Prabuddha Jivan 2015 03 Anekantvad Syadvad ane Nayvad Visheshank

Author(s): Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 12

અનેકાંતવાદ, સ્થાવા પૃષ્ઠ ૧૨૦ પ્રબુદ્ધ જીવન • અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ૯ માર્ચ ૨૦૧૫ hવાદ, ચાર્વાદ અને
* આ બાબત સ્પષ્ટ કરે છે કે તેમને મળેલું માન પેલા વિજયની અર્થ સરતો નથી. જેમ યુદ્ધમાં સેનાપતિને મહત્ત્વ હોય છે પરંતુ જ હું અપેક્ષાએ-“ચાત્' હતું.
સેનાપતિ એકલો કંઈ જ ન કરી શકે. સેનાપતીની યુદ્ધ કુશળતા, એક ક્રિકેટરને ચંદ્રક મળ્યો-તો માત્ર સારી બોલિંગ માટે નહીં, સૈન્યનું શિસ્ત-શક્તિ સાધન-સામગ્રીઓ વગેરે જેવી અનેક બાબતો શું છે કે અન્ય ખરાબ બોલીંગ કરી છે એવું પણ નહીં-પરંતુ એ સ્થળે ભાગ ભજવતી હોય છે. એમ કહી શકાય કે “ભવિતવ્યાથી જીવ, છે
એમને સારી બોલીંગ માટે ભારતને વિજય પ્રાપ્ત થયો માટે પદ્મશ્રીનો નિગોદમાંથી બહાર નીકળે છે. સ્વભાવ અનેક કાળના સહકારથી ? & ઈલ્કાબ અપાયો. કોઈપણ વસ્તુનો નિર્ણય કરતી વખતે દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, ચરમાવર્તમાં આવે છે. ચરમાવર્તમાં કર્મ વડે ધર્મ પુરુષાર્થ માટેની શું કાળ અને ભાવને ધ્યાનમાં રાખવા પડે. સ્યાદ્વાદ એક સ્વરૂપનું પંચેન્દ્રિયપણું વગેરે આવશ્યક સામગ્રી તેને પ્રાપ્ત થાય છે અને આ શું ૬ દર્શન અનેક દૃષ્ટિબિંદુથી કરશે. આ જ સ્થાની વાત પછી આપણે સામગ્રી વડે યુક્ત થયેલો આત્મા હવે પંચમકારણ પુરુષાર્થ દ્વારા ૬ કે નયની વાત કહી-નય અર્થાત્ Knowledge.
જ મોક્ષમાર્ગની સાધના કરે છે, એ માર્ગે પ્રયાણ કરે છે.’ આમ કે # અનેકાંત અનેક નિષ્કર્ષોમાંથી જન્મેલો સિદ્ધાંત છે. સ્યાદ્વાદ આપણે જોઈ શકીએ છીએ કે એક કારણથી જીવ નિગોદમાંથી બહાર જે ૬ સપ્તભંગી એ અનેકાંતના જ રૂપ છે. સ્યાદ્વાદ એ અભિવ્યક્તિની આવે છે ત્યારે બીજા કારણે તે મનુષ્યભવ મેળવે છે. જ્યારે સ્વગુણ શું ૐ એક રીત છે. સ્યાદ્ શબ્દ અપેક્ષા અથવા આંશિક સત્યનું સૂચન કરે અને સ્વભાવને કારણે પોતાના કર્મમળને બાંધે છે. પુરુષાર્થ દ્વારા છે
છે. અનેકાન્ત દ્વારા જૈન અનંતધર્મનો બોધ થાય છે. કોઈ એક કર્મમુક્ત પણ થાય છે, આમ અનેક કારણોથી આ પ્રવાહ આગળ . ધર્મના વિચારને અન્યધર્મને અવરોધ કર્યા વગર રજૂ કરવો એ જ વધે છે. આ વાતને ઉદાહરણથી સમજીએ. & સ્યાદ્વાદ છે. આપણે “આમ જ કરવું એમ કહીએ છીએ ત્યારે એક કાપડની મિલ ઊભી કરવાની છે પ્રારબ્ધની લક્ષ્મી તો પ્રાપ્ત 8
એમાં આગ્રહ હોય છે પરંતુ આમ પણ કહી શકાય એમાં વિરોધ થઈ છે. મહેનતથી યોજના તૈયાર કરાય છે અને ઉદ્યોગના સંચાલનને ૬ વગર પોતાની વાત રજૂ કરવાની રીત છે. આમ કરવાથી જગતની સમજી શકે એવા ગુણ-સ્વભાવવાળા ટેકનિશિયનો લેવાય છે. હું હું વિષમતા દૂર કરી શકાય છે.
કાપડને તૈયાર થતાં જે સમય લાગે તે મુજબ સમય પ્રમાણે એટલા જૈન દાર્શનિકોએ પાંચ કારણો બતાવ્યાં છેઃ
કાળમાં કપડું તૈયાર થાય છે. બધી અનુકૂળ બાબતો હોય પરંતુ જો ૬ (૧) કાળ : વસ્તુ અથવા કાર્યનો પરિપક્વ કે અપરિપક્વ સમય ભવિતવ્યતાનો સહકાર ન હોય તો ખેલ બગાડવાની શક્યતા રહે છે એવો અર્થ. આ કાળ કારણમાં સમજવાનો છે.
