Prabuddha Jivan 2015 03 Anekantvad Syadvad ane Nayvad Visheshank

Author(s): Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 98

અનેકાંતવાદ, સ્થીવ પૃષ્ઠ ૯૮ • પ્રબુદ્ધ જીવન · અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ૯ માર્ચ ૨૦૧૫
Hવાદ, સ્યાદ્વાદ અને
અપેક્ષા
[ દેશની આઝાદી માટે સત્યાગ્યમાં જોડાનાર ચંદુલાલ સાકરચંદ શાહ પત્રકાર હતા. તેના પ્રવાસના પુસ્તકો બહાર પડ્યા છે. અધ્યાત્મના રંગે રંગાઈ એ દિશામાં ચિંતન કર્યું હતું. વિષયનું તબક્કાવાર વર્ણન કરવાની તેમની શક્તિનો પરિચટ વાચકોને તેમની લેખિનીમાં થશે જ. પ્રસ્તુત લેખમાં સપ્તભંગીને સમજવા માટેની અપેક્ષા'ની ભૂમિકા સરળ શબ્દોમાં તેમણે સમજાવી છે.]
1 શ્રી ચંદુલાલ સકરચંદ શાહ
અને નયવાદ વિશેષાંક ૬ અનેકીdવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષંક 4 અનેકાન્તવાદ, અને
સપ્તભંગી’ એ જુદી જુદી અપેક્ષાએ યોજાતા સાત વાક્યોનો 'In relation to' (...ના સંબંધમાં) એમ કહેવામાં એક વસ્તુ છે ૐ સમૂહ છે. એટલે એની વિચારણામાં “અપેક્ષા' એ શબ્દનો પ્રયોગ સાથે બીજા કશાકનો સંબંધ જોડવામાં આવે છે. સપ્તભંગીમાં જ્યારે 3 આપણે સતત આપણી નજર સમક્ષ રાખવાનો છે.
આ ‘અપેક્ષા' શબ્દનો ઉપયોગ થાય છે ત્યારે તેમાં પણ આવો જ છું 3 ચાર આધાર વિષે જે વિચારણા અગાઉ આપણે કરી ગયા, તેમાં અર્થ રહેલો છે. હું ‘દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવ” એ “અપેક્ષાચતુષ્ટય' વિશે થોડીક ‘દ્રવ્યની અપેક્ષાએ, કાળની અપેક્ષાએ, ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ તથા શું હું સમજણ તો અપાઈ ગઈ છે. આમ છતાં, “સપ્તભંગી” અંગેની ભાવની અપેક્ષાએ' એમ ચાર પ્રકારની અપેક્ષાએ કોઈ એક વસ્તુનો, હું ક વિચારણા આપણે શરૂ કરીએ, તે પહેલાં આ ‘અપેક્ષા’ શબ્દને આપણે દાખલા તરીકે એક આભૂષણનો ઉલ્લેખ જ્યારે કરવામાં આવે ત્યારે બરાબર સમજી લઈએ તે અત્યંત આવશ્યક છે.
તેમાં રહેલાં દ્રવ્યનો એટલે સુવર્ણનો, સમયનો, સ્થળનો તથા તેના | સામાન્ય વ્યવહારમાં ‘અપેક્ષા’ શબ્દના જુદા જુદા અર્થ કરવામાં સ્વરૂપ-આકાર ઇત્યાદિનો સંબંધ જોડવામાં આવે છે. { આવે છે. અથવા તો, જુદા જુદા અર્થમાં એ શબ્દનો ઉપયોગ કરવામાં આ ‘અપેક્ષા’ શબ્દ, ઉત્તર ભારતની લગભગ બધી જ ભાષાઓમાં શું ← આવે છે. ભાષાનો ઉપયોગ કરતી વખતે જેમ રૂઢી અને પરંપરાથી તે તે ભાષાઓના અંગભૂત શબ્દ તરીકે દાખલ થઈ ગયો છે. એ હું હું પણ ઘણાં શબ્દોને જુદા જુદા અર્થમાં વાપરવામાં આવે છે તેમ શબ્દનો સ્પષ્ટ અર્થ તે તે ભાષાભાષીઓ સમજે છે ખરા, પરંતુ હું
એમની વ્યુત્પતિના હિસાબે વિવિધ મૂળ અર્થમાં પણ વાપરવામાં બીજા વ્યાવહારિક અર્થોમાં તેઓ પણ આ શબ્દનો ઉપયોગ કરે છે. રૅ છું આવે છે. શબ્દકોષ તૈયાર કરનારાઓ એ રીતે કરવામાં આવતા આપણી ગુજરાતી ભાષામાં જે જે માન્ય શબ્દકોષો છે તેમાં આ છું શું પરંપરાગત અર્થને તથા અનેક મૂળ-અર્થને કબૂલ રાખે છે. અને શબ્દના વ્યવહારિક અર્થોનો જ ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. જે ૐ શબ્દકોષમાં તે તે શબ્દોની સામે એના અનેક મૂળ અર્થ તથા રૂઢિજન્ય ‘નવજીવન પ્રકાશન મંદિર તરફથી પ્રગટ થયેલા “સાર્થ ગુજરાતી 8 ક અર્થોને શામેલ કરે છે.
જોડણી કોષમાં “અપેક્ષા' શબ્દને ઇચ્છા, અગત્ય અને આકાંક્ષા આ અનેક અર્થ પદ્ધતિમાં ‘અપેક્ષા’ શબ્દને ‘આશા, ઈચ્છા અને એવો અર્થ લખ્યા પછી તેમાં ‘ક્ષિત' ઉમેરીને, “અપેક્ષાવાળું’ એવો છુ “આકાંક્ષા' એવા અર્થમાં વાપરવામાં આવે છે. પરંતુ તેનો અર્થ બતાવવામાં આવ્યો છે. આ જોતાં એમ લાગે છે કે જે સ્યાદ્વાદના સંબંધમાં મૂળ અર્થ જુદો જ થાય છે.
વ્યવહારોપયોગી કરવામાં આવતા અર્થો વધારે પ્રચલિત બન્યા છે. | ‘તમે શાની અપેક્ષા રાખો છો? એવી અપેક્ષા રાખશો નહિ પરંતુ, અહીં આપણે તત્ત્વજ્ઞાનની વિચારણા કરી રહ્યા છીએ; એટલે કે { આવી મતલબના વાક્યોને ઉપયોગ આપણે ત્યાં સામાન્ય છે. આમાં તત્ત્વજ્ઞાનના ક્ષેત્રમાં આ શબ્દ કયા અર્થમાં વાપરવામાં આવે છે તે ફુ જ આ “અપેક્ષા' શબ્દને ઉપર જણાવ્યા-તે “આશા, ઈચ્છા અને વાતને, એ શબ્દના હાર્દને, સમજી લેવાનું સવિશેષ આવશ્યક છે. [ આકાંક્ષા-અર્થમાં વાપરવામાં આવ્યો છે. અહીં આ શબ્દના આ જૈન તત્ત્વવેત્તાઓએ આ ‘અપેક્ષા' શબ્દનો ઉપયોગ ચોક્કસ છું ૐ રીતે થતા પ્રયોગની ચર્ચામાં આપણે ઉતરતા નથી. પણ એનો જે અર્થમાં કર્યો છે, “......' ના સંબંધમાં, ....' ને લક્ષ્યમાં લઈને... શું સ્યાદ્વાદને ઉપયોગી અર્થ છે, તેને આપણે બરાબર સમજી લઈએ. એક જ દર્શાવતા શબ્દ પ્રયોગો આપણે આ ‘અપેક્ષા' શબ્દ માટે
પ્રસ્તુતમાં “અપેક્ષા' શબ્દનો અર્થ “સંદર્ભ” અથવા ‘આધાર’ કરી શકીશું. હું એવો થાય છે. અંગ્રેજીમાં એને માટે With reference to cer- જ્યારે ‘દ્રવ્યની અપેક્ષાએ' એમ આપણે કહીશું, ત્યારે કોઈ પણ હું 3 tain context, અથવા From certain point of view' એવા વસ્તુમાં દ્રવ્ય (Substance of basic material) રહેલું છે, તે શું ૬ વાક્યો વપરાય છે. એટલે એનો અર્થ કોઈ અમુક વસ્તુ અથવા દ્રવ્યને લક્ષ્યમાં લઈને આપણે વાત કરીશું. દાખલા તરીકે, એક શું બાબતના દૃષ્ટિબિંદુથી, કોઈ એક બાબતને અનુલક્ષીને, એવો થાય ખુરશીની આપણે ‘દ્રવ્યની અપેક્ષાએ” વાત કરીશું ત્યારે વ્યાવહારિક છું જૅ છે. In certain respect કોઈ એક પ્રકારે એવો અર્થ પણ તેનો અર્થમાં લાકડું” આપણા મનમાં આવશે. આ લાકડું આંબાનું, મેં શું થાય છે. અંગ્રેજી ભાષામાં આ માટે વધારે સ્પષ્ટ શબ્દો Relativ- જંગલી, સાગ કે સીસમ એ બાબત તુરત જ આપણા ખ્યાલમાં હું # ity' અર્થાત્ In relation to' એવા વાપરવામાં આવે છે. આવશે.
અનેકન્તિવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક 4 અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ક અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક 4 અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક 4 અનેકન્તિવાદ, અને
અનેકાંતવાદ, સ્વાદુવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ક અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને વયવાદ વિરોષક ૬ અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વીદ અને વયવાદ વિરોષક F અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને