Prabuddha Jivan 2015 03 Anekantvad Syadvad ane Nayvad Visheshank

Author(s): Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 115

અનેકાંતવાદ, ચીર્વાદ માર્ચ ૨૦૧૫ ૦ પ્રબુદ્ધ જીવન ૯ અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ૨૦ પ્રષ્ઠ ૧૧૫ પ્રાદ, સ્વાદુવાદ અને
અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષક F અકodવાદ, સ્યાદવાદ
અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને વયવાદ વિશેષક F અનેકીત્તવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક F અનેકાdવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને વયવીદ વિશેષાંક 4 અનેકન્તિવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિરોષક અનેકન્તિવાદ, સ્યાદવાદ
જે સ્વરૂપની દૃષ્ટિએ લઈએ તો તે અવિનાશી છે. તેવી રીતે જીવ દ્રવ્ય છે છે. જો ભારતના બધા પ્રાચીન દર્શનનો પરિચય કરવા જઈએ તો જ
તે ક્યારેય નાસ પામતું નથી એ દૃષ્ટિએ નિત્ય છે. મનુષ્યભવ, એક દળદાર ગ્રંથ તૈયાર થાય. અહીં વિસ્તરણના ભયે માત્ર પાંચ સેં નારકીપણું વગેરે તેના પર્યાય છે જે અનિત્ય છે. જીવ દ્રવ્યમાં ચૈતન્ય મુખ્ય દાર્શનિક વિચારધારા વિષે જોઈશું. વિશ્વની વ્યવસ્થા જે શું
ગુણ રહેલો છે. આમ એકની એક વસ્તુમાં પરસ્પર વિરોધી જેવી ગોઠવાયેલી છે તેમાં આ પાંચેય વિચારધારાઓનું ખૂબ જ મહત્ત્વ દેખાતી નિત્યતા અને અનિત્યતાના ગુણોને સિદ્ધ કરનાર સિદ્ધાંત રહેલું છે. પરંતુ પાંચેય દર્શનોની વિચારધારામાં પરસ્પર ભયંકર છે હૈ જ અનેકાંતવાદ છે.
સંઘર્ષ છે. પ્રત્યેક એક-બીજાના મતોનું ખંડન કરે છે, અને પોતાના શું દાર્શનિક જગતનો સમ્રાટ અનેકાંતવાદ,
એકલાથી જ દરેક કાર્ય સિદ્ધ થઈ શકે છે તેવું માને છે, દાવો કરે છે. પરંતુ હૈં ૬ વિશ્વવ્યવસ્થામાં અનેક સમસ્યાઓની માસ્ટર કી
બધાનો વ્યવસ્થિત રીતે અભ્યાસ કરીએ તો ખ્યાલ આવે કે એકેયનો દાવો ૬ હું દાર્શનિક જગતમાં અનેકાંતવાદના અમર સિદ્ધાંતને ઘણો જ સાચો નથી. મહાવીરદેવે આ પાંચેય વિચારધારાઓને સમજી તેના શું # મહત્ત્વનો માનવામાં આવ્યો છે. મહાત્મા ગાંધી જેવા મહાપુરુષોએ વિષે ઘણું વિચાર્યું છે. તેમણે દર્શાવ્યું કે બધાને પોતપોતાની રીતે જે શું તેની મુક્ત કંઠે પ્રશંસા કરી છે. પાશ્ચાત્ય વિદ્વાન ડૉ. થોમસ કહે મહત્ત્વ છે તે હકીકત છે. પરંતુ માત્ર એકથી જ કાર્ય થાય છે તે હું શું છે-અનેકાંતવાદ/સ્યાદ્વાદનો સિદ્ધાંત ઘણો જ ગંભીર છે. વસ્તુની માનવું ભૂલભરેલું છે. આ વાતને તેમણે અનેકાંતવાદથી હું ક ભિન્ન ભિન્ન સ્થિતિઓને તે ઘણી જ સ્પષ્ટ રીતે પ્રકાશિત કરે છે. (સમન્વયવાદથી-સ્યાદ્વાદથી-કથંચિતવાદથી-અપેક્ષાવાદથી) સુંદર $ વર્તમાને દેશ-દેશ વચ્ચે , ધર્મ-ધર્મ વચ્ચે, જ્ઞાતિ-જાતિ વચ્ચે, સગા- રીતે સમજાવી છે. આ માટે પાંચેય વિચારધારા વિષે થોડું વિસ્તૃત રે
સંબંધીઓ વચ્ચે, સંપ્રદાયની, સ્વાર્થની, હુંસાતુંસીની, મારા-તારાની રીતે જોઈશું. શું જે સૂગાળવી દિવાલો ઊભી થઈ છે તેને અનેકાંતવાદ દ્વારા જ ૧.કાળવાદઃ આ લોકો માને છે કે જગતના સર્વ પદાર્થો કાળના ? જમીનદોસ્ત કરી શકાય છે.
કબજામાં છે. કાળનું બધા પર આધિપત્ય છે. સ્ત્રીગર્ભાધાન વિષે – હું કુટુંબ, સમાજ, દેશ, રાષ્ટ્ર બધા જ સમસ્યાઓની ભીંસમાં રિબાય વિચાર કરીએ તો યોગ્ય ઉમરના સ્ત્રી-પુરુષના સંયોગથી સ્ત્રી ગર્ભ રુ ૐ છે ત્યારે અનેકાંતવાદ જ આ બધી સમસ્યાઓની માસ્ટર કી છે. આ ધારણ કરે છે. પરંતુ એ જ સ્ત્રી વૃદ્ધ થયા પછી પુરુષનો સંયોગ થવા * હું સિદ્ધાંત વિશ્વને જૈન ધર્મનું આગવું અને અનોખું પ્રદાન છે. છતાં ગર્ભ ધારણ કરી શકતી નથી. તેવી જ રીતે ગર્ભ અમુક સમય શું આઈન્સ્ટાઈનનો સાપેક્ષવાદનો સિદ્ધાંત આ મહોર મારે છે. ગર્ભમાં રહે તો જ વિકસશે, બાળક તરીકે જન્મ લેશે, યોગ્ય ઉમરે જે આ વિસંવાદિતામાં સંવાદિતા અને વૈમનસ્યમાં પણ પ્રેમ શોધી આપવાની બોલશે, ચાલશે વગેરે. એ જ રીતે અન્ય જીવસૃષ્ટિ પર પણ કાળની છે
આગવી અને અનોખી દૃષ્ટિ તે અનેકાંતવાદ. અનેકાંતવાદ દ્વારા સત્તા છે. વનસ્પતિને પણ કાળ પરિપક્વ થાય ત્યારે જ અંકુર ફૂટે, હું સત્યનો અનુભવ પોતે જ કરવાનો છે. ઊછીનો અનુભવ સત્યનો શાખાઓ થાય, ફળ-ફૂલ આવે. તે જ રીતે સૂર્ય-ચંદ્ર એના સમયે કે હું સાક્ષાત્કાર કરાવી શકે નહિ. આથી જ કહી શકાય કે અનેકાંતવાદ ઊગે-આથમે છે, ઋતુ બદલાય છે, ઠંડી-ગરમી-વરસાદ પડે છે. શું હું સત્ય જ્ઞાનની ચાવી છે. તેને જીવનમાં ઉતારવાથી રાગ-દ્વેષ ઘટે આમ કાળવાદીના મતે દુનિયા આખી કાળ પ્રમાણે જ ચાલે છે. જે – શું છે, વિસંવાદ દૂર થાય છે, કલેશ ઘટે છે, સમભાવ જન્મે છે, મિત્રતા ખરેખર એકાંતે સત્ય નથી. ૐ વિકસે છે. સંવાદ અને શાંતિ સ્થપાય છે. ઈર્ષા, અનુદારતા, ૨. સ્વભાવવાદ: આ લોકો માને છે કે સ્વભાવ પ્રમાણે જ બધું જૈ છું સાંપ્રદાયિકતા, સંકુચિતતા વગેરે અનેકાંતવાદની સામે આવતા થાય છે. જેમ કે વનસ્પતિના હજારો પ્રકાર છે પણ દરેકમાં તેના કે છું ભયભીત થઈ ભાગી જાય છે. વેર-ઝેર મટી જાય છે. આથી જ એમ સ્વભાવ પ્રમાણે રસ પ્રગટે છે. કોઈને ફૂલ આવે, કોઈને ફળ આવે, શું ૐ પણ કહી શકાય કે વિશ્વમાં જ્યારે પણ શાંતિનું સામ્રાજ્ય પ્રસ્થાપિત કોઈને ફળ-ફૂલ ન આવે. પૃથ્વીમાં કઠિનતા, પાણીમાં પ્રવાહિતા ?
થશે ત્યારે તે અનેકાંતવાદના અમર સિદ્ધાંત દ્વારા જ થશે. આમ અને ઠંડક તથા અગ્નિમાં રહેલી ઊષ્ણતા સ્વભાવગત છે. પુરુષ ઉં અનેકાંવાદના સિદ્ધાંતની સાર્થકતા વર્તમાને પણ પુરવાર થાય છે. યુવાન થતાં દાઢી-મૂછ ઊગે છે તે સ્ત્રીને શા માટે નથી ઊગતા? 8 - હવે જોઈએ દાર્શનિક જગતનું સમ્રાટત્વ અનેકાંતવાદ કઈ રીતે વંધ્યા સ્ત્રીને સંતાનપ્રાપ્તિ કેમ નથી થતી? હથેળીમાં વાળ શા માટે ભોગવે છે
નથી ઊગતા? લીમડાને ગોળ અને ઘીનું સિંચન કરો તો પણ મીઠો હું | ભારતમાં દાર્શનિક વિચારધારાનો જેટલો વિકાસ થયો છે તેટલો મધુર બનાવી શકાય? દહીંને વલોવવાથી જ માખણ નીકળે છે, શું ૐ અન્યત્ર ક્યાંય થયો નથી. ભારતવર્ષ એ જુદા જુદા દર્શન અને પાણીને વલોવવાથી નહિ. આમ પ્રત્યેક વસ્તુ પોતાના સ્વભાવ પ્રમાણે જે હું દાર્શનિકોની જન્મભૂમિ છે. અહીં ભિન્ન ભિન્ન દર્શનો દ્વારા ભિન્ન કાર્ય કરે છે. સ્વભાવની સામે કાળ, કર્મ, પુરુષાર્થ, નિયતિ કશું ભિન્ન વિચારધારાઓ કોઈપણ પ્રકારના અવરોધ વિના ફૂલીફાલી કરી શકતા નથી.
અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને નયવાદ વિશેષાંક અનેકાત્તવાદ, સ્યાદ્ધવાદ અને વયવાદ વિશેષક ૬ અનેકાન્તવાદ, સ્યાદ્વવાદ અને નયવાદ વિશેષંક
અનેકાંતવાદ, ચાદ્દવીદ અને તેયવાદ વિશેષાંક ક અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને નયવાદ વિશેષાંક ¥ અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્દ
અને વયવાદ વિશેષાંક ર્ક અનેકાંતવાદ, સ્યાદ્વાદ અને