છે. ટૂંકમાં જ્યાં સુધી સહકાર ન મળે ત્યાં સુધી કપાસમાંથી કાપડ, છું ) સ્વભાવ: અહીં સ્વ-ભાવ એવી વ્યુત્પત્તિ છે. એટલે માણસનો ઘાસમાંથી દૂધ, ઘઉંમાંથી રોટલી, ડાંગરમાંથી ભાત, શેરડીમાંથી કે જાનવરનો સ્વભાવ નહીં પણ પ્રત્યેક વસ્તુનો પોતાનો સ્વ- સાકર બનતા નથી. આ પાંચ કારણો પછી આપણે નય તરફ આગળ શુ
ભાવ, આપણે એને “સહજધર્મ' આ નામે ઓળખીશું. વધીએ. ૬ (૩) ભવિતવ્યતા : આનું નિયતિ એવું બીજું નામ પણ છે. આનો નય એટલે કોઈપણ વસ્તુના એક ગુણ, ધર્મ કે સ્વરૂપને સમજાવે. હું
અર્થ કર્મ દ્વારા ઘડાયેલું પ્રારબ્ધ એવો થતો નથી. આ એક નયના બે ઉપયોગ છે, એક તો પોતાને સમજવા માટે, એને. અનાદિ-અનંત અને સ્વતંત્ર કારણ છે.
જ્ઞાનાત્મક' કહે છે અને બીજો અન્યને સમજવા માટે એને છે Ė (૪) પ્રારબ્ધઃ આનું કર્મ એવું બીજું નામ પણ છે. વ્યક્તિગત અને “વચનાત્મક' કહે છે. નય સાત છે અને સાતે નય પ્રત્યેક વસ્તુ માટે હૈં સામુદાયિક કર્મો દ્વારા જે ઘડાય છે તે પ્રારબ્ધ.
પોતપોતાના અભિપ્રાયો ધરાવે છે. સાતે નયના અભિપ્રાયો છું (૫) પુરુષાર્થ : આને માટે “ઉદ્યમ' એવું બીજું નામ પણ છે. જીવ- પરસ્પરથી ભિન્ન હોવા છતાં તે એકઠાં મળીને સ્યાદ્વાદ શ્રુતરૂપી જૈ ચૈતન્ય જે ઉદ્યમ અથવા પુરુષાર્થ કરે છે તે.
આગમનો જ ભાગ છે. કોઈ પણ વસ્તુનું જ્ઞાન બે રીતે થાય છે. જ્યાં સુધી આ પાંચ કારણો ભેગાં થતાં નથી ત્યાં સુધી કશુંય એક “પ્રમાણ'થી અને બીજું નથી. પ્રમાણ એટલે સાબિતી-Proof. $ હું કાર્ય બનતું નથી.
જેના વડ વસ્તુ નિ:સંદેહ અને બરાબર સમજાય છે. કોઈપણ એક કારણથી બધું જ બને છે. એમ કહેવું તે ન્યાયદર્શનમાં ચાર પ્રમાણ કહ્યા છેઃ (૧) પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ (૨) હું “એકાંતસૂચક છે. એકાંત મિથ્યાત્વ છે અને અનેકાંત એ સમ્યકત્વ અનુમાન પ્રમાણ (૩) ઉપમાન પ્રમાણ (૪) આગમ પ્રમાણ.
છે.’ પાંચ આંગળીઓ અથવા બે હાથ ભેગા મળે છે, ત્યારે જ કાર્ય આ ચાર પ્રમાણને વિસ્તારથી સમજીએ. શું થાય છે. હાથ વિના કંઈ પકડી શકાતું નથી, તો પગ વિના ચાલી (૧) પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ-આપણી પાંચ ઈન્દ્રિયો આંખ, કાન, નાક, $ શકાતું નથી. બે હાથ વિના તાળી પડતી નથી. આગ્રહમાં આવી જીભ અને ત્વચાથી જેનો બોધ થાય છે તે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ છે. દૂરથી હું જઈને કોઈપણ એક જ વસ્તુ યા કારણને મહત્ત્વ આપવાથી કશો કોઈ મનુષ્ય જેવી આકૃતિ દેખાય, જે અસ્પષ્ટ ભાસ હોય તો શું
અનેકોત્તવાદ, સ્યાદ્વીદ અને નયવાદ વિશેષાંક 4 અનેકાન્તવાદ, ચાર્વાદ અને નયવાદ વિરોષક " અનેકન્તિવીદ, ચાર્વાદ અને વાયવાદ વિશેષાંક ક અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્ વીદ અને વયવીદ વિશેષાંક 5 અનેકન્તિવાદ, ચાર્વાદ
'અનેકાન્તવાદ, ચાદ્દવીદ અને વયવાદ વિશેષાંક F અનેકાંતવાદ, સ્થીર્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક - અનેકાન્તવાદ, ચાટ્વીદ અને વયવાદ વિશેષાંક ક અનેકન્તિવાદ, સ્યાદ્ વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ૬ અનેકન્તિવાદ, સ્યાદ્વાદ
અનેકાંતવાદ, સ્થીર્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક અનેકાંતવાદ, ચાટ્વીદ અને વયવાદ વિશેષાંક ક અનેકાંતવાદ, ચાર્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ક અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને