Book Title: Prabuddha Jivan 2015 03 Anekantvad Syadvad ane Nayvad Visheshank
Author(s): Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
View full book text
________________
અનેકતવીદ, ચીઠ્ઠી માર્ચ ૨૦૧૫ ૦ પ્રબુદ્ધ જીવન છે અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ૨૦ પૃષ્ઠ ૭૫
પાદ, સ્વાદુવાદ અને
અનેકાત્તવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને વાયવાદ વિશેષુક જ અકાતવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક 4 અનેકાવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક = અનેકodવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને વાયવાદ વિરોષક અનેકન્તિવાદ,સ્યાસ્વાદ
ગુણ વસ્તુમાં એક સાથે જ રહે છે. અમુક વખતે અમુક ગુણોને (૧) નૈગમન્ય ૬ મુખ્ય કરવામાં આવે છે. જ્યારે બીજા ગુણને ગૌણ કરવામાં આવે (૨) સંગ્રહનય છે છે. આમ અનેકાંત એ વસ્તુનું સ્વરૂપ છે અને આવી અનેક ધર્માત્મક (૩) વ્યવહારનય
વસ્તુ-સ્વરૂપને જાણવાનું કામ આપણે દૃષ્ટિકોણરૂપ નયને (૪) ઋજુસૂત્રનય રુ સ્વીકારવાથી કરી શકીએ. પરંતુ એક નયથી જાણેલ વસ્તુના સ્વરૂપને (૫) શબ્દનય હું તે વસ્તુનું સંપૂર્ણ સ્વરૂપ માની લેવું ભૂલભરેલું છે. આથી જ જૈન (૬) સમભિરૂદ્રનય
આચાર્યોએ કહ્યું છે કે બીજા દૃષ્ટિકોણનો વિરોધ કર્યા વિના એક (૨) એવમ્ભૂતનય – નયને મુખ્ય કરીએ ત્યારે બીજા નયની વાતનો નિષેધ ન કરતા અહીં પહેલા ચાર અર્થનય છે જ્યારે છેલ્લા ત્રણ શબ્દનય છે. કૅ શું આપણે બીજા નયની વાતને ગૌણ કરીએ તો તે નય છે અને જો સાતે નયો એક જ વસ્તુને જોવાની, સમજવાની ભિન્ન ભિન્ન બાજુઓ હું ૐ બીજા નયનો નિષેધ કરીએ તો તે દુર્નય છે. આમ નય એટલે કોઈ છે. આ સાતેય બાજુ એકઠી મળીને વસ્તુનો સંપૂર્ણ ખ્યાલ આપે છે.
એક દૃષ્ટિકોણ પ્રમાણેનું સત્ય. અનેકાંત નિરપેક્ષ નયોનો સમૂહ નયના જેટલા ભેદ છે એટલા મત છે. અનેકાંતવાદને બીજાઓના નથી કારણ કે પરસ્પર નિરપેક્ષ નય મિથ્યા છે. જે અપેક્ષા સહિત દૃષ્ટિબિંદુઓ, મતો પ્રત્યે માન છે. દરેક મતમાં, વિચારમાં સત્ય છે હું કે નય છે તે વસ્તુસ્વરૂપ છે.
એ વાત તે માન્ય રાખે છે. પરંતુ એ પણ સમજવું જરૂરી છે કે દરેક ક શુ આમ, નયોનું વિશેષ મહત્ત્વ છે. નદૃષ્ટિ વગર વસ્તુસ્વરૂપને મત, વિચાર, સંપૂર્ણ સત્ય નહિ પણ આંશિક સત્ય રજૂ કરે છે તેથી ?
સમજી શકાતું નથી. વિરોધાભાસનું સમાધાન નયની સમજણથી પૂર્ણ સત્યને પામવા પરસ્પર વિસંવાદી મતોનો સમન્વય કરવો જરૂરી છે શું થાય છે. પ્રત્યેક વસ્તુ દ્રવ્યદૃષ્ટિથી નિત્ય અને એકરૂપ છે અને છે. એ રીતે જુદા જુદા દર્શનોનો સમન્વય કરી વિરોધ દૂર કરી શકાય.
પર્યાયષ્ટિથી અનિત્ય-અને કરૂપ છે. પહેલી દૃષ્ટિમાં દ્રવ્યની મુખ્યતા અનેકાંતવાદનું કાર્ય માત્ર વિવિધ મતો, વિચારો, દર્શનોના સત્યો છું શું છે અને પર્યાયની ગૌણતા છે. આમ ગૌણતા અને મુખ્યતાથી જ વસ્તુની સાપેક્ષ અને આંશિક છે એ દર્શાવવાનું નથી પણ સાથે સાથે તેમનો શું ૐ સિદ્ધિ થાય છે. નય દ્વારા જીવાદિ પદાર્થોનું સમ્યકજ્ઞાન થાય છે. એક બીજા સાથે યથાયોગ્ય મેળ કરી વિરોધનું શમન કરવાનો છે ?
અનેકાંતાત્મક વસ્તુને જાણવાની અને સમજવાની પદ્ધતિ છે અને વધુ ને વધુ સર્વગ્રાહી ઉચ્ચત્તર સત્યને પામવાનું છે. આ કારણે ૐ નયવાદ છે. જૈન દાર્શનિકોએ નયના જુદી જુદી રીતે ભેદ પાડ્યા છે. જ જૈનદર્શન પોતાને ભિન્ન ભિન્ન દર્શનોના સમન્વયરૂપ સમજે છે. જે (૧) દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિક નય
“ષદર્શન જિન અંગ ભણીજે.” જે નય વસ્તુની શાશ્વત બાજુ જુએ છે દ્રવ્યાર્થિકનય અને જે નય અનેકાંતવાદ અને સ્વાવાદ હું વસ્તુની પરિવર્તનશીલ બાજુ જુએ છે તે પર્યાયાર્થિક નય. સ્યાદ્વાદનો મૂળભૂત સિદ્ધાંત છે–પ્રત્યેક વસ્તુ સાપેક્ષ છે. $ વસ્તુનિરૂપણની બધી જ દૃષ્ટિઓ આ બે દૃષ્ટિમાં સમાઈ જાય છે.
સ્યાદ્વાદઃ સ્યાદ્વાદ એટલે શક્યતાનો સિદ્ધાંત. ૬ મૂળ આ બે જ નય છે. આચાર્ય સિદ્ધસેને આ નયનું સમર્થન કરતાં સ્યાદ્વાદ સાપેક્ષિક કથનપદ્ધતિ છે. અનેકાંતાત્મક વસ્તુને નય ર્ હું કહ્યું છે કે આ બે નો મુખ્ય છે-બીજા બધા એમના પ્રકારો જ છે. દ્વારા જાણીએ પણ એનું વર્ણન કરવું હોય તો આપણે એવી ભાષા શું ૐ દ્રવ્યદૃષ્ટિથી દરેક પદાર્થ નિત્ય છે જ્યારે પર્યાયદૃષ્ટિથી અનિત્ય છે. પદ્ધતિ અપનાવીએ કે જેથી વસ્તુના કોઈપણ પક્ષનો નિષેધ ન થાય. ? છું (૨) અર્થનય અને શબ્દનય
આવી પદ્ધતિ જે જૈન શાસ્ત્રકારોએ વિકસાવી છે તે સ્યાદ્વાદ છે. ? જે નય વસ્તુને અથવા પદાર્થને જુએ છે તે અર્થનય અને જે નય સ્યાદ્વાદ પદાર્થ કે વસ્તુના વિવિધ પાસાંઓનું વિવિધ દૃષ્ટિકોણથી ? તેના વાચક શબ્દને જુએ છે તે શબ્દનય.
વિશ્લેષણ કરે છે–એ રીતે કે અમુક વસ્તુનું કથન કરતા વસ્તુના (૩) નિશ્ચયનય અને વ્યવહારનય
અનેક ગુણધર્મોનો નિષેધ થતો નથી. સ્યાદ્વાદ દ્વારા સત્-અસત્, વસ્તુના નિરપેક્ષ સ્વરૂપને જોનાર નય તે નિશ્ચયનય જ્યારે એક નિત્ય-અનિત્ય આદિ પરસ્પર વિરોધી લાગતા પરંતુ એક સાથે એક 8 કું વસ્તુનું બીજી વસ્તુમાં આરોપણ કરી જોનાર તે વ્યવહારનય. જ વસ્તુમાં રહેતા તે ગુણો બાબત કથન કરવામાં આવે છે. અહીં ? હું નિશ્ચયનય વસ્તુનું પારમાર્થિક રૂપ છે જ્યારે વ્યવહારનય વસ્તુનું આવા પરસ્પર વિરોધી લાગતા ગુણો શા માટે ખરેખર વિરોધી હું કે પ્રતિભાસિક રૂપ છે. ઈન્દ્રિયગમ્ય વસ્તુનું સ્થૂળરૂપ વ્યવહારની દૃષ્ટિથી નથી, પરંતુ એકબીજાના પૂરક છે એ વાત દર્શાવી છે. આ પદ્ધતિમાં હું
યથાર્થ છે. નિશ્ચયનય દૃષ્ટિ ઈન્દ્રિયાતીત છે, સૂક્ષ્મ છે. બંને દૃષ્ટિઓ દરેક કથન સાથે ‘સા પદ લગાવવામાં આવે છે. આ સિદ્ધાંતમાં ? હું સમ્યક્ છે, યથાર્થતાનું ગ્રહણ કરે છે.
સ્વાદ' શબ્દનો અર્થ છે કોઈ એક અપેક્ષાથી અથવા કથંચિત્', ૬ જૈન ધર્મના દાર્શનિક ગ્રંથોમાં સાત નયોનું વર્ણન જોવા મળે છે. “ચાત્'પૂર્વક જે વાદ છે-કથન છે-તે સ્યાદવાદ, ‘સ્યાદ્’ શબ્દ છે
અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક અનેકાdવાદ, સ્યાદ્વવાદ અને વયવાદ વિશેષક ૬ અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્વવાદ અને વયવાદ વિશેષુક ક અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્વવાદ અને નયવાદ વિશેષંક અવકાન્તવાદ, સ્યાદવાદ
અનેકાંતવાદ, સ્વાદુવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક 4 અનેકાંતવાદ, ચાર્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક
અનેકાંતવાદ, ચાર્વાદ અને વયવાદ વિશેષાંક ક અનેકાંતવાદ, સ્થીર્વાદ અને
