI strIo tyAM Ave che. te baLadane joIne eka vidyAdharI strIe kahyuM ke "A svAbhAvika baLada nathI." te sAMbhaLIne bIjI vidyAdharI strIe puchyuM ke "to pachI A mULa rUpamAM kevI rIte AvI zake ?" A praznano uttara ApatAM prathama vidyAdharI strIe kahyuM ke "A vaDalAnA jhADanI nIce saMjIvanI nAmanI auSadhi che. jo A baLada tene care to sahaja-maulika manuSyarUpatAne prApta kare." te vidyAdharInuM vacana te baLada patinI strIe be kAnarUpI paDiyAthI pIdhuM. (arthAta sAMbhaLyuM) te saMjIvanI auSadhine vizeSarUpe na jANatI evI te strI te jagyAmAM rahela badho cAro baLadane samAna rIte carAve che. jyAM baLadapatie saMjIvanI auSadhi khAdhI tyAM to tarata ja baLada manuSyapurUSa thaI gayo. jema ke patnInI pAchaLathI te baLadamAM hitakArI pravRtti hatI e rIte sarva bhavya jIvonA samUhane vize anugrahathI pravRtta thayela bhAvanAjJAnavALA jIvanI paNa pravRtti hitakArI ja hoya che. - ahIM eka vAta khAsa dhyAnamAM rAkhavI ke patine pahelAM saMkaTamAM pADavo ane pachI tene ApattimAMthI bahAra kADhavo evI patnInI pravRtti jevI bhAvanAjJAnInI pravRtti che- evuM arthaghaTana na karavuM. paraMtu duHkha-doSamAM DUbelA jIvane temAMthI bahAra kADhavA mATe karuNAthI yathAyogya niHsvArtha prayatna Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 8 vArisIvanInyAyoniyarotanam zae adhyAtmopaniSatpakaraNa yathocitamuddhArakaraNapravaNatvaM karuNayA bhAvanAjJAninAmityupanayaH kArya ityavadheyam / taduktaM upedazapade - > tA oheNaM ihayaM uciyatteNa-mavirohao jatto / kAyavvo jaha bhavagoNavigamao jIvamaNuyattaM // 906 / / tosA sAsaNavaNNo pUjA bhattIe biijpkkhevo| evaM nANI bAhullao hiyaM ceva kuNai tti // 907 / / - ti | ta$ vairAthajItAyAM : - mAvanAjJAnAt sarvatra 2 hitArthatA - (2/2000) iti / 'zAkhAyAM candraH' iti nyAyaH 'mleccho mlecchabhASayaiva vaktavyaH' iti nyAyaH, 'yAdRzo yakSaH tAdRzo baliH' iti nyAyaH 'azuddhe vartmani sthitvA tataH zuddhaM samIhate' iti nyAyazcA'pyetadarthAnusAryeva / bhAvanAjJAnI kare che. - A rIte daTAnnano samanvaya karI 'bhAvanAjJAnImAM sarva jIvonI nitAMta karuNAsabhara hitakArI pravRtti ja hoya che' - Ama arthaghaTana karavuM. upadezapadamAM jaNAvela che ke - tethI ( ) sAmAnyathI ahIM virodha na Ave te rIte ucita rIte yatna karavo. ke jema te patie baLadANAno tyAga karI manuSyapaNAne meLavyuM. A rIte bhAvanAjJAnI prAyaH sarva jIvonuM hita ja kare che. te evI pravRtti kare, jethI sarva jIvo AnaMdathI jinazAsananI prazaMsA kare, pUjA-bhakti kare, AvuM thavA dvArA teomAM bIjAdhAna thAya. <- vairAgyakalpalatA graMthamAM jaNAvela che ke - bhAvanAjJAnathI mAdhyayyanI prApti thAya che tathA sarvatra hitArthatA Ave che. - bALakane, bIjano caMdra dekhAto na hoya tyAre koI vaDIla te bALakane jhADanI DALI batAvI kahe ke "jo te zAkhA upara caMdra che. " AvuM kahevAthI te bALakane caMdrano bodha thAya che. hakIkatamAM caMdra jhADanI DALI upara nahi paraMtu zrutajJAne ciMtAjJAna bhAvanAjJAna (1) UhApohaAdithI rahita yathAzruta (1) naya-pramANa-yukti dvArA UhA-1 (1) hetu-svarUpa-phaLa saMbaMdhI evo bodha pohaAdithI yukta bodha AtmahitamAM pravartaka bodha. (2) koThAramAM paDela bIja jevuM | (2) pANI para prasaranAra tailabiMdu | . (2) zreSTha ratnanI kAnti jevuM (3) vidhi-dAtA-dravya-pAtra AdinA (3) mithyAgraharahita vAyArthamAtra-1 (3) atisUkSma sacoTa yutinA | prayatnathI yukta ane aidaMparvagrAhI. grAhI. ciMtanathI mahAvAkayArthagrAhI (4) aidaMpartha = sarva jJeya padArthanA (4) vAdhyArtha = prastuta viSaya sAthe| (4) mahAvAkSArtha = AzvimanA- | svIkAramAM sarvajJanI AjJA ja pradhAna ekavAkyatAApanna sakala zAstravacanane kSipta (garbhita ane ukata) sarvadharmA- | kAraNa che - evuM prastuta vacananuM abAdhaka evo prastuta vacanano | | tmaka vastupratipAdaka anekAntane aMtima tAtparya. nirgata artha (naya-pramANabodha zUnya) | avalaMbIne prApta thayela prastuta vacanano | (5) sarvadarzanasamUhasvarUpa svazAstranA (5) ahIM A kahyuM che te ja nayapramANaAdhIna artha. gaMbhIra bodhathI janmela bhedabhAva pramANa che." evo kaMIka matAgraha (5) matAgraharahita naya-pramANa-sUkSma vagaranI sarvAnugrahapariNativaza bhavyazrutajJAnanA rAgathI rahe che. tethI sacoTa yukti ciMtanavaza nyAyaprApta vivAdamAM gherAya che. sva-parazAstrokta arthano sthAnAnukULa samudAyanA hitamAM pravRti kare che. svIkAra kare, paraMtu ekAMta pakaDI | (6) nididhyAsana (6) zravaNa vivAda-virodha na kare. (7) mukhayA hRdayathI saMvedana(7) mukhyatayA karNathI sAMbhaLavuM. | (da) manana garbhita svIkAra kare. (8) kAgaLamAM dorelo phekTarIno (7) mukhyatayA buddhithI vicAre | (8) mAlanuM utpAdana karatI phekTarI. plAna, (8) phekTarInuM moDela (Model) Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSaprakaraNa-1/69 ka8 mAvanA jJAnAnsa rinyAyopatanam ? 137 idamevAbhipretyoktaM yogazatake'pi -> evaM ciya avayAro jAyai maggammi haMdi eyassa / raNe pahapabbhaTTho'vaTTA vaTTamoyarai // 26 / / <- iti / yathA cA'punarbandhakAdInuddizya sarvadevanamaskArAdyupadezo'pi cArisaJjIvinInyAyAdupapadyata tathA vyutpAditamasmAbhiH kalyANakandalInAmnyAM SoDazakaTIkAyAm / idaJcAtrAvadheyam -zrutajJAnaM bIjAtmakagodhUmasthAnIyaM, cintAjJAnamaGkurAdisthAnIyaM, bhAvanAjJAnaJca phalAtmakagodhUmasthAnIyam / tena na 'AjJaiva pramANamiti zAstravacanAjjAyamAnasya prAthamikazrutajJAnasya cintottarakAlInAt 'Ajaiva pramANamiti bhAvanAjJAnAdabhedaprasaGgaH, upadheyasAGkarye'pyupAdhyasAGkAt / AkAzamAM che. paraMtu bALakane samajAvavA mATe "(1) rAvavAnuM vandraH" A nyAyano upayoga thAya che. (2) "svecchane svecchanI bhASAmAM ja samAvavuM -" (3) jevo yakSa tevo bali. - Avo nyAya = lokokti ja koIka musAphara jaMgalamAM bhUlo paDI gayo hoya tyAre tene mULa mArga upara pahoMcavAne mATe yogya keDI batAvavAmAM Ave che ke jenAthI te mULa mArga sudhI pahoMcI zake. jo ke te keDI kAMI zuddha mArga na kahevAya, chatAM paNa te avasthAmAM tenuM AlaMbana karIne ja zuddha-mULamArga sudhI pahoMcI zakAya che. A badhA jAya paNa uparokta cArI saMjIvanI nyAyanA = daSTAMtanA ja samarthaka che. A ja abhiprAyathI yogazataka graMthamAM paNa jaNAvela che ke - A rIte ja potAnA ISTadevane namaskAra karavA rUpe) apunarbadhaka jIvano mokSamArgamAM praveza thAya che. jema jaMgalamAM mArgathI bhraSTa thayelo musAphara amArga svarUpa keDIthI mULa mArgamAM Ave che tema. <- apunabaMdhaka vagerene uddezIne sarvadeva namaskAra vagere upadeza paNa cArI saMjIvanI nyAyathI je rIte saMgata bane che te rIte ame SoDazakanI kalyANakaMdalI nAmanI TIkAmAM vyutpAdana karela che. TUMkamAM ema kahI zakAya ke koI jIva vaidika kuLamAM janmelo hoya ane nAstikanI jema jIvana pasAra karato hoya tene bhAvanAjJAnavALo gAyatrIpATha karavAno upadeza Ape, navakAramaMtra japano nahi. tene atithisatkArano upadeza Ape, jainone jamADavAne nahi. tene mAtra jainamuninA pravacana sAMbhaLavA nahi paNa morAri bApunI rAmAyaNa kathA ke pAMDuraMga zAstrInA bhAgavata saptAhamAM javAnI preraNA kare, tene jinapUjanI nahi paNa tenA potAnA ISTadevanA darzana-vaMdanAdinI preraNa kare, kAraNa ke tevI ja rIte te vyakti dharmapravRtti karI, dhArmika banI, AryasaMskRtine dhabakatI rAkhI hiMsA, jUTha, corI, vyabhicAra, vyasano vagerethI mukata banI mokSamArge AgaLa vadhe che. tene navakArajA5, jenone bhojana karAvavA, jaina pravacana thavAga, jinapUjA vagerenI ja je vAta karavAmAM Ave to te bhaDakI ja jAya, ane vadhu nAstika bane. jainakuLanA dharmaparAphamukha yuvAnane to navakArajA5, jinapravacana zravaNa vagerenI preraNA bhAvanAjJAnavALe jarUra kare. tAtvikadharmanI jijJAsAvALA siddharAja jayasiMhane kalikAlasarvajJa hemacaMdrasUrivare sarva devonI upAsanA karavA jaNAvyuM tathA samakitI banelA paramAhaMta kumArapALane kevaLa vItarAgadeva ane jaina dharmanI ArAdhanA karavAnuM jaNAvyuM. A rIte sarva dharmanA jIvone hitakArI pravRtti gaMbhIra mAnavAlA bhAvanANAnI ja karI zake. je jIvanuM je rIte jyAM jyAre kalyANa thavAnI zakyatA hoya te rIte tenuM ucita kalyANa karavAnI bhAvanA jJAnIno IrAdo hoya. A viSaya vAcakavarge kSakatA choDI gaMbhIra manathI vicAravo. jinazAsanane AtmAmAM pariNamAvavA mATe sAMpradAyika jaDatA-kadAgraha choDavA ja rahyA. ahIM eka vAta dhyAnamAM rAkhavA jevI che ke zrutajJAna bIja svarUpa ghauMnA sthAne che. ciMtAjJAna e aMkura vagerenA sthAne che. bhAvanAjJAna e phaLasvarUpa ghauMnA sthAne che. jema ke ghauM ugADavA mATe ghauM vAvavA paDe. vAvavAnA paNa ghauM ane lAgavAnA pANa ghau chatA te banne ghauM eka nathI. bIja ane phaLamAM bheda che. kheDUte vAvavA mATe rAkhela ghauM khAvAnA upayogamAM levAmAM AvatA nathI. koI khAvAnA upayogamAM le to kheDUta te vyaktine nA Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 388 paramamAdhyasthyavicAraH 88 adhyAtmopaniSaprakaraNa idamapyatra smartavyam yadyapi zabdataH zrutAdijJAnatritayollekho boddhadarzana upalabhyate / yathoktaM mAtRceTena adhyardhazatake -> AgamasyArthacintAyA bhAvanopAsanasya ca / kAlatrayavibhAgo'sti nAnyatra tava zAsanAt / / <-(8/9) tathApi paramArthataH kSaNikaikAntavAdAnnivartamAnaM zrutAdijJAnatritayamarthataH syAdvAda eva vishraamyti| ataH syAdvAdvamAlambya jainadarzane bauddhadarzanasamavatArakRte zrIharibhadrasUriprabhRtibhiH SoDazakAdau zrutAdijJAnatrayavyavasthopadarzitA / itthazca svagata-paramamAdhyasthyAdhAyaka-bhAvanAjJAnopadarzanamapyakAri tairiti dik||1/69|| mAvanAjJAninamevopati > "tene'ti | tena syAdvAdamAlambya, sarvadarzanatulyatAm / mokSoddezAvi(dvi)zeSeNa, yaH pazyati sa zAstravit // 70 // tena = bhAvanAjJAnasya gAmbhIryadvArA sarvatantrasthajIvahitakAripravRttijanakatvena syAdvAdaM sarvadRSTisamUhamayaM avalambya = Azritya sarvadarzaneSu mokSoddezA'vizeSeNa = paramamuktilakSaNaparamaprayojanakatvasya samAnatvena yaH sarvadarzanatulyatAM = sakalatantrasAmyaM pazyati = vijAnAti sa eva zAstravid = zAstravizAradaH ikSu-guDa-zarkarA-miSTAnnAdiSu pittazAmakatvena tulyatAM pazyan bhiSagvaravat / adhyAtmatattvAloke'pi -> 'na zabdabhede kalaho vidheyo nAnAvidhAnAM khalu darzanAnAm / vicAraNIyaM paramArthatattvaM samaM hi pazyanti pADe che ke "A ghauM vAvavAnA che, khAvAnA nathI." ghau tarIke samAna hovA chatAM tyAM tevo bheda rahela che. tema AjJA e ja pramANa che' AvA jinavacanathI je zrutajJAna prAthamika kakSAmAM thAya temAM ane zruta-ciMtA pachI thanAra "AjJA e ja pramANa che' evA bhAvanAjJAnamAM bAhya jJAnAkAra tarIke samAnatA dekhAvA chatAM bheda rahela che. banne jJAnanA AkAra saMkIrNa hovA chatAM ciMtAjJAnajanyatva ene ciMtAjJAnathI ajanyatva - A be upAdhino = vizeSaNano bheda hovAthI te banne jJAna bhinna ja che. ahIM e paNa yAda rAkhavuM ke je ke zAbdika rIte zrutajJAna vagereno ullekha bauddhadarzanamAM maLe che mAtRceTa nAmanA bauddha kavie adhyardhazataka kAvyamAM jaNAvela che ke " he gautama buddha ! Agama = zrutajJAna, ciMtAjJAna ane bhAvanAjJAnanI upAsanAno vaikAlika vibhAga tamArA darzana = dharma sivAya bIje kyAMya nathI" to paNa vAstavamAM ekAntakSaNikavAdamAM zrutajJAna vagere vibhAga saMbhavato na hovAthI te traNeya jJAna arthataH syAdvAdamAM ja vizAnta thAya che. mATe sTAdvAdano Azraya karIne jainadarzanamAM bauddhadarzanano samavatAra karavA mATe zrI haribhadra sUrijI mahArAja vageree poDazaka Adi graMthomAM zrutajJAnAdinI vyavasthA batAvela che. -AvuM karavA dvArA temaNe potAnAmAM rahela, parama madhyastha bhAva lAvanAra evA bhAvanA jJAnanuM paNa sUcana karela che. A dizAmAM haja AgaLa ghaNo vicAra thaI zake tema che. A to digdarzana mAtra che. (1/69) blokArca - te kAraNe syAdvAdano Azraya laIne mokSano uddeza samAna hovAnI apekSAe badhA darzanomAM je sAdhaka samAnatAne jue che te zAstrano jJAtA che. (1/90) je sarvadarzana tulyatA TIkArca - bhAvanAjJAna gaMbhIratA dvArA sarvadarzanamAM rahela jIvone hitakArI pravRttinuM kAraNa hovAthI sarvadarzana samUhAtmaka svAdano ( yogya dRSTikoNano) Azraya karIne sarvadarzanomAM paramamuktisvarUpa paramaprayojana samAna hovAnI apekSAe je sAdhaka sarvadarzanomAM samAnatA jue che te ja zAstravizArada che. zeraDI, goLa, sAkara, miSTAnna vageremAM pittazAmakapAzAnI apekSAe tulyatAne jonAra zreSTha vaidyanI jema A vAta jANavI. adhyAtmatavAlokamAM paNa jaNAvela che ke - aneka prakAranA darzanonA zabdabhedane vize kalaha na karavo. paraMtu paramArthatattva vicAravuM. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa-1/70 % sevADhiovaramAdhyacyavivAra: 139 samekSiNastu' / / - (3/116) ityuktam / tattannayApekSayA tattajjIva-kAlAdiyogena paradarzanidezanAbhede'pi sarvajJadezanAmUlakatvena zuddhAtmasvarUpamokSoddezyakatvasyA'bAdhAt tatpratikSepo naivameva yujyate / taduktaM yogadRSTisamuccaye - yadvA tattannayApekSA tattatkAlAdiyogataH / RSibhyo dezanA citrA tanmUlaiSA'pi tattvataH // 138 // tadabhiprAyamajJAtvA na tato'rvAgdRzAM satAm / yujyate tatpratikSepo mahAnarthakaraH paraH / / 139 / / - iti / upalakSaNAt 'sarvadarzanipravRttiSu mokSaprayojanakatvA'vizeSeNa sarvadarzaniSu sarvajJasevakatvatulyatAM yaH pazyati sa eva zAstravit' ityapyavaseyam / taduktaM yogadRSTisamuccaya eva - yathaivaikasya nRpaterbahavo'pi smaashritaaH| dUrAsannAdibhede'pi taddhRtyAH sarva eva te // 107 / / sarvajJatattvAbhedena tathA sarvajJavAdinaH / sarve tattattvagA jJeyA bhinnAcArasthitA api // 108 / / <- iti / tatazca sampradAyAntarAdikamabalambyApi na dveSaH kAryaH / taduktaM adhyAtmatattvAloke - na sampradAyAntarakAraNena kuryAn manaH saGkucitaM paratra / sarve hi bhaktAH paramezvarasya parasparaM bAndhavatAM bhajeyuH // (8/31) dharmasya tattvaM paramArthabhUtaM vadanti sarve smbhaavvRttim| yateta yastatra zivaM sa gAmI yuktaM na dharmAntaravaimanasyam / / (8/34) - iti / evaM 'nAmAdibhede'pi vItadoSatva-sarvaguNamayatvAdyupAsyatAvacchedakadharmA'vizeSeNa sarveSu saMsArAtIteSu deveSu tulyatAM yaH pazyati sa zAstravidi'tyapi bodhyam / taduktaM yogadRSTisamuccaye -> sarvajJo nAma yaH kAraNa ke samadaSTivALA jIvo to samAna ja jue che - alaga alaga nayanI apekSAe alaga alaga kALathI, alaga alaga jIvone udezIne paradarzanIonI dezanAmAM bheda hovA chatAM paNa te badhA ja darzano sarvajJadazanAmUlaka hovAthI tenuM uddezya zuddhaAtmasvarUpa mokSa che te vAtamAM koI vivAda nathI. mATe paradarzanIonA Agamono emane ema vagara vicAryo virodha karavo yogya na kahevAya. zrIharibhadrasUri mahArAjAe yogadaSTisamuccaya graMthamAM jaNAvela che ke - te te nayanI apekSAe, te te kALa vagerenI apekSAe kapila vagere RSionI dezanA vibhinna prakAranI banelI che, chatAM paNa paramArthathI te dezanA sarvajJadezanAmUlaka ja che. tethI teno abhiprAya jANyA vinA chaghastha vyakita teno apalApa kare te yogya nathI. kAraNa ke te atyaMta mahAanarthane karanAra che. -- upalakSaNathI "sarvadarzanIonI pravRttionuM mokSa ja mukhya prayojana che Ama mokSaprayojana samAna hovAnA kAraNe, sarvadarzanIomAM samAna rIte sarvajJasevakapaNuM jue che te ja zAstravettA che." - A vAta paNa khyAlamAM rAkhavI. yogadaSTisamuccayamAM jaNAvyuM che ke - eka ja rAjAne AzrayIne rahelA sevakomAM najIkapaNuM, dUrapaNuM arthAt rAjAno najIkano sevaka, rAjano dUrano sevaka - evo bheda hovA chatAM te badhAmAM sevakapaNuM to che ja, te ja rIte sarvajJatattva eka hovAnA kAraNe alaga alaga darzanamAM rahelA, bhinna bhinna AcAravALA badhA ja sarvajJavAdIo sarvajJatattvane anusaranArA jANavA, arthAta te badhA ja sarvajJatatvane pAmanArA che. -- je sarvadarzanIo sarvazanA sevaka ja hoya to eka ja darzananA alaga alaga saMpradAyamAM rahelA bhinna bhinna AcAravALa dharmI jIvo paNa sarvajJanA upAsaka ja hoya ne ! mATe saMpradAyabheda vagerenuM AlaMbana karIne pAga anya saMpradAyanA sAdhako upara Sa na karavo. adhyAtmatattvAloka graMthamAM nyAyavijyajI ma.sA. jaNAve che ke - saMpradAyabhedanA kAraNe anya saMpradAyanA jIvo pratye manane saMkucita na karavuM. kAraNa ke te badhA jIvo paramezvaranA bhakata che. tethI paraspara bAMdhavapaNAne svIkAravuM joIe. sarvadarzanakAze - saMpradAyakAro kahe che ke "dharmanuM paramArthabhUta tatva samabhAvavRtti che." tethI je jIva samabhAva pariNatine AtmasAt karavAno prayatna kare te mokSagAmI thAya che. mATe dharmabhedanA nimitte vaimanasya karavuM te yukata nathI. | A rIte nAma vagereno bheda hovA chatAM paNa doSazUnyatA, sarvaguNamayatva vagere upAsyatAavacchedaka dharma samAna hovAthI sarva saMsArAtIta devomAM je vyakti samAnatA jue che te ja zAstravizArada che. - A Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAdinAM zabdamAtrAgrahAnaucityam adhyAtmopaniSatprakaraNa kazcitpAramArthika eva hi / sa eka eva sarvatra vyaktibhede'pi tattvataH // 103 // - iti / taduktaM prakRtagranthakRtApi paramajyotiH paJcaviMzatistotre -> buddho jino hRSIkezaH, zambhu - brahmAdipuruSaH / ityAdinAmabhede'pi nArthataH sa vibhidyate ||7|| - iti / zrIhemacandrasUribhirapi mahAdevastotre bhavavIjAGkurajananA rAgAdyAH kSayamupAgatA yasya / brahmA vA viSNurvA mahezvaro vA namastasmai ||33|| <- ityuktam / lokatattvanirNaye zrIharibhadrasUribhirapi yasya nikhilAzca doSA na santi sarve guNAzca vidyante / brahmA vA viSNurvA haro jino vA namastasmai // 40 // - ityuktam / paramAtmadvAtriMzikAyAM zrIsiddhasenadivAkarasUribhirapi -> vidhi-trA-horA-yuddha-svayammU-caturvavatramudyAmidhAnAM vidhAnam / dhruvotha ya je vatsahetu: sa ekaH parAtmA gatirme jinendraH ||7|| <- ityuktam / yogasAre'pi - adehaH karmanirmuktaH paramAtmA na bhidyte| saMkhyayAnekarUpo'pi guNatastveka eva saH / anantadarzanajJAnavIryAnandaguNAtmakaH // - ( 1/ 16-17) ityuktam / yuktaHJcaitat dRSTadRSTivAdAnAmabhidhAnamAtrAbhinivezAnaucityAt, guNagrahaNarasikasvabhAvatvAt / ata evaidamparyArthAnveSiNaH samatAmavalambamAnAH tIrthikA api sarvajJavacanAbhidheyArthaviruddhavAkyArthAnanupravezena yAvadupapannamicchanti / taduktaM adhyAtmagItAyAM parasparaviruddhA yA asaGkhyA dharmadRSTayaH / aviruddhA bhavantyeva samprApyAdhyAtmavedinam // (221) iti / etadudAharaNavidhayA - yatsAGkhyaiH prApyate sthAnaM vAta paNa upalakSaNathI jANavI. yogaSTisamuccaya graMthamAM ja jaNAvela che ke > sarvajJa nAmanI je koI vyakti che te vyaktibheda hovA chatAM paNa paramArthathI sarvatra eka ja che. - prastuta graMthakAre paNa 52majayotipaMcavaMti stotramAM jaNAvela che ke --> buddha, jina, harSIkeza, zaMbhu, brahmA, AdipurUSa A pramANe alaga alaga nAma hovA chatAM paNa arthathI teno koI bheda nathI. -- zrI hemacaMdrasUrijI mahArAjAe paNa mahAdevastotramAM batAvela che ke --> saMsAranA bIjane (kAraNane) aMkurita karanArA, (= sakriya banAvanAra) rAga vagere doSo jenA nAza pAmyA che, te brahmA hoya, viSNu hoya ke mahezvara hoya, tene namaskAra thAo. - zrIharibhadrasUrijIe lokataunirNaya graMthamAM kahyu che ke --> jemAM sarve doSo rahetA nathI, tathA sarve guNo rahe che te brahmA hoya, viSNu hoya, mahAdeva hoya ke jinezvara hoya tene namaskAra thAo - zrI siddhasenadivAkarasUrijI mahArAjAe paramAtmandvAtriMzikA graMthamAM jaNAvela che ke - > vidhAtA, brahmA, lokeza, buddha, svayaMbhU, caturvakatra vagere nAmothI tema ja dhruva, jagautpattikAraNarUpe je kahevAya che te paramAtmA jinendra eka ja mArUM zaraNa thAo. yogasAra graMthamAM paNa jaNAvela che ke> karmazUnya videha paramAtmAmAM koI bhedabhAva nathI. saMkhyAthI te aneka svarUpavALA hovA chatAM paNa guNathI to te eka ja che. anaMta darzana, jJAna, zakti ane AnaMda svarUpa guNamaya te paramAtmA che. - A vAta vyAjabI che. AnuM kAraNa e che ke jemaNe dRSTivAda = syAdvAda jANelo che, pacAvelo che tevA sAdhako guNane grahaNa karavAmAM rasika svabhAvavALA hovAthI teo nAma mAtranA bhedathI kadAgraha kare te ucita nathI. syAdvAdane AtmasAt karanAra mumukSu guNagrAhI hovAnA lIdhe ja je anyadarzanIo samatA dhAraNa karIne zAstranA tAtparyArthane rahasyArthane zodhe che teo paNa sarvajJavacananA arthane virodhI hoya tevA vAkyonA arthamAM praveza karyA vinA jeTaluM tAttvika rIte saMgata hoya tene svIkAre che. adhyAtmagItAmAM jaNAvela che ke --> paraspara virUddha evI asaMkhya dharmadraSTio = dharmadarzano che te adhyAtmavedIne (= syAdvAdI mumukSune ) pAmIne virodhamukta bane che. AnA udAharaNa tarIke --> sAMkhya darzanIo vaDe je sthAna meLavAya che te ja sthAna yogadarzanIo 140 = Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 adhyAtmopani5.5421-1/70 . nAnAdarzaneSu mokSoddezapradarzanam 88 tadyogairapi gamyate / ekaM sAGkhyaJca yogazca yaH pazyati sa pazyati / / <- (bha.gI.5/5 paM.da.9/134) iti bhagavadgItA-paJcadazIprabhUtivacanamavagantavyam / ata evAnyAgameSvapi naikAntato vipratipattavyam, mUlAgamaikadezabhUtatvAdevAnyAgamAnAm / taduktaM SoDazake > tatrApi ca na dveSaH kAryo viSayastu yatnato mRgyaH / tasyApi na sadvacanaM sarvaM yatpravacanAdanyat / / <- (16/13) iti / nirupAdhikAtmasvarUpamokSoddezatA tu parakIyA''game'pi dRzyata evAnAvilA / tathAhi > AtmA vAre dRSTavyaH zrotavyaH mantavyo nididhyAsitavyaH <-(2/4/5) iti bRhadAraNyakopaniSadvacanaM,- 'brahmAhami'ti jJAtvA sarvabandhaiH pravimucyate - (17) iti kaivalyopaniSadvacanaM, > kSIyante cAsya karmANi tasmin dRSTe parAvare - (2/2/8) iti muNDakopaniSadvacanaM, - tarati zokamAtmavit <- (7/1/3) iti chAndogyopaniSadvacanaM, > brahmacaryamahiMsAM cAparigrahaM ca satyaM ca yatnena he rakSata he rakSata <- iti (4) AruNyupaniSadvacanaM, > saMsArameva niHsAraM dRSTvA sAradidRkSayA / pravrajantyakRtodvAhAH paraM vairAgyamAzritAH / / 8-(315) iti nAradaparivrAjakopanipadvacanaM, > svAdhyAyayogasampattyA paramAtmA prakAzate - (6/6/2) iti viSNupurANavacanaM, > muktiryogAt tathA yogaH samyagjJAnAt mahIyate <-(39/2) iti mArkaNDeyapurANavacanaM,- rAga-dveSAdayo doSAH sarve bhrAntinibandhanAH <(3/20) iti kUrmapurANavacanaM, > ahiMsA sunRtA vANI satyaM zaucaM dayA kSamA / varNinAM liGginAM caiva sAmAnyo dharma ucyate / / <- (239/10) iti agnipurANavacanaM, - ghore'smin hanta ! saMsAre nityaM satataghAtini / kadalIstambhaniHsAre saMsAre sAramArgaNam / yaH karoti sa sammUDho jalabudbudasannibhe / / vaDe paNa meLavAya che. Ama sAMkhya ane yogadarzanI eka ja che. AvuM je jue che te ja vAstavamAM jue che -- AvuM bhaNavagItA, paMcadazI vagerenuM vacana samajI zakAya tema che. mATe ja paraAgamamAM paNa ekAMte vivAda na karavo. kAraNa ke anyaAgamo mULa AgamanA = jaina AgamanA ja eka azaMbhUta che. SoDazaka graMthamAM A vAtane jaNAvatA kahyuM che ke - mULa AgamanA = jaina AgamanA ja eka bhAgarUpa tevA anya darzana zAstromAM paNa veSa na karavo, paraMtu teno viSaya AdarapUrvaka zodho. kAraNa ke anyadarzana zAstronA paNa je vacano sArA che te badhA ja dvAdazAMgIthI abhinna che. - anyadarzanomAM mokSalalitAnuM darzana che niru. / sahI mevI zaM thAya OM "anyazanomA bholakSita yAM khelI cha ?" to tenuM samAdhAna cha / anyadarzanakAronA zAstromAM paNa nirUpAdhika AtmasvarUpa mokSano uddeza spaSTa rIte jaNAya che. te A mujaba > AtmAnuM zana, zrA, manana, niyAsana 2j<-mAgRhamAraeya5 pani56nuM vayana; -> "I brahmA chuM' evuM jANIne jIva sarva baMdhanothI atyaMta mukta thAya che. - AvuM kaivalyaupaniSadunuM vacana; > te zreSTha paratava dekhAya tyAre jIvanA karmo kSaya pAme che. - AvuM muDakopaniSaddanuM vacana; > AtmAne jANanAra zokano pAra pAme che. <- AvuM chAndogya upaniSadunuM vacanaH " he bhAI ! brahmacarya, ahiMsA, aparigraha ane satyanI prayatnapUrvaka rakSA karo - AvuM ArUNI upaniSanuM vacana: > saMsArane asAra joIne zreSTha vairAgya pAmelA tathA nahi paraNelA evA sAdhako sArane meLavavAnI IcchAthI saMsArano tyAga karI mokSamArge prakarSathI AgaLa vadhe che -AvuM nAradaparivrAjaka upaniSadanuM vacana tema ja - svAdhyAya ane yoganI prAptithI Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 sabhyanastha sAnukuLatvam 88 adhyAtmopaniSatpakaraNa (/60) manusmRtivananaM, - nizvAsuva natyi - (6/1/478) rUti therAthAvAnuM, - "niLInuM paramaM savaM<- (36/8) rUti dhamapadravanaM, - manuttara, vozyima, nizvAna, ajjhagamaM <- (26) iti majjhimanikAyagataM ariyapariyesanasUtramityAdi / na caivaM parAgamaprazaMsayA samyagdarzanAticAraH, yadvA sarvadarzanasAmyAGgIkAre mizraguNasthAnakApattiriti zaGkanIyam, anyAgamagatAsadaMzaprazaMsAnuddezAt, samyagdarzanasya ca parakIyAgamasadaMzasvIkArAnuguNatvAnna samyagdarzanAticArApattiH, mokSoddezyakatvAMzena sarvadarzanasAmyAGgIkAre'pi sarvAMzaiH sarvadarzanaprAmANyAnupagamAnna viziSTavivekinAM mizraguNasthAnakApattiH / samyagdarzanAticArasambhavastvasadvacanaprazaMsAyAmeva, mugdhatayA viSayavibhAgaM vimucya sarvAMzaiH sarvadharmatulyatopagame evaca mizraguNasthAnasambhavaH / dharmAha-paradarzanisamIpaM tadabhyupagatAgamagatasadaMzaprazaMsAyAmApe tAttvikadharmapravezanoddezAt tathAvidhadharmapravartanAdinA paradarzanihitavRttireva bhAvanAjJAnavatAM, na tu sarvAMze yathAkathaJcidvA tadAgamaprazaMsAbhiprAyaH / paramAtmA prakAze che - mArkaDeyapurANanuM vacana; - rAga; Sa vagere sarva doSo bhavabhramaNanA kAraNa che - AvuM kUrmapurANanuM vacana; - ahiMsA, satyavANI, vacana-AcaraNa vacce avisaMvAda (= satya), zauca = pavitratA, dayA, kSamA,- A sarva vAzramIo ane sarva saMnyAsI-sAdhuono sAmAnya dharma che. - AvuM aMgrapurANanuM vacana tathA > jIvano satata ghAta karanArA, ane keLAnA jhADanA thaDanI jema asAra ane pANInA parapoTAnI jema kSaNika evA ghora saMsAranI aMdara je vyakti sAra padArthane zodhavAno prayatna kare che te kharekhara saMmUDha che -AvuM manusmRtinuM vacana; tema ja > nirvANa sukha karatAM bIjI koI vastu zreSTha nathI. -AvuM the2gAthA nAmanA bauddhagraMthanuM vacana, - nirvANa parama sukha che -AvuM dhamapadanAmanA bauddhagraMthanuM vacana; -> jenAthI koI caDhiyAtuM nathI tevo mokSa AtmAnuM yogakSema karanAra che ane anubhavagamya che. - AvuM maMjhimanakAya nAmanA bauddhagraMthanuM ariyapariyesanasUtra. uparokata zAsaMdarbhathI anyadarzananA AgamomAM paNa uddezyarUpe mokSa ja vaNAyelo jaNAya che. - paradarzananA sat aMzane svIkAravAmAM samyagadarzana niraticAra | na vaivaM0 | ahIM evI zaMkA thAya ke - A rIte anyadarzanonA AgamonI prazaMsA karavAthI samyagadarzanane aticAra lAgaze, athavA to sarvadarzanane samAna mAnavAmAM, mizraguNasthAnaka prApta thavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke sarvadharmasamAne A pariNAma to mitraguNasthAnakavartI jIvano hoya ema karmagraMtha vageremAM jaNAvela che. -- - to AvI zaMkA nirAdhAra che. kAraNa ke amArA uparokta vakatavyano uddeza anya AgamamAM rahela mithyAaMzanI prazaMsA nathI. tema ja samyagadarzana to anya AgamamAM rahela sat aMzane svIkAravAmAM abhimukha hoya che. mATe uparokta vAtane svIkAravAthI samyagadarzanano aticAra lAgavAnI Apatti nahi Ave. sarvadarzananuM uddezya mokSa hovAnA kAraNe e aMzamAM sarvadarzananI samAnatA svIkAravA chatAM paNa sarvadarzanomAM sarva aMzonuM prAmAya na svIkAravAnA kAraNe, viziSTa vivekasaMpanna jIvone mitraguNasthAnaka AvavAnI Apatti rahetI nathI. samyagdarzanano aticAra to asata vacananI prazaMsAmAM ja saMbhave che. tathA mugdhapANAnA kAraNe viSayavibhAgane choDIne sarvAze sarva dharmone tulya mAnavAmAM ja mithaguNasthAnaka AvavAno saMbhava che. vaLI, ahIM e vAta dhyAnamAM rAkhavI ke dharmayogya paradarzanI pAse toNe svIkArela AgamanA sata aMzanI prazaMsA karavAmAM paNa bhAvanAjJAnIno Azaya paradarzanIne tAtvika dharmamAM karAvavAnA uddezathI tevA prakAranA dharmamAM pravartAvavA dvArA tenA hitano ja hoya che, nahi ke sarva aMzamAM tenA AgamanI prazaMsAno abhiprAya. AvuM kahevA dvArA > " AbAdInI kAmanAvALA jIve vAyu devatA saMbaMdhI sapheda bokaDAnuM balidAna devuM." <- ItyAdi zatapathabrAhmaNa vagere vedavacanonA Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSa--karaNa-1/70 vevavanaprAmAkhya mImAMsA # 143 etena -> 'zvetaM vAyavyamajamAlabheta bhUtikAmaH' iti zatapathabrAhmaNAdivacanaprAmANyApattirapi nirastA, bharatacakravartikAlInAnAmatiprAcInamUlavedAnAM sarvajJAgamaikavAkyatApannavacanatvAMzApekSayA pramANatvasambhave'pi hiMsAbahulAnAM yajJAdigocarANAM vedavidhivacanAnAM sagarasulasAdipratAraNArthaM madhupiGgajIvamahAkAlAkhyAsurAdinA pazcAtkRtatvenA'prAmANyAdeva / prakRtArthe -> madhupiGgo'pyapamAnAt kRtvA bAlatapo mRtaH / mahAkAlAbhidhaH paSTisaMjurogamavat // <- (7/2/474) tyAyitaH - sAraM sutrAput jhuvADadhvarInA kRtakRtyo jagAmAtha mahAkAlaH svamAzrayam / / 8- (7/2/500) ityantaM trissssttishlaakaapurusscritrmvlokniiym| tatraiva ca prathamaparvagataSaSThasarge -> vedAzcArhatstuti-yatizrAddhadharmamayAstadA / pazcAdanAryAH sulasAyAjJavalkyAdibhiH kRtA / / <- (tri.za.pu. 1 / 6 / 256) ityapyuktamiti hiMsApracurayajJAdividhAyakAni vedavacanAni mRSAbhASAyAmevAntarbhavanti / taduktaM bhASArahasyavivaraNe -> vedAdau vidhyAdivacanAni tu parapratAraNArthaM ITAsurAdritaana mAyaniHsRtAyAmantarmavanti -- (TI.60) | ___ idazcAtrAvadheyaM-bhAvanAjJAnavatAM paryAlocitasArvatAntrikasyAdvAdarahasyAnAmeva sadasadvivekasamarthatvAtsarvadarzanatulyatAdRSTiranekAntavAdamabalambya yuktA, na tu mugdhAnAm / sAmpratantu keSAzcit parakIyAgamamUlasiddhAntAnAmapi prAmAyanI ApattinuM paNa nirAkAraNa thaI jAya che. kAraNa ke bharata cakravartIkAlIna atiprAcIna mULa vedomAM sarvajJanA vacananI = AgamanI sAthe ekavAkayatAne dhAraNa karanAra vacanAtmaka aMzanI apekSAe prAmAyano saMbhava hovA chatAM paNa vartamAna kALamAM vedamAM upalabdha thanAra hiMsApracura yajJAdinA vidhAyaka vacano to sagara ane sulasA vagerene ThagavA mATe madhupiMganA jIva mahAkAla nAmanA asura vageree pAchaLathI racela hovAthI apramANa ja che. A saMbaMdhamAM viziSTa jANakArI meLavavA mATe vAcakavarge triSaSTizalAkApurUSacaritranA 7mA parvanuM avalokana karavuM. - madhupiMga paNa apamAnathI bAlatapa karIne mRtyu pAmyo ane 60000 varSanA AyuSyavALo mahAkAla nAmano asura thayo. - A zlokathI mAMDIne ...... "sulasA sahita sagarane yajJanA agnimAM homIne kRtakRtya banelo te mahAkAla potAnA sthAnamAM gayo. - tyAM sudhInA 26 zloko tyAMthI jANI levA. triSaSTi zalAkApuruSacaritra granthanA prathama parvamAM paNa zrIkalikAla sarvajJa bhagavaMte jaNAvela che ke - RSabhadeva bhagavAna, bharata cakravartI vagerenA kALamAM vedo arihaMta bhagavAnanI stuti, sAdhudharma ane zrAvakadharmanA pratipAdanathI bharelA hatA. paraMtu pAchaLathI sulasA, yAjJavalkaya vagere dvArA vedo anArya = vikRta karI mUkAyA. -pavitra prAcIna vedone uttarakAlIna mahAkAla, yAjJavalkaya vageree abhaDAvI mUkela hovAthI hiMsApracura evA yajJAdinA vidhAyaka vedavacano mRSAbhASAmAM ja samAviSTa thAya che. bhASArahasya graMthanA svopajJa vivaraNamAM mahopAdhyAyajI mahArAjAe paNa jaNAvela che ke - veda vageremAM AvatA vidhi vagere vacano to bIjAne gavA kAlAsura vageree banAvela hovAthI mAthAniHsRta mRSAbhASAmAM ja aMtarbhAva pAme che. - rUTuM ga Tha | ahIM A vAta dhyAnamAM rAkhavI ke jeoe sArvatAMtrika svAdanA rahasyone pacAvelA che evA bhAvanAjJAnavALA jIvo ja sata-asatano viveka karavAmAM samartha che. mATe anekAntane avalaMbIne sarvadarzanatulyAnI dRSTi teone mATe ja yukata che, nahi ke mugdha jIvone pAga. vartamAnakAlamAM to parakIya AgamonA keTalAMka mULa siddhAMtonuM paNa pazcAtkAlIna paradarzanI vidvAnoe anya prakAre samarthana karela che. A vAta syAdvAda2hasya granthanI ame racela jayalatA TIkAmAMthI sujJa purUSoe jANI levI. temaja parakIya devonuM paNa paradarzananA vidvAnoe vikata rUpe pratipAdana karyuM che. mATe zAstramAM batAvelo, teonA saMgane choDavAno 1. bhagavAna mahAvIrakAlIna sulatAthI A sulasI agala vyakti che. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 & gIcArayApAram u& adhyAtmopaniSaprakaraNa pazcAtkAlInaiHvidvadbhiranyathaivopapAdanAt, parakIyadevAnAmapi vikRtarUpeNa taireva prarUpaNAt, tatsaMsargatyAgopadezo'pi saGgacchata eva, anyathA unmArgapravartanApatteriti dik // 1/70 // tarhi kiM kenA'pi paradarzaninA saha vAdo na kartavyaH ? ityAzaGkAyAmAha > 'maadhysthymi'ti| mAdhyasthyameva zAstrArtho. yena taccAru sidhyati / sa eva dharmavAdaH syAdanyad bAlizavalganam // 71 // mAdhyasthyaM = hetu-svarUpAnubandhataH madhyasthatA eva zAstrArthaH = sakalazAstraidamparyArthaH sakalazAstraprayojanaM vA / yena vAdena cAru = sundaraM tat = mAdhyasthyaM sidhyati = niSpadyate sa eva dharmavAdaH = tAttvikadharmapratipattyanukUlavAdaH syaat| ata eva tadadhikAriNi prlokpraadhaanyaadikmpekssyte| taduktaM aSTakaprakaraNe -> paropradhAnena madhyasthI tu dhImatA | svara vijJAtitattena dharmavA 3ditiH | - (22/6) "saru iti gamyate / vAdi-prativAdinorubhayorevoparyuktavizeSaNakUTo'pekSyate ityavadheyam / na ceha dharmavAdaphalarUpeNa mAdhyasthyamupadarzitaM, tatra tu tadadhikArivizeSaNatayA tadAveditamiti kathaM nAnyonyAzraya utpattau iti zaGkanIyam,yato dharmavAdAdhikAriNi AtyantikasvadarzanAnurAga-paradarzanadveSarAhityalakSaNaM hetumAdhyasthyaMtATasthyalakSaNaM vA svarUpamAdhyasthyamapekSitam, iha tu samatAlakSaNaM sAmyAparAbhidhAnamanubandhamAdhyasthyaM dharmavAdaphalatayA'bhihitamiti upadeza, pANa saMgata ja che. kAraNa ke vikRta banelA paradarzana vagereno saMga karavAthI unmArgamAM pravartana karavAnI ane karAvavAnI Apatti Ave. ahIM je kAMI kahevAyeluM che te mAtra digdarzana che. A dizAsUcananA AdhAre vijJa vAcakavarga AgaLa vadhu vicArI zake che. (1/70) ahIM evI zaMkA thAya ke - mokSadezathI sarvadarzanone samAnarUpe svIkAravAmAM Ave to zuM koI paNa anyadarzanI prativAdI sAthe vAda na karavo ? - to tenuM nirAkaraNa karatA graMthakArathI jaNAve che ke | zlokArca - mAdhyathya e ja zAstrArtha che. suMdara evuM mAdhya jenAthI siddha thAya te ja dharmavAda che. te sivAyano vAda te mUrkhanA bakavAsa jevuM che. (1/71) ra zuSkavAda - vivAda choDo; dharmavAda apanAvo 4 TIkArca - hetu, svarUpa ane anubaMdhathI madhyasthatA e ja zAstrArtha che. arthAt sakaLa zAstrano audaMparyArtha che athavA sakaLa zAstranuM prayojana che. je vAta dvArA suMdara madhyastha bhAva niSpanna thAya te ja tAttvika dharmanA svIkArane anukULa evo dharmavAda bane. mATe ja dharmavAda karavAnA adhikArInA vizeSaNarUpe paralokano svIkAra vagere apekSita bane che. aSTaka prakaraNamAM zrI haribhadrasUri mahArAjAe darzAvela che ke - paralokapradhAna, madhyastha, buddhizAlI tathA potAnA zAstranA jANakAra evA prativAdI sAthe je vAda karavo te dharmavAda kahevAya che. <- ahIM batAvela cAreya vizeSaNa vAdI ane prativAdI bannemAM apekSita che. A vAta khyAlamAM rAkhavI ahIM e zaMkA thAya ke - A graMthamAM dharmavAdanA phaLarUpe mAdhyazya batAvela che. jyAre aSTakaprakaraNamAM to dharmavAdanA adhikArInI yogyatA rUpe mAdhyathya batAvela che. tethI utpattimAM anyonyAzraya doSa kema na Ave ? dharmavAdathI madhyasthatA utpanna thAya, ane dharmavAda mATe madhyasthatA apekSita che - AthI madhyasthatA utpanna karavAmAM anyonyAzraya doSa spaSTa thAya che. to A zaMkAnuM samAdhAna e che ke dharmavAdanA adhikArImAM potAnA darzanano atyaMta anurAga ane paradarzanano atyaMta veSa na hovA rUpa madhyasthabhAva arthAta hetumAdhyathya athavA taTasthatA = niSpakSapAtatArUpa svarUpa mAdhyazya apekSita che jyAre prastuta graMthamAM to jenuM bIjuM nAma sAmya che evI samatArUpI anubaMdha madhyasthatA dharmavAdanA phaLa rUpe jaNAvI che. mATe uparokta be vaktavya Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSa--karaNa-1/32 ka8 saMsAravidhyam zae 145 na virodhaH / etAdRzadharmavAdAdeva jaye parAjaye vA niyamena lAbhaH / taduktaM aSTakaprakaraNe -> vijaye'sya karuM dharmapratipAdyaninvitam | mAtmano modanAra niyamIttatvanayAt || *- (22/7) ti | ___anyat = amadhyasthakRtaM dharmavAdabhinnaM vAdAtmakaM vastu bAlizavalganaM = mUrkhakRtavivadanaM zuSkavAdavivAdAnyataralakSaNam / tallakSaNaM tu -> atyantamAninA sAdhu krUracitena ca dRDham / dharmadviSTena mUDhena zuSkavAdastapasvinaH / / labdhikhyAtyarthinA tu syAd duHsthitenA'mahAtmanA / chalajAtipradhAno yaH sa vivAda iti smRtaH / / <- (12/2-4) ityevaM aSTakaprakaraNe darzitam / tatazca vipulazreyonimittadharmavAdamUlatayA madhyasthataivA''daraNIyeti niSkarSaH // 1/71 // sA+prati madhyaadhyAtmavyatirekSya turachatvamAThuM - "putre'ti | putradArAdi saMsAro, dhaninAM mUDhacetasAm / paNDitAnAM tu saMsAraH, zAstramadhyAtmavarjitam // 72 // dhaninAM mUDhacetasAM = tattvajJAnarahitadhiyAM putradArAdi saMsAraH, bhavabhramaNahetutvAt / paNDitAnAM = paNDitaMmanyAnAM adhyAtmavarjitaM = mAdhyasthya-zuddhayogAbhyAsAdilabhyAdhyAtmazUnyahRdayAbhyastaM zAstraM tu = zAstrameva saMsAraH, bhavabhramaNahetutvAt / taduktaM yogavindau > putradArAdisaMsAra: puMsAM smmuuddhcetsaam| vacce virodha nathI. upara jaNAvelA dharmavAdathI potAno jaya thAya ke parAjaya thAya to paNa niyama lAbha thAya che. arakaprakaraNamAM jaNAvela che ke - dharmavAdamAM vAdIno jaya thAya to dharmavAdanuM phaLa che prativAdIne aniMdita dharmano svIkAra vagere. tathA prativAdIthI potAno parAjaya thAya to niyamAM potAnA ajJAnano nAza thavo te dharmavAdanuM phaLa che. vat 0 | amadhyastha vyakti dvArA dharmavAda sivAyano vAda thAya to te mUrkhAoe karela pralApa jevuM zuSkavAda ke vivAdarUpa che. zuSkavAda vagerenuM lakSaNa aSTaka prakaraNamAM A mujaba che - atyaMta abhimAnI, atyaMta kUra cittavALA, dharmanA pI evA mUDha prativAdInI sAthe jo mahAtmA vAda kare to te zuSkavAda thAya. tathA labdhi, khyAti vagerenI IcchAvALA, durAcArI, zradracittavALA prativAdInI sAthe chaLakapaTa ane jAtine = dUSaNAbhAsane pradhAna karIne je vAda thAya te vivAda kahevAya che. - mATe vipula kalyANanuM nimitta bananAra evA dharmavAdanuM mULa kAraNa hovAthI tevI madhyasthatAno ja Adara karavo joIe. A niSkarSa che. (1/71) have madhyasthatAthI garbhita adhyAtmanA abhAvanuM phaLa jAgavata graMthakArathI kahe che. lokArca - mUDha cittavALA dhanavAnono saMsAra putra-patnI vagere che. adhyAtma vinA zAstra paMDitono saMsAra che. (1/72) eka zAstra paNa kayAreka saMsAra bane cheka TIkArca - tattvajJAnathI zUnya cittavALA mUDha dhanavAnone putra, patnI vagere saMsAra svarUpa che, kAraNa ke putra vagere bhavabhramANanuM kAraNa che. mAdhya, zuddha yogAbhyAsa vagerethI prApta thanAra adhyAtmathI zUnya evA hRdayathI potAne paMDita mAnanArAone mATe to abhyasta thayela zAstra e ja saMsAra che, kAraNa ke te bhavabhramaNanuM kAraNa che. yogabiMdumAM zrIharibhadrasUri mahArAjAe jaNAvela che ke - mUDha cittavALA purUSone mATe putra, patnI vagere saMsAra che ane zuddha yogAbhyAsathI varjita evA vidvAnone to zAstro e ja saMsAra che. Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 & mAdhyamaththopetarAvavAnuM pramA & adhyAtmopaniSaprakaraNa viduSAM zAstrasaMsAraH sadyogarahitAtmanAm // 509 / / <- iti / etadanuvAdarUpeNa yogasAraprAbhRte'pi- saMsAraH putradArAdiH puMsAM sammUDhacetasAm / saMsAro viduSAM zAstramadhyAtmarahitAtmanAm / / <- (7/44) ityuktm| adhyAtmasAre'pi - dhaninAM putradArAdi yathA saMsAravRddhaye / tathA pANDityadRptAnAM, shaastrmadhyAtmavarNitam I <- (2/23) rUtyutam | tataza mAdhyazkADhiparatayA mAmitvA : 6/7rA ekenaiva zlokenAnvaya-vyatirekAbhyAM mAdhyasthyamahattvamupadarzayati - 'mAdhyasthye'ti / mAdhyasthyasahitaM hyekapadajJAnamapi prmaa| zAstrakoTivRthaivAnyA tathA coktaM mahAtmanA // 73 // mAdhyasthyasahitaM = hetu-svarUpAnubandhato madhyasthabhAvena yuktaM mokSabhAvanAgarbhitaM hi ekapadajJAnamapi pramA = paramapadaprakAzakaM phalaupayikapravRttyupadhAyakaM vA / anyA = mAdhyasthyasaMparkazUnyA kIrtyAdyabhiprAyeNAbhyasyamAnA zAstrakoTiH vRthaiva = mothaiva / yaduktaM hRdayapradIpapaTtriMzikAyAM - zloko varaM paramatattvapathaprakAzI, na granthakoTipaThanaM janaraJjanAya / saJjIvanIti varamauSadhamekameva, vyarthaH zramaprajanano na tu muulmAra: saMrarA <- ti | jJAnasAgara > nirvAmiNe mAte yamurkhadu: | tava jJAnamutkRSTa nirbandho nAsti bhUyasA / / <-(5/2) ityuktam / sarvatrAdhyAtmayuktatvameva zAstrasadanuSThAnAdisAphalyasampAdakam / taduktaM adhyAtmatattvAloke nyAyavijayena - dhyAnazca maunazca tapaH kriyA ca nAdhyAtma - AnA anuvAdarUpe digambarAcArya amitagatie paNa yogasA2prAkRta granthamAM jaNAvela che ke - -> saMmUDha cittavALA purUSone mATe putra, patnI vagere saMsAra che. ane adhyAtmavarjita vidvAno mATe zAstra e ja saMsAra che. - adhyAtmasAra graMthamAM prastuta graMthakArazrIe kaheluM che ke - jema dhanavAnone putra, patnI vagere saMsAranI vRddhi mATe thAya che tema pAMDityathI chekelA jIvone adhyAtmazUnya zAstra saMsAranI vRddhi mATe thAya che. - tethI mAdhyamba vageremAM tatpara rahevuM evo upadeza sUcita thAya che. (1/72) eka ja zloka dvArA anvaya-vyatirekathI graMthakArathI mAdhyanuM mahattva darzAve che. zlokArca - mAdhyathI yukta eka paNa padanuM jJAna pramAM che. bAkI bIjA karoDo zAstro vRthA che. mahAtmAe paNa A rIte ja kahyuM che ke - (1/93) $ madhyasthatA vinA karoDo zAstro nakAmAM chuM TIkArca - hetu, svarUpa ane anubaMdhathI madhyasthatAyukta tathA mokSabhAvanAthI garbhita evuM eka paNa padanuM jJAna pramAM che. arthAt parama padanuM prakAzaka che athavA phaLamAM upAyabhUta evI pravRttine avazya utpanna karanAra che. mAdhyadhya bhAvanAnA saMparkathI zUnya tathA kIrti vagerenA abhiprAyathI abhyAsa karAI rahela karoDo zAstro nakAmAM ja che. hadayapradIpaSadgizakA graMthamAM ciraMtanAcAryae jaNAvela che ke - parama tatvanA mArgane prakAza karanAra eka zloka zreSTha che, paraMtu lokone khuza karavA mATe karoDo graMtha paga bhAgavA e sAruM nathI. saMjIvanI nAmanuM eka ja auSadha zreSTha che. hajAro vanaspationA mULiyAono bhAra vyartha = nakAmo che. kema ke te kevaLa zramane utpanna karanAro che. <- jJAnasAra prakaraNamAM jaNAvela che ke - jenAthI eka . paNa "mokSa pada (sAmAyikAdi anuSThAna) vAraMvAra bhAvita (bhAvanAjJAnano viSaya) thAya te ja jJAna utkRSTa che. tenA sivAyanA ghANA jJAnano Agraha nathI. -> sarvatra adhyAtmayukta ja zAstra, sadanuSThAna vagere saphaLatAne Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa-1/74 tattvopakandho vAvAnu5yogitA mArgAbhimukhIbhaveccet / na tarhi kalyANanibandhanaM syAt yuktA hi lakSyAbhimukhI pravRttiH || 4 || atraiva paradarzanisaMvAdaM granthakRddarzayati tathA 6 = tenaiva prakAreNa uktaM mahAtmanA = pata hinA 5/7 // taveva rrAyati> 'vAni'ti / = vAdAMzva prativAdAMzca vadanto nizcitAMstathA / tattvAntaM naiva gacchanti, tilapIlakavadgatau // 74 // = = naiva > vAtaMtra pUrvapakSAn prativAdAMzca paropanyastapakSaprativacanarUpAn 'cau' samuccaye vadantaH = bruvANAH nizcitAn asiddhAnaikAntikAdihetudoSaparihAreNa ' tathA ' tena prakAreNa tattacchAstraprasiddhena sarvespi darzanino mumukSavo'pi / kimityAha tattvAntaM AtmAditattvaprasiddhirUpaM naiva gacchanti pratipadyante, tilapIlakavat niruddhAkSasaMcAratilayantravAhananiyuktaikagomahiSAdivat gatau vahanarUpAyAM satyAmiti / yathA'sau tilapIlako gavAdirniruddhAkSatayA nityaM bhrAmyannapi na tatparimANamavabudhyate / evamete'pi vAdinaH svapakSAbhinivezAndhA vicitraM vadanto'pi nocyamAnatattvaM pratipadyante rUti yogavintuvRtti:| yogasAraprAbhRte'pi vAdAnAM prativAdAnAM bhASitAro vinizcitam / naiva gacchanti tattvAntaM gateriva pAme che. arthAt te darekane adhyAtma ja saphaLa banAve che. adhyAtmatatttAloka graMthamAM nyAyavijayajIe jaNAvela che ke --> dhyAna, mauna, tapa ane kriyA jo adhyAtmamArgane abhimukha na bane to te kalyANanuM kAraNa na bane. kharekhara, lakSyane abhimukha pravRtti ja ucita kahevAya. <--prastuta vAtamAM paradarzanInA saMvAdane graMthakArathI jaNAve che ke - hamaNAM ame kahI gayA te ja prakAre mahAtmA pataMjalie kahyuM che. (1/93) maharSi pataMjalinA vacanane graMthakArazrI jaNAve che. zlokArtha :- vAda ane prativAdane te prakAre nizcita rUpe bolatA (sarvadarzanIo) talane pIlI rahelA ghAMcInA baLadanI jema tattvanA aMtane pAmatA nathI. (1/74) = = 147 - iti / maharSiNA * vAda-prativAda bInajarUrI TIkArtha :pUrvapakSa rUpa vAdane ane vAdIe upanyasta karela pakSanuM nirAkaraNa karanAra vacana svarUpa prativAdane te te zAstramAM prasiddha rIte hetumAM rahela asiddha, anaikAntika vagere doSonA parihArapUrvaka bolanArA sarve darzanIo mumukSu hovA chatAM paNa AtmA vagere tattvonI prasiddhine nirNayane pAmatA nathI. mULa gAthAmAM rahela banne 'ca' zabda samuccaya saMgraha mATe che. AnuM dRSTAnta e che ke ghAMcInA baLadane, banne AMkho baMdha karIne, talanI ghANImAM joDavAmAM Ave che tathA savArathI sAMja sudhI tene satata cAlato rAkhavAmAM Ave che. paraMtu baLadanI banne AMkho baMdha karavAmAM Avela hovAthI te satata cAlato hovA chatAM paNa (goLagoLa pharavAnA lIdhe te tyAMno tyAM ja hoya che. te mAne che ke huM ghaNA kIlomITara-gAu dUra pahoMcI gayo. paraMtu vAstavamAM) keTaluM cAlyo te hakIkatane baLada jANI zakato nathI. barAbara A ja rIte adhyAtmayogazUnya vAdI-prativAdIo paNa potAnA pakSamAM abhiniveza rAkhavAnA kAraNe (arthAt abhiniveza-kadAgrahane kendrasthAnamAM rAkhIne ja goLa-goLa bolavAnA lIdhe) vividha prakAre bolavA chatAM paNa pratipAdana karavAmAM AvatA tattvane pAmatA nathI. A pramANe yogabiMdunI TIkAmAM jaNAvela che. yogasAraprAkRtamAM paNa A ja vAta jaNAvI 1. hastalikhita pratamAM 'anizcitAnuM' evo pATha maLe che paraMtu ame yobiMdunA AdhAre pATha lIdho che. = Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 * mugdhacchAtrodAharaNam adhyAtmopaniSadghakaraNa vilambinaH // -- (7/33) ityuktam / yathAsthitaprajJAvirahe bahuzaH tarkaNamapi nirarthakam / tathAhi ekadA yAminyAmekazchAtra utthito gaganaM garalazyAmajaladAntardhotitavidyutputraM dRSTvA zeSau dvAvapi satIrthyAvAhUyA'dIdRzat yathA- 'bho ! pazyataM svarge pradIpanaM lagnam / tata eva jvAlAdhUmayogaH' / dvitIyenoktam 'sUryo'trAssste / sa ca zItabhItaH zyAmavastrakanthAbhirantaritaH vAraM vAraM pazyati adyApi vibhAtaM kiM vA na vibhAtam ?' / tRtIyastvAha - ' ahamevaM manye daityotpAtavidhure devaloke mahendro'gnikarmapradhAnaM zAntikaM kArayan vartate' / kimebhiH mugdhavikalpaiH yathAsthitaM tattvamupalabhyate ? naiva / tatazca madhyasthatayA pradhAnazAstrasAraH paryAlocanIyaH pratipattavyo yathAzakti pAlanIyazca / taduktaM - anantazAstraM bahulA ca vidyA svalpazca kAlo bahuvighnatA ca / yatsArabhUtaM tadupAdanIyaM haMso yathA kSIramivAmbumadhyAt // <( ) kRti "?/74 / / 1 - mAdhyasthyA'dhyAtmagarbhitasvalpasadvacanabodho'pi paryApta ityAha 'itI 'ti / iti yativadanAtpadAni buddhvA prazamavivecanasaMvarAbhidhAni / pradalitaduritaH kSaNAccilAtitanaya iha tridazAlayaM jagAma // 75 || jainapravacane yativadanAt vAcaMyamavareNyamukhAravindAt prazama - vivecana - saMvarAbhidhAni < = che. yathAvasthita prajJA na hoya to aneka vAra tarka kare to paNa te nirarthaka che. te A mujaba. eka vakhata rAtrImAM eka vidyArthI jAgI gayo. ane te vakhate teNe joyuM to kALA bhoriMga sApa jevA vAdaLonI vacce vijaLInA camakArAo AkAzamAM thatA hatA. teNe potAnA banne sahAdhyAyIone bolAvIne AkAza batAvatAM kahyuM ke ''are, juo svarganI aMdara Aga lAgI, tethI ja AkAzamAM agninA dhUmADAo dekhAya che.'' te sAMbhaLIne bIjA vidyArthIe kahyuM ke "ahIM AkAzamAM to sUrya rahelo che. ane atyAre to te ziyALAnI ThaMDIthI bhayabhIta thayelo, kALA vastranI godaDI oDhIne vAraMvAra jue che ke ajavALuM thayuM ke nahi ?'' te sAMbhaLIne trIjo vidyArthI kahe che ke "huM evuM mAnuM chuM ke atyAre daityanA utpAtathI AkhuM devaloka AkuLavyAkuLa thayela hovAthI IMdra agnipradhAna zAMtikarma karAvI rahela che. tenA A camakArA ane dhUmADA dekhAya che.'' zuM AvA mugdha vikalpo dvArA yathAvasthita tattva pAmI zakAya ? na ja pAmI zakAya. mATe madhyastha rahIne pradhAna zAstrano nicoDa vicAravo joIe, svIkAravo joIe ane Acaravo joIe. kahyuM che ke > zAstro anaMtA che. ane vidyAo paNa ghaNI che. jIMdagIno samaya ghaNo TuMko che. ane temAMya vaLI sArA kAmamAM vighno ghaNA Ave che. tethI temAM je kAMI sArabhUta hoya tene grahaNa karavuM joIe. jema ke mizra thayela dUdha ane pANImAMthI pANInI vacce rahela dUdhane haMsa grahaNa kare che. <- (1/74) mAdhyasthya ane adhyAtmathI garbhita alpa paNa sacanano bodha paryAya che. A vAtane jaNAvatA graMthakArazrI kahe che. = - zlokArtha :- jainazAsanamAM muninA mukhethI 'upazama, viveka ane saMvara' jANIne potAnA pApane khapAvI kSaNavAramAM cilAtiputra svargamAM gayA. (1/75) # jinazAsanano sAra 'upazama-viveka-saMvara' DhIkArtha :- jainazAsanamAM zreSTha evA muninA mukhAraviMdathI 'upazama, viveka ane saMvara' A pramANe Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatrakaraNa-1/75 % viTAtiputranidarzanam 8 149 upazama-viveka-saMvarAkhyAni iti padAni buddhvA = zrutvA svasya krodhAdyaprazAntadazAparihArAyA'siM parityajya dehastryAdiviviktaM svAtmAnamupalabhyAvivekadazAtyAgAya rudhiravyAptaM susumAmastakaM bhUmau cikSepa dehAdimamatvaM ca parityaktavAn cilAtitanayaH / hiMsA-mRSA-caurya-paradArAgamanAdyAzravebhyo viramyA'kSa-mana:saMvaraparaH svakRtapApanindAnimagnaH sa mahAvratAdidhAraNapUrvaka: kAyotsargAdinirataH pipIlikAdyupasarga viSahya pradalitaduritaH = prakSINaprabhRtapApaH kSaNAt = acirAt tridazAlayaM = nAkilokaM jagAma / tadaktaM Avazyakaniyuktau - jo tihi paehi sammaM samabhigao saMjamaM samArUDho / uvasama-viveya-saMvara cilAyaputtaM NamaMsAmi ||872|| ahisAriyA pAehiM soNiyagaMdheNa jassa kIDIo / khAyaMti uttamaMgaM taM dakkarakArayaM vaMde // 873 / / dhIro cilAyaputto mUyaiMgaliyAhiM cAlaNivva kao / so tahavi khajjamANo paDivaNNo uttamaM ahra / / 874 / / aDDhAiz2jehiM rAiMdiehiM pattaM cilAiputteNaM / deviMdAmarabhavaNaM accharagaNasaMkulaM rammaM / / 875 / / <- iti / yogazAstre'pi -> tatkAlakRtaduSkarmakarmaThasya durAtmanaH / gopne cilAtiputrasya yogAya spRhayena kaH / <- (1/13) ityuktam / kathAnakaJcAvazyakaniyuktyAdI svasamaye suprasiddhamiti na vistarataH tanyate //7dhA nanu syAdvAdAnuviddhazAstrabodhAbhAve kathaM cilAtiputraduritApahAra iti mugdhazaGkAmapAkaroti -> 'na ceti| na cAnekAntArthAvagamarahitasyAsya phalitaM, traNa zabda cilatiputra nAmanA eka DAkue sAMbhaLyA. tenA eka hAthamAM potAnI premikA suSamAnuM kapAyeluM tathA lohIthI nitaratuM mastaka hatuM ane bIjA hAthamAM lohI nitaratI talavAra hatI. muninA moDhethI sAMbhaLela upazama zabdano vicAra karatAM krodhAdinA kAraNe aprazAMta banelI potAnI dazAne choDavA mATe teNe tenA pratikarUpe talavArane choDI dIdhI, tathA viveka padane vicAratAM deha, strI vagerethI bhinna evA potAnA AtmAne jANIne, avivekadazAne choDavA, lohIthI kharaDAyela suSamAnA mastakane bhUmi upara choDI dIdhuM ane zarIra vagere paranI mamatAne paNa choDI dIdhI, tathA hiMsA, juTha, corI, parastrIgamana vagere AzravathI aTakIne pote karelA pAponI niMdA karavAmAM tatpara evo te muni banI, mahAvrata dhAraNa karI, jaMgalI kIDI vagerenA upasargane sahana karI ghaNA badhA pApa khapAvI alpa samayamAM devalokamAM gayo. AvazyakaniryukitamAM paNa jaNAvela che ke - upazama, viveka ane saMvara - A trAga pada dvArA jeNe samyagadarzana prApta karyuM ane saMyamamAM ArUDha thayA te cilatiputrane huM namaskAra karuM chuM. lohInI gaMdhanA lIdhe pagathI mAMDI mAthA sudhIno jeno bhAga kIDIoe viMdhI nAMkhela che te duSkarakAraka cilatiputrane huM namaskAra karuM chuM. dhIra evA cilAtiputrane kIDIoe cALaNI jevo karI nAMkhyo. kIDIothI khavAto hovA chatAM toNe uttama arthane = anazanane svIkAryuM aDhI divasanI aMdara to cilatiputra apsarAothI vyAsa ane ramya evA, Indra ane devatAonA bhavanamAM pahoMcI gayA. <- yogazAstramAM paNa jaNAvela che ke -> te kALe kharAba karmo karavAmAM karmaTha ane duSTa evA cilAtiputranI rakSA karanAra yoganI spRhA kone na thAya ? <- cilAtiputranuM daSTAMta Avazyakaniryukti vageremAM suprasiddha hovAthI ahIM vistArathI jaNAvavAmAM Avela nathI. (1/75) ' are svAdAdaraMge raMgAyela zAstrabodha vagara cilatipatrane pApanAza kaI rIte thayo ? - evI mugdha vyaktinI zaMkAne graMthakArazrI 76mAM zlokamAM dUra kare che. zlokArca :- "anekAntanA arthathI anabhinna evA cilatiputrane spaSTa (=rokaDuM) phaLa kema maLyuM?' Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 9 avyaktasamAdhivicAraH / adhyAtmopaniSatpakaraNa kathaM mAdhyasthyena sphuTamiti vidheyaM bhramapadam / samAdheravyakttAdyadabhidadhati vyakttasadRzaM, phalaM yogAcAryA dhruvamabhiniveze vigalite // 76 // na ca anekAntAvagamarahitasya = syAdvAdarahasyAnabhijJasya asya = cilAtiputrasya kathaM = kena prakAreNa mAdhyasthyena sphuTaM = spaSTaM phalitaM = svargalakSaNaM phalamarpitaM iti bhramapadaM = viparyayasthAnaM vidheyam, yataH tIvrakAmarAga-sneharAga-dRSTirAgalakSaNe abhiniveze vigalite = naSTe sati avyaktAt = yathAvasthitazrutAdiparikarmitadhiyA'nupahitAt samAdheH = sAmyapariNAmAt sakAzAt dhruvaM = nizcitaM vyaktasadRzaM = samyakzrutAdiparikarmitabuddhyupahitasamAdhijanyaphalatulyaM phalaM = balavadaniSTAnanubandhISTaphalaM bhavatIti yogAcAryA abhidadhati / itthameva paJcadazazatatApasAnAM zrIgautamasvAmidIkSitAnAM kaivlyotpttiH safchate | kecittu aparatattvAbhyAsAtparatattvAvirbhAvavat avyaktasamAdheLaktasamAdhirAvirbhavati / tatazca tatphalamiti na AvuM taTasthapaNe uddabhavatuM zaMkAsthAna vicAravuM nahi. kAraNa ke yogAcAryo kahe che ke abhiniveza = kadAgraha naSTa thayA pachI cokakasa avyakta samAdhithI vyakta samAdhi jevuM phaLa prApta thAya che. (1/76) avyakata samAdhi paNa vyakata samAdhi tulya re TIkArya :- syAdvAdanA rahasyothI anabhinna evA cilAtiputrane madhyasthatAe kema spaSTa svarga svarUpa phaLa ApyuM? evI zaMkA ke bhramane sthAna na ApavuM. kAraNa ke tIvra kAmarAga, neharAga, dRSTirAga rUpI abhiniveza re avyakta samAdhithI arthAta yathAvasthita zratAdithI parikarmita buddhi vinA prApta thayelI sAmya pariNati thakI nizcita rIte, samyagU thatAdithI parikarmita buddhithI janya vyakta samAdhithI prApta thanAra phaLanA samAna ISTa phaLa prApta thAya che ke je baLavAna aniTane lAvatuM nathI. A pramANe yogAcAryo jaNAve che. (cilatiputrane je svarganI prApti thaI te mokSe javAmAM vilaMbarUpa thavAthI aniSTa jarUra kahevAya, paraMtu tene baLavAna aniTa na kahevAya. kAraNa ke svargamAMthI nIkaLI, manuSya janma pAmI te mokSe javAnA che, dIrgha bhavabhramaNa karavAnA nathI.) vyakta samAdhithI je phaLa maLe che tevuM ja phaLa avyakta samAdhi dvArA maLe che evuM hovAthI ja gautamasvAmIe dIkSA Apela 1500 tApasIne prApta thayela kevalajJAna saMgata banI zake che. vi70 | ahIM keTalAka vidvAnonuM maMtavya evuM che ke - jo vyakta samAdhinI jema avyakata samAdhi dvArA phaLane svIkAravAmAM Ave arthAta vivakSita phaLa pratye vyakta samAdhi ane avyakata samAdhi bannene kAraNa mAnavAmAM Ave to avyakta samAdhithI je phaLa utpanna thaze tenA pratye vyakta samAdhinI kAraNatAmAM vyatireka vyabhicAra doSa Avaze, tathA vyaktasamAdhijanya phaLa pratye avyaktasamAdhigata kAraNatA paNa vyatireka vyabhicArathI dUSita banaze. vivakSita kAraNa vinA tathAvidha kArya utpanna thAya to dArzanika paribhASA mujaba te vyatireka vyabhicAra doSa kahevAya che. A doSanA nirAkaraNa mATe vyakatasamAdhijanya phaLa ane avyaktasamAdhijanya phaLane vijAtIya mAnavA paDaze arthAta vyakatasamAdhijanya phaLamAM jAtivizeSa (A) nI kalpanA karavI paDaze, tathA tenAthI bhinna ativizeSa (B) no svIkAra te phaLamAM karavo paDaze ke je avyaktasamAdhithI utpanna thAya. A viziSTa pratye vyaktasamAdhi kAraNa ane B viziSTa pratye avyakatasamAdhi kAraNa. AvA be kAryakArAgabhAvanI kalpanA karavAmAM Ave to vyatireka vyabhicArane avakAza na rahe. paraMtu AvuM mAnavAmAM be jAtivizeSanI kalpanA ane Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatpakaraNa-1/77 88 mane jAntaH samAdhinanatA ka 151 phaladvayavaijAtyakalpanaM tRNAraNimaNinyAyeneti vadanti / tanna zrutAdiparikarmavirahe'vyaktasamAdhervyaktasamAdhyanutpAdAt, sahakArisamavahitayoLaktAvyaktasamAdhyorekazaktimattvena kAraNatvAditi dik / sAmAnyato'nekAntaruceravyaktasamAdhirbhavati, vizeSato'nekAntarucervyaktasamAdhirAvirbhavatItyapi kazcit / yattu yogazAstrA''ntarazloke -> padArthaM bhAvayannevaM sa (cilAtiputraH) ruddhasakalendriyaH / smaadhimadhapUDamUnmanImAMavetanaH |<-(1/3/62) rUti vAhitanAdhikAre utte tatra samApanA'vyktsmaadhirevaa'vgntvyH // 1/76 // prathamafdharamupasaMdati - 'viropATriti | vizeSAdoghAdvA sapadi tadanekAntasamaye, samunmIladbhakttirbhavati ya ihAdhyAtmavizadaH / bhRzaM dhIrodAttapriyatamaguNojjAgararuci ryazaHzrIstasyAkaM tyajati na kadApi praNayinI // 77 // be kAryakAraNabhAvanI kalpanAnuM gaurava Ave che. AnuM nirAkaraNa karavA mATe evuM mAnavuM ucita che ke jema apara tatvanA abhyAsathI paratattvanI prApti thAya che, sAlaMbana dhyAnathI nirAlaMbana dhyAnanI prApti thAya che tema avyaktasamAdhithI vyakatasamAdhino AvirbhAva thAya che, ane vyaktasamAdhi dvArA ja viziSTa phaLa prApta thAya che nahi ke avyakta samAdhi dvArA. taH0 | paraMtu uparokta vAta barAbara nathI, kAraNa ke vyuta vagerethI buddhi parikarmita na thayelI hoya to avyakta samAdhithI vyakta samAdhi utpanna na thaI zake. samAdhimAM rahela vyaktapaNuM e zrutaparikarmitapaNAne AbhArI che. vaLI, vyakata samAdhinA phaLa jevuM phaLa avyakta samAdhithI prApta thAya che tevuM mAnavAmAM uparokta vyatireka vyabhicArarUpa doSane avakAza nathI raheto. kAraNa ke kALAparipAka, anukULa bhavitavyatA vagere sahakArI kAraNothI yukata evI vyakta samAdhi ane avyaktasamAdhi ekazaktimanvarUpe vizaSTi phaLanuM kAraNa che. tethI be vaijatyanI kalpanA ke be kAryakAraNa bhAvanI kalpanAnA gauravane avakAza nathI raheto. A digadarzananA AdhAre hajI paNa AgaLa vicAravuM. - koIka vidvAna evuM paNa kahe che ke "je vyaktine anekAMtavAda upara sAmAnya rIte ruci che tene avyakata samAdhi prApta thAya che tathA je vyaktine anekAnta upara vizeSa prakAre rUci che tene vyakta samAdhi utpanna thAya che." yogazAstranA prathama prakAzanA AMtara zlokamAM cilatiputranA adhikAramAM hemacaMdrasUri mahArAjAe jaNAvela che ke - upazama, viveka ane saMvara A padArthane uparokta rIte bhAvita karatAM karatAM sarva Indriyono nirodha karI, samAdhi pAmIne cilatiputra jJAnamAtramAM vizrAMta manavALA thayA. -- ahIM "samAdhi' padathI avyakata samAdhi ja jANavI. (1/76) prathama adhikArano upasaMhAra karatA graMthakArathI jaNAve che. zlokArca :- ahIM vizeSa rUpe ke sAmAnya rUpe anekAMta siddhAMtamAM jene jaldIthI bhakti uchaLe che ane je adhyAtmathI vizada (= nirmaLa) thayela che tevA sAdhakanA khoLAne, yazalakSmI rUpI priyatamAM kyAreya paNa choDatI nathI, kAraNa ke dhIra ane udAtta evA potAnA priyatamanA gaNomAM yaza:zrIne atyaMta rUci jAgRta thayelI che. (1/77) Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 8 dhIratAdiguNarucisattve yazolAbhaH 8 adhyAtmopani5.5421 tat = tasmAt vyaktasamAdhyavyaktasamAdhyorekazaktimattvena phalajanakatvAt iha = syAdvAdasamaye vizeSAt = sUkSmasvarUpamavalambya, oghAt = sAmAnyasvarUpamAzritya vA sapadi = jhaTiti anekAntasamaye = syAdvAdasiddhAnte samunmIladbhaktiH vyaktasamAdhimAn avyaktasamAdhimAn vA adhyAtmavizadaH = prAgvyAvarNitena nayapramANagarbhitenAdhyAtmapadArthena vizadaH yaH anirdiSTanAmA, tasya ajhaM = sAnnidhyaM bhRzaM praNayinI yazaHzrI na kadApi = naiva jAtucit tyajati; yataH sA dhIrodAttapriyatamaguNojjAgararuciH = dhIratvodAttatopetasya priyatamasya guNeSu ujjAgarA = uddIptA ruciH yasyAH sA tathA / yaza:zrIpadena svanAmanirdezo'kAri mahopAdhyAyazrIyazovijayagaNivareNa granthakatA // 1/77 // abhavyA'caramAvartibhavyAdInAM zAstropalabdhisambhave'pi zAstrayogA'sambhava eva, mokSA'yojakatvAt / apunarbandhaka-mArgAnusAryAdInAM zAstrayogasambhave'pi zAstrayogazuddherasambhava eva, abhinnagranthitvAt / zAstrayogazuddhistu nirmalasamyagdarzanavatAmeva / asyAdhikArasya samyagdarzanazuddhikAraNatvAt 'zAstrayogazuddhiH' ityabhidhAnaM guNaniSpannameveti dhyeyam / // iti jagadgurubirudadhArizrIhIravijayasUrIzvaraziSya-SaTtarka vidyAvizArada __mahopAdhyAyazrIkalyANavijayagaNiziSya-zAstrajJatilakapaNDitazrIlAbhavijayagaNiziSya-mukhyapaNDitajItavijayagaNisatIrthyAlaGkAra-paNDitazrInayavijayagaNicaraNakajacaJcarIkeNa ___ paNDitapadmavijayagaNisahodareNa nyAyavizAradena mahopAdhyAyazrIyazovijayagaNinA viracite'dhyAtmopaniSatprakaraNe __ zAstrayogazuddhinAmA prathamo'dhikAraH // 1 // thI anekAntanI sAmAnya ke vizeSa ruci AvakArya che DhIkArca - svAdAdInA siddhAntamAM avyakta samAdhi ane vyakti samAdhi ekazaktimavarUpe phaLajanaka hovAthI sUkSma svarUpane AzrayIne ke sAmAnya svarUpane AzrayIne syAdvAdanA siddhAMta upara jene bhakti uchaLI rahela che tevo vyakattasamAdhivALo ke avyaktasamAdhivALo je koI paNa sAdhaka pUrve batAvela naya-pramANagarbhita adhyAtmathI nirmaLa thayela che tenA sAnnidhyane yazalakSmIrUpI priyatamAM kyAreya paNa choDatI nathI, kAraNa ke dhIratA ane udAratAvALA potAnA priyatamanA guNomAM yazalakSmIne atyaMta rUci udIta thayelI che. "yazathI' zabda dvArA graMthakAra mahopAdhyAya zrIyazovijayajI gaNivare potAnA nAmano AnuSaMgika rIte nirdeza paNa karela cha. (1/77) A rIte zAstrayogazuddhi nAmano prathama adhikAra pUrNa thayo. abhavya, acaramAvartI bhavya vagere jIvonI pAse zAstranI prApti saMbhavita hovA chatAM zAstrayoga asaMbhavita ja che. kAraNa ke abhavya vagerene maLela zAstra tene mokSamAM joDI ApatA nathI. apunarbadhaka mArgAnusArI jIvone zAstrayoga saMbhavita hovA chatAM paNa zAstrayogazuddhi asaMbhavita ja che, kAraNa ke hajI teone graMthibheda Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtmopaniSatprakaraNa iti vardhamAnataponidhi-nyAyavizArada zrIbhuvanabhAnusUrIzvaraziSyaratna-padmamaNitIrthoddhAraka-zrIvizvakalyANavijayaziSya-zrIyazovijayena viracitAyAM adhyAtmavaizAradyAM adhyAtmopaniSaTTIkAyAM zAstrayogazuddhinAmA prathamo'dhikAraH / prathamAdhikAropasaMhAraH - thayela nathI. zAstrayogazuddhi to nirmaLa samyagdarzanavALAne hoya. samyagdarzananI zuddhinuM kAraNa hovAthI A adhikAranuM 'zAstrayogazuddhi' evuM nAma guNaniSpanna ja che, yAdacchika nathI A vAta dhyAnamAM rAkhavI. jagadgurU birUdane dhAraNa karanAra zrImadvijaya hIrasUrIzvarajI mahArAjanA ziSya SadarzanavidyA-vizArada mahopAdhyAya zrIkalyANavijayajI gaNivara hatA. temanA ziSya, zAstrajJa purUSomAM tilakasamAna paMDitathI lAbhavijayajI gaNivara hatA tenA ziSya mukhya paMDita jitavijayajI gaNivara hatA. tenA gurUbhAIomAM zreSTha evA paMDita zrInayavijayajI gaNivaranA caraNakamalamAM bhramarasamAna tathA paMDita zrIpadmavijayajI gaNivaranA sahodara evA nyAyavizArada mahopAdhyAya zrIyazovijayajI gaNivare racela adhyAtmopaniSad prakaraNanA 'zAstrayogazuddhi' nAmanA prathama adhikAranI upara vardhamAnataponidhi nyAyavizArada zrIbhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna padmamaNitIrthoddhAraka muni zrIvizva-kalyANavijayajI mahArAjanA ziSya muni yazovijaye racela adhyAtmavaizAdI TIkA tema ja teno adhyAtmaprakAza nAmano bhAvAnuvAda sAnaMda samApta thayo. - OM prathama adhikAranI vyAkhyA pUrNa thaI che prathama khaMDa pUrNa > Wan 153 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- Page #188 -------------------------------------------------------------------------- _